Ачасем те щитеннисемпе танах пулчещ сочинение на чувашском языке

Сочиненисен конкурсĕн пĕтĕмлетĕвĕ

Ака уйăхĕн 22-мĕшĕнче ЧР Елчĕк районĕн Кивĕ Эйпеç тĕп шкулĕнче К.В.Иванов классикăмăр çуралнăранпа 125 çул çитнине халалласа сочиненисен конкурсĕн пĕтĕмлетĕвĕ иртрĕ. Унта 9-мĕш класс ачисем Изратова Клавăпа Смирнов Дмитрий мала тухрĕç. Халĕ вĕсен ĕçĕсемпе паллаштарасшăн.

Сочинени

Вилĕмсĕр поэт çырнă йĕркесем

Пуш уйăхĕн вĕçĕнче

Хĕвел пăхрĕ ăшăтса,

Силпи чăваш ялĕнче

Юр ирĕлчĕ васкаса.

«Нарспи» поэма – Константин Иванов пултарулăхĕн чи çÿллĕ шайне кăтартса паракан произведени. Вăл Чĕмперти чăваш шкулĕ уçăлнăранпа 40 çул çитнĕ май тухнă « Чăваш халапĕсем» кĕнекере 1908 çулта пичетленннĕ. Анчах та унта поэмăна Иванов çырнă тесе кăтартман, çак вилĕмсĕр произведение халăхра чĕлхе вĕççĕн çÿрекен ытти нумай произведенисен шутне кĕртнĕ. Çапла майпа çеç кĕнекене кăлараканĕ – И.Я.Яковлев авторне те, кĕнекине хăйне те чăваш çут ĕçне хирĕç, ирĕклĕх çинчен шухăшлакансене хирĕç хаяр çилĕ пухса кĕрешекенсенчен çăлса хăварма пултарнă. Поэма сюжечĕ кăткăс мар. Силпи ялĕнче пуян Михетер хĕрĕ, ырă кăмăллă та илемлĕ Нарспи, чухăн Сетнере юратать. Нарспи ашшĕ-амăшĕ Сетнер çинчен илтесшĕн те мар, мĕншĕн тесен вĕсемшĕн пурнăçра укçапа тĕрлĕ пуянлăхсăр пуçне хаклăраххи урăх ним те çук. Çамрăк, илемлĕ хĕрне Михетерпе унăн карчăкĕ ватă Тăхтамана сутма килĕшеççĕ. Ашшĕ-амăшне итлеме хăнăхнă, тĕрлĕ тĕшмĕшпе ал-урине çыхнă Нарспин ирĕклĕ чун-чĕри çак хăрушлăх умĕнче пĕрремĕш хут вăранса каять – юратман çынна качча тухиччен вăл килĕнчен тухса тарма та хатĕр. Анчах та Нарспипе Сетнер пурнăçăн тискер саккунĕсенчен сĕм вăрманта тарса та хăтăлаймаççĕ. Мĕскĕн Нарспи Тăхтаман арăмĕ пулса тăрать. Ĕмĕрех Сетнере юратма тупа тунă Нарспи çак мăшкăл хыççăн хăйне хăй вĕлерес патнех çитет, анчах путсĕр Тăхтаман асаплантарни унăн шухăшне, ĕçне урăхлатать: вăл Тăхтамана наркăмăш парса вĕлерет, каялла Силпие Сетнер патне таврăнать . Анчах нумая пымасть çамрăк мăшăрăн телейĕ. Пĕр каçхине, Михетер пуянлăхне хапсăнас шухăшпа, ун патне вăрăсем пыраççĕ, Михетере вĕлереççĕ. Вăрăсене тытма чупса çитнĕ Сетнере те пуртăпа касса пăрахаççĕ. Ĕнтĕ çук малашне Нарспишĕн телей. Çĕтрĕ унăн ăраскалĕ. Кун çути тĕксĕмленчĕ уншăн. Вăл та вара ялтан инçех мар Кантăр варĕнче йăмраран çакăнса вилет. Ял-йышĕ Нарспие йăмра айнех пытарать, вил тăпри тавра шĕкĕрен çатан çавăрса лартать. Телейсĕр хĕрĕн хурлăхлă юррисем халăхра юлаççĕ.

Хăюллă Нарспи çапла пÿкле вилĕмпе вилни асаплă, тискер пурнăç йĕркисене пăхăнса пурăнма килĕшменнинчен килет. Ашшĕ-амăшĕнчен те, ют çынсенчен те хÿтлĕх кĕтсе пулăшу ыйтать. Çут çанталăк вăйĕсенчен те пулăшу ыйтать. Анчах çут çанталăк та кашкăрла мораль çинче никĕсленсе тăракан обществăн саккунĕсене пăсма пултараймасть. Силпире пурте турра ĕненнĕ, пÿлĕхçĕрен телей ыйтнă, йывăр вăхăтра вăл пулăшасса шаннă. Нарспи те пÿлĕхçĕне тархаслать, унран çăлăнăç ыйтать. Анчах пÿлĕхçĕн те чĕри чул иккен. Вăл та укçапа пуянлăхăн хăрушă саккунĕсене хирĕç пымасть, тĕрĕслĕх шыркан ырă чунлă çынсен хутне кĕме мар, вĕсем çине асап хыççăн асап ярать. Эппин, çавăн пек турра хисеплеме пулать-и? Çук. Нарспи те вара турă йĕркине пăхмасăр хăйне хăй пĕтерет. Поэма çут çанталăк пуянлăхне, шыв-шур юрриллĕ, йăлтăр хĕвел тĕрриллĕ савăнăçлă çуркуннене мухтанипе пуçланать те хурлăхлă пĕтет:

Атте-анне ирĕкĕ

Çирĕ сарă хĕр пуçне.

Выртрĕ хĕсĕк тупăка,

Ячĕ юлчĕ ял çинче.

Çыраканĕ – ЧР Елчĕк районĕн Кивĕ Эйпеç

тĕп шкулĕн 9-мĕш класĕнче вĕренекен Изратова Клавдия Владиславовна

Эссе

Ырри усала çĕнтерет (К.В.Иванов хайлавĕсем тăрăх)

К.В.Иванов – ăслă та вăйлă талант. Вăл çырнисем паянхи кун та тавлаштараççĕ. Тĕслĕхрен, «Нарспи» поэмăра автор сăнарсен пурнăçри ырлăхĕпе хурлăхĕ мул тĕнчинчен килнине кăтартнă. Хайлавра поэт «анчах вăйлă этем те мул тĕнчине пăхăнать» тенĕ. Нарспи ашшĕ-амăшĕ хăйĕн хĕрне пуян çынна качча парса телейлĕ тăвасшăн пулнă. Анчах та Нарспи шăпи телейсĕр килсе тухрĕ. Тĕнчери литературăра пуян ывăлĕпе пуян хĕрĕн юратăвĕ те телейсĕр пулнине каланă. Тĕслĕхрен, В.Шекспирăн «Ромеопа Джульетта» хайлавĕ. Апла пулсан, телей мулран çеç килмест. Хальхи çамрăксенчен чылайăшĕ телее мулра кураççĕ. Çав вăхăтрах хăйсем укçаллă пулсан та хăйсене телейлĕ тесе шутламаççĕ. Апла пулсан, телей мĕнре-ши? Ман шутпа – чун канăçлăхĕнче. Кам ăçта чун канăçлăхне тупать: пĕрисем ăна вĕренсе е ĕçлесе тунă çитĕнĕвĕсенче кураççĕ, теприсем – телейлĕ çемьере. Хăшĕ-пĕрисем тата эрех ăшне путаççĕ. Чылай чухне пысăк укçа ĕçлесе илекенсем те лавккаран уйрăлаймаççĕ, кунĕн-çĕрĕн ÿсĕр çÿреççĕ. Ун пеккисем пурин çинчен те манса кайса пурăнаççĕ. К.В.Иванов «Нарспи» поэминче эрехпе мул сиенĕ çинчен те çырать: «Укçапала эрехех çынна ăсран кăларать».

Анчах та, ман шутпа, пурте виçеллĕ пулмалла. Вăхăчĕпе – ĕçлемелле, çав вăхăтрах тивĕçлĕ савăнма та пĕлмелле. Телейлĕ пулас тесен юратма та пĕлмелле. Эпир халь юратма пĕлместпĕр, тепĕр чухне хамăра юратнине те тивĕçлĕ вырăна хурса хаклама пĕлместпĕр. Пĕррехинче автобусра пĕр телейсĕр хĕрарăмăн хăйĕн телейсĕр шăпи çинчен каланине илтме тÿр килнĕччĕ: вĕсем çав тери пуян пурăнсан та çак хĕрарăм хăйне телейсĕр тесе шутлать, мĕншĕн тесен ăна мăшăрĕ урăххипе ылмаштарать иккен.

К.В.Иванов шăпи те, пĕр енчен, телейсĕр килсе тухнă. Вăл çамрăклах, 25 çула та çитеймесĕрех, мăшăрланмасăрах пурнăçран уйрăлса кайнă. Çав вăхăтрах вăл телейлĕ те, мĕншĕн тесен 17 çулти çамрăк хăйĕн чи ăста, пур енчен те пулса çитнĕ хайлавĕсене – «Икĕ хĕр», «Тимĕр тылă», «Тăлăх арăм» сăвăллă юмахĕсене, «Нарспи» поэмине çырать. И.Я.Яковлев тăрăшнипе ку хайлавсем «Чăваш халапĕсем» кĕнекере пичетленсе тухаççĕ. Халăх вĕсене хапăлласа йышăнать.

1905–1907 çулсенче Раççейре пĕрремĕш революци пулса иртнĕ. Çакăн чухне Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕренекен ачасем хушшинче те революциллĕ шухăшсем палăрма пуçлаççĕ. Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче пăлхав пулса иртет. Пăлханакан чăваш çамрăксем вĕренÿ программисене анлăлатма: вырăс мар халăх ачисене аслă шкулсене кĕмешкĕн ирĕк пама ыйтнă, вĕренекенсене хăйсен пĕлĕвне ÿстерме кирлĕ кĕнекесене ирĕклĕн вулама, театрсене çÿреме чармалла мар тенĕ. Çаксем К.В.Иванова та хавхалантарнă.

1907 çулхи пуш уйăхĕн 5-мĕшĕнче шкул çурчĕ тăрринче хĕрлĕ ялав вĕлкĕшнĕ. Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕренекенсем политикăлла митингсем тунă, юрăхсăр учительсене: вăл шутра Кочурова шкулта вĕрентес ĕçрен кăларма ыйтнă. Çак вăхăтра Иванов «Марсельеза» юрра чăвашла куçарать: унăн революцил­лĕ шухăшне тăван чăваш халăхĕпе çыхăнтарса çивĕчлетет. Çак политикăлла митингсенче пулнăшăн 1907 çулхи пуш уйăхĕн 7-мĕшĕнче шкултан 37 вĕренекене кăларса янă. Вĕсен шутĕнче Константин Иванов та пулнă. Çакăн хыççăн вăл тăван ялне – Слакпуçне таврăннă.

Константин Васильевичăн литературăри таланчĕ шăпах пĕрремĕш революци тапхăрĕнче йĕркеленме тытăннă, вăй илсе пынă. Иванов ăслă та вăйлă талантлă сăвăçă. В.П.Станьял критик калашле, çамрăк кайăк вĕçме вĕреннĕ пек, вăл хăйĕн тапса тăракан пултару вăйне виçме Кольцовпа Некрасовăн, Огаревпа Майковăн хăш-пĕр сăввисене тата Лермонтовăн «Иван ĕмпÿпе çамрăк сыхлавçă тата сатур Калашник хуçа çинчен хунă юрă» поэмăна тата ытти хайлавсене тан сыпăклă сăвă виçине куçарнă.

К.В.Иванов – драматург, либреттист, де­коратор, юрă-кĕвĕ фольклорисчĕ. Вăл юмахсем çыра-çыра илнă, вĕсене илемлетсе çырнă, вĕсенче чăваш хĕрарăмĕн асаплă пурнăçне, вăл укçалла сутмалли япала вырăнне кăна пулса тăнине, ăна хÿтĕлекен саккун çуккине кăтартса панă. Хăйĕн пур хайлавĕнче те Константин Иванов тÿрĕ чунлă та нушаллă çынсене кăмăллани, вĕсен енче тăни курăнать. «Икĕ хĕр» юмахра вăл йăпăлтатнине çеç юратакан пуян ашшĕ хăйне чăнлăха калама хăякан маттур кĕçĕн хĕрне кÿрентернине кăтартса парать. Ашшĕн пăсăк çынлăхне, ĕрет-несĕпне сивлет юмах.

К.В.Иванов «Икĕ хĕр» юмахра ĕçчен те тÿрĕ кăмăллă çынна ултав тĕнчинче ниçта та, нихçан та ырлăх çукки çинчен каласа парать. «Тимĕр тылă» балладăра сарă кинне киревсĕр те хаяр хунямăшĕ, тухатмăш, нимшĕнех курайманнине, ăна асап кăтартнине хыттăн питлет, аппăшĕсемпе пиччĕшĕ те пулăшу паман йăмăкне хĕрхенсе сăнлать.

Поэт халăх чунне тивекен хайлавсем çырма пултарни вăл халăх сăмахлăхĕпе анлăн усă курма пěлнинчен килнĕ. Мěншěн тесен ăсталăх енчен пулса çитнĕ халăх шухăшĕпе туйăмне туллин пěтĕмлетсе паракан сăмахсемпе сăнарсем пуринчен ытларах халăх хывнă юрă-сăвăсенче, юмах-халапсенче тěвĕленнě. Вěсем çине таянса К.В.Иванов пěтěм халăх кăмăлне хумхатма пултаракан çĕнě шухăшлă илемлĕ хайлавсем çырнă. Çĕнě сăнлăх-сăнарсем ăсталанă. Çавна сăвă-кĕвě, сăмах çепĕçлěхĕ енчен калама çук витĕмлĕ майсемпе туса пынă. К.В.Ивановăн сăвăлла юмахěсемпе балладисем те шăпах халăх юмахĕсемпе халапěсен сюжечĕсемпе усă курса çырнă произведенисем.

Çутта тухнă кашни халăхăн хăйěн чи хаклă, чи илемлĕ кěнеки пур. Çавăн пек ĕмěр тутăхман, ылтăнран та хаклă, çутă япала вăл пирĕншěн – К.В.Иванов çырнă «Нарспи» поэма. «Нарспи» поэма – Константин Иванов пултарулăхĕн генилле шайне кăтартакан хайлав.

Калăпăшĕпе пысăках мар пулин те, хăйěн содержанийĕпе епле пуян вăл! Мĕнле хăватлă шухăш-кăмăл, чăн-чăн ăсталăх çăл куçě вĕресе тăрать унта! Тăван ěç халăхĕн тарăн ăсěпе тĕрěслěх туйăмě, таса кăмăл-сипечĕпе çынна пысăккăн юратни, чун илемĕпе характер çыпăçулăхĕ, сăмах-юмах виçелěхĕпе юрă-сăвă хитрелěхĕ – çаксем пурте тěнче литературин чи малта пыракан сăнарлăх ăсталăхĕпе тěлĕнмелле килĕшÿллĕн сыпăннă ку поэмăра.

«Нарспие» вулама тытăнсанах пирěн чун-чĕрене çут çанталăк илемě çупăрласа илет. Тен, К.В.Иванов çут çанталăкра çеç чăн-чăн гармони курать? Çук, халăх пурнăçĕнче те, уйрăмах ĕç çынни кăмăлĕнче, килěшÿллĕ япаласем сахал мар иккен: ырă йăла-йěрке, юратса тăвакан ĕçсем, уявсем… Вĕсенчен нумайăшне – тĕрĕ тĕрленине, пир тĕртнине, утă çулнине, çимěк, çинçе, калăм уявĕсене, хăна-вěрлене сăйланисене те, тата ыттисене те – поэт çĕкленсе те хавхаланса çырса кăтартать. Уйрăмах пирěн чуна çамрăксен юратăвě, çут çанталăк панă чун туртăмĕ ачашлать.

Çут тĕнчене, пурнăçа, этеме çакăн пек шанса та юратса сăнлани К.В.Ивановччен курăнсах кайман. Нарспи çут çанталăк саккунĕсемпе килĕштерсе пурăнма вĕреннĕ. Мĕнешкел илемлĕн йăлкăшса тухать вăл пирěн ума: ăшă кăмăллă, ĕçчен, тин çурăлнă чечек пек пит-куçлă, кайăк сассиллě хĕр. Юратса çеç ěçлет вăл ашшĕ килěнче, юрла-юрла тĕрлет, пир тĕртет, хăна килессе пĕлсенех – чăвашăн ырă йăлипе апат хатěрлеме тытăнать. Каçхине вара вăййа тухса савăнать, хăйĕн хаваслă кулли-юррипе çамрăксене çěклентерет.

Мĕнрен килет-ха Нарспин хĕр чухнехи илемĕпе телейĕ? Çут çанталăк панă вăй-халĕпе киленсе, шухăш-туйăмне хĕсěрлемесĕр, чун туртăмне ирĕккĕн аталантарса пурăннăран.

Тěрĕслěхе ĕненсе, хăйĕн вăйĕ çине шанса ирĕккĕн ÿснĕ çынсем кăна çирěп чун хаваллă та таса шухăшлă пулаççĕ. Нарспи те кăмăлěпе çирĕп, тÿрĕ чунлă. Хăйне тивěçлě маттур Сетнере, унăн чунне, кăмăлне ытараймасăр, юратса каять те вăл чухăннине пăхмасăр унпала телейлĕ пулма ěмĕтленет.

Нарспи сăнарĕ çамрăксен юратăвне кăна мар, чураллă йăла-йĕркене, çын харкамлăхне таптанине уçса парать. Туй халăхĕ кулнине, тăванĕсем тытса хĕненине, вăйпа качча панине сивлесе хăюллă хĕр пусмăра хирĕç тăрать. Хăйĕн чураллă пурнăçне кура вăл пулăшу ыйтать.

Эй, пÿлĕхçĕм, пулăшсам,

Чунăм çунать, мĕн тăвас?

Пĕтсен пĕтех, пĕт, тăшман, –

Пурăнăçăм ырах мар.

Нарспи чăн чăваш хĕрарăмĕн сăнарне кăтартать. Силпире вăл хăйĕн чиперлĕхĕпе, сăпайлăхĕпе, ĕçченлĕхĕпе пурин чĕрине те тыткăнлать. Нарспи черченкĕ те ачаш, çав вăхăтрах вăл çирĕп, хăюллă туйăнать.

Нарспие пĕтĕм чĕререн юратакан чухăн Сетнер те чуна савăнтарать. Вăл таса ĕмĕтсемпе, сăваплă ĕçпе пурăнать, унăн юратăвĕпе курайманлăхĕ чиксĕр анлă. Çĕрме пуянсен укçи-тенкине хирĕç мĕн тăратма пултарĕ-ха вăл? Чун-чĕре хĕрÿлĕхне, кăмăл-туйăм тасалăхне, ĕçченлĕхĕпе ăшпиллĕхне…Анчах та çĕрме пуян Михетере пуянлăх юратуран та, хăйĕн тăван хĕрĕнчен те хаклăрах. Тăван хĕрĕ темле ÿкĕтлесен те итлемерĕ хĕрне пуянлăхпа суккăрланнă ашшĕ-амăшĕ. Качча пачĕç ирĕксĕр Тăхтамана…

Анчах та çак чураллă пурнăçпа килĕшесшĕн пулмарĕ Нарспи. Сетнер те хăйĕн чун савнийĕне пусмăрта хăварасшăн пулмарĕ. Нарспи Тăхтамана вĕлерсе Сетнер патне тарать, çав вăхăтра Сетнер те Нарспие хăтарма пырать. Икĕ юратакан чĕре пĕр-пĕрин патне туртăнать. Вĕсен ĕçĕсенче чăн-чăн юрату, кĕрешÿ вăйĕ палăрать.

Михетерпе карчăкĕ — пуянлăхшăн хыпăнакан çынсем. Вĕсенчен пуян çын ялта та çук. Тем çитмест ĕнтĕ ватă карчăкпа старике? Пуянлăх, чап çитмест. Хăйсем пекех пуян çынна качча парас терĕç вĕсем хăйсен пĕртен-пĕр хĕрне, улăхри сар чечек пек хÿхĕм, таса, ĕçчен, чипер Нарспие… Хăйсен хĕрĕ Сетнере юратнине пĕлсех ăна ирĕксĕр качча пачĕç. Сетнер чухăн пулнипе пăхасшăн пулмарĕç ашшĕпе амăшĕ мĕскĕн Сетнер çине… Çут тĕнчере пуянлăхсăр пуçне тата юрату та пуррине ăнланмаççĕ вĕсем. Анчах та поэма питĕ хурлăхлăн вĕçленет.

…Михетерпе карчăкне

Пурте утрĕç пытарма…

…Чипер ача Сетнер те

Выртать юман тупăкра…

Пуян, хытă, чунсăр çын пулнипе мала каяймарĕç Михетерпе карчăкĕ, вăхăтсăр çĕре çеç кĕчĕç… Таса, вĕри чунлă Сетнер те пулăшаймарĕ вĕсене, хăй те вĕсемпе пĕрлех тепĕр тĕнчене кайрĕ… Чăтаймарĕ Нарспи çак хурлăха, чăтаймарĕ унăн хурлăхпа тулнă мĕскĕн чĕри… Хăй те вăл ыратăва тÿсеймесĕр çакăнса вилчĕ…

Ун хурлăхлă юррисем

Юлчĕç çынсен асĕнче.

Халь те пулин Силпире

Асăнаççĕ мĕскĕне…

Таса тĕшлĕ поэзи вилĕмсĕр, çавăнпа вăл кашни çĕнă ăрăва хăйĕн халиччен палăрман йăлтăравĕпе курăнса тăрĕ. «Нарспи» поэмăра этемлĕхĕн ĕмĕчĕсем шăранса тухнă. «Нарспи» авторĕ поэзилле тĕнче-туйăм тĕссен пуянлăхне, çынлăх туйăмне хаклани палăрать. Поэмăн чĕлхи те, сăнарĕсем те кăмăла тыткăнлаççĕ. Нарспипе Сетнер шăпи, вĕсен вĕри те таса туйăмĕсем паянхи çамрăксемшĕн те ют мар. Пĕр-пĕринчен вăйпа туртса уйăрнă хĕрпе каччă этем чысне, тивĕçне, телейне нĕрсĕррĕн таптакан пусмăр тĕнчине, ашшĕ-амăшне, çÿлти вăйсене те хирĕç тăраççĕ. Тискерлĕхе тиркеççĕ вĕсем. Поэмăри ĕçсен йĕрки ансат та уçăмлă. Унăн шăнăрĕ – ĕçлекен çынна ырлани, вăл тăвакан ырă ĕçсене хÿтĕлени.

Çакă çутă тĕнчере

Вăйли çук та этемрен:

Шывсем çинче, çĕр çинче

Хуçа пулса вăл тăрать.

Çакăн пек çирĕплетсе хăварнă хăйĕн шухăшне К. В. Иванов. Вăл малашлăха пĕлсе тăнă евĕрех çырать.

Анчах вăйлă этем те

Хăй тĕнчине пăхăнать.

Укçапала эрехех

Çынна ăсран кăларать.

Пурнăçри танмарлăх, çăткăнлăх, ÿсĕр-пÿсĕрлĕх этем ăс-хакăлне, телейне çăтса яни çинчен те вăл вичкĕн сăмахпа систернĕ. Çын эрех-сăра авăрне путасса вăл пĕлсех тăнă тейĕн.

К. В. Иванов çырни хальхи пур çынна та килентерет, тĕлĕнтерет. Вăл поэмăна епле тарăннăн, уççăн çырнинчен эпир паянхи кун та тĕлĕнсе тăратпăр. Унăн ячĕ ĕмĕр-ĕмĕр пирĕн чĕрере пулĕ, эпир çак туйăма сÿнме памăпăр… К. В. Иванов ячĕ те, « Нарспи » ячĕ те – сÿнми…

«Нарспи» поэма сăмахлăх тĕпчевçисене те чылай çул шухăшлаттарнă, халě те шухăшлаттарать, тавлаштарать те. Чăн-чăн талант, гений çырнă произведени кăна тĕрлě халăхăн çĕршер ăсчахне нумай-нумай çулсем хушши çапла кăсăклантарма пултарать. «Нарспи» поэма – халăх кăмăлне пěлсе-туйса çырнă хайлав. Унта эпир чăваш халăхěн чи паха шухăш-туйăмěсене тупатпăр. Вăл этем тивěçлěхěпе, ирěклěхěпе, танлăхěпе пурăнма вěрентекен хайлав. Вăл çамрăклăх вăйěпе, пурнăç туртăмěпе çиçсе тăрать.

К.В.Иванов – поэт-лирик. Унăн лирики – гражданла лирика. Ивановăн шухăш-кăмăлĕ халăх шухăш-кăмăлĕпе пĕрлешсе, ăна уççăн палăртса тăнă. Халăха савăнтарни поэта савăнтарнă, халăха хурлантарни поэта хурлантарнă, чун-чĕрине ыраттарнă.

К.В.Иванов хăйĕн пултарулăхěн пěтĕм вăйне мул тěнчин тĕрěсмарлăхне уçса кăтартас çĕре янă. Анчах ырă курасси, телей, ирěклĕх укçара мар – акă ун пултарулăхě витĕр тухакан тěп йĕр, тěп шухăш. Этем – чи вăйли, чи таси, анчах укçа-тенкĕ ăна темěн тĕрлě ирсĕрлĕхпе лапăртаттарса хурать, çыхлантарса лартать, ăсран кăларать, унăн хакне, унăн вăйне çухаттарать, ăна пěтерет. Укçа-тенкĕ çын пурнăçне хуçса аркатать, çывăх çынсене мантарать.

Пурнăçри юрату час-часах çапла вĕçленнě: çынсем майĕпен хурлăхлă шăпипе çырлахнă, савман çынпа пĕрлешнě, чунпа хăрса типнĕ, чирлесе хěне кайнă. Мул çын чунне пăснине, кил-йышри деспотизм этем ирĕкне хěсĕрленине хăш-пĕр чăваш просветителĕсем К.В.Ивановчченех, сăмахран, И.Н.Юркин 1889-1890 çулсенчех хăйěн «Мул», «Этем пырĕ тутă та, куçě выçă» повеçĕсенче сивленě. Анчах К.В.Иванов мул тĕнчин моральне питленипе çеç çырлахмасть, вăл çав йěркесене хирĕç тăма вěрентет. «Мĕнле тухмалла-ши çав инкекрен?» – акă мěнле хастар гуманизмла шухăш пăлхантарать автора. Çавăнпа вăл хăйĕн ырă геройĕсене паттăр тăвать, усал йăласемпе кěрештерет.

Константин Васильевич Иванов патша вăхăтěнче, тискер саманара пурăннă. Питех те кěске пулнă унăн ěмěрě, 25 çултах вăхăтсăр çěре кěнě. Çак аслă талант витěмěпе чăвашсен илемлě литератури чăн ăсталăх тěлěшěнчен çÿллě шая çěкленнě. Пире те ун хайлавěсем тěлěнтереççě, ырришěн кěрешме чěнеççě, тěрěслěхшěн тăма вěрентеççě, тăван чěлхен илемне туйтарса тăраççě. Пурнăçра та ырри çěнтерессине шансах тăратпăр.

Ĕçе тăвакан —

Кивĕ Эйпеç тĕп шкулĕн

9-мĕш класĕнче вĕренекен

Смирнов Дмитрий Олегович

22. 04. 2015 ЧР Елчĕк районĕн Кивĕ Эйпеç тĕп шкулĕн чăваш чĕлхипе литературине вĕрентекенĕ Федорова Е.С.

Кам тăшмана парăнмасть, ăна халах манмасть…

Ваттисен самахе

    Вăрçă… Тăван çĕршывăн Аслă вăрçи… 1418 талăк хушши кĕрлене çак харушă вăрçă. Пирĕн чечекленекен тăван çĕршыв çине 1941 çулхи июнĕн 22-мĕшĕнче нимĕç фашисчĕсен эшкерĕсем систермесĕр тапăннă, лăпкă хуласене, ялсене аркатнă, сирпĕтне, çунтара-çунтара янă.  Совет халăхĕ пĕр çын пек пулса Тăван çĕршыва хутелеме çĕкленне.

    Вăрçăра пехотинецсем те, летчиксем те, моряксем те, разведчиксем те, партизансем те фашистсене хирĕç кĕрешнĕ.

    Вĕсен хушшинче пирĕн ял çыннисем те пулнă. Хашĕ-пĕри паттăррăн çапăçса яланлăхах вăрçă хирĕнче юлнă. Таврăннисем вара çамрăк ăрăва телей сунса: «Эпир курнине сирĕн нихçан та курмалла ан пултарччĕ,» — тенĕ.

    Иртнĕ вăрçă 27 миллион çын пурнăçне илсе кайна. Вăрçа пирĕн çĕршыва пĕтĕмпе 679 миллиард тенкĕлĕх çухату кунĕ. Миçĕ шкул, больница, музей çĕрпе танлашман-ши?! Çавăн пек йывăр та хăрушă тапхăрта пĕтĕм халăх пĕр çиреп чăмăра пуçтарăннă. 130 ытла чĕлхепе калаçакан халăх пĕр ĕмĕтпе, пĕр тĕллевпе кĕрешнĕ. Çавăнпа çĕнтерне те ĕнтĕ çав ирсĕр тăшмана совет халăхе…

    Шел пулин те, вăрçă ветеранесен шучĕ çулсерен чакса пырать. Пирĕн вĕсене хамăран вăй-хал çитнĕ таран пулăшмалла. Тепĕр чухне ырăпа чĕнсе калаçни те вĕсен кăмлне çĕклет, вăрçă суранĕсем çинчен манма пулăшать.

    Пиртен инçех мар Гордеев Алексей Николаевич пурăнать. Вăл Хулаçырми ялĕнчи вăрçа ветеранĕсенчен пĕртен-пĕр сывă юлнă çын.

    Вăрçă пуçланнă хыпара Элекçей тете Хусан хулинче илтнĕ. Çак тапхăрта вăл ремесла училищинче вĕреннĕ. Часах Элекçей тăван яла таврăнать. Ашшĕне вăрса илсе каяççе. Амăшĕ вара тăвăтă ачипе пĕччен тăрса юлать. Элекçей тете окоп та чавать, колхозра та ĕçлет. Часах вăл бригадир пулса тăрать. Бригадирта 2 çул ĕçлет.

   1943 çулта вăл вăрçа каять. Элекçей тетене,ытти çамрăксемпе пĕрле, Украинăна илсе каяççĕ. Çул çинчех вĕсем, мĕскĕнсем, тăшман атаки айне лекеççĕ. Çак каç вара 60 çухрăм çуран утаççĕ вĕсем, мĕншен тесен эшелонне нимĕççем çунтарса яна. Урамра вара «шатăртаттрать декабрь». Çул çинче Элекçей тетен чи çывăх тусĕ Юманов Петр вилсе каять. Вал хамăр ял çынниех пулнă…

   Элекçей тете нихăçан та хайне хушнă ĕçрен пăрăнман. Командир пана ĕçе вăхăтлă пурнăçлама тăрăшнă. Ахальтен мар вăл «Хĕрле çалтар» ордена тивĕç пулнă.

    Аслă Çĕнтерĕве вăл Берлин хулинче кĕтсе илет. Çĕнтеру çинчен калаçма пуçласан Элекçей тетен куçĕсем шывланаççĕ.

    Чăваш йекечĕпе пĕрле вырăссем, украинецсем, белоруссем, хаккассем, узбексем, якутсем, эрменсем савăнаççĕ. Пурте вĕсем – ентĕшсем, тăвансем. Анчах пурин те пĕр шухăш: «Халăхсен юнĕ мĕн чухлĕ тăкăннă çак Çĕнтерушĕн?» Çамрăк каччăн хăвăртрах тăван килне тавранасси килет. Ахальтен мар ваттисем: «Тăван çĕршыв – анне, ют çершыв – атте,» — тенĕ.

    Халĕ 83-ри Элекçей тете  манукĕсемпе савăнса пурăнать. Вĕсене: « Телейлĕ те вăрăм ĕмĕрле пулăр», — тесе пиллет. Ватăсен пилĕ вара пуянлăхран та хаклă.

    Вуланă хайлавсем тăрăх эпир çакна пĕлетпĕр: çĕнтеру кунĕ хăвăртрах çывхартас тесе аслисемпе юнашар тăрса ачасем те кĕрешнĕ.  Вĕсем фронтра та, тылра та пĕтĕм йывăрлăха туссе ирттерсе тăшмана çапса аркатма тăрăшнă. Пирĕн, çамрăксен, ирĕк пурнăçа сыхласа  хăварассишен паттăрла çапçăма хатĕр пулмалла. Çак хаяр вăрçă çинчен самантлăха та манмалла мар.

    Вăрçă вучĕ çĕр çинче паянхи кун та сÿнмен-ха. Чечня вăрçи те хай çинчен мантармасть: террористсем алхасаççĕ, мирлĕ шăплăха пăсаççĕ.

    Телейлĕ пурăнма пире мирлĕ пурнăс кирлĕ. Çавăнпа та эпир яланах çапла калатпăр: «Пултăр мир ĕмерех!»

You are here

Тавтапуç
сана, педагогăм! 18:24

26.01.2010

«Ял
пурнăçĕ»

З.
Михайлова

Çĕр
çинче çын алли тĕкĕнмен ĕç çук та пулĕ.
Кашни ĕçех юратса, чунтан парăнса
пурнăçласан пирĕн пурнăç аталанса çеç
пымалла. Ахальтен мар чăвашсем: «Ĕç
— пурнăç илемĕ”, — теççĕ. Пурнăç чăннипех
те чаплă пултăр тесессĕн пур çыннăн та
хăйне килĕшекен пĕр-пĕр ĕçе суйласа
илмелле. Суйласа илни çеç çителĕксĕр —
çав ĕçре кăмăлтан тăрăшмалла, çитĕнÿсем
тумалла, хăв телейне тупмалла.

«Ĕç
пурнăç тытать, ĕç телей кÿрет”, — тенĕ
ваттисем. Паллах, кашни çыннăн хăйĕн
ĕçĕ-хĕлĕ, хăйĕн савăнăçĕ, хăйĕн телейĕ.
Хăшĕ-пĕрисем ашшĕ-амăшĕн ĕçнех малалла
туртаççĕ, теприсем тăванĕсем сĕннипе
пĕр-пĕр ĕçе кĕрешеççĕ, виççĕмĕшĕсем çут
çанталăк панине — таланта тĕпе хураççĕ.
Хăв юратнă ĕçе пĕр кун хушшинче суйласа
илме те май çук. Çапах пĕр-пĕр ĕçе
кăмăлласси пĕчĕкренех палăрать вăл.

Çĕр
çинчи мĕн пур ĕçе çыннăн ăста аллипе
çивĕч ăс-хакăлĕ тăвать. Çав ĕçсене
çĕклекен çынсен профессийĕсене шутласа
кăларма та çук: агроном, летчик, çăкăр
пĕçерекен, ĕне сăвакан, юрă çыракан, çĕр
сухалакан, сутуçă, сăвăçă, пулăçă,
строитель…

Паллах,
пур професси те лайăх, пур професси те
кирлĕ. Анчах та Турă пур çынна та пĕр
пек пултарулăх памасть çав. Пурне те
артист пулма пÿрмен, ÿнерçĕ-художник
пулма та… Йывăçран каскаласа тĕрлĕ
илемлĕ эрешсем тума та, хитре кĕпесем
çĕлеме те пурте пултараймаççĕ. Çавăнпа
та çыннăн чун-чĕринче хăш туртăм-сисĕм
ытларах вăй илет, çыннăн кăмăлĕ хăш ĕç
патне ытларах сулăнать — çавна суйласа
илет те.

Учитель
ĕçĕ вара пархатарлă та сăваплă. Ача
çуралсанах унăн пĕрремĕш вĕрентекенĕ
амăшĕ пулса тăрать. Хăй пепкине вăл
утма, калаçма вĕрентет, ĕçе хăнăхтарать,
çут çанталăк пулăмĕсемпе паллаштарать.
Амăшĕ пурнăç тăршшĕпех ывăл-хĕрне ĕмĕре
чыслă пурăнса ирттерме вĕрентет. Шкулти
вĕрентекене вара — иккĕмĕш анне теççĕ.
Мĕншĕн ун пек хаклаççĕ-ха ăна? Кашни
ачан ăс-тăн ÿсĕмĕнче, тавра курăм
аталанăвĕнче, пултарулăхпа ăсталăх
туптавĕнче вĕрентекенĕн тÿпи питĕ
пысăк. Пĕчĕк ачаран, вулама-çырма
пĕлменскертен, пулас инженер е врач,
пуçлăх е ăсчах çитĕнтересси çăмăл мар.
Хĕр ачасемпе ывăл ачасем пурнăç çулĕ
çине тухмалли ăс-тăнпа ăсталăха шкулта
кăна илме пултараççĕ.

Вĕрентекенĕн
еплерех пулмалла-ши? Мĕнлерех куратпăр-ха
эпир ăна? Унăн хăйне ашшĕ-амăшĕ шанса
панă ачаран чăн-чăн çын тумалла вĕт-ха.
Çакна пултарма вара вĕрентекенĕн хăйĕн
чăн-чăн çын пулмалла: ырă кăмăллă,
сăпайлă, таса чунлă, пуçаруллă, çивĕч,
ăслă, талантлă, культурăллă. Ачапа пĕр
чĕлхе тупма пĕлни — пысăк ăсталăх.
Ашшĕ-амăшне воспитани мелĕ-ăслайĕсемпе
паллаштарса витĕм кÿме пултарни те
çакăнтах кĕрет.

Вĕрентекен
пуринчен те ырă, пултаруллă, хисеплĕ,
чуна çывăх, кирек кама та ăнланма тата
темĕнле йывăр ыйтăва та тивĕçлĕ татса
пама пултаракан çын вăл. Ачана тăван
амăшĕ мĕнле туйăмпа юратать, учитель
те çавăн пекех савса кăмăллать. Амăшĕ
хăй тĕпренчĕкне ырă сунать — учитель
те ыррине çеç сунать. Амăшĕ хăй ачине
ырă-сывă, тĕрĕс-тĕкел, ăслă-тăнлă та
сапăрлă çын тăвасшăн — учитель те
çавăншăнах çунать. Учителĕн ачана
вĕрентÿпе воспитани парас ĕçри чун-чĕре
туртăмĕ, таса ĕмĕчĕ ашшĕ-амăшĕнни
евĕрлех. Çут çанталăк хăй ăна ырă енсене
çеç панă тейĕн. Унсăрăн вăл вĕрентекен
пулаймĕ, ашшĕ-амăшĕ те хăйсен ачисене
шанса памĕ. Учитель вăл ашшĕ-амăшĕшĕн
те, ачасемшĕн те Турă вырăнĕнче тăнă
пек туйăнать. Çĕр çинче мĕн ырри пур —
йăлтах вĕрентекенрен тухать: пурне те
асăрхать, йăнăш тусан — тĕрĕс çул çине
тăратать, ăнланмасан — айăплама та
пултарать, анчах ытларах чухне —
каçарать. Çапла туса вăл ача чунĕнчи
ырă туйăмсене вăратать, ыррипе усаллине
уйăрса илме вĕрентет. Вара ун пек
ачасенчен усал çын пулмĕ: вăрлакан-çаратакан
та, вĕлерекен-пусмăрлакан та… Ашшĕ-амăшĕн
чысне яракан çын мар, Тăван çĕр-шывшăн
усăллă ĕç тăвакан патриот пулĕ унран.
Тепĕр чухне вĕрентекен ачасенчен
çирĕпрех ыйтни те, вĕсене хыттăнрах
калани те пулать. Паян çирĕп ыйтмасан
— ыранхи куна тивĕçтерекен пĕлÿпе
кăмăл-сипет шайĕ пулмĕ ачасен. Вĕрентекен
никама та усал сунмасть, пурне те чипер
ача тăвасшăн çунать. Хăйĕн чун пуянлăхĕпе
çамрăксене те çынсене юратса хисеплеме,
ĕçчен те йĕркеллĕ çын пулма вĕрентет.

Кашни
вĕрентекенех хăйĕн вĕренекенĕсем сапăр
та хастар чун-чĕреллĕ çынсем пулччăр
тесе тăрăшать, ырă шухăш-ĕмĕтпе пурăнать.
Вăл çĕр çинчи çĕршер професси валли
тÿрĕ чунлă çынсем вĕрентсе хатĕрлет.
Тÿрĕ чунлă çынсем — саккунлăхпа йĕркелĕхе
пăхăнакансем. Ку вара — çĕр çинчи, хамăр
хушăри тăнăçлăх никĕсĕ. Çакăнта мар-и
учителĕн пархатарлă ĕçĕ?

Мĕнле
хисеплемĕн-ха вĕрентекене? Вăл кашни
ачан пурнăçĕпе, савăнăçĕ-хуйхипе,
терт-нушипе пурăнать. Кашни вĕренекене
хăй ачине юратнă пек юратать, йывăр
вăхăтра пулăшать, унпа пĕрле савăнать
те, кулянать те. Педагог вăл пĕр вăхăтрах
чун инженерĕ те. Ачан чунне вĕрентекен
пек тата кам ăнланма пултарать-ши? Тата
кам унран ытла ача чунне витĕр курать,
ăна сăваплă витĕм кÿрсе çĕр-шыва,
ашшĕ-амăшне, тăванĕсене, юлташĕсене
юрăхлă та тивĕçлĕ çын ÿстерме хевте
çитерет?

Учитель
ĕçĕ питĕ яваплă ĕç. Пурне те пĕлесшĕн
çунакан таса чунлă шăпăрлансемпе пĕлÿлĕх
тĕнчинче çÿрени, мĕн пĕлнине пĕлменнисемпе
тавçăрайманнисем патне çитерме тăрăшни
мăнаçлантарать, хавхалантарать, чунра
савăнăç вăратать. Чăнах, хăвăн ăс-тăнна,
пултарулăхна ыттисене парнелесси —
сăваплă ĕç. Кашни вĕрентекен хăйĕн
пурнăçне пархатарлă ĕçпе ирттерет.

Пур
çыннăн та хăйĕн юратнă вĕрентекенĕ пур.
Пĕрисем пĕрремĕш учителе асра тытаççĕ,
теприсем пĕр-пĕр предмета вĕрентекен
учителе ырăпа асăнаççĕ. Вĕрентекен вăл
— пур ачана та, пур çынна та кирлĕ çын.
Аслă Вĕрентекенĕмĕре, Иван Яковлевич
Яковлева, чăваш халăхĕ ырăпа асăнса
пурăнать. Мĕн чухлĕ çын Геннадий
Никандрович Волков педагог-ăсчах
кĕнекисене вуласа хăйĕн ăс-хакăлне
çивĕчлетет, тавра курăмне анлăлатать,
тĕнче курăмне тарăнлатать… Тăван
республикăмăрăн тава тивĕçлĕ вĕрентекенĕсем
сахал мар. Вĕсем чăннипех те мухтава
та, хисепе те тивĕçлĕ.

2010
çула Вĕрентекен çулĕ тесе йышăнни вăл
учительсене хисепленине пĕлтерет.
Учитель ĕçĕ çăмăл маррине пурте ăнланаççĕ.
Çавăнпа та ашшĕ-амăшĕсем те мĕн май пур
таран шкула пулăшма тăрăшаççĕ: классене
тирпей-илем кĕртме те, вĕрентÿпе воспитани
ĕçне лайăхлатма та, шкулăн пурлăх никĕсне
пуянлатма та. Ашшĕ-амăшĕсем вĕрентекенсене
ăнланса, пулăшса пырсан ĕçлеме те
кăмăллă, чунра та ырă. Учительсене çынсем
ĕненни-шанни те савăнтарать. Акă, 2009
çулхи раштав уйăхĕн вĕçĕнче ыйтăм
ирттерсе Пĕтĕм Раççейри халăх шухăш-кăмăлне
тишкерекен центр çакăн пек пĕтĕмлетÿ
тунă: Раççейре халăх ытларах учительсене
тата чиркÿ çыннисене ĕненет-шанать.
Чăннипех те, шкулсенче ответлă та,
шанчăклă та, чăтăмлă та ырă шухăш-кăмăллă
çынсем ĕçлеççĕ. Вĕсен ырми-канми ĕçĕ-хĕлĕ
олимпиада-конкурс çĕнтерÿçисен
çитĕнĕвĕсенче, Президент стипендиачĕсенче,
медальпе вĕренсе тухакансенче, пултаруллă
та талантлă ачасенче курăнать.

Педагогсем
— кашни ача шăпинче ырă йĕр хăваракансем,
кашни ачан ăс-тăнĕпе характерне
çирĕплетсе, ăсталăхне аталантарса
пурнăç çулĕ çине кăларакансем. Тайма
пуç сире, учительсем.

Эпĕ
кăмăллакан ĕç

Учителӗн
ӗҫӗ
пит йывӑр:

Атте те, анне
те пулан.

Анне—тӗк
— выртса эс ан ҫывӑр,

Атте—тӗк
— ларса эс ан кан.

Валентин
Урташ.

Ҫӗр
ҫинче
ҫын
алли тӗкӗнмен
ӗҫ
ҫук
та пулӗ.
Кашни ӗҫех
юратса, чунтан парӑнса
пурнӑҫласан
пирӗн
пурнӑҫ
аталанса кӑна
пырӗ.
Ахальтен мар чӑвашсем:,
«Ёҫ
— пурнӑҫ
илемӗ»,
— теҫҫӗ.
Пурнӑҫ
чӑннипех
чаплӑ
пултӑр
тесессӗн,
пур ҫыннӑн
та хӑйне
килӗшекен
пӗр—пӗр
ӗҫе суйласа
илмелле. Суйласа илни ҫеҫ
ҫителӗксӗр
— ҫав
ӗҫре
кӑмӑлтан
тӑрӑшмалла,
ҫитӗнӳсем
тумалла, хӑв
телейне тупмалла. «Ёҫ
пурнӑҫ
тытать, ӗҫ
телей кӳрет»,
— тенӗ
ваттисем. Паллах, кашни ҫыннӑн
хӑйӗн
ӗҫӗ—хӗлӗ,
хӑйӗн
савӑнӑҫӗ,
хӑйӗн
телейӗ.
Хӑшӗ—пӗрисем
ашшӗ—амӑшӗн
ӗҫнех
малалла туртаҫҫӗ,
теприсем тӑванӗсем
сӗннипе
пӗр—пӗр
ӗҫе
кӗрӗшеҫҫӗ,
виҫҫӗмӗшсем
ҫут
ҫанталӑк
панине — таланта тӗпе
хураҫҫӗ.
Хӑв
юратнӑ
ӗҫе
пӗр
кун хушшинче суйласа илме те май ҫук.
Ҫапах
пӗр—пӗр
ӗҫе
кӑмӑлласси
пӗчӗкренех
палӑрать
вӑл.
Сӑвӑра
каланӑ
пек:

Ыйтрӑм
эпӗ
Тольӑран:

«Ӳссен
эсӗ
кам пулан?»

Толя тухтӑр
пулап тет,

Ҫынсене
сыватӑп
тет.

Ҫӗр
ҫинчи
мӗн
пур ӗҫе
ҫыннӑи
ӑста
аллипе ҫивӗч
ӑс—хакӑлӗ
тӑвать.
Ҫав
ӗҫсене
ҫӗклекен
ҫынсен
профессийӗсене
шутласа кӑларма
та ҫук:
агроном, летчик, ҫӑкӑр
пӗҫерекен,
ӗне
сӑвакан,
юрӑ
ҫыракан,
ҫӗр
сухалакан, сутуҫӑ,
сӑвӑҫӑ,
пулӑҫӑ,
строитель…

Эпӗ
вара — вӗрентекен
пуласшӑн.
Мана учитель ӗҫӗ
кӑмӑла
каять. Турӑ
пур ҫынна
та пӗр
пек пултарулӑх
памасть ҫав.
Пурне те артист пулма пӳрмен,
ӳнерҫӗ—художник
пулма та… Йывӑҫран
каскаласа тӗрлӗ
илемлӗ
эрешсем тума та, хитре кӗпесем
ҫӗлеме
те пурте пултараймаҫҫӗ.
Ҫавӑнпа
та ҫыннӑн
чун—чӗринче
хӑш
туртӑм—
сисӗм
ытларах вӑй
илет, ҫыннӑн
кӑмӑлӗ
хӑш
ӗҫ
патне ытларах сулӑнать
— ҫавна
суйласа илет те.

Учитель ӗҫӗ
мана мӗн
пӗчӗкренех
килӗшет.
Вӗсен
ӗҫӗ—хӗлӗ
— ялан ман куҫ
умӗнче,
асра, чунра. Ача ҫуралсанах
унӑн
пӗрремӗш
вӗрентекенӗ
амӑшӗ
пулса тӑрать.
Хӑй
пепкине вӑл
утма, калаҫма
вӗрентет,
ӗҫе
хӑнӑхтарать,
ҫут
ҫанталӑк
пулӑмӗсемпе
паллаштарать. Амӑшӗ
пурнӑҫ
тӑршшӗпех
ывӑл—хӗрне
ӗмӗре
чыслӑ
пурӑнса
ирттерме вӗрентет.
Шкулти вӗрентекене
вара — иккӗмӗш
анне теҫҫӗ.
Мӗншӗн
ун пек хаклаҫҫӗ—ха
ӑна?
Кашни ачан ӑс—тӑн
ӳсӗмӗнче,
тавра курӑм
аталанӑвӗнче,
пултарулӑхпа
ӑсталӑх
туптавӗнче
вӗрентекенӗн
тӳпи
питӗ
пысӑк.
Пӗчӗк
ачаран, вулама—ҫырма
пӗлменскертен,
пулас инженер е врач, пуҫлӑх
е ӑсчах
ҫитӗнтересси
ҫӑмӑл
мар. Хӗр
ачасемпе ывӑл
ачасем пурнӑҫ
ҫулӗ
ҫине
тухмалли ӑс—тӑнпа
ӑсталӑха
шкулта кӑна
илме пултараҫҫӗ.

Вӗрентекенӗн
еплерех пулмалла—ши? Мӗнлерех
куратпӑр—ха
эпир ӑна?
Унӑн
хӑйне
ашшӗ—амӑшӗ
шанса панӑ
ачаран чӑн—чӑн
ҫын
тумалла вӗт—ха.
Ҫакна
пултарма вара вӗрентекенӗн
хӑйӗн
чӑн—чӑн
ҫын
пулмалла, ырӑ
кӑмӑллӑ,
сӑпайлӑ,
таса чунлӑ,
пуҫаруллӑ,
ҫивӗч
ӑслӑ,
талантлӑ,
культурӑллӑ
пулмалла. Ачапа пӗр
чӗлхе
тупма пӗлни
— пысӑк
ӑсталӑх.
Ашшӗ—амӑшне
воспитани мелӗ—ӑслайӗсемпе
паллаштарса витӗм
кӳме
пултарни те ҫакӑнтах
кӗрет.

Вӗрентекен
ҫӗр
ҫинчи
чи пултаруллӑ,
чи ӑслӑ,
чи хисеплӗ
ҫын
пек туйӑнать
мана. Ҫав
вӑхӑтрах
— пуринчен те ырӑ,
чуна ҫывӑх,
кирек кама та ӑнланма
тата темӗнле
йывӑр
ыйтӑва
та тивӗҫлӗ
татса пама пултаракан ҫын
вӑл.
Ман шутпа, ачана тӑван
амӑшӗ
мӗнле
туйймпа юратать, учитель те ҫавӑн
пекех савса кӑмӑллать.
Амӑшӗ
хӑй
тӗпренчӗкне
ырӑ
сунать — учитель те ыррине ҫеҫ
сунать. Амӑшӗ
хӑй
ачине ырӑ—сывӑ,
тӗрӗс—тӗкел,
ӑслӑ—тӑнлӑ
та сапӑрлӑ
ҫын
тӑвасшӑн
— учитель те ҫавӑншӑн
ҫунатъ.
Учителӗн
ачана вӗрентӳпе
воспитани парас ӗҫри
чун—чӗре
туртӑмӗ,
таса ӗмӗчӗ
ашшӗ—амӑшӗнни
евӗрлех.
Ҫут
ҫанталӑк
хӑй
ӑна
ырӑ
енсене ҫеҫ
панӑ
тейӗн.
Унсӑрӑн
вӑл
вӗрентекен
пулаймӗ,
ашшӗ—амӑшӗ
те хӑйсен
ачисене шанса памӗ.
Учитель вӑл
ашшӗ—амӑшӗшӗн
те, ачасемшӗн
те Турӑ
вырӑнӗнче
тӑнӑ
пек туйӑнать.
Ҫӗр
ҫинче
мӗн
ырри пур — йӑлтах
вӗрентекенрен
тухатъ: пурне те асӑрхать,
йӑнӑш
тусан — тӗрӗс
ҫул
ҫине
тӑратать,
ӑнланмасан
— айӑплама
та пултарать, анчах ытларах чухне
— каҫарать.
Ҫапла
туса вӑл
ача чунӗнчи
ырӑ
туйӑмсене
вӑратать,
ыррипе усаллине уйӑрса
илме вӗрентет.
Вара ун пек ачасенчен усал ҫын
пулмӗ:
вӑрлакан—ҫаратакан
та, вӗлерекен—пусмӑрлакан
та… Ашшӗ—амӑшӗн
чысне яракан ҫын
мар, Тӑван
ҫӗр—шывшӑн
усӑллӑ
ӗҫ
тӑвакан
патриот пулӗ
унран.

Тепӗр
чухне вӗрентекен
ачасенчен ҫирӗпрех
ыйтни те, вӗсене
хыттӑнрах
калани те пулать. Эпир вара, ӑнланмасӑр,
кӑштах
кӳренетпӗр
те. Паян ҫирӗп
ыйтмасан — ыранхи куна тивӗҫтерекен
пӗлӳпе
кӑмӑл—сипет
шайӗ
пулмӗ
пирӗн.
Вӗрентекен
никама та усал сунмасть, пурне те чипер
ача тӑвасшӑн
ҫунать.
Хӑйӗн
чун ыратӑвӗпе
пире те ҫынсене
юратса хисеплеме, ӗҫчен
те йӗркеллӗ
ҫын
пулма вӗрентет.

Кашни
вӗрентекенех
хӑйӗн
вӗренекенӗсем
сапӑр
та хастар чун—чӗреллӗ
ҫынсем
пулччӑр
тесе тӑрӑшать,
ырӑ
шухӑш
—ӗмӗтпе
пурӑнать.
Вӑл
ҫӗр
ҫинчи
ҫӗршер
професси валли тӳрӗ
чунлӑ
ҫынсем
вӗрентсе
хатӗрлет.
Тӳрӗ
чунлӑ
ҫынсем
— саккунлӑхпа
йӗркелӗхе
пӑхӑнакансем.
Ку вара — ҫӗр
ҫинчи,
хамӑр
хушӑри
тӑнӑҫлӑх
никӗсӗ.
Ҫакӑнта
мар—и учителӗн
пархатарлӑ
ӗҫӗ?

Мӗнле
хисеплемӗн—ха
вӗрентекене?
Вӑл
кашни ачан пурнӑҫӗпе,
савӑнӑҫӗ—хуйхипе,
терт—нушипе пурӑнать.
Кашни вӗренекене
хӑй
ачине юратнӑ
пек юратать, йывӑр
вӑхӑтра
пулӑшать,
унпа пӗрле
савӑнать
те, кулянать те. Педагог вӑл
пӗр
вӑхӑтрах
чун инженерӗ
те. Ачан чунне вӗрентекен
пек тата кам ӑнланма
пултарать—ши? Тата кам унран ытла ача
чунне витӗр
курать, ӑна
сӑваплӑ
витӗм
кӳрсе
ҫӗр—шыва,
ашшӗ—амӑшне,
тӑванӗсене,
юлташӗсене
юрӑхлӑ
та тивӗҫлӗ
ҫын
ӳстерме
хевте ҫитерет?

Учитель
ӗҫӗ
яваплӑ
пулин те, вӑл
— манӑн
юратнӑ
професси. Хамран пӗчӗкрех
ачасемпе калаҫас—кулас,
юрлас—ташлас килет. Пурне те пӗлесшӗн
ҫунакан
таса чунлӑ
шӑпӑрлансемпе
пӗлӳлӗх
тӗнчине
тухас кӑмӑл
пысӑк.
Хам мӗн
пӗлнине
пӗлменнисемпе
тавҫӑрайманнисем
патне ҫитересси
мана Турӑ
умӗнче
ырӑ
ӗҫ
тунӑ
пекех туйӑнать,
мӑнаҫлантарать,
хавхалантарать, чунра савӑнӑҫ
вӑратать.
Чӑнах,
хӑвӑн
ӑс—тӑнна,
пултарулӑхна
ыттисене парне— лесси — сӑваплӑ
ӗҫ.
Манӑн
та хамӑн
пурнӑҫа
пархатарлӑ
ӗҫпе
ирттерес килет.

Пур ҫыннӑн
та хӑйӗн
юратнӑ
вӗрентекенӗ
пур. Пӗрисем
пӗрремӗш
учителе асра тытаҫҫӗ,
теприсем пӗр—пӗр
предмета вӗрентекене
ырӑпа
асӑнаҫҫӗ.
Учитель вӑл,
ман шутпа, чи кирлӗ
ҫын.
«Вӗрентекен
пур чух вӗренсе
юл,»— тенӗ
ваттисем. Аслӑ
Вӗрентекенӗмӗре,
Иван Яковлевич Яковлева, чӑваш
халӑхӗ
ырӑпа
асӑнса
пурӑнать.
Мӗн
чухлӗ
ҫын
Геннадий Никандрович Волков педагог—ӑечах
кӗнекисене
вуласа хӑйӗн
ӑс—хакӑлне
ҫивӗчлетет,
тавра курӑмне
анлӑлатать,
тӗнче
курӑмне
тарӑнлатать…

Тӑван
республикӑмӑрӑн
тава тивӗҫлӗ
вӗрентекенӗсем
сахал мар. Вӗсем
чӑннипех
те мухтава та, хисепе те тивӗҫлӗ.

Эпӗ
хамӑн
юратнӑ
вӗрентекенӗмӗрсем
ҫине
пӑхатӑп
та — пулас ӗҫӗм
ҫинчен
шухӑша
путатӑп.
«Ёмӗр
пурӑн,
ӗмӗр
вӗрен»,
— теҫҫӗ
халӑхра.
Манӑн
та пурнӑҫ
тӑршшӗпех
вӗренес
те вӗрентес
килет, пурне те усӑллӑ
ҫын
пулас килет, хамӑн
юратнӑ
профессипе мӑнаҫланса
пурӑнас
килет.

Вӗренекенсене
манар мар. Уявсемпе юбилейсенче салам
сӑмахӗ
ярар, ӑшӑ
сӑмахпа
чунӗсене
йӑпатар.
Мӗншӗн
тесен, Вениамин Тимаков поэт калашле:

Вӑл
кӑтартрӗ

Чӑн
сӑмахӑн
хӑватне,

Ырӑ
ӑнтӑлу
ҫуратрӗ

Чӗремре
ача чухне.

Тавтапуҫ,
вӗрентекенӗм,

Халиччен
ҫӗршер
ҫынна

Эс ҫунат
парса ҫӗкленӗ

Пирӗнтен
хисеп сана.

Атте-анне
пурри — телей

Атте—аннерен
хакли ҫук.

Ваттисен
сӑмахӗ.

Мӗн
ӗлӗк—авалтанах,
ҫӗр
ҫинче
пурнӑҫ
пуҫланса
кайнӑранпах
мӗн
пур чӗр
чун, ӳсен-тӑран
пӗр—пӗринпе
ҫывӑхланса
хӑйсен
вырӑнне
ҫӗнӗ
ӑру
хӑварнӑ.
«Ача—пӑча
пӳрт
тултарать», «Ача —пӑча
чун йӑпатать»,
— тет чӑваш
ҫынни.
Ватӑсем
те туйра ҫапла
пиллеҫҫӗ:
«Ӑмӑрт
кайӑк
евӗр
мӑшӑрлӑ
пулӑр.
Шӗшкӗ
пек хунавлӑ
пулӑр…»

Ача ҫуралнине
ӗлӗкхи
чӑваш
турӑ
парни вырӑнне
хурса йышӑннӑ.
Пепке ҫуралнӑшӑн
питӗ
хӗпӗртенӗ
вӑл,
пӗтӗм
йӑх—ӑрупа
пуҫтарӑнса
ача чӑкӑчӗ
ҫини
йӑла
туса ирттернӗ.
Ял—йыш та ача ҫуралнине
пӗлсен
ҫапла
калаҫнӑ:

— Ҫавсен
«ҫӗнӗ
кайӑк»
тупса килнӗ!

— Ылтӑн—и,
кӗмӗл—и?

— Ылтӑн!
— тенӗ
арҫын
ача пулсан.

— Кӗмӗл!
— тесе пӗлтернӗ
хӗр
ача пулсан.

Ашшӗ
— амӑшӗ
«ҫӗнӗ
кайӑкра»
малашне хӑйсене
хуҫалӑхра,
кулленхи ӗҫре
пулӑшакана,
ӑру
несӗллӗхне
тӑсакана
тата хӑйсене
ватлӑхра
пӑхса
упракана, вилме выртсан юлашки ҫула
тивӗҫлӗ
ӑсатакана
курнӑ.

Манӑн
та, ытти ачасенни пекех, аттепе анне
пур. Вӗсем
пӗр—пӗрне
куҫпа
сӑнаса,
чун —чӗрепе
савса пӗрлешнӗ.
Ҫав
юратӑвӑн
тӗпренчӗкӗ
— эпӗ
ҫурални.
Анне мана ҫут
тӗнчене
киличчен хӑй
варӗнче
тӑхӑр
уйӑх
йӑтса
ҫӳренӗ,
ырӑ—сывӑ
ҫуратас
тесе упраса—сыхласа пурӑннӑ.
Ҫуралсассӑн
атте пире больницӑран
киле илсе кайнӑ,
йӗркеллӗ
ҫуралнӑшӑн
питӗ
хӗпӗртенӗ
вӑл.
Кашни кун юратса анне хӑй
кӑкӑрӗн
сипетлӗ
те ӑшӑ
сӗчӗпе
мана тӗрек
панӑ,
атте вара кӑмӑллӑ
та ӑшӑ
куҫӗпе
ачашшӑн
ҫупӑрланӑ,
йӑвашшӑн-ҫепӗҫҫӗн
пуплесе йӑпатнӑ…
Миҫе
ҫӗр—каҫ
ҫывӑрман-ши
тата вӗсем!
Эпӗ
кӑшт
ҫеҫ
нӑйкӑшма
пуҫласанах
вӗсем
ман пата чупса пынӑ,
юрӑ
юрласа, сӑпка
сиктерсе лӑплантарнӑ,
ҫитернӗ,
тасатнӑ,
ҫунӑ…
Ҫулталӑка
ҫит
— сен ура ҫине
тӑратса,
вылятмӑш—такмак
ҫеммисем
каласа пӗрремӗш
утӑмсем
тума пулӑшнӑ.
Калаҫма
вӑхӑт
ҫитсен
чӗкеҫ
чӗлхи
пилленӗ.
Ача пахчине ҫӳреме
пуҫласан
манӑн
кашни ӳсӗмшӗн
—пултарулӑхшӑн
чунтан савӑннӑ,
мана татах та ӑслӑрах
та илемлӗрех
тӑвасшӑн
ҫуннӑ
вӗсем.
Хитре кӗпе—тумтир,
капӑр
тетте—пукане, ӑслӑ
кӗнеке
илсе парса савӑнтарнӑ.
Кунсерен, каҫ
кӳлӗм,
аттепе анне мана ача пахчине илме пыни
халӗ
те асрах. Аттене е аннене курсанах эпӗ
ун патне ыткӑнаттӑм,
вӑл
хӑй
чун тӗпренчӗкне
ыталаса ҫупӑрлатчӗ,
пит ҫӑмартинчен
чуп тӑватчӗ,
ҫурӑмран
лӑпкатчӗ,
пуҫран
ачашлатчӗ…
Тепӗр
чух ҫӳле—ҫӳле
ҫӗклетчӗ
те пӗчӗк
чунӑм
темле шанчӑклӑ
туйӑмпа
хӑпартланса
каятчӗ.
Мӗн
хаклӑраххи
пур—ши ачашӑн
тӗнчере
ашшӗпе
амӑшӗ
ӑна
икӗ
енчен пӗчӗк
те черчен аллисенчен ҫавӑтса
пырсан?

Шкул ҫулне
ҫитсен
ӑслӑ—тӑнлӑ
ҫын
пулма вӗрентӗр
тесе пӗтӗм
вӑй—халне
парать пире атте —анне. Килте е
урамра мӗнле
те пулин ыйту, татса парайман шухӑш—тӗллев
ҫуралсанах
вӗсем
патне чупса пыратпӑр,
канаш—сӗнӳ
ыйтатпӑр.
Аттепе анне хӑйсен
пурнӑҫ
курӑмӗн
ӑслайӗпе
пире тӗрӗс
хурав шыраса тупма пулӑшаҫҫӗ.
Ҫапла
майпа пиртен ҫын
тума тӑрӑшаҫҫӗ.
Анчах та хӑш—пӗр
чухне /пулкаланӑ
та пулӗ
ҫемьере
хирӗҫӳсем/
атте—анне каланине итлесшӗн
мар эпир, ҫамрӑксем.
Ваттисем пурӑнса
ирттернӗ
пурнӑҫ
ӑслӑлӑхне—вӗрентӗвне
шута хурасшӑн
мар, «хамӑрла»
пурӑнасшӑн.
Ашшӗ—амӑшӗ
хӑйӗн
ывӑл
— хӗрне
нихӑҫан
та усал сунмасть ӗнтӗ.
Вӑл
ӑна
ҫӗр—шыва
юрӑхлӑ,
ӑслӑ
та пултаруллӑ,
таса чунлӑ,
ырӑ
кӑмӑллӑ
тӑвасшӑн
пикенет. Ҫав
вӑхӑтрах
хӑйсенчен
телейлӗрех,
савӑнӑҫлӑрах,
пуянрах /тулӑхрах/
пурӑнтарасшӑн
тӑрӑшать.
Ашшӗ—амӑшӗн
пехилӗнчен
тухакан ҫыннӑн
пархатарӗ
ҫук
тесе ахальтен каламан. Ҫавӑнпа
эпӗ
те атте—анне сӑмахне
куллен ӑша
илме тӑрӑшатӑп,
анне пек сӑпайлӑ,
вашават, ӗҫчен
тата атте пек хӑюллӑ,
харсӑр,
тӳрӗ
кӑмӑллӑ
пулма ӗмӗтленетӗп.

Атте—анне
пурри — телей. Атте—анне пурри —
ӑраскал.
Хама ҫуратса
ӳстернӗ
атте-аннерен пахи никам та ҫук.
Чун панӑ,
ӑса
вӗрентнӗ,
ӗҫе
хӑнӑхтарнӑ,
пурнӑҫ
ҫулӗ
ҫине
тӑратнӑ
хаклӑ
ҫынсем
умӗнче
пуҫӑма
таятӑп.
Хамӑн
пурнӑҫӑмри
чи ҫывӑх
ҫыннӑмсеНе
нихӑҫан
та чӗререн
кӑлармастӑп.
Тата ҫакна
хушса калам. Тусӑм,
тантӑшӑм!
Аҫупа
аннӳне
хисепле! Вӗсемшӗн
эсӗ
яланлӑхах
ача—пӑча
— пӗчӗк
чухне те, ӳссе
ҫитӗнсен
те, вӑтам
ҫулсене
ҫитсен
те. Санӑн
кашни утӑму,
кашни ӗҫӳ
— аҫупа
аннӳ
куҫӗ
умӗнче.
Тӗрӗс
те лайӑх
утӑмусем
вӗсене
савӑнӑҫ
кӳрӗҫ,
тӗрӗс
мар утӑм
туни вара — хурлӑх.
Ҫавӑнпа
та аҫупа
аннӳне
савӑнтарма
кӑна
тӑрӑш,
вӗсене
нихӑҫан
та ан кулянтар. Яланлӑхах
ас ту: пурнӑҫ
малалла шӑвать,
эсӗ
ҫитӗнетӗн,
аҫу—аннӳ
ватӑлать.
Вӗсене
пурнӑҫра
куллен пулӑшса
пыр. Пӗчӗк
чухне, ача чухне панӑ
чун ӑшшине
аҫупа
аннӳне
тавӑрса
пар. Эпир вӗсем
умӗнче
пысӑк
парӑмра.

Канăçсăр чунлă
пулнă çав Çеçпĕл Мишши…

Пĕлес килет,
кам эсĕ – Çын,

Пурнăç Турри
е Чун чури?

Эп – Канăç
шыраса тупма

Пĕлмен
Этемсенчен Пĕри.

Светлана
Асамат,

Çеçпĕл Мишши
ячĕллĕ

преми
лауреачĕ

Канăçсăр
чунлă пулнă çав Çеçпĕл Мишши. Ачаранах
канăç мĕнне пĕлмен вăл. 11 çултах ашшĕсĕр
тăрса юлнăскерĕн ачалăхĕ те пулман.
Вĕреннĕ те, ĕçленĕ те, чирĕ те асаплантарнă.
Ашшĕне тĕрмене хупнă хыççăн ялтан
кăларса ярассипе те хăратнă. Ача чухнех
тем те тÿснĕ, чăтнă. Çапах таса чунлă,
çирĕп кăмăллă, хастар юлнă. Ман шутпа,
Мишша ăнланман япала пулман та пулĕ.
Кирек мĕнле ыйту çине те тивĕçлĕ хурав
пулнă унăн. Ача чухнех пурнăç тути-масине
лайăх пĕлнĕ, каярах вăл хăйĕн капланса
тулнă шухăшĕсене шурă хут çине куçарнă.
Шухăшĕсем вара унăн тарăн, сăмахĕсем
çивĕч, емĕчĕсем çутă.

Светлана
Асамат юрăç-сăвăç сăмахĕсем мана та
шухăша ячĕç. Кам пулнă-ши Çеçпĕл Мишши?
Пурнăç Турри е Чун чури? Тÿрех калама
та йывăр. Эпĕ шутланă тăрăх, хăйĕн чунĕн
чури çеç пулман вăл – айван та мĕскĕн
мар. Вăл çивĕч ăслă, вĕри чунлă, кăвар
чĕреллĕ. Нихăçан та хăйшĕн çеç çунман
вăл. Тăван чĕлхе, тăван халăх, тăван
çĕршыв шăпи канăç паман ăна. Киввине
çĕннипе, усаллине ыррипе улăштарас
килнĕ унăн. Хăй çиес çăкăр татăкне те
çынна пама хатĕр пулнă вăл. Ман шутпа,
ăна Пурнăç Турри теме пулать. Эпĕ ăнланнă
тăрăх, Турă вăл пурне те телей сунакан
ырă вăй. Çеçпĕл Мишши пурнăçра ырришĕн
çеç çуннă: чăваш ачине те, чăваш арăмне
те, чăваш çыннине те шеллет, чăваш чĕлхи
пĕтессинчен те хăрать, халăх чухăн
пурăннăшăн та кулянать. Ырришĕн Çеçпĕл
Мишши тем тума та хатĕр. «Çырăттăм,
ÿкерĕттĕм – чăваш наци культуришĕн ыр
ĕç туса хăварăттăм…» — тенĕ вăл. Çавăн
пек пуриншĕн те çунакан канăçсăр Çын
пулнă пирĕн Çеçпĕл.

«Унăн пурте
пулнă: ăс-тăн, вĕри чĕре, малашлăха çирĕп
шанни. Вăл – поэзи шанчăкĕ, Тĕрĕслĕхпе
Тасалăх йыхравçи, чăваш чунĕн тĕслĕхĕ»,
— тесе çырнă Украина писателĕ С. Репьях.
«Çеçпĕл Мишши – чăваш чунĕн тĕслĕхĕ»
тени мана питĕ килĕшрĕ. Пирĕн юратнă
сăвăç çинчен çакăн пек çырни, чăваш
çыннин ырă енĕсене ытти халăх çыннисем
те пĕлни вăл питĕ паха. Чăннипех те
Çеçпĕл Мишшине ашшĕ-амăшĕ чăвашăн пур
ырă енне те парнеленĕ: ăсĕ-тăнĕ,
тавçăрулăхĕ, чăтăмлăхĕ, пултарулăхĕ,
кăмăл-сипечĕ, ĕçченлĕхĕ, чун вĕрилĕхĕ,
çынлăхĕ. Унăн чунĕнче пурте пулнă –
ĕмĕрĕ çеç кĕске килнĕ. Ытла та çамрăкла
уйрăлса кайнă вăл çутă тĕнчерен. Халăх
асĕнче вăл яланах çамрăк: тĕреклĕ,
мăнаçлă, хĕрÿ, лара-тăра пĕлмен, тÿрĕ
кăмăллă, таса чунлă.

Çеçпĕл
Мишшин сăн-сăпачĕ чăваш халăхĕн
кун-çулĕнче малашне те çутă çăлтăр пек
ялкăшса тăрĕ. Çулăмлă сăмахсемпе
хĕмленекен сăввисем чăн чăвашла уççăн
янăрĕç. Унăн ячĕ чăваш чĕринчен нихăçан
та тухмĕ.

Эпĕ – Çеçпĕл
чĕннĕ чăваш ачи, сассăма паратăп, унăн
сăввисене янраттарса вулатăп, хам та
сăвăсем çыратăп.

Çеçпĕл пиччем!

Яту сан
чăннипех те чаплă,

Ĕçÿ те сумлă
та хăватлă.

Пуласчĕ ман
та чăваш чунлă,

Таса вăй-халлă,
пултаруллă.

Кăвар
чĕреллĕ Çеçпĕлĕн ячĕ — пирĕн чĕрере

Çеçпĕл Мишши
пирĕн чĕрере те, шухăшра та хитре чечек
ячĕпе пурăнать. Çеçпĕл чечекĕ тесенех
поэт сăнарĕ куç умне тухать. Вăл питĕ
хастар та таса чунлă пулнă. Унăн сăввисем
те «чунлă», тарăн шухăшлă. Хăш-пĕр сăввине
темиçе хут вуласан та ăнланма йывăр.
Хăй пурăннă вăхăта вăл тĕпĕ-йĕрĕпе
căнласа панă. Мĕнле çавăн пек лайăх
ăнланнă-ха вăл пурнăçа? Çамрăк пулнă
вĕт-ха вăл. Кашни сăввинчех камăн мĕнле
пулмаллине, мĕн тумаллине ăнлантарса
парать, вĕрентсе калать. Учитель-сăвăç
тесе калас килет ман ăна. Хăш-пĕр сăввинчи
йĕркесене илсех парас килет.

Ватă аслаçу
пÿртне

Йăвантарса
яр,

Ĕмĕрлĕх никĕс
çине

Çĕнĕ çурт
лартар!

(Иртнĕ
самана)

Чи юлашки
таса вăрçа –

Чăн çутăшăн,
таса тĕнчешĕн!

Çав тăххăрмĕш
хума ватар!

Васкар телей
çĕрне çитмешкĕн!

(Хĕрлĕ
тинĕсре)

Пусмăрти
халăхсем,

Пĕр çĕре
пухăнар.

Улпута йĕрлесе
тыткăнлар!

Пурăннă
тарăхса,

Çапăçар
савăнса,

Малалла,
малалла çул хывар!

(Атăл юрри)

Фронта мĕнпурĕ
пулăшар-и –

Арçын, хĕрарăм,
çамрăксем!

Ĕçе хастаррăн
хутшăнар-и?

Фронта
хăюллăн, салтаксем!

(Тăвансене
пулăшар)

Ĕмĕр чура
пулма çитĕ,

Чура пулма
намăс!..

Ирĕклĕ кун-çул
тумашкăн

Тăрăр пурте
харăс!..

Ачăрсене
вĕрентме те

Эсĕр ан
ÿркенĕр:

Чăваш çĕрне
юратмашкăн

Вĕсене
вĕрентĕр.

Ачăрсем чăваш
чĕлхишĕн

Тăма хатĕр
пулччăр,

Ют халăхсем
ĕлĕкхин пек

Чăвашран ан
кулччăр.

Çитĕ! Шăпăр
шăтăкĕнчен

Çут тĕнчене
тухăр!

Этем чунне
– выльăх чунĕ

Вырăнне ан
хурăр.

(Чăваш
арăмне)

Юрăсемпе
эсĕр мухтăр

Сăвăçсен
ятне,

Хытă сасăсемпе
юрлăр

Вĕсен сăввине.

(Эпĕ вилсен)

Эй, ваттисем!

Эй, ват çынсем!

Авал чăваш
асаплă пулнине

Çамрăксене
каласа парăр:

Тăван çĕршывăн
капăр чĕлхине

Ялан савма
хушса хăварăр.

(Чăн чĕрĕлнĕ!)

Тăван чăваш
хăюллине,

Вăл вăйлине
курасчĕ ман.

Чăваш! Çĕклен
те çунатлан!

Куçна тĕлле
хĕвел çине.

(Чăваш!
Чăваш!)

Ачасене те,
çамрăксене те, хĕрарăмсене те, ватă
çынсене те – пурне те вĕрентсе, хушса,
ыйтса, чĕнсе калать вăл. Унăн чун-чĕринче
пурин валли те кирлĕ сăмах туллиех. Хăй
шухăшне ахаль çеç каламасть вăл,
сăвăласа-шăрçаласа калать. Мĕнле хăюллă
та ăслă пулнă вăл. Унăн сăввисенче мĕн
чухлĕ ăслă шухăш: савăнтараканни,
хурлантараканни, тарăхтараканни,
хумхантараканни. Унăн сăввисенче –
чăваш халăхĕн иртнипе пуласси, иртнине
аса илни, пулассине ĕмĕтленни курăнать.

Çеçпĕл
Мишшине тата манăн художник-сăвăç тесе
калас килет. Вăл сăмахсемпе сăнарлă
ÿкерчĕксем тăвать.

Кăвак çутăран
шăратнă акапуç,

Туртийĕ
хушшинче хĕвел ташлать,

Çĕн Кун –
шевле сарриллĕ ылтăн пуç –

Чăваш уйне
ака тума тухать.

(Çĕн Кун
аки)

Инçе çинçе
уйра уяр

Карталанса
чăлтăртатать,

Енчен енне
çупса чупать…

(Инçе çинçе
уйра уяр)

Чипер юлсам,
хĕвел çĕршывĕ!

Чечек çĕршывĕ,
сывă юл!

Эс те, сăнчăр
пĕлмен стихия –

Хăватлă
тинĕс, сывă пул!

(Экспромт)

Сăввисене
вуланă хыççăн Çеçпĕл Мишшине оратор-сăвăç
тесе калама та май пур. Вăл сăввисене
ахаль, туйăмсăр-мĕнсĕр вулама çырман,
пурте вулаччăр, пĕлччĕр, илтчĕр, ăнланччăр
тесе çырнă. Янраттарса вулама, кашни
сăмахне чунпа туйма çырнă.

Çĕн Сывлăш,
вĕр!

Çĕн Сывлăш,
вĕр!

Чăваш çĕрне
тĕреклĕх кĕрт!

Çĕн Сывлăш,
вĕр! Çĕнĕ вăй пар,

Чăваш чĕри
пултăр кăвар.

(Инçе çинçе
уйра уяр)

Çĕн тĕнче!
Эй, çĕнĕ кунăм,

Каялла ан
кай, ан чак!

(Тинĕсе)

Чăннипех
те чаплă поэт вăл пирĕн. Ахальтен мар
ĕнтĕ унăн сăввисене нумай чĕлхене
куçарнă. Ăна ырлама, мухтама сăмах та
çитмест. Шкулта вĕреннĕ е халь вĕренекен
кашни ача унăн пĕр сăввине те пулсан
пăхмасăр калама пĕлет. Эпĕ те Çеçпĕл
Мишши сăввисене килĕштеретĕп. Шкулта
Çеçпĕл Мишшин çуралнă кунне халалласа
ун сăввисене илемлĕ вулакансен конкурсĕ
пулать. Эпĕ те конкурса хутшăнма пĕр
сăввине пăхмасăр калама вĕренетĕп. Унăн
сăввине вĕренесси маншăн, чăваш ачишĕн,
пысăк чыс та телей. Кашниех Çеçпĕл Мишши
çинчен ытларах пĕлме тăрăшсан, сăввисене
илемлĕ вулама вĕренсен, паллах, ун ячĕ
пирĕн чĕререн нихçан та тухас çук. «Ыр
çын вилет – ят юлать», — тенĕ ваттисем.
Çеçпĕл Мишшин ырă та сумлă ячĕ яланлăхах
халăх асĕнче пулать. Чăваш пурăнать
пулсан — Çеçпĕл Мишши те пурăнать. Хамăр
халăх историне пуянлатакансене пирĕн
манма юрамасть.

Çеçпĕл Мишши —
пирĕн чĕрере

Çеçпĕл Мишши
çуралнăранпа 110 çул çитет. Пĕр ĕмĕр
каялла пурăннă мухтавлă поэтăмăр,
талантлă та пултаруллă çыннăмăр. Ĕмĕр
ытла иртнĕ пулсан та Çеçпĕл Мишши паян
та асрах, паян та халăх чĕринче. Ăна
манма май çук – вăл Çеçпĕл! Ун пек çын
100 çулта пĕрре çеç килет çĕр çине: çынна
тĕлĕнтерме, ĕмĕрлĕхе ят хăварма. Пушкин
пек, Бичурин пек, Яковлев пек…

Анчах та
мана кулянтараканни те шухăшлаттараканни
вăл – Çеçпĕл Мишши çамрăклах çĕре кĕни.
Ыла та шел вĕт-ха. Çеçпĕл чечекĕ пекех.
Юр кайсанах шăппăн та сăпайлăн шăтса
тухать те хĕвел хĕртсе пăхма пуçласанах
куçран çухалать. Çеçпĕл Мишши те çавах.
Ман шутпа, вăл «хыпаланса пурăннă»: 9
уйăхра утма пуçланă, çулталăкра калаçма
вĕреннĕ, пиллĕкре вулама тытăннă,
саккăрта шкула кайнă, вун иккĕре вулăс
кантурĕн çыруçинче вăй хунă, вун саккăрта
учительсен семинарине вĕренме кĕнĕ,
вун тăххăрта Мускавра пулса Ленина
курнă, çирĕм пĕррере юстици пайĕн
пуçлăхĕнче ĕçленĕ, çирĕм иккĕре Хура
тинĕс хĕрринче сывлăхне сипленĕ, çирĕм
виççĕре пурнăçран уйрăлнă. Кусемсĕр
пуçне Мишша тĕрлеме те, юрлама та, ÿкерме
те питĕ ăста пулнă. Ашшĕне тĕрмене хупсан
амăшне ака-суха ĕçĕнче те нумай пулăшнă.
Тискер чунлă çынсене пула тĕрмере те
ларма тивнĕ унăн. Салтак шăпи те лекнĕ
ăна. Чи хăватли, чуна тыткăнлаканни, чи
асамли вара унăн – чун-чĕререн шăранса
тухнă хайлавĕсем: 40 ытла сăвă, 6 прозăлла
хайлав, «Упик» драма, Анастасия Червякова
патне çырнă 98 çыру, тус-юлташĕсем патне
янă çырусем. 23 çулта çакăн чухлĕ ĕç тума
ĕлкĕрнĕ вăл, таланчĕ те нумай енлĕ пулнă
унăн: вулавçă, çыруçă, ал ăсти, художник,
поэт, педагог, пропагандист, агитатор,
патшалăх ĕçченĕ, ăста юрист. Паллах,
шухăшлатăн та тĕлĕнетĕн. Тата самани
те ачашламан ăна, шăпи те питĕ йывăр
пулнă унăн. Пурне те ăçтан чăттăр ĕнтĕ
çын чĕри?!

Подать заявку на платное объявление можно по ссылке:
Разместить платное объявление в газете «Тaван Ен»
Продаю
19-55. Пластиковые ОКНА От производителя. Заводское качество. Весенние суперцены От 2800 руб за деревенское окно, утепленное в три стекла. Немецкая фурнитура. Тел.: 8-927-668-69-55.
19-560. Черно-белые коровы. Тел.:8-919-664-49-98.
19-240. Песок, гравмассу, щебень, торф. Тел.: 8-905-199-01-22.
19-252. Кольца колодцев ж/б
D-0,7; 1,0; 1,5.
Бурение колодцев, канализаций и скважин.
К/б блоки от производителя
20х20х40; 30х20х40; 12х20х40
Доставка.
Тел.: 8-902-327-82-52.
19-321. Песок. Гравмасса. Щебень. Навоз. Доставка по республике. Тел.: 8-919-665-43-50.
11-64. Бычки (молодняк). Мясо говядины, баранины. Доставка. Тел.: 8-987-126-30-07.
19-359. Трубы полиэтиленовые, фитинги. Все для водопровода, газопровода, дренажа, канализации, скважин, кабеляпроводов. Тел: 8(83540)2-21-00.
19-488. Ячмень, пшеницу, овес. Доставка. Тел.:8-965-681-34-21,8-927-868-35-63.
19-561. Красную телку, отел в феврале. Тел.:8-927-852-83-52.
19-533. Сено тюкованное. Тел.8-919-660-31-08.
19-439. Коза, козлята. Тел 8-927-995-50-04.
19-205.
Пластиковые окна REXAY от 2900 руб/кв.см
ДВЕРИ межкомнатные металлические
натяжные потолки ЗАМЕР ДОСТАВКА УСТАНОВКА.
Жалюзи, гаражные ворота
Пенсионерам скидки!
8927-844-78-11
ИП Прокопьев
19-242. ГРАВМАССУ, ПЕСОК, ЩЕБЕНЬ, керамзит, ЦЕМЕНТ, М-400, М-500, кирпичный бой, асфальтную крошку. Доставка а/в Камаз и Зил. Тел. 8-927-849-76-45.
19-466. Поросят 2000 рублей. Тел.:8-960-311-22-86, 8-960-304-52-90.
Куплю
19-510. Крупный рогатый скот. 8-902-327-56-06.
19-547. Бычков, коров, вынужденный забой. Дорого. Тел. 8-937-958-29-89.
19-547. Иконы от 50000 рублей, финифть, самовары, книги, колокольчики. Тел.:8-930-696-70-70.
Разное
19-175. «ТМПрофиль»
ПРОИЗВОДИМ И ДОСТАВЛЯЕМ
БЫСТРО, КАЧЕСТВЕННО, С ГАРАНТИЕЙ
ПРОФНАСТИЛ ДЛЯ КРЫШ И ЗАБОРОВ
оцинкованный и с полимерным покрытием разных цветов
МЕТАЛЛОЧЕРЕПИЦА «МОНТЕРРЕЙ»
Производство на новом современном оборудовании. НИЗКИЕ ЦЕНЫ.
Изготовление по размерам Заказчика;
— также — доборные элементы на заказ
— трубы профильные ; — крепеж в ассортименте
— евроштакетник для забора цветной металлический
ЗАЯВКИ-ПО ТЕЛЕФОНУ. ОПЛАТА ПРИ ДОСТАВКЕ.
ДОСТАВКА-1000рублей
8-9524659723; 8-9290427904; тел/факс 8 (83174) 2-86-05
Эл.почта — ooo-tm1@mail.ru, наш сайт: profil-tm.ru
19-261. ПРОБЛЕМЫ с ТриколорТВ ТЕЛЕКАРТА 20 ЦИФРОВЫХ каналов. УСТАНОВКА — СДЕЛАЕМ КАК НАДО. Тел.:8-927-990-46-75.

Услуги

19-262. Ремонт холодильников. Стаж более 20 лет.Тел. 8-927-990-46-75.
19-66. Памятники от 2200 рублей. АО «Базальт» предлагает памятники, кресты из мраморной крошки, черного гранита, серого и белого мрамора. Столики, скамейки, ограды, венки. Скидки, рассрочка платежа. Гарантия. Доставка и установка. Бесплатное хранение. г. Чебоксары, ул. Гладкова, д. 7. 8 (8352) 56-29-68.
19-05. УТЕПЛЕНИЕ ДОМОВ: пустотелых стен, полов, чердаков и мансард ПЕНОИЗОЛОМ И ЭКОВАТОЙ. Тел.: 8-919-669-16-66. СУПЕР СКИДКИ!!!
19-205. ДВЕРИ межкомнатные металлические.
Пенсионерам скидки!
8-927-844-78-11
Натяжные потолки ЗАМЕР ДОСТАВКА УСТАНОВКА.Жалюзи, гаражные ворота
19-352. Натяжные потолки. Окна. Гарантия 10 лет. Пенсионерам скидки. Тел.: 8-961-346-56-76.
Работа
19-563. Водители с личным автомобилем от 2,5 тонн и выше для работы в сфере грузоперевозок по России. Тел.:8-902-288-60-64.
19-445. Для работы в Московской области требуются плотники, бригада плотников. Строительство деревянных каркасных домов. Работа вахтой, жилье предоставляется. Оплата сдельная. Тел.8-999-667-64-30.
Соболезнования
Коллектив МБОУ „Сятра-Хочехматская СОШ“ Чебоксарского района выражает глубокое соболезнование родным и близким в связи с невосполнимой утратой -смертью Шаймановой Лидии Ильиничны, долгое время проработавшей учителем музыки, заместителем директора по воспитательной работе.
19-569
Администрация Лапсарского сельского поселения Чебоксарского района и Собрание депутатов Лапсарского сельского поселения Чебоксарского района выражает искреннее соболезнование Кондратьеву Константину Анатольевичу, депутату Собрания депутатов Лапсарского сельского поселения с енвосполнимой утратой—кончиной матери Кондратьевой Людмилы Федоровны.
Глава Лапсарского сельского
поселения Д.В. Луков
19-575
Поздравления
Шемшер ялeнче пурaнакан юратнa шaллaма, пиччене Петров Валерий Апполинаровича 60 cул тултарнa ятпа саламлатпaр. Юман пек cирeп сывлaх сунатпaр, яланах хаваслa та ырa, чунупа cамрaк пул, тaван кил aшшине упраса нумай cул пурaн.
Саламлаканeсем аппaшe, йaмaкe, тата вeсен cемьисем.
19-550
С днем учителя!
Душою красивы и очень добры,
Талантом сильны Вы и сердцем щедры,
Все Ваши идеи, мечты о прекрасном,
Уроки, затеи не будут напрасны!
Вы к детям дорогу сумели найти,
Пусть ждут Вас успехи на этом пути!
Начальник отдела образования Никитина М.И.
19-570
Юратнa ывaла, мaшaра, аттене, кукаcине Ярaска ялeнче пурaнакан Вячеслав Венниаминович Дмитриева октябрь 4-мeшeнче 60 cул тултарнa ятпа aшшaн саламлатпaр. Юбилей ячeпе саламласа ырлaх-сывлaх, телей, юрату, aнacу сунатпaр. Чунпа эсe яланах cамрaк пул, кeрекy санaн яланах тулли пултaр. Ачусемпе, мaнукусемпе, тaванусемпе тата нумай cул савaнса пурaнма cирeп сывлaх пултaр. Тайма пуc сана эсe пирeнпе пурришeн. Турa сана сыхлатaр.
Ашшeпе амaшe, мaшaрe, икe хeрeне кeрeвeсем, виce мaнукe, тaванeсем.
19-571
Ишек шкуленче вeренсе тухнaранпа ултa теcетке ытла cул иртрe пулин те унта вeрентекенсене ниепле те манма пултараймастaп. Хaш-пeрисене ятран ырaпа асaнатaп: Людмила Тельмована, Сергей Скворцова, Павел Матвеев-Дюмана тата ыттисене. Хальхи вeрентекенчсенчен Екатерина Григорьевана та ырлах сунатaп. Вeсем яланах унта вeреннисен ыра асaнче. Cаван пекех пeрремeш вeрентекене В.Трепневaна ырaпа асaнатпaр. Вaл пире Шуркассинче вeрентрe.
Михаил Карпов
19-573
Хаклa ентешeмeрсене, Чанкассинче пурaнакан маттур пикисене Тенчери Ватa cинсен кунe ячeпe уйрaмах нумай пулмасть 90 cул тултарнa Анна Стпанована ырлaх-сывлaх, телей aнacу сунатaп. Вaл Алино тaрахeнчи ялсенчи халaха фельдшер пулса сиплерe. Пурнете aшшaн чун-черерен саламлатaп.
Михаил Карпов
19-574
Хисепле те юратнa cиннaмaра Шaнкас ялeнче пурaнакан Григорьева Роза Николаевнaна 80 cул тултарнa ятпа чун-чeререн саламлатпaр! Пурнacaн тумхахeсене ceнтерсе утaмлама cирeп сывлaх, тaнacлaх, caлкуc пек тапакан вaй-хал, икселми телей, вaрaм eмeр сунатпaр.
Ачисем, мaнукeсем, кeceн мaнукeсем cывaх тaванeсем.
19-576