Адетрин къармахра сочинение на лезгинском языке

 Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение

                         Советская средняя общеобразовательная школа

Ачух тарс-пьеса

Тарсунин кьил:

«Гьажибег Гьажибегован «Адетрин къармахра»пьеса»

Тарс тухвана: Диана Загирова Б. лезги   ч1алан ва литературадин муаллим

2018-ЙИС

Тарсунин кьил: Гьажибег Гьажибегован «Адетрин къармахра» пьеса

Тарсунин мурад: Гь.Гьажибегован  уьмуьрдикай ва яратмишунрин рекьикай малуматар гун;»Адетрин къармахра»пьесадин мана-метлеб ачухарун(сегьнеламишун);драмадин илимдикай чирвилер гун.

Тарсунин тадаракар: алимдин шикилар,ктабар,лезги театрдин  шикилар,артистрин шикилар,тарифдин ч1алар,презентация.

 Тарсунин финиф

Тарс тешкилун: журнал ац1урун. Аялар ролриз паюн.

К1валин к1валах ахтармишун:

1.Писателдин уьмуьрдикай ва аял вахтарикай аялри суьгьбетун.

 2. «Эбедивал авай руьгь» аялри алимдиз бахшнавай  газет.

Муаллимдин гаф:Гьуьрметлу аялар ва атанвай мугьманар!

Къенин чи, Дидедин ч1аларин йикъаз талукьарнавай тарсуна,чун чи Дагъустандин машгьур алим,журналист ,драматург, эдебиятчи,критик – Гьажибег Ахмедханович Гьажибегован яратмишунрикай ва адан илимдин зегьметрикай рахада.

Дагъустандин 20-асирдин илимда, литературада, просвещенида, печатда-санлай вири медениятда сифте камар къачурбурукай сад гьисабиз жеда Гь.Гьажибегов.

Алимди къейд авурвал:«Лезгидин сад лагьай ва виридалайни ч1ехи къуват ч1ал я. Агъзур йисар алатнат1ани,гьикьван к1евера гьатнат1ани,чи ч1ал квахьнач ,вучиз лагьайт1а ам дегьзаманрин гзаф къудратлу ч1аларикай я».

И гафариз къуват яз,гьуьрметлу балаяр, заз лугьуз к1анзава хьи ,чна вирида ч1ал хвена к1анда.Ч1ал хуьзвайди миллет я,миллет хуьзвайди ч1ал.Ч1ал хуьн-им чи гьар садан эвелимжи буржи я.

Къенин тарсуна чун Гь.Гьажибегован уьмуьрдикай рахада, «Адетрин къармахар»пьесадин мана –метлеб ачухарда(сегьнеламишда). Ша чна рик1ел хкин,балаяр:

— Вуч кас я Гь.Гьажибегов?

— Адан аял вахтар гьик1 кьиле фена?

— Али Исаев: Дагъустандин машгьур алим, журналист, драматург, эдебиятчи, критик. Лезгийриз ва табасаранриз латин графикадин бинедал туькIуьрай алфавитрин кирам.

Гьажибег Гьажибегов 1902 йисан 11 мартдиз Самур магьалдин Ахцегь хуьре кесиб лезги хзанда дидедиз хьанай. Адан буба кеспи ийиз Бакудиз физвай. Гужундалди Ахцегьрин кьве-классдин мектебдиз туькӀуьр хьана, ам 1912 йисалай 1917 йисалди ана кIелна. Са кьадар геж адан бубани диде рагьметдиз фенай ва етим амукьай гадади вичин кьил хуьн мажбур яз батраквиле акъвазнай.

— Зарема Мирзабасова: 1920 йисан апрель вацра са кIеретI ахцегьвияр, абурухъ Гьажибегни галаз, кӀелунар давамарун паталди Дагъустандин виликан кьилин шегьер тир — Темир-Хан-Шурадиз рехъ къачузва. Ана абур компартиядин жергейрик экечIна революциядин женгина къати иштиракзава. Гьа йисуз Гьажибег «Яру поезддин» яракьлу къаравулдик кваз Москвадин зегьметчийриз савкьатар тухун патал Москвадиз рекье гьатзава. Москвада ам Наркомземдин Главсельхоздин курсант хьана, ахпа РагъэкъечIдай патан зегьметчийрин университетда, гуьгъуьнлайни, 1923 йисалай 1926 йисалди Свердлован тIварунихъ галай университетда чирвилер къачуна. Гьа йисар Гьажибегов алимдин дережадив агакьнай девирдал аватна. Ам вилик девирдин лезги шаиррин ирс кIватI хъувунал ва эдебиятдихъ галаз алакъалу крарал алахъиз эгечIна.

— Диана Гасретова: 1940 йисан 16 мартдиз Гьажибеговал лезги чIал вилик тухузвай гьевескаррин «нелегал группа» къанундилай къерехдиз тешкилунин себебдалди гьукуматдин аксиниз чинебан крар тухузвайди лагьана тахсир кутуна садлагьай силисриз эвернай. Сентябрдин 16-аз Гьажибег арест авунай, пакад юкъуз — «троцкист-националистрин контрреволюционал тешкилатдик квайди» буьгьтен вегьена дустагъда тванай. Адан паб Зулейха СултIанова пединститутдайни комсомолдай акъудна кIваляйни чукурнай, мажбур яз ам Бакудиз хъфенай. Силисар къачудай изоляторда (СИЗО) авай чIавуз Гьажибегал вегьей тапан тахсирар хиве кьаз тун патал адаз гзаф зулумар ганай, амма ада вич тахсиркар тирди хиве кьуначир. ГьакI ятIани, НКВД-дин кьетIен органди акъудай къарардалди Гьажибегов Гьажибегаз муьжуьд йис кар гана сифте Архангельск вилаятдин Котлас шегьердиз, анлайни Коми АССР-дин Кожва посёлокда авай лагерьдиз этап авунай. Гьа лагерьда 1941 йисан 5 январьдиз Гьажибег рецидивист-дустагърин паталай яна кьинай.

1959 йисан 18 майдиз дяведин трибуналди Гьажибег михьи тирди тестикьарна адан хивяй тахсир къахчунай.

Муаллимдин гаф: Халкьдин образование патал адан зегьметар    гьихьтинбур хьана ?

— Аният Ахмедова……1928 йисуз Гь. Гьажибега лезги чІалал акъатзавай лезгийрин садлагьай «ЦIийи дуьнья» журнал тешкилна ва адан редакторвиле кIвалахнай. 1931 йисалди пуд йис ам редакциядин кьилин къуллугъдал хьана, «ЦIийи дуьнья» журнал сифте гьафтеда садра, са тIимил вахтунилай гьафтеда пудра акъатиз хьанай, ада журналдин тираж гьатта 6 агъзур экземплярдив агакьарнай. Идалайни гъейри Гьажибегова харусенятдин «Яру гъед» журнал ва жемиятдинни-сиясатдин «Коммунист маариф» газетар арадал гъанай, абурни лезги чІалал акъатзавай.… Гуьгъуьнлай ам Дагъустандин тарихдин, чIалан ва литературадин институтдин директорвиле, маса жавабдар къаллугърал кIвалахна.………………………………………………………………………………………..

Муаллимдин гаф: Лезги литературада Гь.Гьажибегова гьихьтин ирс туна

— Регина Габибова:……… Гь.Гьажибегова лезги ва Дагъустандин чIалар ва эдебиятар чирна-жагъуруник чIехи пай кутуна: лезги ва табасаран чIаларин алфавитар теснифна, лезги чIалан ва литературадин сифте учебникар ва хрестоматияр туькIуьрна, машгьур шаиррин (Етим Эминан, СтIал Сулейманан ва мсб.) ирс кIватI хъувуна, драмадин эсерар («Адетрин къармахра» ва «Колхоз») кхьена ва хайи халкь савадлу авун патал чIехи зегьметар чIугуна. Адан къелемдикай 30-далай гзаф илимдин макъалаяр, 8 ктаб, литературадин эсеррин 10 кIватIал, цIудралди публицистикадин макъалаяр хкатна. Гь. Гьажибегов шаирни тир: адан «Билбил» шиир «Лезги шаиррин чIалар» ктабда (1927 й.) гьатнава. Гьажибег Гьажибегов чIехи ватанперес ва инсанперес, зурба тешкилатчи, 1934 йисалай СССР-дин кхьирагрин садвалдин член тир. «Лезги газетди» 2000 йисалай публицистикадин лап хъсан эсеррай Гьажибег Гьажибегован тIварунихъ галай премия тайинарнава.…………………………………………………………………………………

Муаллимдин гаф: Баркалла балаяр! Алим ва зари Гь.Гьажибегова     (1902-1941)

лезги драматургия арадал атунин ва лезги театр вилик финин карда еке зегьметар къачуна: театрдин гьакъиндай къайгъударвал ч1угуна ва литературадин месэлаяр ахтармишна. 1928-1931-й кьве пьеса «Адетрин къармахра» ва «Колхоз» кхьена. Лезги литературадин ва жегьил драматургиядин вилик дагъви дишегьли азад авунин, ам савадлу авунин месэла акъвазнавай. И месэла Гь.Гьажибегован «Адетрин къармахра» пьесада гьялзава.Пьеса кьуд пердедикай ибарат я ва 20-асирда дагъдин хуьре кьиле физвай гьерекат къалурнава. Советрин ц1ийи къанунар кардик акатзава, дишегьлийрин терефар хуьзвай отделар тешкилзава, шариатдин судар амач.Дагъвияр яваш-яваш чпин ихтияррин,ц1ийи къанунрин гъавурда гьатзава.

        Гила,гьуьрметлу аялар,сегьне куь ихтиярда ава,ша буюр. Сегьне къалурдалди, за куьн таниш тушир гафарин гъавурда тван.

(Слайд 5)

                                                 Гафарган

Сегьне- тамашаяр къалурун патал туьк1уьрнавай чка.

Пьеса- (фран.ч1.-зат1)сегьнеда къалурун патал кхьенвай литературный эсер.

Драма- (грек.ч1.-кар,гьерекат)сегьнеда къалурун патал кхьенва. литературный эсеррин жанр ( эпос ,лирика,драма)

Драматург- сегьнеда къалурун патал эсер кхьизвай кас.

Ремарка-(фран.ч1.-ачухарун,гъавурда тун)

Ликпункт- дишегьлийриз к1елиз-кхьиз чирдай чка.

Къеме – куьгьне чук1ул.

(Слайд 6)

1,3,4 — пердеяр.

                                             Иштиракчияр:

Къурбан – 50 йис,пара туьнт итим.

Гевгьер – 45 йис,Къурбанан паб.

Элдер – абурун хва,22 йис.

Фат1имат – абурун руш,15 йис.

Пейкер – Фат1иматан юлдаш,14 йис.

Загьидат – Фат1иматан  юлдаш,15 йис.

Ракъужат  — женотдел,35 йис.

Муаллимдин гаф: Аферин зи балайриз .Гила аялар, чна куь фагьумлувал ахтармишин .

Тарс мягькемарун:

1. Лагь кван заз «Адетрин къармахра» пьесадин бинеда гьихьтин конфликт ава?

2. Пьесада к1ват1 хьанвай ксар гьихьтин группайриз пай хьанва?

3. Кьве дестедин арада физвай женг квелди куьтягь хьана? Вучиз?

4. Иштиракзавай ксарин гьерекатрин арада гьихьтин себебар ава?

5. Вучиз абуру гьарда вич гьахъ яз гьисабзава?

6. Чи яшайишда гьахълувал авани?

     Гьахъ вуч зат1 я?

7. Дагъустандин культурадин тарсуна квез чи халкьдин гьихьтин адетар чир

    Хьана?

Муаллимдин гаф: Ша аялар гила чун лезги театрдин тарихдиз сейрдиз     фин.

(Слайд 7) Лезги театр 1906-й Ахцегьа арадал атана .

(Слайд Лезгийрин сад лагьай драматург,режиссер,актер  Идрис Шамхалов хьана. Ада лезгийрин милли театрдин бине кутуна. «Буржали» , «Периханум», «Куругъли» пьесаяр сегьнеламишна.Театрдин дяведин йисарани к1валах акъвазарнавачир.И.Шамхалован гадаяр:Абдуразакьни  Шамхал дяведа телеф хьана,Желил хтана. Вич рик1 пад хьана кьена.

(Слайд 9) Багъши Айдаев ,чи сад лагьай милли пешекар режиссер.Москвада Луначарскийдин т1варунихъ галай  ГИТИС-да к1елна.Сифте яз Къ.Меджидован  «Урусатдин цуьк» пьеса сегьнеламишна

.

(Слайд 10) Алай вахтунин Ст1ал Сулейманан т1варунихъ галай Музыкально-драматический театр Дербент шегьер.

(Слайд 11) Чи т1вар-ван авай  Дагъустандин лайихлу  артистар:

Мурадхан  Къухмазов, Зарифа Къухмазова, Шамсудин  Мирзоев , Алибег Алибегов.

(Слайд 12)                                    Кроссворд 

1.Тамаша къалурун патал туьк1уьрнавай чка……(Сегьне)

2.Сегьне патал эсерар кхьизвай кас……(Драматург)

3.Лезги драмадин сад лагьай эсер (пьеса)……(Буржали)

4 .Лезги ч1алал акъатай сад лагьай газет……(Ц1ийи дуьнья)

5.Гьажибег Гьажибегован сад лагьай шиир…..(Билбил)

6.Гь.Гьажибегован уьмуьрдин юлдашдин т1вар…..(Зулейха)

7.Драмадин эсердин са жанр…….(Трагедия)

	С	Е	ГЬ	Н	Е
	Д	Р	А	М	А	Т	У	Р	Г
	Б	У	Р	Ж	А	Л	И
		Ц1	И	Й	И	Д	УЬ	Н	Ь	Я
		Б	И	Л	Б	И	Л
З	У	Л	Е	Й	Х	А
Т	Р	А	Г	Е	Д	И	Я

Къиметар эцигун…   (Слайд 13)

К1валин к1валах: Жуван гафаралди Фат1иматан къамат ачухарун.

Гьажибег Гьажибегов

Алим, критик ва драматург Гьажибегов Гьажибег Агьмедханович 1902-йисуз Ахцегь хуьре дидедиз хьана. Адан буба Агьмедхан Бакудин фяле тир. Гадади гьевесдивди Ахцегьрин урус мектебда, Темир-Хан-Шурада агитаторрин курсара, Москвада Коммунистический университетда ва аспирантурада кIелна. Ада лезгийрин сад лагьай «Цlийи дуьнья» газетдин редакторвиле, Дагъустандин тарихдин, чIалан ва литературадин институтдин директорвиле, маса жавабдар къаллугърал кIвалахна. Гь.Гьажибегова лезги ва Дагъустандин чIалар ва литератураяр ахтармишуник еке пай кутуна: лезги ва табасаран чIаларин алфавитар теснифна, лезги чIалан ва литературадин сифте учебникар ва хрестоматияр туькIуьрна, машгьур шаиррин (Етим Эминан, СтIал Сулейманан ва мсб.) ирс кIватI хъувуна, драмадин эсерар («Адетрин къармахра» ва «Колхоз») кхьена ва хайи халкь савадлу авун патал еке зегьметар чIугуна. Адан къелемдикай 30-далай гзаф илимдин макъалаяр, 8 ктаб, литературадин эсеррин 10 кIватIал, цIудралди публицистикадин макъалаяр хкатна. Гь.Гьажибегов шаирни тир: адан «Билбил» шиир «Лезги шаиррин чIалар» ктабда (1927) гьатнава. Гьажибег Гьажибегов еке ватанперес ва инсанперес, зурба тешкилатчи, 1934-йисалай СССР-дин писателрин союздин член тир. Ам I937-йисан буьгьтенрик акатна, 1941-йисуз дустагъда кьена. «Лезги газетди» 2000-йисалай публицистикадин лап хъсан эсеррай Гьажибег Гьажибегован тIварунихъ галай премия тайинарнава.

Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр»

• 2293 просмотра

Тематическое планирование уроков лезгинской литературы в 8 классе.

№	Тема урока	Задание дом.	Дата пров.	кол. час.
По плану	По факту
1	Введение	Стр.3	01.09		1
2	Начало лезгинской литературы	Стр.4	05.09		1
3	К.Мелик «Гьамиша хьухь викегь кьегьал»	Наизусть	08.09		1
4	«Вун бахтунин рекье хьухь»	Наизусть	12.09		1
5	Внек. чтение	«Бейтер»	15.09		1
6	Литература 17-18 веков	Стр. 13.	19.9		1
7	Кь.Саид. «Агъадиз»	Наизусть	22.09		1
8	Мани лагь, ашукь	Наизусть	26.09		1
9	Развитие речи	Сочинение	29.09		1
10	Внеклассное чтение.	«Алатна»	О3.10		1
11	Ихрек Режеб. «Инсан ава»	Наизусть	06.10		1
12	Литература 20 –х веков	17	10.10		1
13	Мирзе Али. «Къеледай». «Зат туш»	Наизусть	13.10		1
14	Е.Эмин «Бахтсузвал»	наизусть	17.10		1
15	«Къавумдиз»	Наизусть	20.10		1
16	Сочинение на тему «Етим Эмин ва адан чалар»		24.10		1
17-18	М.Али «Хандиз» «Немерддиз»	Наизусть	27.10 З1.100		2
19	Внеклассное чтение.	«Фатмадиз»	10.11		1
20	Алкьвадар ГЬ. «Абумуслимаз кагъаз»	Отрывок наизусть	14.11		1
21	Анализ произведения «Абумуслимаз кагъаз».		17.11		1
22	Ахцегь Гьажи «Баку»	Наизусть	21.11		1
23	«Гуьлемет»	Наизусть	24.11		1
24	Малла Нури «Гъурбат». «Дуьньядиз»		28.11		1
25	Литература народов Дагестана.	Стр.46.	01.12		1
26	Кьалухъ Мирзе. «Хандиз жаваб».	Наизусть	05.12		1
27	Тестовая работа.		08.12		1
28	Внеклассное чтение.		12.12		1
29	Мунги Агьмед. «Шаир ва фекьи»	Наизусть	19.12		1
30	«Жегьил къубачивийрин мани».	Наизусть	22.12		1
31	Инхо Алигьажи. «Гишин жанавурар хьиз»	Наизусть	26.12		1
32	«Камаллу меслятар»	Наизусть	29.12		1
33	Литература 1917-1941 годов.	Стр.53	12.01		1
34	Стал Сулейман «Къафкъаз»	Наизусть	16.01		1
35	«Гьарда вичикай хан ийида»	Наизусть	19.01		1
36	Сочинение на тему «Стал Сулейман ва адан яратмишунар»		23.01		1
37	Внеклассное чтение. «С.Сулейманан хкягъай эсерар».	Наизусть	26.01		1
38	Г.Гажибеков. «Адетрин къармахра»1-2 части	Стр59-69.	30.01.		1
39	Г.Гажибеков. «Адетрин къармахра»3-4 части	Стр 69-77.	02.02.2018		1
40-41	Алибег Фатахов. «Бубадин веси». части.	Стр 81-98.	06.02 09.02		2
42	Алибег Фатахов. «Бубадин веси».5-6 части.	Сочинение на тему «Бубадин веси»	13.02		1
43	Литература в годы Великой Отечественной Войны.	Стр 105.	16.02		1
44-45	Хуьруьг Тагир «Гьавадин пагьливан»	Отрывок наизусть	20.02 23.02		2
46	Сочинение на тему «Гьавадин пагьливан»		16.02		1
47	Внеклассное чтение.		20.02		1
48	Абдул Муталибов «Элжекар»	Отрывок наизусть	27.02		1
49	Анализ произв.«Элжекар»		02.03		1
50-51	Зияудин Эфендиев. «Яркижуван руш»	Стр.128-144.	06.03 09.03		2
52-53	Назир Ахмедов «Кьве рикин хиялар»	Стр.168-177.	13.03 16.03		2
54-55	Абдуллах Искендеров. «Самур»	Стр.186-206.	03.04 06.04		2
56	Внеклассное чтение «Гь.Къурбан «Къурухчи».	Стр.207.	10.04		1
57	Муьгьуьдин Чаринов «Бубадин ватан»	Наизусть	13.04		1
58	«Сагърай, азизди»	наизусть	17.04		1
59-60	Хизгил Авшалумов «Зи душман зи къунши я».	235-239.	20.04 24.04		2
61	Тестовая работа.		27.04		1
62	Абдул-Вагьаб Сулейманов. «Танишди».	Наизусть	04.05		1
63	«Пакаман хийирар»	наизусть	08.05		1
64	«Жувакай»	Наизусть.	11.05		1
65	Внеклассное чтение. «Гуниб»	Наизусть.	15.05		1
66-68	Повторение пройденного за весь год.		18.05 22.05 29.05		3

График контрольных работ

Номера контрольной работы.	Темы.
Сочинение№1	«Етим Эмин ва адан яратмишунар».
Тестовая работа №1	Повторение.
Сочинение№2	«Стал Сулейман ва адан яратмишунар».
Тестовая работа№2	Повторение .

Тематическое планирование уроков по лезгинской литературе в 5 классе.

№	Тема урока.	Дом.задание.	Кол. час	Дата проведения
число
1	Введение	Стр 3.	1
2	Народная духовная сокровищница.	Стр.5	1
3	«Пачагь хьайи яц»	Стр.7	1
4	«Вафалу дустар»	Стр.11	1
5	Сказки Олицетворение.	Стр.16	1
6	Внеклассное чтение. Сказки		1
7	Вишришар	Стр.17	1
8	Поговорки	Стр.20	1
9-10	Пословицы.	Стр.24	2
11	Развитие речи. «Составить небольшой рассказ или сказку».		1
12	Литературные сказки. «Гъалиб хьайи кфил».	Стр.29	1
13	Литература 18-19 веков.	Стр.34.	1
14	Кь.Саид. «Чубарук».	Наизусть	1
15	«Аквазвач заз»	Наизусть.	1
16	Внеклассное чтение стихи Кь.Саида.	Наизусть .	1
17	Мазали Али «Ватан».	Наизусть.	1
18	«Кесибвал»	Наизусть.	1
19	Етим Эмин. «Билбил»	Наизусть .	1
20	«Хуп ярашугъ я»	Наизусть .	1
21	Сочинение на тему «Етим Эминан яратмишунар».		1
22	Стал Сулейман. «Судуяр»	Наизусть.	1
23	«Итимвал хъсан я»	Наизусть .	1
24	Внеклассное чтение.		1
25	Развитие речи.Тестовая работа.	Сочинение.	1
26	Нуредин Ш. «Авани». «Экъеча».	Наизусть.	1
27	А.Гьажи «Рабочидин чар»	Наизусть .	1
28	Внеклассное чтение. «Хабар це».	Наизусть.	1
29	Ц.Гьамзат биография		1
30	«Филни цегв»	Наизусть	1
31	Басня.		1
32	А. Иминагаев «Фяледин уьмуьр».	Наизусть.	1
33	Развитие речи. Сочинение.		1
34	Литература 20 века.	Стр.83.	1
35-36	Х. Тагьир. «Малла Иса»	Наизусть.	2
37	Анализ произведения. «Малла Иса»		1
38	Раз.речи. сочинение на тему «Малла Иса».		1
39-40	А. Фатахов «Риза»	Стр.98.	2
41-42	Ш- Э.Мурадов «Базар-Дуьзуь». «Турфан»	Наизусть .	2
43	Внеклассное чтение.		1
44-45	Забит Ризванов. «Диде,квал ва чуьнгуьр». «Самур»	Наизусть.	2
46	Внеклассное чтение.		1
47	Алирза Саидов «Ашукь яз хьурай».	Наизусть.	1
48	Жамидин. «Чинерар»	Наизусть.	1
49-50	Х. Хаметова «Ватан». «Стхадиз кагъаз»	Наизусть.	2
51	М.Жалилов «Фу».	Наизусть.	1
52-53	А.Фетягь. «Дурнайрин аваз».	Стр.145.	2
54	Внеклассное чтение. «Зи лезги чал»	Стр.153	1
55	А. Къардаш. «Гуьзел бадедиз».	Наизусть.	1
56	«Пешапай»	Наизусть.	1
57	А.Жафаров. «Бахтсуз баци».	Стр.169.	1
58	«Кесиб сик».	Стр.171.	1
59	«Лувар квай зиянкардин эхир».	Стр.172.	1
60	Тестовая работа		1
61-62	М. Ягьяев. «Дагъдин хуьре». «Чумал тарцин каник».	Стр.179.	2
63	«Максимаз яд герек я».	Стр.183.	1
64	«Пашман югъ».	Стр.186.	1	.
65	М.Мегьамедов «Тапус»	Стр.189.	1
66	Ю.Хаппалаев. «Самурдин къерехрив».	Стр.193	1
67-68	Повт.пройденного .		2

Номера контрольных работ.	Темы.
Сочинение№1	Етим Эминан яратмишунар.
Тестовая работа№1	Повторение
Сочинение№2	Зи рик алай шаир.
Сочинение№3	На тему « Малла Иса»
Тестовая работа№2	Повторение.

Тематическое планирование уроков лезгинской литературы в 6 классе.

№	Тема урока.	Дом. задание.	Дата проведения	Кол.час
1	Введение		04.09		1
2	Народные песни.	Наизусть.	07.09 11.09		2
3	Героические песни.	Наизусть.	14.09 18.09		2
4	Сказка «Гьуьлуьн шив»	Стр.21.	21.09		1
5	«Акьуллу данарбан»	Стр.31.	18.09		1
6	Внеклассное чтение. Сказки.		25.09		1
7	Х.Тагир «Балашан зиянкар кац».	Стр.46.	28.09 02.10		2
8	Ритм и рифма	Стр.50.	05.10		1
9	Сочинение на тему «Балашан зиянкар кац»	Стр.46.	09.10		1
10	Литература 18-19 веков.	Стр.53.	12.10		1
11	К.Саид. «душман ханариз».	Наизусть.	16.10		1
12	Е.Эмин. «Дуьньядиз»	Наизусть.	19.10		1
13	«Дуьнья,гьей!»	Наизусть.	23.10		1
14	М.Мардали. «Етимдикай»	Наизусть.	26.10		1
15	«Шалбуз дагъдиз»	Наизусть.	13.11		1
16	Тестовая работа.		16.11		1
17	К.Абдуллагь «Чир хьанайта келиз-кхьиз»	Наизусть.	20.11		1
18	Дагестанская народная литература. У.Батирай.	Стр.76.	23.11		1
19	«Къаварални кимерал за манияр лагьанай».	Наизусть отрывок.	27.11 30.11		2
20	Сочинение на тему «Зи рик алай шаир».		04.12		1
21	Й.Казак. «Итим гьихьтинди хьана канда»	Наизусть.	О7.12		1
22	«Сибирдай кагъаз»	Наизусть.	11.12		1
23	Повторение литературы 18-19 века.	Стр.87.	14.12		1
24	С.Сулейман. «Дидедиз».	Наизусть.	18.12		1
25	«Веледдиз».	Наизусть.	21.12		1
26	А.Муталибов. «Ватан»		25.12		1
27	«Багьаханум»	Наизусть.	28.12		1
28	К.Межидов. «Урусатдин цуьк».	Стр.115.	11.01 15.01		2
29	Тестовая работа.		18.01		1
30	М.Шихвердиев. «Рагъ къаршиламишзава».	Стр.123.	22.01		1
31	Б.Салимов «Ядигар»	Наизусть.	25.01		1
32	«Лацу къванцикай риваят».	Наизусть.	29.01		1
33	Внеклассное чтение. Л.Нямет. «Кцар».	Наизусть.	01.02		1
34	Развитие речи.сочинение.		05.02		1
35	И.Гусейнов. «Рикин кусар».	Наизусть.	08 02		1
36	Б.Гаджикулиев. «Мариядин тар».		12.02		1
37-38	А.Магьмудов. «Стхаяр».	Стр.150.	15.02 19.02		2
39	Внеклассное чтение.И.Шерифов. «Хайи Ватан».	Наизусть.	22.02		1
40	Жамидин. «Шурва»	Наизусть.	26.02		1
41	«Масадаз атай фуруз».	Наизусть.	01.03		1
42	Сочинение по картинке.		05.03		1
43	М.Алпан. «Ирс».	Наизусть.	08.03		1
44	«Веси».		12.03		1
45	М.Меликмамедов. «Зи бахтуниз акъатай чал».	Наизусть.	15.03		1
46	Тестовая работа		02.04		1
47	«Зи чил я ам».	Наизусть.	05.04		1
48	С.Керимова . «Лезги руьгь».	Наизусть	09.04		1
49	Внеклассное чтение. А.Фетягь. «Лезги къилих»	Наизусть.	12.04		1
50	П.Фатуллаева. «Бубу».	Наизусть.	16.04		1
51	«Цуьк».	Наизусть.	19.04		1
52	Разв.речи. Сочинение на тему. «Дагъда гатфар».		23.04		1
53	Ф.Нагиев. «Зи чал».	Наизусть.	26.04		1
54	Э.Капиев. «Интуристдихъ галаз рахунар».	Стр.181.	30.04		1
55	«Дагъда юргъ».	Стр.184.	03.05		1
56	Р.Гамзатов «Лезгияр».	Наизусть.	07.05		1
58	«Дурнаяр».	Наизусть.	10.05		1
59	М.Атабаев. «Зи асир».		14.05		1
60	Ю.Базутаев. «Маса жуьре марф».	Наизусть.	17.05		1
61	«Тарар».	Наизусть.	21.05		1
62-64	Повторение .		24,28,31-05.		3

Всего 68 часов.

график контрольных работ.

Номера контрольных работ.	Темы.
Сочинение№1	Балашан зиянкар кац.
Тестовая работа№1	Повторение
Сочинение№2	Зи рик алай шаир.
Тестовая работа№2	Повторение.
Сочинение№3	Хъуьтуьн югъ.
Сочинение№4	Дагъда гатфар.
Тестовая№3	Повторение.
Сочинение№5	Сочинение по картинке.

Тематическое планирование уроков родного (лезгинского) языка в 9 классе

№	Тема урока.	Дом. задание.	Дата проведения	Кол.час
По плану	По факту
1-2	Повторение пройденного в 8 классе	Сочинение «Гатун каникулар».			2
3	Выполнение упражнений	&1.4-упр.стр-92			1
4	Диктант				1
5	Работа над ошибками				1
6	Сложное предложение	&2.3. 8-упр.			1
7	Сложносочиненное предложение	&4.13-упр.			1
8	Развитие речи. Сочинение				1
9-10	Союзы в сложносочиненном предложении	&5.15-упр.			2
11-12	Связь между частями сложносочиненного предложения	&6.21-упр.			2
13	Проверочная работа. Диктант				1
14	Сложноподчиненное предложение	&7. Упр-31.			1
15-16	Связь между частями сложноподчиненного предложения	&8.9. Составить предложение.			2
17-18	Сложноподчиненные предложения с придаточными определительными	&10-11..составить рассказ.			2
19	Развитие речи. Сочинение				1
20	Сложноподчиненные предложения с обстоятельственными придаточными	&12.36-упр.			1
21-22	Сложноподчиненные предложения с придаточными сравнения и образа действия	&13-14.упр-47.			2
23	Сложноподчиненные предложения с придаточными времени	&14.упр50.			1
24	Придаточные предложения со значением причины	&15.упр-56.			1
25	Сложноподчиненные предложения с придаточными результата	&16.упр-60.			1
26	Изложение.				1
27	Придаточные предложения со значением цели	&17.упр-63.			1
28	Придаточные предложения со значением условия	&18.67-упр.			1
29	Каршивилин табий предложенияр	&19.70-упр.			1
30	Развитие речи. Сочинение				1
31	Придаточные предложения с придаточными места	&20.упр-74..			1
32-33	Придаточные предложения со значением меры и степени	&21.упр-80			2
34-36	Сложноподчиненные предложения с несколькими придаточными	&22.упр-82.			3
37	Диктант				1
38	Бессоюзное сложное предложение	&23.составить рассказ			1
39-40	Запятая и точка запятая в бессоюзном сложном предложении	&24.упр-86.			2
41	Двоеточие в бессоюзном сложном предложении	&25.88-упр.			1
42	Развитие речи. Сочинение				1
43	Тире в бессоюзном сложном предложении	&26.упр-93.			1
44	Диктант				1
45-49	Сложное предложение с различными видами связи. Сложное предложение с сочинительной и подчинительной связью. Пунктуация в таком предложении	&27.упр-100.			5
50	Развитие речи. Сочинение	&28.упр-104			1
51-52	Прямая и косвенная речь. Прямая речь и слова автора	&29.составить предложение.			2
53-54	Пунктуация в предложениях с прямой речью	&30.упр-116.			2
55	Прямая речь и диалог	&31.упр-120.			1
56-57	Замена прямой речи косвенной	/&32.упр-123.			2
58	Цитаты. Различные способы цитирования	&33-34.130-упр.			1
59	Диктант				1
60	Стилистика и культура речи. Разговорный стиль. Стиль устного народного творчества	&35-36-37.упр-133.			1
61	Стиль художественной литературы и искусства	&38-39.упр-144.			1
62	Официально – деловой стиль	&40.упр-147..			1
63	Научный стиль	&41.составить текст.			1
64	Публицистический стиль. Культура речи	&42-43.упр-155.			1
65	Развитие речи. Сочинение				1
66	Повторение пройденный тем				1
67	Проверочная работа. Диктант				1

Номера контрольных работ	Темы.
Диктант№1	Аферин квез ,кьегьалар.
Диктант№2	Ватан.
Сочинение№1	Зул алукьун.
Изложение№1	Савкьат.
Сочинение№2	Чи класс.
Диктант №3	Чан азиз буба!
Сочинение№3	Кьуьд .
Диктант№4	Дагъдин рекье.
Сочинение№4	Зи рик алай пеше.
Диктант№5	Лув це, лифер.

Тематическое планирование уроков Дагестанской литературы в 9 классе

№	Тема урока.	Знать	Дом. задание.	Дата проведения	Кол.час
По плану	По факту
1	Вступление. Художественная литература и искусство	Иметь понятие о художественной литературе и искусстве	Стр.3			1
2	Литература ХХ века. Литература 1960 – 1985 годов	Анализировать литературу 1960 -1985 годов, знать писателей и поэтов этого периода	Стр. 6			1
3-	Шах – Эмир Мурадов. «Зул гьарай»	Жизненный и творческий путь поэта. Анализ поэм	Стр.12 «Рагъ» (наизусть).			1
4	Агхед Агаев. «Лезгияр». Отрывки из романа. Литературный тип и образ	Биографию писателя. Анализ романа «Лезгияр». Знать литературные термины: тип и образ	стр.45
5	Тестовая работа.	Развитие речи				1
6	Алирза Саидов. «Уста Идрис». Виды поэм	Жизненный и творческий путь поэта. Заучивание отрывка из поэмы наизусть	Стр.77 Отрывок из поэмы наизусть.
7	Межид Гажиев. «Ирид къаш» Отрывки из повести	Жизненный творческий путь писателя. Чтение и обсуждение повести. Заучивание прозаического отрывка наизусть	Стр.112 по выбору отрывок наизусть
8	Развитие речи. Сочинение					1
9	Байрам Салимов. «Рик1икай риваят», «Бармакдикай риваят»	Биографию поэта. Аналитическое чтение стихотворений	Стр.137
10	Абдулбари Магьмудов. «Веси». Проза	Жизнь и творчество писателя. Чтение и анализ повести. Заучивание отрывка из повести наизусть.	Отрывок из повести наизусть (по выбору)
11	Тестовая работа.
12	Ибрагьим Гьуьсейнов. «Къванер».	Биографию поэта. Анализ поэмы	Отрывок наизусть
13	Внеклассное чтение					1
14	Жамидин. «Куьмекда чна», «валай к1ани дуст авач», «Тарифди алдатмишна».	Жизнь и творчество. Сатирические произведения поэта. Чтение и анализ	Стр. 184 (Одно из стихотворений наизусть)
15	Азиз Алем «Суьгьуьрдин ялав», «Рекьикай поэма»	Биографию поэта. Аналитическое чтение поэм	Стр.195
16	Внеклассное чтение					1
17	Сочинение.					1
18	Гьаким Къурбан «Ракъинин муг».	Жизненный и творческий путь писателя. Анализ романа- трилогии. Литературные термины: сюжет, композиция, тема, основная мысль	Стр.207
19	Ханбиче Хаметова. «Ст1ал ва къван». Отрывки из поэмы	Биографию поэта. Анализ поэм	Стр.234
20	Арбен Кардаш. «Халкьдин чин», «Алпан»	Жизнь и творчество. Чтение и обсуждение стихотворений	«Алпан» (наизусть)
21	Внеклассное чтение					1
22	Поэзия настоящего времени. Сатира и юмор	Представителей поэзии настоящего времени	Одно стихотворение наизусть.
23	Проза настоящего времени	Представителей прозы настоящего времени
24	Драматургия настоящего времени	Представителей драматургии настоящего времени				1
25	Литература народов Дагестана. Литература второй половины ХХ века. Расул Гамзатов. «Дагъви дишегьли». Отрывки из поэмы	Понятие о литературе Дагестанских народов. Жизнь и творчество Р. Гамзатова. Образ Асият. Анализ поэмы	Стр.267
26	Развитие речи. Сочинение					1
27	Внеклассное чтение					1
28	Муталиб Митаров «Устад». Отрывки из поэмы	Жизнь и творчество поэта. Анализ стихотворений	Стр.295
29	Агмедхан Абу- Бакар. «Даргийрин рушар». Отрывки из повести. Форма худ. произведения	Биографию писателя- сценариста. Анализ повести.	Стр.305
30	Внеклассное чтение. Произведения А. Абу- Бакара	Просмотр фильма «Чегери»				1
32	Сакъури Увайсов «Инман», «Девлет»	Жизненный и творческий путь поэта. Чтение и обсуждение стихотворений	Стр.330			1
33	Феликс Бахшиев. «Ц1ай кьун». Отрывки из повести	Биографию. Анализ произведений	Стр.341			1
34	Тестовая работа.					2

Номера контрольных работ.	Темы.
Тестовая работа№1	Повторение.
Сочинение№1	Зи рик алай шаир.
Тестовая работа №2	Повторение.
Сочинение №2	Чаз литературади гьихьтин тербия гузва.
Тестовая работа№3	Повторение.

Тематическое планирование уроков Дагестанской литературы в 11 классе

№	Тема урока.	Знать	Дом. задание	Дата проведения	Кол.час
По плану	По факту
1	Дагестанская Советская литература	Иметь общее понятие о литературе советского периода	Стр.3	02.09		1
2	Критика Дагестанской литературы	Первых критиков Дагестанской литературы	Стр.7	06.09		1
3	Дагестанские прозаические произведения	Общее понятие о Дагестанских прозаических произведениях		09.09		1
4-5	Шах – Эмир Мурадов. «Дагълара нурар» поэма	Жизнь и творчество. Аналитическое чтение поэмы	Стр. 10. Отрывок наизусть	13.09 16.09		2
6-8	Къияс Межидов. «Къашкъа духтур» роман	Биографию писателя. Анализ романа, образ Антона Ефимова. Главные герои романа	Стр.25	20.09 23.09 27.09		3
9-13	Расул Гамзатов. «Дидед ч1ал», «Дагъви дишегьли», «Зи Дагъустан»	Жизненный и творческий путь поэта и писателя. Чтение и анализ произведений	Стр.54 «Дидед ч1ал» наизусть	30.09 04.10 07.10 11.10		4
14	Сочинение	Развитие речи		14.10		1
15	Внеклассное чтение			18.10		1
16-17	Аткай Аджаматов. «Миргин крчар» поэма	Биографию, Анализ поэмы, международные отношения в поэме	Стр.97	21.10 25.10		2
18-19	Юсуф Хаппалаев. «Сад лагьай хвал» поэма	Жизнь и творчество поэта. Чтение и обсуждение поэмы	Стр.117	28.10 11.11		2
20	Тестовая работа.			15.11		1
21-22	Хизгил Авшалумов «Кьисас» повесть.	Биографию. Анализ повести Бедность Дагестанских сел того времени, указанного в повести.	Стр.126	18.11 22.11		2
23-25	Агьед Агъаев. «Пад хьайи рагъ» роман	Жизненный и творческий путь писателя. Анализ романа	Стр.161	25.11 29.11 02.12		3
26-28	Забит Ризванов. «Гар чуьлда къекъведа» повесть	Биографию, чтение и анализ повести	Стр.190	О6.12 09.12 13.12		3
29-30	Рашид Рашидов. «Ракъиниз икрам», «Инсандиз чими»	Биографию. Анализ произведений	Стр.206 «Инсандиз икрам» наизусть	16.12 20.12		2
31-34	Ахмедхан Абу- Бакар. «Вирт1един рагар» роман	Биографию писателя. Анализ романа. Главные образы в нем	Стр.212	23.12 27.12 30.12 10.01		4
35	Сочинение по роману «Вирт1един рагар»			13.01		1
		II- полугодие
36-38	Межид Гьажиев «Им къван, имни терез»	Жизнь и творчество писателя. Анализ романа	Стр.245	17.01 20.01 24.01		3
39-40	Алирза Саидов «Уьмуьрдин жилет», «Демир»	Биографию поэта. Комментированное чтение поэм	«Уьмуьрдин жилет», наизусть	27.01 31.01		2
41	Жизненная лирика			О3.02		1
42-43	Ибрагьим Гьуьсейнов «Ислягьвиликай шиирар»	Биографию поэта. Обсуждение стихотворений	Стр.297	07.02 10.02		2
44	Внеклассное чтение (Произведения Арбена Кардаша)			14.02		1
45	сочинение			17.02		1
46-47	Магомед- Загид Аминов. «Чубан»	Жизненный и творческий путь. Анализ произведений	Стр.327	21.02 24.02		2
48	Внеклассное чтение (Произведения Ш. Исаева)			28.02		1
49-51	Кадрия «Муьгьуьббатдикай риваят»	Жизнь и творчество поэта. Комментированное чтение	Стр.310 «Муьгьуьббатдикай гьадиса» наизусть	03.03 08.03 10.03		3
52	Сочинение			15.03		1
53-54	Проза настоящего времени	представителей прозы настоящего времени		17.03		2
55-56	Произведения прозы настоящего времени	Чтение и обсуждение произведения(по выбору учителя) прозы настоящего времени		04.04 07.04		2
57	Прозаические жанры: романы, повести	Знать литературные термины		11.04		1
58	Тестовая работа.			14.04		1
59	Актуальные темы в произведениях настоящего времени	Обсуждение		18.04		1
60-61	Драматургия. Драматурги настоящего времени	Анализ драмы «Кьеп1ир Аисат»		21.04 25.04		2
62	Внеклассное чтение	Просмотр драмы «Кьеп1ир Аисат»		28.04		1
63	Тестовая работа.			02.05		1
64	Произведения на усмотрение преподавателя.	Чтение и обсуждение		09.05		1
65	Чтение и обсуждение произведений по выбору учащихся.	Чтение и обсуждение		12.05		1
66-68	Повторение пройденного за весь год			16,19,23.05		3

Сочинение№1	Зи хайи Ватан.
Тестовая работа№1	Повторение.
Сочинение №2	Расул Гамзатован яратмишунар.
Сочинение№3	Зи рик алай шаир.
Сочинение№4	Хъуьтуьн югъ.
Сочинение№5	Сочинение по картинке.
Тестовая работа№2	Повторение.
Тестовая работа №3	Повторение.

Олимпиадная работа по дагестанской литературе. 10класс.

1-суал. 10-классдин « Дагъустандин литература» ктабдин авторар вужар я?

Жавабар:

1..Г.Бирембеков, Гь.И.Магомедов.

2.Г.И.Гуьлмагомедов, Г.И.Магомедов.

3.Р.М. Кельбиханов.

4.Къ.Х.Акимов, С.Къ.Алиева.

2-суал. Лакрин халкьдин «Парту Патима» кьисада физвай вакъиаяр гьи асирда кьиле фена?

Жавабар:

1. XIV асирда.

2. XVII асирда.

3. XIX асирда.

4. XV асирда.

3-суал. Агъадихъ галай цIарар

Душманд вилик и дагълар

Мадни гзаф кьакьан хьуй ,

Рекьидалди душманди,

Закай зурба са къван хьуй!…

халкьдин сивин гьи эсердай къачунва?

Жавабар:

1.Парту Патима.

2.Къванцин гада.

3.Хочбаракай мани.

4.Кьегьал Муртузалидикай мани.

4-суал. «Къванцин гада» ва «Шарвили» эпосдин кьилин игитар сад-садаз квелди мукьва я?

Жавабар:

1.Къуватдалди.

2. Ватан кIан хьуналди.

3. Жумартвилелди.

4. Мергьяматлувилелди.

5-суал. «Шарвили» эпос кхьин хъувур шаир вуж я?

Жавабар:

1.Хуьруьг Тагьир. 2.Забит Ризванов. 3.Алирза Саидов. 4.Жамидин.

6-суал. Агъадихъ галай эсеррикай Давдакьан шиир къалура.

Жавабар:

1. «Мани , лагь, ашукь!»

2. «Кузава, лагь, гум акъатиз.»

3. «Жаваншир пачагь кьиникьиз ишел.»

4. «Къул хуьз экъечI.»

7-суал. Агъадихъ галай цIарарин автор вуж я?

Эй, лезги халкь, душман винел атана,

Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI !

Им нубатдин завал кьилел атана

Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI !

Жавабар: 1.Лезги Агьмед. 2.Хесте Кьасум. 3.Миграгъ Къемер . 4. Куьре Мелик.

8-суал. Миграгъ Къемер гьи асирдин шаир я?

Жавабар:

1. XV-асир.

2. XVI-асир.

3. XVII-асир.

4. XVIII-асир .

9-суал. Агъадихъ галай цIарар

Атай береда гатфар гуьлуьшан ,

Алатна вири йикъар перишан.

Тахтуниз эхкъечI хъийида ви ван,

Зи кIани стха-бахтавар билбил

гьи шаирдин шиирдай къачунвайбур я?

Жавабар:

1.Йирчи Къазакъан. .2.Умаран Батыраян. 3.Кьалухъ Мирзедин . 4.Ихрек Режебан.

10-суал. Етим Эминан эсерар урус чIалаз лезги шаиррикай ни таржума авуна ва кьилди ктаб яз акъудна?

Жавабар:
1. Арбен Къардаша 2. Жамидин. 3. Азиз Алема. 4. Ибрагьим Гьуьсейнова.

11-суал. Етим Эминан «Туьквезбан» гьи лирикадин шиир я?

Жавабар:
1. Философиядин.

2. Политикадин.

3. Гражданский.

4. Муьгьуьббатдин.

12-суал. Агъадихъ галай цIарар

Сифтедай заз чарар гзаф ракъурдай

Дустари зи , гила фена рикIелай.

Са чIавалай акъудна зун акьулдай

«Кьирай вичиз»-лагьана лап рекьелай.

Магьмудан гьи шиирдай къачунва?

Жавабар:

1. «Чилин сувар».
2. «Казармадай чар».
3. «Женнетдин багъдин тарифдач».
4. «Кьакьан синел ашукь хьанвай кьве цуьк».

13-суал. Лезги литературада Ахцегь Гьажи гьихьтин шаир яз тестикь хьанва?

Жавабар:

1. Шаир-сатирик.
2. Женгчи шаир.
3. Фяле-шаир.
4. Муьгьуьббатдин чIалар кхьидай шаир.

14-суал. Девлетлуйри чпиз акси манияр лугьузва лугьуз зулумкарвилелди пIуз пIузал цваз тур шаир дишегьли вуж я?

1. Анхил Марин.
2. Куркли 3. Кумухви Патимат.
4. СтIал Саяд.

15-суал. «Периханум» драма ни яратмишна?

Жавабар: 1. Алирза Саидова.
2. Абдул Фетягьа.
3. СтIал Сулеймана.
4. Идрис Шамхалова.

1. 1928-й.
2. 1934-й.
3. 1954-й.
4. 1936-й.

1. ЦIадаса Гамзат.
2. Абдул Муталибов.
3. СтIал Мусаиб.
4. АбутIалиб Гъафуров.

1-суал. Гьи йисуз Ст1ал Сулейманаз Дагъустандин Халкьдин шаирвилин т1вар гана ва адан шииррин сад лагьай к1ват1ал акъатна?

Жавабар:

1. 1935-й.

2. 1937-й.

3. 1934-й.

4. 1936-й.

2-суал. Бендерин эхирра тикрар жедай ц1арц1из ва я ц1арариз вуч лугьуда?

Жавабар:

1. Редиф.

2. Рефрен.

3. Къенепатан рифма.

4. Рифма.

4-суал. Агъадихъ галай ц1арар

Хабар гана ша лагьана

Аскервилиз зазни, диде!

Физ юлдашар гьазур хьана

Сагърай лугьун вазни, диде!

Нуредин Шерифован гьи шиирдай къачунва

Жавабар:

1. «Самур».

2. «Авани?».

3. «Экъеч1а!».

4. «Яру аскер».

5-суал. Агъадихъ галай поэмайрикай Гьамзат Ц1адасадин поэма къалура.

Жавабар:

1. «Ватандикай фикирар».

2. «Чубандикай кьиса».

3. «Дагьви аскер».

4. «Ч1улав къизил».

6-суал. Абут1алиб Гъафуров гьи йисара яшамиш хьана?

Жавабар:

1. 1877-1951.

2. 1906-1986.

3. 1882-1975.

4. 1893-1958.

7-суал. Ватандин ч1ехи дяведин йисарин литературадин векил къалура.

Жавабар:

1. Хуьруьг Тагьир.

2. Гьажибег Гьажибеков.

3. Назир Ахмедов.

4. Назир Мирзоев.

8-суал. Алим-Паша Салаватован эсер «Айгъази» лезги ч1алаз таржума авурди вуж я?

Жавабар:

1. Ибрагьим Гьусейнов.

2. Абдул Фетягь.

3. Шагь-Эмир Мурадов.

4. Межид Гьажиев.

Жавабар:

1. Эфенди Капиев.

2. Ст1ал Стальский.

3. Гьамзат Ц1адаса.

4. Абут1алиб. Гъафуров.

10-суал. Алибег Фатахован «Кьат1-кьат1 авур зунжурар» гьи жуьре эсеррик акатзава?

Жавабар:

1. Поэма.

2. Роман.

3. Шиир.

4. Гьикая.

11- класс.

Сад лагьай тест.

1-суал. 11-классдин «Дагъустандин литература» ктабдин автор вуж я?

Жавабар:

1. Кельбиханов Р.М.

2. Гашаров Г.Г.

3. Акимов К.Х.

4. Рамалданов Гь.Р.

2-суал. Литературоведение шумуд паюникай ибарат я?

Жавабар:

1. 3.

2. 2.

3. 4.

4. 6.

3-суал. Дагъустандин советрин литературади гьи йисара йигинз камар къачунай?

Жавабар:

1. 1946-1980.

2. 1960-1985.

3. 1941-1945.

4. 1917-1918.

4-суал. Агъадихъ галай художникрикай вуж критик ва литературовед хьиз машгьур я?

Жавабар:

1. Аткай Аджаматов.

2. Къияс Межидов.

3. Хизгил Авшалумов.

4. Камал Абуков.

5-суал. Агъадихъ галай ц1арар

Ватан бахтавар, абад гуьлуьстан,

Адан са гуьл я, гуьзел Дагъустан.

Цуькверин юкьва экъеч1навай тик,

Зи уьлкве физва йигиндиз вилик.

Шагь-Эмир Мурадован гьи эсердай къачунва?

Жавабар:

1. «Зул гьарай».

2. «Дагьлара нурар».

3. «К1анивал бахт я».

4. «Дагъда пакамахъ».

6-суал. Къияс Межидован «Кьашкъа духтур» романдин кьилин игит вуж я?

Жавабар:

1. Сфи- эфенди.

2. Сайдумов.

3. Самед.

4. Антон Ефимов.

7-суал. «Самур» журналдин редактор вуж я?

Жавабар:

1. Абдуселим Исмаилов.

2. Ибрагьим Гьуьсейнов.

3. Байрам Салимов.

4. Фейзудин Нагъиев.

8-суал. Расул Гьамзатован «Дагъви дишегьли» поэма лезги ч1алаз таржума авурди вуж я?

Жавабар:

1. Жамидин.

2. Б. Салимов.

3. А. Саидов.

4. А. Алем.

9-суал. Расул Гьамзатован «Дагъви дишегьли поэмадин кьилин фикир вуч я?

Жавабар:

1. Т1ебиат къалурун.

2. Баркаллу зегьмет къалурун.

3. Урус халкьдинни дагъвийрин дуствал къалурун.

4. Виликан девирдин алчах адетар русвагьун къалурун.

10-суал. Агъадихъ галай ц1арар

Садаз маса ч1ала куьмек гайит1а,
Завай мани лугьуз жеч а ч1алалди.
Эгер зи ч1ал пака рекьиз хьайит1а,
Зун къе рекьиз гьазур я лап гьалалдиз.

Расул Гьамзатован гьи шиирдай къачунва?

Жавабар:

1. «Дидедиз».

2. «Дидед ч1ал».

3. «Дагъустандин гъед».

4. «Дурнаяр».

11-класс.

Кьвед лагьай тест.

1-суал. Аткай Аджаматован «Миргин крчар» поэма лезги ч1алаз ни элкъуьрна?

Жавабар:

1. Мердали Жалилова.

2. Байрам Салимова.

3. Ибрагьим Гьуьсейнова.

4. Азиз Алема.

2-суал. Аткай Аджаматован «Миргин крчар» поэмадин кьилин фикир вуч я?

Жавабар:

1. Т1ебиат къалурун.

2. Халкьарин дуствал къалурун.

3. Муьгьуьббат къалурун.

4. Дяведин йисар къалурун.

3-суал. Х1Х- асирдин урус писателрикай Аткай Аджаматован «Миргин крчар» поэмадин кьилин игит вуж я?

Жавабар:

1. И. С. Тургенев.

2. Н. В. Гоголь.

3. А. Н. Островский.

4. Л. Н. Толстой.

4-суал. Расул Гьамзатов гьи йисара яшамиш хьана?

Жавабар:

1. 1932-1978.

2. 1923-2003.

3. 1910-1998.

4. 1913-1996.

5-суал. Агъадихъ галай ц1арар

Къвазва къаварилай къе булдиз марфар

Шад я инсанар суварик хуьруьн.

-Ша, марф къачу фад чи ник1ер, ч1урар.

Багъишиз чилиз жегьилвал, хъуьруьн…

Юсуф Хаппалаеван гьи поэмадай къачунва?

Жавабар:

1. «Сад лагьай хвал».

2. «Дагълари манияр лугьузва».

3. «Дагъда марф».

4. «Хиялар ва уьмуьр».

6-суал. Хизгил Авшалумован «Кьисас» повесть мана-метлебдин» жигьетдай гьихьтин эсеррик акатзава?

Жавабар:

1. Т1ебиатдикай теснифнавай эсеррик.

2. Муьгьуьббатдикай теснифнавай эсеррик.

3. Яшайишдикай теснифнавай эсеррик.

4. Сатирадин эсеррик.

7-суал. Агъадихъ галай эсеррикай Муталиб Митарован Ватандин Ч1ехи дяведиз бахшнавай поэма къалура.

Жавабар:

1. «Сулакдин рагъ».

2. «Чуьнгуьрдикай риваят».

3. «Иран-хараб».

4. «Гамарин устад».

8-суал. Муталиб Митарован «Чуьнгуьрдикай риваят» поэмадин гьерекатар кьиле физвай шегьер къалура.

Жавабар:

1. Москва.

2. Чиркей.

3. Буйнакск.

4. Мурманск.

9-суал. Муталиб Митарован «Чуьнгуьрдикай риваят» поэма лезги ч1алаз таржума авурди вуж я?

Жавабар:

1. Алирза Саидов.

2. Арбен Къардаш.

3. Межид Гьажиев.

4. Шагь-Эмир Мурадов.

10-суал. М. Митарован «Чуьнгуьрдикай риваят» поэма жанрдин жигьетдай гьи жуьредик акатзава?

Жавабар:

1. Лирический.

2. Лиро-эпический.

3. Эпический.

11-класс.

Пуд лагьай тест.

1-суал. Лезги литературадин сифте критик вуж я?

Жавабар:

1. Эфенди Капиев.

2. Гьажи Гьашаров.

3. Агьед Агъаев.

4. Якъуб Яралиев.

2-суал. Агьед Агъаеван «Пад хьайи рагъ» романдин бинеда гьихьтин месэла эцигнава?

Жавабар:

1. Революциядин вакъиаяр.

2. Гьахъвилинни гьахъсузвилин акьунар.

3. Советрин инсандин зегьмет.

4. Кьегьал рухвайрин инкъилабдин гьерекатар.

3-суал. Шаир, гьикаятчи, драматург ва обшественный деятель, «Садвал» гьерекат тешкилайди вуж я?

Жавабар:

1. Байрам Салимов.

2. Агьед Агъаев.

3. Гьажибег Гьажибеков.

4. Забит Ризванов.

4-суал. «Гар чуьлда жеда» повестдин автор вуж я?

Жавабар:

1. Гьаким Къурбан.

2. Забит Ризванов.

3. Агьед Агъаев.

4. Межид Гьажиев.

5-суал. Агъадихъ галай эсеррикай Агьмедхан Абу-Бакаран роман къалура.

Жавабар:

1. «Пад хьайи рагъ».

2. «Вирт1един рагар».

3. «Ирид чин алай хуьр».

4. «Им къван, имни терез».

6-суал. Агьмедхан Абу-Бакаран эсердай теснифнавай са кинофильм къалура.

Жавабар:

1. «Адам ва Гьава».

2. «Юрий Гагарин».

3. «Берлин къачун».

4. «Мани ик1 арадал къведа».

7-суал. «Самур» журналдин кьилин редактор вуж я?

Жавабар:

1. Ибрагьим Гьуьсейнов.

2. Азиз Алем.

3. Байрам Салимов.

4. Абдуселим Исмаилов.

8-суал. Межид Гьажиев гьи йисара яшамиш хьана?

Жавабар:

1. 1931-1991.

2. 1932-1978.

3. 1929-1985.

4. 1926-1992.

9-суал. Межид Гьажиеван «Им къван, имни терез» романдин кьилин фикир вуч я?

Жавабар:

1. Дагъдай арандиз куьч хьун.

2. Дагъвийрин бахтлу уьмуьр.

3. Жуьреба-жуьре миллетрин дуствал.

4. Дагьустандин халкьарин дуствал.

10-суал. 1960-1980-йисара яшамиш хьайи бажарагълу шаирдин т1вар къалура.

Жавабар:

1. Абдулла Искендеров.

2. Нуредин Шерифов.

3. Алибег Фатахов.

4. Алирза Саидов.

11-класс.

Кьуд лагьай тест.

1-суал. Агъадихъ галай ц1арарилай Алирза Саидован гьи эсер башламиш жезва?

Ч1улав булутрин барутдава цав,

Физва самолет-кьаз тежедай хьел,

Бирдан моторди яна пехъи ав,

Гуя галукьна ц1айлапандин хел.

Жавабар:

1. «Уста Идрис».

2. «Уьмуьрдин жилет».

3. «Демир».

4. «Дидедин кьисас».

2-суал. Агъадихъ галай ц1арарин автор вуж я?

…Зи лезги чил, гъвеч1и чил я

Вилер буьркьуь бендедиз…

Жавабар:

1. Фейзудин Нагъиев.

2. Ибрагьим Гьуьсейнов.

3. Етим Эмин.

4. Абдул Фетягь.

3-суал. «Кард» журналдин кьилин редактор вуж я?

Жавабар:

1. Ханбиче Хаметова.

2. Гьаким Къурбан.

3. Зульфикъар Къафланов.

4. Арбен Къардаш.

4-суал. Агъадихъ галай эсеррикай Гьаким Къурбанан эсер къалура.

Жавабар:

1. «Лезгияр».

2. «Са булахдай яд хъвайибур».

3. «Даргийрин рушар».

4. «Ирид чин алай хуьр».

5-суал. Кадриярдин художественный стиль гьим я?

Жавабар:

1. Лиро-эпический.

2. Лирический.

3. Эпический.

6-суал. Кадриядин «Муьгьуьббатдикай риваят» поэма лезги ч1алаз ни элкъуьрна?

Жавабар:

1. Алирза Саидова.

2. Байрам Салимова.

3. Пакизат Фатуллаевади.

4. Азиз Алема.

8-суал. «Коммунист» газет гьи йисалай акъатиз башламишна?

Жавабар:

1. 1951-й.

2. 1956-й.

3. 1957-й.

4. 1948-й.

9-суал. Алай девирдин лезги поэзиядин жегьил векил вуж я?

Жавабар:

1. Арбен Къардаш.

2. Ибрагьим Гьуьсейнов.

3. Байрам Салимов.

4. Абдул Фетягь.

10-суал. Алай девирдин лезги прозадин жегьил векил вуж я?

Жавабар:

1. Гьаким Къурбан.

2. Мегьамед Садикь.

3. Забит Ризванов.

4. Фейзудин Нагъиев.

Тестерин суалриз ва тапшуругъриз талугъ дуьз жавабрин нумраяр.

10-класс.

Сад лагьай тест:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
3	1	1	1	2	2	3	4	2	3

Кьвед лагьай тест:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
2	4	1	1	4	2	4	2	3	2

Пуд лагьай тест:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
2	1	4	1	2	3	1	4	2	3

Кьуд лагьай тест:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
3	2	2	4	2	3	1	2	1	2

11-класс.
Сад лагьай тест:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
2	1	1	4	2	4	1	3	4	2

Кьвед лагьай тест:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1	2	4	2	1	3	2	4	1	2

Пуд лагьай тест:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
3	2	4	2	2	1	4	3	1	4

Кьуд лагьай тест:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
2	2	1	4	2	3	4	3	1	2

Ф Г О С

Вариант 1.

1 ) Са жинсинин членар квай предложение гьим я?

а ) Марф къвана , аялар к1вализ хтана.

Б) Руша т1ур эцигна, чин ч1урна , столдихъай къарагъна.

В) Пеш авахьайла, тар кьец1ил хьана.

2 ) Гьи гафарин ч1алан пай дуьз къалурнава?

А) зун – сущ. ; Б) гьайван – наречие ; В) михьи – прилаг.

3 ) Дурумлу ибара гьим я ?

А) гъилер куьруь хьун ; Б) к1вализ хтун ; В) вири халкь .

4 ) « Сущ.+сущ.» схемадин ибара гьим я?

А) шегьердиз фин ; Б) рик1ин сир ; В) к1евиз рахун .

5) Обращение квай предложение гьим я?

А) Тарари пешер, цуьквер ахъайзава.

Б) Вун зал хъуьрезвани?

В) Эй чинаруг, на билбилдик хуькуьрмир.

6 ) Ибара тушир гафар гьибур я?

А) аялдихъ галаз ; Б) уьмуьрдин юлдаш ; В) явашдиз рахун.

7) К1елайт1а- гаф гьи наклоненида ава?

А) гимандин ; Б) суалдин ; В) шарт1унин.

Виридакай – т1варц1иэвез гьи падежда ава?

А) сек.5 ; Б) къакъ.5 ; В) гунугин.

9 ) Предложенида герек пунктуациядин лишанар эциг , синтаксический розбор ая.

Хъуьт1уьз Риза члада гьатай к1езри хьиз экъеч1 хъийидачир.

Вариант 2.

1 ) Кьилин членрик вуч акатзава?

А) определение ва сказуемое ; Б) подлежащее ва сказуемое ; В) дополнение ва обстоятельство.

2 ) Ибара тушир гафар гьибур я ?

А) за лагьана ; Б) кьуьрт1уь верч ; В) зарбдиз гьалун .

3 ) Обращение квай предложение гьим я?

А) Авач валай хъсан уьлкве!

Б) Вуна заз вучиз хабар ганач ?

В) Уьлкве, зи вакай хана рик1 .

4) Гьи гафарин ч1алан паяр дуьз къалурнава ?

А) к1вал – наречие ; Б) ругуд – числительное ; В) ам – т1варц1иэвез.

5) Гимандин наклоненида авай глаголар гьибур я ?

А) гуч , жеч , гъич ;

Б) ац1урзава, ц1разва;

В) т1уьрт1а , кисайт1а.

6) Глаголдин масдар формадиз гьихьтин суффиксар хас я?

А) — н — ; Б) -лу — ; В) — даказ — .

7 ) Ибарадин къене авай гафарин алакъа гьихьтинди жеда ?

А) галк1урунин ; Б) табийвилин ; В) интонацидин.

Авам – гафунин синоним гьим я ?

А) дугъри ; Б) гьахълу ; В ) акьуллу.

9) Предложенида герек пунктуациядин лишанар эциг , синтаксический разбор ая.

Хъуьт1из Риза члада авай к1езри хьиз к1валяй экъеч1 хъийидачир.

Вариант 3.

1 ) Ибара , предложение гьи разделда чирзава ?

А) фонетика ; Б) синтаксис ; В) морфология .

2 ) Ибарадин къене авай гафарин алакъа гьихьтинди жеда ?

А) галк1урунин ; Б) интонацидин ; В) табийвилин .

3) Кьилин гаф глагол тир ибара гьим я ?

А) зарбдиз гьалун ; Б) живедин лацувал ; В) зи ватан .

4) Агъадихъ ганвай гафарикай послелогар гьибур я ?

А) патав, арада , вилик ; Б ) ва , амма, яни ; В) ман , яраб , хьи .

5) Сложный предложение гьим я ?

А) Вик1егьдаз бахтуни куьмекда .

Б) Марф къвана , аялар к1вализ хтана .

В) Пеш к1вахьайла , тар кьец1ил хьана.

6) Кьвед лагьай дережадин членар гьи ц1арц1е ганва ?

А) подлежащее ва сказуемое ;

Б) дополнение ва обстоятельство ;

В) определение , дополнение , обстоятельство .

7) Фейит1а – глагол гьи наклоненида ава ?

А) къаршивилин ; Б) ШАРТ1УНИН ; В ) суалдин .

8 ) Мягькем ибараяр гьибур я ?

А) алачиз рахадай мез ; Б) зулуз тама ; В) к1вачерай акъуун.

9) Предложенида герек пуктуациядин лишанар эциг, синтаксический разбор ая.

Са кьадар чкадиз атайла райкомдин ц1ийиз хьанвай сад лагьай секретарни директор эвич1на.

Дагъустан Республикадин образованидин

ва илимдин министерство

Педагогикадин илимдинни ахтармишунрин

А.А.Тахо-Годидин т1варунихъ галай институт

Л Е З Г И Л И Т Е Р А Т У Р А Д И Н

О Б Р А З О В А Н И Д И Н

П Р О Г Р А М М А Я Р

У-1Х КЛАССАР

Магьачкъала

2015

ГЪАВУРДА ТВАДАЙ ЧАР

Илимни техника йигиндаказ вилик физвай ХХ1 девирди аялриз мектебда гзаф ва дерин чирвилер, классдилай классдалди хкаж жезвай, тайин тир образование, инсанпересвилин ва ватанпересвилин тербия гун истемишзава.

Россиядин Президентди тестикьарнавай «Чи ц1ийи мектеб» теклифда умуми образование хкаждай 6 тереф-истемишун къалурнава: образование ц1ийи уьлчмейрал эляч1ун; т1ебии алакьунар авай аялрин тереф хуьн; муаллимрин устадвал хкажун; мектебра къулай шарт1ар тешкилун; аялрин сагъламвал хуьн; мектебриз чпин месэлаяр гьялдай ихтиярар гзаф гун.

Дагъустан Республикадин умуми образованидин мектебра алай вахтунда жуьреба-жуьре программаяр ишлемишзава: чирвилер гузвай программа, яратмишунрин жигьетдай алакьунар хкажзавай программа, спортдин программа ва мсб. Месела, лезги мектебра анжах хайи литературдиз талукь ихьтин программаяр кардик ква:

1. Лезги ва Дагъустандин литературайрин программаяр. У-Х1 классар. — Магьачкъала, 2012-йис. И программаяр хуьрерин мектебар патал я.

2. Лезги ва Дагъусандин литератураяр. Шегьердин мектебар патал программаяр. У-Х1 классар. — Магьачкъала, 2002-йис.

3) Литературадин яратмишунрин дибар. Программа. У-Х1 классар. — Магьачкъала, 2001-йис. И программади аялрин алакьун — лезги ч1алал литературадин эсерар: макъалаяр, шиирар ва гьикаяяр туьк1уьрун ва кхьин — хкажун истемишзава.

Сифте т1варар кьунвай кьве программадин кьилин везифа У-Х1 классра к1елзавай аялриз гана к1анзавай чирвилер, кутуна к1анзавай вердишвилер ва алакьунар къалурун я, гьавиляй абуруз чирвилер гудай программаяр лугьузва.

ХХ1 асирда аялриз тайин тир образование (классдилай классдалди къачузвай чирвилеринни тербиядин дережа) гудай программаяр — образованидин программаяр герек я.

Аялри У-1Х классра чирзавай предмет — Лезги литература — кьве предметдин (Лезги литературадин ва Дагъустадин литературадин) эсеррикай ибарат хьанва.

Чирвилер гун тербия гунихъ галаз сих алакъада ава, гьавиляй муаллимдиз, гьелбетда, гьам образованидин, гьамни тербиядин программаяр герек я. Абур туьк1уьрун, арадал акъудун ва мектебра ишлемишун Россиядин Федерациядин образованидин ва илимдин министерстводи 2-сефер кьабулнавай ФГОС-ри — Федерациядин гьукуматдин образованидин уьлчмейри ва РФ-ди 2-12-йисуз кьабулнавай «Образованидин законди» истемишзава.

«Россиядин Федерациядин образованидин гьакъиндай» закондин бинеда са жерге важиблу истемишунар эцигнава. Законда къалурнава: образование — са мурад-метлебдихъ ялзавай, тербия ва чирвилер гунин нетижада арадал къвезвай, к1елзавайди ва общество агакьзавай, к1елзавайдан ва обществодин хийирдиз талукь агалкьун, гьукуматдин уьлчмейриз жаваб гузвай тербиядин, чирвилерин, зигьиндин, кьат1унрин, вердишвилерин ва алакьунрин дережа, битав къайда, яни система, я. Образование — инсандин марифатдин суфат я, ам мектебдин, обществодин ва халкьдин марифатдин ва культурадин таъсирдик кваз арадал къвезва, обществодин хийирдиз элкъвезва ва адан агалкьун жезва.

Образованиди гьукуматдин истемишунриз — ФГОС-диз (Федеральные государственные образовательные стандарты) жаваб гана к1анзава. ФГОС — гьукуматдин истемишунрин, уьлчмейрин к1ват1ал я, абур к1елзавайдаз умуми, юкьван пешекарвилин, вини пешекарвилин образование, алава образование гудайла ишлемишда. Умуми мектебда ФГОС-дин 2-несилдал эляч1уни муаллимдивай вичин к1валахда ишлемишдай образованидин программада кхьин, а программада гзаф фикир аялар инсанпересар ва ватанпересар, халкьдин медениятдал амалзавай инсанар, ч1уру амалар квачир ва демокатический гьукуматдин къанунрин рекье авай гражданар яз, тербияламишуниз гуда.

Образованидин законда кхьенвайвал, Россиядин гьукуматди образованидин гьакъиндай тухузвай сиясатдин бинеда ихьтин истемишунар ава: мектебди аялриз тайин тир образование гун; гьар са аялдин образование къачудай ихтияр ч1ур тавун; образование мергьяматлуди хьун; образование илимдихъ галаз алакъалуди (светский образование), гьахълувал ва ихтиярар хуьзвайди (демократичкеский образование) хьун; уьлведа образование къачудай чка битавди хьун ва мсб.

«Лезги литература» предметдин умуми характеристика. Дагъустан республикадин умуми образованидин мектебдин У-1Х классра хайи (лезги) литература, кьилди предмет яз, чирзава.

Лезги литературади халкьдин ацукьун-къарагъун, майишат, психология ва философия, тарих ва культура, музыка ва искусство къалурзава. Милли литература чирун У-У11 классра халкьдин мецин эсерар, абурукай яз «Шарвили» эпосни, чирунилай башламишзава.

У-1Х классра к1елун теклифзавай предмет литературадин аялрин яшдив кьадай метлеблу, къиметлу ва гуьзел эсеррикай: шииррикайни гьикаяйрикай, поэмайрикайни повестрикай, романрикайни драмайрикай ва мсб. ибарат я. Ам кьве чкадал пай жезва: 1) У-У11 классра — литературадин эсерар к1елун ва 2) У111-1Х классра — хайи литературадин битав курс чирун.

У-1Х классра аялри юкьван асиррин (Куьре Меликан, Миграгъ Къемеран, Ялцугъ Эминан, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Алкьвадар Гьасанан ва мсб.), ХХ асирдин (Ст1ал Сулейманан, Нуредин Шерифован, Хуьруьг Тагьиран, Алибег Фатахован, Къияс Межидован, Абдул Муталибован, Забит Ризванован, Алирза Саидован ва мсб.) ва ХХ1 асирдин (Азиз Алеман, Мурсал Алпанан, Ханбиче Хаметовадин, Мерд Алидин, Абдуселим Исмаилован, Муьзеффер Меликмамедован, Седакъет Керимовадин, Арбен Къардашан ва мсб.) зарийрин эсерар к1елзава ва чирзава.

Художественный эсерар чирунихъ галаз санал аялри литературадин тарихдикай ва литературадин критикадикай малуматар, литературадин думанар-терминар (гекъигун, драма, гьикая, кирам, комедия, метафора, повесть, роман, эпитет ва мсб.) чирда.

Художественный литература аялрин ч1ал ачухарзавай ва девлетлу ийизвай, инсанрихъ галаз рахаз чирзавай, культура хкажзавай ва аялдин личность арадал гъизвай гужлу алат я.

Лезги литературадин образованидин программа алай девирдин илимдинни методикадин истемишунрал — темадин, тарихдин ва галай-галайвилин месэлайрал бинеламиш хьанва.

Учебный планди У-1Х классра «Лезги литература» чируниз гьафте 2-2 сят чара авунва.

У-1Х классра хайи литература чирунин кьилин мурад ихьтин месэлайрикай ибарат я:

* савадлу, руьгьдин жигьетдай тамам, вилик фенвай, уьмуьрда активнидаказ иштиракзавай, мергьяматлу, жумарт, жемиятда дуьз алакъаяр кут1униз ва хуьз алакьдай инсан тербияламишун, гьахьтин инсан арадал гъун;

*аялрин акьул ва кьат1унар ва гегьеншарун, абуруз чпин алакьунар къалурдай рекьер жагъуриз, мурадар ва къастар кьилиз акъудиз чирун;

*литеатурадин кьилин эсерар к1елиз, чириз ва анализ ийиз чирун, абурун хъсан-писдай кьил акъудиз вердишарун, эсердин къурулушдинни мана-метлебдин битаввал аннамишиз чирун;

*художественный литература — ч1алан устадвал-искусство тирди, искусство яшайишдихъ галаз сих алакъда авайди чирун;

*художетвенный эсер к1елиз, суьгьбетиз, аннамишиз, анализ ийиз яваш-яваш, классдилай классдалди истемишунар хкажиз, чирун;

*к1елай эсердиз хас кьет1енвилер аннамишун, абур анализ авун, абуруз талукь жуван фикирар, веревидер ва къимет арадал гъун;

*чирвилер къачуниз талукь умуми месэлаяр (жуван гьерекатдин мурад вуч ят1а тестикьарун, ам планламишун ва кьилиз акъуддай рекьер тайинарун, герек малуматар жагъурун ва абур веревирдун, жуьреба-жуьре ктабрикай, гафарганрикай ва Интернетдикай менфят къачун) гьялиз ва ишлемишиз вердишарун.

«Лезги литература» предметдин къиметлу терефар. Инал сифте нубатда къейдна к1анзава: гьам чи милли мектебдин, гьам гьар са предметдин кьилин везифа пуд месэладикай-гьерекатдикай ибарат жезва: 1) чирвилер гун; 2) тербия гун; 3) образование гун.

И пуд месэлани хайи литеатура чирунин карда лап важиблубур я: абур мектебда ва гьар са муаллимдин к1валахда, гьар са тарсуна, сад-садахъ галаз сих алакъда аваз, са битав гьерекат хьиз, кьиле физва. Чун абуруз, анжах к1елунин йисан нетижаяр кьадайла, кьилди-кьилди килигзава.

И килигунни шарт1унинди жезва: аялриз У-1Х классра хайи литературадай гьихьтин чирвилер, ведишвилер ва алакьунар хьанат1а тайинарзава; образованидин дережа анжах аялди куьтягьай классди къалурзава; аялри къачузвай тербиядин дережа «хъсан» ва «пис» гафаралди куьтягьзава, абурун кьиле ва рик1е вуч ават1а (т1ебии илимдихъ инанмиш яни, ислам диндихъ инанмиш яни, вахабит яни ва мсб.) тайинарзавач.

Литературадихъ аял тербияламишдай, адан рик1е экуь мурадар куьк1уьрдай, илимдал бинелу фикирар авай, веревирдер ийиз алакьзавай инсан-личность арадал гъидай зурба къуват ава. Литературади аялар жуван халкьдин, къунши халкьарин ва вири дуьньядин ахлакьдин, марифатдин ва эдебдин вири терефриф агудна, ватандин тамам гражданин яз, тербияламишна к1анзава. Литераурадин образованиди ихьтин мурадар кьилиз акъудиз куьмек гана к1анзава:

*намус михьи, къени фикирар ва мурадар авай, экуь ва азад гележегдихъ ялзавай, инсаниятдиз хийирлу зат1ар теснифиз к1анзавай мамам кас-личность тербиияламишун;

*к1вале, жемиятда ва дуьньяда кьиле физвай гьерекатрин жаваб гуз алакьдай, ватандин гражданиндин гьисс авай ва жавадарвал вичин хивиз къачуз алакьдай инсан тербияламишун;

*гьакъикъадиз ахлакьдинни марфатдин вилерай килигдай ва дуьз къимет гудай, инсанрин арада авай алакъаяр мадни михьибур ва гуьрчегбур хьана к1анзавай; гьахьтин чешнеяр литературадин эсеррай жагъурдай инсан тербияламишун;

* литература чирун регьят авун патал аял яратмишунин к1валахдив мукьва авун, адан алакьунар ва вердишвилер вилик тухун ва гегьеншарун.

Литература чирунин нетижаяр гьар к1елунин йисан эхирда, к1елай классдин программа чир хьанвайди тайинарна, аял ч1ехи классдиз акъуддайла, кьада.

Тарс гун, яни чирвилер гун, классдилай классдалди образование хкажун, тербия гун ва ватандиз вафалу гражданар арадал гъун, — муаллимдин яратмишунин к1валах я. Гьар са тарс планламишун, тешкилун, кьиле тухун ва мураддив агакьун муаллимдин чирвилерилай ва метлеблу тарсар гудай амалар, къайдаяр ва технологияр яратмишишиз алакьунилай, алай девирдин методикадин къайдаяр ва технологияр, метапредметдин алакъаяр ишлемишунилай аслу я. ФГОС-дин бинеда сифте яз эцигнавай метапредмет, метапредметдин алакъаяр, метапредметдин къайда терминрихъ ихьтин мана ава: предметдилай къерехдай аялриз гуз жедай чирвилер, чирвилерин алакъаяр, методикадин са амал, къайда ва я технология. Метапредметдин къайда — им аялди мектебда ва к1вале чирвилер къачун патал кьиле тухузвай вири жуьредин гьерекатар, аялдилай вичин чирвилер артухариз ва вич вилик кутаз алакьун, фагьумлувилелди ва йигиндиз масадан чирвилер ва яшайишдин тежриба вичиз къачун я. И жуьреда чирвилер къачун ва образование хкажун илимдинни методикадин тайин ва битав къайдадин, системадин, бинедал алаз кьиле фена к1анда.

Образованидин программайри муаллимдиз вичин к1валахдин нетижаяр вилик амаз планламишун ва абур къазанмишун теклифзава, к1валахдин нетижаяр пуд чкадал пайнава: аялдинбур, предметдинбур ва метапредметдинбур предметрин арада авай алакъайринбур:

Аялдин нетижаяр ихьтинбур хьун лазим я: текст ачухдаказ, дуьздаказ ва йигиндаказ к1елиз хьун; текст устаддаказ к1елун; к1елай текстинакай жуван фикирр лугьун, жуваз ам хуш хьанани, хьаначни къалурун; вичиз к1елиз хуш эсерар, ктабар хьун.

Предметдин нетижаяр ихьтинбур хьун лазим я: программада къалурнавай эсерар дуьздаказ аннамишиз алакьун; к1елай эсерар чир хьун; к1елай эсер анализ авунин бинеяр чир хьун; литературдин илимдин гафар-терминар (абур программада къалурнава) ишлемишиз чир хьун, алакьун.

Метапредметдин нетижяр ихьтинбур хьун лазим я: к1елай эсердин план туьк1уьриз хьун; эсердин мана жуьреба-жуьре суьгьбетиз алакьун; эсер гьялдайла, жуван фикир тестикьарзавай агьвалатар, бинер, цитатаяр жагъурун; жуван къейдер тестикьариз алакьун.

Метапредметдин къайдади аялриз жуван халкьдин, республикадин ва дуьньядин ч1аларикай, литературадикай, тарихдикай, географиядикай, этнографиядикай, музыкадикай, искусстводикай, философиядикай, астрономиядикай ва маса илимрикай малуматар чирзава, абур сад-садахъ галаз галк1уриз вердишарзава.

Образованидин программайрин вилик ихьтин важиблу месэлаяр гьялун акъвазнава:

— аялри милли литература жуван халкьдин руьгьдин ч1ехи вакъиа, культурадин дережа ва ахлакьдин адетар хуьзвай агалкьун яз гьиссун;

— литературадин эсерар к1елун жуван акьулдин, алакьунрин ва ахлакьдин дережа хкажзавай, мектебда гузвай вири предметар регьятдиз чирзавай, хъсан ва пис сад-садавай къакъудиз вердишарзавай рехъ яз кьабулун;

— литературадин эсерар к1елуникай авай хийир (к1елунин жуьреяр ишлемишун, к1елайдан мана-метлеб аннамишун, к1елай эсерар гьялуна иштиракун, абуруз гузвай къимет тестикьарун) тайинарун;

— образование давамарун патал гзаф к1елун, рахунрин ва кхьинрин дережа хкажун лазим тирди фагьумун;

— герек эсерар хкягъиз, к1елиз ва аннамишиз, алава ктабрикай-справочникрикай менфят къачуз алакьун.

Образованидин программайрин кьет1енвилерикай сад муаллимдиз вичин к1валахда методикадин ц1ийи амалар ва къайдаяр, ТСО и Интернет ишлемишун теклифун, тарсуна жуьреба-жуьре вариантар ишлемишун патал материалар гун, муалимди ва алри хкгъай, абуруз бегенмиш хьа йи эсерар чирун, вири месэлайрихъ са битаввал ва алакъалувал (система) хьун я.

У-1Х классар патал Лезги литературадин образованидин программаяр сифте яз туьк1уьрнава. Абур гъавурда твадай чарчикай, пуд паюникай, гьар пайни пуд параграфдикай ибарат хьанва:

1. Аялриз У-Х1 классра хайи литературадай гудай образование: Аялриз У-1Х классра хайи литературадай гудай чирвилерин мана; У-1Х классра аялрин гьерекатар; У-1Х классра аялри къачудай образованидин дережа.

11. Образование тешкилдай рекьер: Чирвилер гудай темайрин план; Образование ахтармишдай рекьер; Классдилай къеце тухудай к1валах;

111. Аялриз чирвилер гуз куьмекдай рекьер: Техникадин алатар патал тадаракар; Илимдинни методикадин литература; Аялрин чирвилериз, алакьунриз ва вердишвилериз къимет гудай уьлчмеяр.

Образованидин программайрин сад лагьай паюнин сад лагьай параграф «Аялриз У-1Х класра хайи лиературадай гудай образование» 2 паюникай ибарат хьанва: Лезги литературадин эсерар ва Дагъустандин халкьарин литературадай къачунвай эсерар. Абурун бинеда Лезги литературадай У-1Х клссар патал гьукуматдин уьлчмеяр (2007-йис), Лезги ва Дагъустандин литературайрин учебный программаяр (2012-йис) эцигнава.

Теклифзавай Образованидин программаяр чешнединбур ва тахминанбур я, абурал бинелу хьана, гьар са муаллимди вичин к1валахдин программаяр теснифда.

Драма вуч я? Литературадин (чIалан яратмишунрин) са хел яз, и жуьредин эсерри чи уьмуьрда кьетIен чка кьазва. Литературадин терминрин словарда «драма» эсеррин игитрин рахунрикай ибарат, вичихъ са тайин сюжет (гьерекатар кьиле фин) авай эсер тирди къейднава. Драматургия, драмадин эсерар ахтармишзавай илим хьунихъ галаз сад хьиз, санлай драмадин вири эсерризни (яратмишунризни)  лугьузва.

Чахъ, лезгийрихъни, жуван милли театр ва милли драматургияни ава. И кардал чна дамахни ийизва, гьейранвални.

Театр авачирдаз вири патарихъай чранвай, руьгьдиз къуватлу ва вичин кьилдинвал авай халкь, миллет бажагьат лугьуз жеда.

Мад са кар ава: драматургия литературадин жуьрейрикай халкьдиз виридалайни артух мукьва ва хушни я. Хуш ятIа, гьамиша, багьа мугьман хьиз, вилив хуьзвайдини я.

Истемишунарни адавай гзаф ийизва. Гьар акатай шей, драмадин эсер я лагьана, майдандиз акъудуналди (газетда, журналда, ктабда чап авуна ва я сегьнеда эцигна), халкьди абур сад хьиз кьабул­ни ийидач. Месела, чаз чида хьи, чи халкьдихъ гьеле Советрин девирдилайни вилик сегьнедал эцигай «Периханум» хьтин драма ава. Заз ам садрани куьгьне тежедайди хьиз я. Гьакьван ам халкьдин руьгьдиз мукьва я, устадвилелди кхьенва ва гьакI сегьнедилайни къалурзава.

Саки гьа и тегьерда чи сегьнедал алатай асирдин 70-йисара атай “Фундугъбег” къемедадикайни (хъуьруьн, зарафат, айгьам квай) лугьузва, гьикьван килигай­тIани, адаз мад сеферда килиг хъувунихъ вил галаз жеда. Инсанрин рикIелай адан игитар (сегьнеда къугъвай артистар) садрани алатдач.

Ахьтин эсерар кхьей драматургарни чи милли литературада классикар яз гьатнава: Идрис Шамхалов (“Периханум” драмадин автор), Шагь-Эмир Мурадов ва Абдул Ражабов (“Фундугъбег” къемедадин авторар).

Аквазвайвал, лезги драматургиядихъ хъсан бинеяр, тарих, чешнеяр, къуватар, кьатIунрин ва сегьнеламишунин къурулуш авачиз туш. За кьатIузвайвал, критикадани (драматургиядикай) къейднавайвал (Э.Наврузбегов, Г.Султанова, А.Айгу­мов, А.Мирзебегов, А.Къардаш ва масабур), лезги милли драматургия вич арадал атай 1906-йисалай (сифте яз сегьнедал лезги театр эцигай йис. И.Шамхалован “Буржали” тамашадиз килигнай)  инихъ фенвай рехъ, чи къунши халкьарин тежрибадив гекъигайла, усалди, зайифди туш.

Ам асирдилай артух рехъ фенва, гьакьван тIвалар хъутIаларни  алуднава. Ина лап бегьерлу йисарни, гьакьван зегьметар, зиллетар ацалтай имтигьанринбурни хьанва.

Месела, Советрин девирдал къведалди чи драматургия асул гьисабдай гьевескарринди, пешекарвал са артух арадал татанвай къекъуьнринди яз амай. Драмадин эсерарни тIимил тир.

Советрин девирда, иллаки милли кIе­лун-кхьин, газетарни ктабар, милли цIийи культура арадал атунихъ галаз сад хьиз, цIийи театрни, драматургияни арадал атана. Уьмуьр вилик гьикI фенатIа, гьакI театрдини, драматургиядини аквадай хьтин камар къачуна. 1935-йис чи милли пешекарвилин театр арадал атайди яз гьисабзава. И чIавуз чи драматургияда Идрис Шамхаловахъ галаз санал Гьажибег Гьажибегов, Насир Эюбов, Зияудин Эфендиев хьтин маса авторрини кIвалахзавай.

Сегьнедал а йисара чи цIийи гьакъи-къат,  Дагъларин  уьлкведа  социализмдин мукар арадал атунин женг къалурзавай. “Большевик Агьмед” (Г.Кисриеван), ­“Селимни Зуьгьре” (Н.Эюбован), “Колхоз” ва “Адетрин къармахра” (Гь.Гьажибегован), маса тамашаяр гьа жергедай я.

Инал кIелзавайди са кардин гъавурда акьун лазим я: сегьнедал эциг тавур, яни инсанрихъ галаз гьерекатда ва рахунра гьат тавур драмадин эсердикай чан алайди жезвайди туш. Сегьнедилай тамашачийрин рикIериз таъсириз, вичел руьгьдай желб ийиз, гьейранариз ва я  хъуьруьриз тахьай драмадин эсерди яргъалди давамдач. Ам гьа са сефердинди жеда… Амма халкьдиз винидихъ тIварар кьунвай “Периханум”,  “Фундугъбег” хьтин тамашаяр кIанзава.

Инал заз драматург ва театрдин критик, Лезгийрин госмуздрамтеатрдин  кьилин режиссер хьайи Эседуллагь Наврузбегова вичин са макъалада (“Самур” журналдин 2004-йисан 4-5-нумраяр) лагьанвай гафар рикIел хкиз кIанзава: “Драматургия литературадин жуьрейрикай заланбурукай сад я. Ада уьмуьр­дин вакъиайрив кьетIендиз эгечIун истемишзава. Сад лагьайди, тематикадал гьалтайла, ам важиблуди хьун чарасуз я. Кьвед лагьайди, адахъ акъатна аквадай гьерекатар хьун, абурни бейхабардиз дегиш хьун лазим я. Гьерекатда хьун — им сегьнеди пьесадивай ийизвай сифте истемишун я”. (ТIвар кьунвай журналдин 83-чин).

Гьерекатда хьун — гафарин гъавурда гьикI акьун лазим я?

Им сегьнедал артистрин кат-калтугунни кьуьруькар акъудун яз гьисабна кIан­дач. Къемедайра драмайра гьахьтин сегьнеярни тIимил жезвайди туш.Гьерекат, сифте нубатда, тамашачийрин рикIера, бейнида, руьгьда, гьиссера кьиле фин лазим я. Сегьнени зал са нефесдал, са кьатIунрал, са юзунрал атайла, тамаша ва ам сегьнедал гъайибур чпин асул метлебдив агакьун я.

Сегьнедал шехьиз, залда хъуьрейтIа, ва я зал шехьиз, сегьне хъуьрейтIа, им тамаша хьанач лагьай чIал я.

Ихьтин садвал арадал атун, зи фикирдалди, гьам пьесадин дережадилай, уьмуьрдиз, гьакъикъатдиз адан хасвилелай, яни драматургдин устадвилелай, гьамни а эсер сегьнедал гъанвай актеррин, режиссеррин, художникрин, музыкантрин устадвилелай аслу жезвайдал шак алач.

Месела, вири актерар я Сайдумовар, я Ра­гьимоваяр, Къухмазовар жедайди туш. Амма устадвилихъ вирида ялна кIанзава.

Лезгийрин милли драматургия вахтунихъ, тарихдихъ, чи халкьдин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрихъ галаз санал виликди фейидал шак алач.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара, вири хилер хьиз, театрни, драматургияни зайиф­ хьана. Къуватар дяведи къакъудна.

Амма алатай асирдин 50-йисарилай га­тIунна, чи драматургияди къачур камар кье­тIенбур я. Москвада 1960-йисуз кьиле фейи Дагъустандин литературадинни искусстводин декадади санлай чи  вири искусство виликди финиз аквадай хьтин къуватар артухарна. А чIавуз Москвадин Кремлдин залда “Ашукь Саид” тамаша къалурун ва адаз критикри гайи еке къимет себеб яз, майдандиз драматургрин еке десте экъечIна. Тамашачийриз Назир Агьмедован “Цуькверин сувар”, Къияс Межидован “Урусатдин цуьк”, Шагь-Эмир Мурадованни Абдул Ражабован «Фундугъбег», Зияудин Эфендиева Б.Айдаевахъ галаз санал кхьей “Къазимегьамед”, Якьуб Яралиеван “Хендедадин мехъер”, Абдулбари Магьмудован “Къалабулух квай гатфар”, Ибрагьим Гьуьсейнован “Етим Эмин” ва маса пьесайрин тIварар чир хьана. И тамашайрин метлеб гилани агъуз аватнавач.

Гуьгъуьнин йисара тамашачийрив Ибрагьим Гьуьсейнован “Саяд”, “Яру пайдах”, Асеф Мегьманан “Зи Седеф”, “Шуршурали”, Багъиш Багъишеван  “Дагълари эверзава” пьесаяр, Эседуллагь Наврузбегован “Шарвили”, “Гьажи Давуд”, “Ярагъ Мегьамед” (жуьреба-жуьре авторрин эсеррин бинедаллаз кхьенвай) хьтин тарихдин драмаяр, Селимбег Рамазанован “КьепIир Айисат” Арбен Къардашан “Фана багъдин гьуьруьяр” (Етим Эминан эхиримжи йикъарикай), Абдуселим Исмаилован “Чигали”, “КIвал хъиткьинна”, “Зиярат”, “Дустагъда мехъер”, Казим Казимован “Дидедин намус”, Ислам Мегьамедован “Дилихана”, “Рекетирар”, Фейруз Беделован “Филиал”, “Сергьят” ва маса эсерар агакьна.

ТIварарайни аквазвайвал, им чи драматургияда жуьреба-жуьре  темайрин, жанрайрин (къемеда, фантасмагория, драма, трагедия ва икI мад) хейлин цIийи эсерар арадал атана лагьай чIал я. Куьрелди, къенин аямдин чи милли драматургиядихъ дерин дувулар, къуватлу тан, хилер-путар ава…

Бес чун куь дарихарзава? “Перестройка” лугьудайда гзаф крарилай, къадагъайрилай сергьятар алуднатIани, XXI асирдин эвел кьилера, уьмуьрдин вири хилера хьиз, драматургиядани, иллаки милли театрда кризисдин, яни акьалтIай къуватсузвилин, виликди физ, цIийи эсерар сегьнедал гъиз тахьунин, авторар чеб руьгьдай аватунин гьалар арадал атана. Абурукай чи газетдин 5-нумрада театрдин директор Динара Эминовади ва кьилин режиссер Мирзебег Мирзебегова  хъсандиз суьгьбетнава. Чна тикрарзавач.

Ни  кIвалахзава алай аямда чи драматургияда? Вуч кхьенва? Вуч кхьин  фикирдик­ ква? Умудар, мумкинвилер гьихьтинбур я?

Чахъ драмадин эсерар кхьизвай авторар гилани ава. Асул гьисабдай, абур фадлай машгьур, чпихъ и рекьяй тежриба хьанвай, яни сегьнедин “аламатар”, чи тамашачидиз вуч хуш ятIа чидай авторар я. Абдуселим Исмаилов, Арбен Къардаш, Сажидин, Желил Мурадалиев, Ислам Мегьамедов, Фейруз Беделов, Нариман Ибрагьимов ва икI мадни. ЦIийи эсерарни арадал гъанва. “Мамнунан чирагъ” (А.Исмаилов), “Ахцегь Мирзе Алидин геж муьгьуьббат” (А.Къардаш), “Агъа СтIалдилай тир Гомер” (Сажидин). Чна театрдин ва “Самур” журналдин кьиле  авайбурувай абурун папкайра вуч аватIа хабар кьуна. Майдандиз гъиз жедай затIар хейлин авайди къейдна абуру. Инал тIварар кьунвай эсеррихъ галаз санал, театр­дин кьилин режиссер Мирзебег Мирзебегова чаз лагьайвал, гъилевайди Етим Эминан юбилейдин йис хьуниз килигна, театрдин коллективни чIехи шаирдин руьгьдин къамат сегьнедал гъунин къайгъуйрик ква.

Дагъустандин халкьдин писатель, драматург Абдуселим Исмаилова вичин “Гьим — пайгъамбар, гьим — малаик”  поэмадин бинедаллаз “Мамрачрин багъда” пьесадал кIва­лахзава, Эминан цIийи къамат сегьнедал гъида.

Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметовадини театрдиз вичин эсеррин бинедаллаз кхьенвай  драмадин эсерар “Кьурагь Айисат”, “Къванцин гадаяр” теклифнава…

Куьрелди, лезги драматургиядал машгъулбур авачиз туш. Ризван Ризванова, Азиз Мирзебегова, Фейруз Беделова и рекье кIвалахзава.

Амма, литературадин амай хилера хьиз, жегьил авторар (яшар 40-далай алат тавунвайбур) драматургиядани авач. Им къурху кутадай гьал я.

ЦIийи тамашаяр кхьинин, сегьнедал эцигунин  игьтияж лагьайтIа, винидихъни къейднавайвал, екеди я. Девирди яратмишдай кса­ривай уьлкведа ва дуьньяда, инсанрин къанажагъда ва яшайишда кьиле физвай крариз, виликрай хиялдизни гъиз тахьай хьтин еке дегишвилериз къимет гун, миллетдин руьгь, рикI, чин, тарих ва къвезмай йикъар хуьз жедай гьиссер кутадай жанлу эсерар майдандиз гъун истемишзава. Винидихъ тIва­рар кьунвай саки вири эсерар (Етим Эминакай, Ярагъ Мегьамедакай, Ахцегь Мирзе Алидикай, Алкьвадар Гьасанакай, Кьурагь Айисатакай ва икI мадни) тарихдинбур я. Амма авай шартIари вири эзмишзава. Пулди, девлетди, кIвалерини багьа затIари инсандивай амай  ивирар (намуслувал, мергьяматлувал, муьгьуьббатлувал, вафалувал, садвал, ватандин ва инсандин, несилрин къайгъу чIугунин ва икI мадни) къакъуднава. Ихьтин ивиррин чкадал акьалтIай чалкечирвал, руьгьни беден пулдихъ маса гун, марифат чукIун, къайгъусузвал ва руьгьсузвал, инсафсузвал ва террор, наркомания ва ичкибазвал, пехилвални душманвал хьтин чIулав “аламатар” артух жезва. Несилар тарихдивай, гьакъикъи культурадивай, хъсан адетривай, чIалавай, чиливай, кIваливай, кIва­лахдивай, амай шартIаривай саки къа­къуд­нава. Садаз вири гьалаларзава, масадавай хизан кутаз, хуьз жезвач. Ибур вири сегьнедал гъун герек месэлаяр тушни?!

Амма яратмишдай кас вич обществодивай къерехда тунва. Милли театрдивай вич, вичин дарамат хуьз жезвач. ЦIийи авторар гьикI желбда? Сандухар ацIай хъсан шейэр кхьейтIани,  пул авачиз, абур майдандиз акъудиз жедач. Амма за искусство, иллаки театр рекьида лагьана фикирзавач. Уьмуьр вич театр я. Инсанар чпин дугъри рекьивай къа­къу­диз алахъай­ вахтар гзаф хьайиди я. Амма литература, искусство, чIал давам хьана! Хвена халкь­ди! Несилри! Гилани гьакI я. Драматургияни, шииратни, гьикаятни, публицистикани, сегьнедин искусствони, амай хилерни зайифвилерай  экъечIда… Лугьудайвал, яд хьайи вирериз яд хкведа… И кардихъ зун инанмиш я.

* * *

Аялар патал драмадин эсерар яратмишун чи къенин аямдин авторрин вилик акъвазнавай  кьетIен месэлайрикай сад я. ГьикI хьи, сегьнедин эсерри хьиз, аялрин бейнидиз, чирвилериз, марифатдиз, ахлакьдиз маса са жуьрединни искусстводин такьатри таъсирдач. Сегьнедилай гьерекатар аквазва, абурун иштиракчияр рахазва. Аяларни гьа сегьнейрин иштиракчийриз элкъвезва. Махунал “чан” къвезва!

Чи драматургияда аялар патал кхьенвай хъсан чешнеяр авачизни туш. “Аци-Баци” (И.Гьуьсейнован), “Чигали” (А.Исмаилован), “НуькI хала” (Сажидинан), “Ху­кац-Ханум” (А.Къардашан), “Суь­гьуьр­дин ич”, “Шарвилидин тур ва шив” (Э.Наврузбегован), маса эсерар и жергедай я. Чебни халкьдин махарин бинедаллаз кхьенвайбур тирди абурун тIвара­райни аквазва.

Лап хъсан эсер Бакуда са цIуд йис вилик чапдай акъуднавай “Яран сувар” пьеса я. Автор-Эфруз Рагьимова. Гьайиф хьи, ам Дагъустандин аялрив агакьнавач.  Гаф кватай чкадал лугьун: неинки Бакуда, гьакI­ Махачкъалада, масанра чапнавай эсерарни (гьикаятдин, дра­ма­дин, шииратдин) алай аямда чи кIел­за­­вай­бурув агакьзавач. Я и кардал маш­гъул къурулушарни амач. Аялрив гьатта­ гьа чеб патал арадал гъайи “Кард” журнал агакьзавач, я ам кхьинал желб жезвайбурни амайди хьиз туш…

Им бес къурху кутадай кар тушни? Аялзамаз тербияламиш тахьайдакай халисан ватанперес бажагьат жеда.

Ингье, ихьтинди я чи драматургиядин тарих ва къенин югъ. Веревирддай крар — лап гзаф…

Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор

401

Предложите, как улучшить StudyLib

(Для жалоб на нарушения авторских прав, используйте

другую форму
)