Сочинение о своем родном языке
Скачать:
Предварительный просмотр:
Сочинение.
Мен къумукъман…
Мен къумукъман,
Шогъар оьктем юрегим…
Дюньяда нече миллет бар буса, шонча тиллер де бар. Мени ана тилим – къумукъ тил. Мен шогъар бек оьктеммен. Гьар адамгъа ана тили аявлу.
Къумукъ тил буса – лап да асил, къулагъыбызгъа лап да йымышакъ чалынагъан тил. Биз шоны булан оьктем болма герекбиз.
Ана тилим дегенде, юрегиме тюшеген гьалны гьакъында сезлер булан айтма къыйын. Ана тил дегенде, оюма башлап анам геле. Ону йылы сезлери, исси къоллары, иржаягъан кюю гез алгъа геле.
Къумукъ тил тюрк тиллени бири. Шогъар да бек сююнемен. Неге десе, къумукъ тилни билеген адам дюньяны нече ерине барып, башгъа тюрк тиллерде сейлейген адамланы да англап бола. Бизин барыбызны да бир- биревге исиндиреген къатнашдырагъан ортакъ тюрк тил.
Гьалиги заманда оьзюню тилинде сейлеме уялагъан адамлар да елугъа. Гертилей айтса, шолай адамланы англамайман. Тувмакъдан яш булан ана тилде сейлемесе, сонг геч болур деп ойлашаман. Ана тилин сюймейген, аявламайгъан адам ватанын да сююп болмас деп эсиме геле.
Халкъ болмаса, тил де болмай деп айтыла. Тили болмагъан халкъны оьлген халкъгъа тенг этмеге ярай. Халкъ буса, оьзюню тилин сакълап болма герек. Шо саялы да, биз ана тилибизни абурлама, ону байлыгъына байлыкъ къошма къаст этме герекбиз. Гьалиги заманда къумукъ тилде аз адам сейлей. Шогъар да юрегим ярыла.
Ана тил азса,савлай халкъыбыз азар, амма ону сыйлагъан адамны абуру буса кеклеге ерли гетерилежек.
Онгаргъан 7 класны охувчусу Исламов Ислам
АНА ТИЛИМ – КЪУМУКЪ ТИЛ.
Аналарсыз екъ яшавну леззети.
Аналарсыз насип бизден йыракъда.
Тек аналар бизин къоюп тез гете.
Ана да бир, терде янгъан чыракъ да.
Къоя бизге йыракъ йыракъ учгъан къурдаш деп
Къарай-къарай къавшала къарт аналар.
Къайтар бугъай йыракъдагъы яшлар деп,
Къайтгъан чыракъ йимик пашман аналар.
Ана тил. Ана Ватан. Ата юрт.
Яш сейлеме башлагъанда биринчи сезю «ана». Ана тил – байлыгъы дюньяны. Ана тилибизде язылгъан асарланы, газетлени, журналланы кеп охума герекбиз. Алимлер, шаирлер арымай-талмай бизин ана тилибизни гьайын этип язалар. Ону теренден язгъанлар бизге англав берген. Къумукъ тил – тюрк тилни инг де гезел, асил тили. Шо тилде къумукъ халкъ юваш ой къурсун, сабур-саламат болсун деп асил тил берген. Шо тил булан къумукълар асрулар бою айлана якъдагъы башгъа миллетлени сукъландыра яшагъан, гьали де яшай.
Мени анна тилим кеп тилге ювукъ ва къардаш тил. Ана тилни унутма ярайгъан затмы. О тилсиз биз сейлеп де билмесбиз. Ана тилим бар чакъы мен сююнемен. Шо тил булан сейлеп болагъангъа мен бек шатман.
Ана тилим – гезел тил, асил, гьайбат тил. Ана тилим болмагъан буса сезлени къошуп да билмес эдик. Ананы насигьатлары, алгъышлары анна тилде кеп айтыла. Къумукъ халкъ асиллиги, саламатлыгъы булан янсыз.
Темиркъазыкъ Кавказда тюгюл, Россияда башгъа тыш пачалыкъларда белгили буса да, гьа башгъа инсанлар йимик ону гьакъылындан гьиси гючлю. Ана тилни ана йимик сюемен. Мен не этсем де, ана тилим булан амал этермен.
Магъа аннам берген ана тилим сав чакъы, абдырап мен акъ байракъны гетермен.
Баракалла ана тилиме.
Абур, сый этермен ана тилим – къумукъ тилге.
АНА ТИЛИМ
Ана тил! Ана тил!
Гез ачгъандай ярыкъ тил!
Гюнлер гетер, йыллар гетер,
Оьктемлик бизге герек.
Ана тилим – къумукъ тил!
метки: Баллада, Оьзюню, Алтын, Хазна, Болмай, Тилибизни, Сюймейген, Дегенд
Написала ученица 9 класса Абсаидова Асиль Рустамовна
учитель : Абсаидова Г . Х
МКОУ « Ботаюртовская СОШ »
Сочинение
на тему:
«Ана тилим къолдагъы бал къартыгъым»
«Миллетим, диним булан.
Яшав елун оьтгенмен.
Аявлу ана тилим,
Сени булан оьктеммен!», А.Абакаров, Дюньяда нече миллет бар буса. Шонча тиллер де бар. Мени ана тилим — къумукъ тил., Мен шогъар бек оьктеммен. Гьар адамгъа ана тили аявлу.
Къумукъ тил буса – лап да асил, къулагъыбызгъа лап да йымышакъ чалынагъан тил. Биз шону булан оьктем болма герекбиз.
Ана тилим дегенде, юрегиме тюшеген гьалны гьакъында сезлер булан айтма къыйын. Ана тил дегенде, оюма башлап анам геле. Ону йылы сезлери, исси къоллары, иржаягъан кюю гез алгъа геле.
Бырынгъы девюрлерден гьакъыл алып гелеген культура байлыкъны, адатланы наслудан – наслугъа юрюте гелеген халкъны ругь байлыгъы — тилдир.
Тил! Ана тил! Асил тил!
Бу сезлер анадан сонг, инсангъа дюньяда лап да тарыкъ, лап да ювукъ сезлер., Тил – алтын хазна. Тарихибиз, маданиятыбыз тил булан байлавлу, о – бизин хазнабыз.
Бырынгъы девюрлени гьалиги яшав булангъы аралыкъларын, байлавлугъун бирикдиреген, ювукъ этеген – тил. Тилин сюймейген адам абургъа лайыкълы болмай, шолай адам къалгъан оьзге миллетлени де тиллерин сюер деген ойгъа инанмайман. Тилни яхшы уьйренегенден къайры адамлыгъыбызны да таза сакъламагъа гьаракат этебиз. Ана тил дарсларда муаллимлер бизге тилни байлыгъын, чомартлыгъын юреклерибизге сингдирме имканлыкъ тувдура.
Къумукъ тил – тюрк тиллени бириси. Шогъар да бек сююнемен. Неге десе къумукъ тилни билеген адам дюньяны нече ерине барып, башгъа тюрк тиллерде сейлейген адамланы да англап бола. Бизин барыбызны да бир – биревге исиндиреген, къатнашдырагъан ортакъ тил — тюрк тил. Гьалиги заманда оьзюню тилинде сейлеме уялагъан адамлар да елугъа. Гертилей айтса, шолай адамланы англамайман. Тувмакъдан яш булан ана тилде сейлемесе, сонг геч болур деп ойлашаман. Ана тилин сюймейген, аявламайгъан адам Ватанын да сююп болмас деп эсиме геле.
2 стр., 717 слов
По крымскотатарскому языку «Ана тилим»
… Меним азиз тувгъан Илим. Сен олмасанъ, мен де ёкъым… Бинъ яшайыкъ, Ана тилим! Гурбетликте Идрис Асанин озь Ана тили язгъан. Догъмиуш тильге урьметсизлик- миллет хорламакътыр., … Юнус Къандым сёзлеринен битирмге истейим: Агълама сен, Ана тилим, Оксюз дегилсынъ. Сен дегиль де санъа , тилим, Башлар эгильсин. Меним дувам, меним авам, Меним бабам, меним …
Халкъ болмаса, тил де болмай деп айтыла. Тили болмагъан халкъны оьлген халкъгъа тенг этмеге ярай. Халкъ буса, оьзюню тилин сакълап болма герек. Шо саялы да, биз ана тилибизни абурлама, ону байлыгъына байлыкъ къошма къаст этме герекбиз. Гьалиги заманда къумукъ тилде аз адам сейлей. Шогъар да юрегим ярыла. Ана тиллерде чыгъагъан газетлерибиз, журналларыбыз не болур экен деген ой бизин талчыкъдыра. Буса да бизин генгюбюзню алагъан, ругьубузгъа ругь къошагъан, къанатландырагъан шаирлерибиз, язывчуларыбыз, алимлерибиз бар туруп, тилибиз сенмежек, денмежек!!!
А. Жачаевни «Ана тил- алтын хазна», — деген китабындан алынгъан шиъруну сатырларын эсгерме сюемен:, Тиллер оьле десе,, Тиллер бизге бал булан тюз ясалгъан….
Дагъыстанда тюрлю – тюрлю миллетлер яшай. Гьар ким оьзюню тилин аявламаса, сыйлап билмесе, сююп бажармаса, дагъы ким сюер!
Биз, барыбыз да, тилибизни сыйлайыкъ, адатларыбызны унутмайыкъ, бир – бирибизни якълайыкъ; дослукъну, бирликни тамурларын – ругь байлыгъыбызны къурумагъа, денмеге къоймайыкъ! Ана тил азса, савлай халкъыбыз азар, амма ону сыйлагъан адамны абуру буса кеклеге ерли гетерилежек.
Языв ишимни Р.Гьамзатовну сатырлары булан битдирмеге сюемен:, Гьар ким биле ана тилни татывун,, Оьзге тилде язып халкъгъа табулман., Ана тилим оьле буса къаттыгюн,, Мен сонгугюн жан бермеге къабулман!!!
Къумукъ тил – 500 мингден кёп санаву булангъы къумукъ халкъны тили. Къумукълар – тюрк къавумлу халкълардан. Къумукъ тил – дюньядагъы бай тиллерден бириси. Ону аривлюгю, тилге йымышакълыгъы ва агъымы оьзюне оьзге миллетлени де тарта.
Ана тил – миллетлени оьктемлиги, байлыгъы. Ана тилге гьар ким оьз анасына йимик абур этме, аявлама, сюйме, ону яхшы билме герек. Тил – бизин дюньялыкъ ва ругь байлыгъыбызны сакълайгъан лап да гючлю къурал. Яшлар, школа, билим, тарбиялав – бары да ана тил булан байлавлу.
Ана тил азса, халкъ азар. Ана тилин сыйлагъан уялмас деп айтыла гелген халкъ арада. Шо саялы биз тилибизни кёп сююп, абурлап сакълама герекбиз. Тилни сакъламакъ учун, инг башлап, миллет оьзюню оьз ана тилин билме герек. Бизде буса миллетибизни бир пайы ана тилин билмейген болуп бара. Оьзге тиллени уьйренелер. Артдагъы йылларда ана тилге бакъгъан якъдагъы янашыв бизин талчыкъдырмай къоймай. О да, бир якъдан, агьлюде ата-аналаны гьайсызлыгъындан, сонг да, школаны ёлбашчыларыны ана тиллеге немкъорай янашагъанындан тувула. Ана тил дарсланы кимге де тапшуруп къоялар.
Мени гьисабымда, башгъа предметни юрютегенлеге чи нечик де, гьатта аз сынаву булангъы муаллимге де ана тиллерден сагьатлар берме ярамай, айрокъда 5-6-нчы класланы сагьатларын.
Сонг да, ана тиллени школада уьйренив масъалагъа бир-бир ата-аналаны янашыву рази къалдырмай. Ата-аналаны бизге къумукъ тил тарыкъ тюгюл, башгъа тиллени уьйренсек пайдасы кёп деген сёзлери де эшитиле бола. Мен шолай ойлашмакъны тюз гёрмеймен. Неге тюгюл, ана тилин билмейген яш, башгъа тилни теренден биле десе де, инанма къыйын. Тарих дарс болсун, орус тил, география дарс болсун – оланы барыны да ана тил булан тыгъыс байлавлугъу бар. Ана тилин яхшы билген яш, шеклик де ёкъ, шо предметлени де яхшы билежек. Ата-анагъа, яшлар уллу болажагъын, оьсегенин унутма тюшмей, оьзлерден сонг наслулагъа не къояжагъын билме герек.
Тек бир-бир агьлюлерде миллетине, халкъына жаны авруйгъан ата-ана яшларындан ана тилде сёйлемекни талап эте. Ана тилин яхшы билсин дейген ата-аналар яшларын каникулларда юртлагъа йибере. Шо да яхшы гьаракат. Тилни уьлгюлери юртда яхшы сакълана. Шону учун юртлулагъа шо якъдан салынгъан талаплар да артыкъ.
Миллетни миллетлиги, янгыз ону тилинде тюгюл, адам алагъан гьар абатында, ол этеген гьар ишде, оьзю тутагъан кюйде де сакълана. Мен таныйгъан, башгъа пачалыкъда турагъан бир таргъулу агьлю, башгъа тиллени таза билсе де, ожагъында къумукъча сёйлей. Оьзге тиллени билегенден къайры, яшларын да къумукъ тилинде сёйлете. Шолай уьягьлюлер барыбызгъа да уьлгю болуп токътама тарыкъ.
Гьали бир-бир школалагъа барсанг, ана тилни кабинети ёгъун яда тийишли даражада гьазир этилмегенин гёресен. Тек шу масъаланы кёп яны муаллимлерден гьасил бола. Директор тергев этмеген янларын да огъар билдирип, ана тилни кабинети болмаса ярамай деп ишлейген муаллимлер де бар. Бизин мактапда ана тиллени кабинетлери онгарылгъан. Кабинет муаллим этеген ишни мекенли гёрсете ва бизин школаны директору Камалитдин Мухтарович оьзю де ана тилин кёп сюегени саялы, жаны-къаны булан авруйгъаны саялы, бизин ана тиллерден сагьатларыбызны артдыргъан.
Бизин школада ана тил дарслар башгъа школалардан эсе артыкъ. Шо гьал да бизин сююндюре. Озокъда, яшлар адабият тилде къолланагъан кёп сёзлени маъналарын англамай, гьар гюнлюк тилде къолланагъан сёзлени англаса тюгюл. Шо гьакъда да гьар гюнлюк ишибизде чаралар гёрюле. Уьягьлюлерде уллуланы таъсири аз болуп барагъаны да, сонг да яшланы ата-анасы да (жагьил уьягьлюлер) оьзлер де тилни теренден билмейгенлик шолай гьалны тувдура.
Бизин, муаллимлени мурады да – болгъан чакъы гючюбюзню салып, тилни уьстюнде ишлемек. Яшланы ойлашдырагъан, сююндюреген яда талчыкъдырагъан, бютюнлей юрек гьалын алышдырагъан ишлени этдирмек де – муаллимни иши. Шагьаргъа ювукъда экенге болма ярай, яшланы авуз сёзю ярлы бола. Олар гьар-бир сёзню сорай болалар. Бир-бирде уьюндегилени де ишлетсин деп, оланы да къуршасын деп, сёзлени маъналарын уьйдеги уллулагъа сорап гелигиз деп де айтаман.
Тилге, чебер сёзге яшланы сюювюн артдырмакъ муратда шаирлер булан да ёлугъувлар оьтгерме тюше. Китапханагъа саллап къоймай, охув конференциялар, ана тилни жумалыкъларын оьтгерме герек. Бизде шо ишлер яман оьтгерилмей деп гьисап этемен. Къумукъ шаирлеге багъышлангъан ахшамлар оьтгериле. Жаминат Керимовагъа, Акъай Акъаевге, Вакил Темировгъа, Агьмат Жачаевге, Шейит-Ханум Алишевагъа багъышлангъанлары болду.
Юртну абурлу тамазалары булан да ёлугъувларыбыз оьтгериле. «Энемжая» деген адабият кружок да ишлей. «Насиплидир ана тилин билеген», «Ана тилдир миллетни оьр этеген», «21 февраль – Ана тиллени халкъара гюню» деген чаралар оьтгериле.
Ана тил адамны культурасы да, ою да дюр экенге бизин мактапда ана тиллени гюнюн бек агьамият берип оьтгере. Таргъу юртдагъы 19 номерли орта школада шо гюнню байрам кюйде белгилемек учун къумукъ тилден ва адабиятдан дарс береген муаллимлер алданокъ кёп иш этелер.
Шо гюн башлангъынча, муаллимлер охувчу яшлагъа ана тилге, Ватангъа, анагъа багъышлангъан шиърулар онгарып, «Ана тилим – асил тил» деген темагъа гёре сочинениелер яздырып, къумукъ язывчуланы асарларына гёре суратлар этме ярышлар белгилейлер.
Шо гюн бизин школада эсгерилген муаллимлер къургъан сагьна чыгъышлар да оьтгериле. Охувчу яшлар таза ва къурч тавушлары булан гёнгюнден уьйренип айтагъан шиърулар жыйылгъанлагъа бек таъсир эте. Охувчуланы айры-айры асарлагъа гёре гьазирлеген сагьна гёрюнюшлери ва оюнлары да макътавгъа лайыкълы.
Бизин ана тилибиз – къумукъ тил. Ана Ватан. Ана топуракъ. Ана тил. Бу сёзлени тамуру бир, маънасы терен. Ана тилибизге бакъгъан якъдагъы сюювюбюзню сёнме — дёнме къоймай сакъламакъ гьали бизин алдыбызда токътагъан лап да сыйлы борч экенни унутма тюшмей. Ана тилни янгыз сююп къоймакъ азлыкъ эте. Бизин ана тилибиз – сют булан санларыбызгъа синген. Ана тилим бешикде ятагъанда къакъакъ йырлар йырлайгъан тил.
Ана тил – мен башлап “Аба” деген тил.
Ана тил – мен башлап “Ата” деген тил.
Атам-анам дюнья булан таныш этген тил,
Яхшыны-яманны айырма уьйретген тил.
Бизин тил булан бирче бизин къумукъ адатланы, мердешлени де унутмагъа ярамай. Гьар миллетни исбатлайгъан хас аламатлары бола: тил, маданият, тарбиялав иш, дин ва шолай башгъалары. Озокъда, шоланы арасында яшланы тюз тарбиялав – аслу байлыкъ. Артдагъы заманларда, нечик алай да, школа чагъындагъы яшланы арасында фестиваллар оьтгериле. Шо бек яхшы, шонда патриот ругьда да сагьна чыгъышлар гёрсетиле. Охув йылны башында шагьарда оьтгерилген Расул Гьамзатовгъа багъышлангъан конкурсда бизин охувчуларыбыз 3-нчю ерни алды. Шолайлыкъда, гележек наслу арив тарбиялана.
Тезден берли бизин Дагъыстанда намус, ягь, эркеклик, рагьмулукъ, сабурлукъ, къурдашлыкъ, дослукъ лап да оьрде токътагъан яхшы къылыкълар деп санала гелген. Ата- бабаларыбыз да шолай хасиятланы юрютюп, адатларыбызгъа ва мердешлерибизге амин болуп яшагъан. Биз, муаллимлер де, гележек наслубузну шо ёрукъда ошатып тарбиялама герекбиз. Биринчилей, тарбиялав инг башлап уьйден, ожакъдан башлана. Шо саялы, муаллимлер бирлешип, оьзлер ишлейген мактапларда яшланы патриот ругьда тарбиялама герекбиз.
Яшланы патриот ругьда тарбиялай туруп, олар булан кёп тюрлю чаралар, ачыкъ дарслар бизин мактапда да оьтгериле. Арадан заман гетген сайын, унутулагъан, эсден таягъан агьвалатлар бола. Тек шоланы арасында унутулмайгъанлары да ёкъ тюгюл. 1941-1945 йылларда болгъан Уллу Ватан дав, бизин гележегибизни якълай туруп шо давда къоччакълыкъ гёрсетгенлер, бары да халкъ башдан гечирген къайгъылар буссагьатда да адамланы эсинде. Шо эсделик наслудан-наслугъа бериле туруп юрюй.
Гертиден де, бизин асил къумукъ тилибизни, бизин къумукъ халкъны унутулуп барагъан адатларын биз эсге алып, биз абурлап, шоланы яш наслулагъа малим этмек – бизин аслу борчубуз. Шо ишде бизин ана тилден ва адабиятдан дарс береген муаллимлер де кёп къошум этме бола.
Г. Мужайитова,
19 номерли Таргъу мактапда ана тил дарсланы муаллим
Сочинение на тему: « Ана тилим — къумукъ тил ».
Написала ученица 6 класса: Гайдарбекова Патимат Османовна.
Къумукъ деген нечев русгъа айланып,
Барагъангъа ичим янып гюемен.
Ана тилибизни жавгьар сёзлери,айтывлары,аталар сёзлери,сарынлар,такъмакълар,йырлар,хабарлар,ёмакълар яшланы янында кёп такрарлана турса,гележек наслуну эсинде де къалыр. «Ана тилин сюймейген,ана элин сюе десе инанман» деген айтывну яшланы юреклерине сингдирме герек деп ойлашаман.
Минг йыллар алдан берли топланып гелген сютдей акъ,балдай татли,анадай аявлу тилибизни бугюн тас этсек гележегибиз нечик болур? Тилни аздыргъанлардан болмайыкъ. Ону бай этмеге гьарибиз оьз гючюбюз булан чалышайыкъ! Ана тилибиз бизин Аллагь берген байлыгъыбыз.Гьар къумукъ оьз элине тас этилген эки сёзню къайтарса азып барагъан тилибиз нечик айынар эди? «Ана тилибизни жанландырмакъ учун не йимик чаралар герсек яхшы?-деген ой янгыз муаллимлени тюгюл, къайсы къумукъну да ойлашдырмагъа тюше.Яшлагъа гиччи заманындан башлап болгъан чакъы къумукъча сейлемеге таркъ. Аналар яшларын юхлатагъанда къумукъ тилде гьайлек йырлар йырласа да ,къакъакълар айтса да, яшлагъа ана тилин уьйренмеге кемек болур эди деп ойлашаман. Яшлар къумукъча сейлегенде,агьамият берип тынглап, эринмей,артгъа къоймай,еринде хаталарын тюзлемеге тарыкъ.
Къумукъ тил оьле,сёне дегенлеге: «Оьз тилигизни сююгюз, аяма уьйренигиз! Ону къонгуравлу сесин,макъамын сезип,санларыбызгъа сююв сырлар булан сингдирип гележегине яшларыбызгъа бизден варисликге сакълагъыз!»-деп айтма сюемен.
Ана тилибиз лап да уллу жан азыгъыбыз хазнабыз. «Халкъ болмаса тил болмайгъаны булай да англашыла,тек тил болмаса халкъ болмайгъайгъанны унутмагъа ярамай»,-деген къумукъ алим Жангиши Магьамматович Хангишиев де.
Биз ана тилибизни сакълавгъа нечик къошум этип болабыз? Инг башлап гелигиз,барыбыз да ана тилибизде сейлейик. Сонг да,дагъы да яхшы болар эди,эгер де «оьрде олтургъанлар» да шу масъалагъа къолай тергев бере буса. Школаларда да ана тил дарсланы йыл сайын кемитмей, дагъы да къошмагъа неге ярамай экен деп ойлашаман.Ана тил дарсланы мени йимик сюеген яшлар чы кеп бардыр,тек жумада болагъан уьч дарс бизге ана тилибизни теренден билмеге нечакъы да азлыкъ эте. Муаллимлерибиз де яшлагъа китаплар етишмейгенни, оьзге тюрлю пособиялар,маълуматлар ёкълукъну кантын этелер. Мен ойлашагъан кюйде ана тил дарслагъа агьамият берив масаланы бек гечикдирмей гётермеге герек. Шу кемчиликлеге де къарамайлы биз,яшлар, ана тилни теренден уьйренмеге ,ана тилибизге бакъгъан сюювюбюзню артдырмакъ учун чалышмагъа герекбиз. Шону учун бизин муаллимибиз де къумукъ тил дарсларда сёзлюк ишлер юрюте,эсгиленген сёзлени кёп къолламагъа къарай. Тилибизни байлыгъын сакъламакъ учун айтывланы ва аталар сёзлерин кеп къолламагъа уьйрете.
Бизге ана тилибиз ата-бабаларыбыздан аманатлангъан уллу савгъат. Аманатгъа хыянат болмагъа бизин бирибизни де ихтиярыбыз ёкъ. « Тили ёкъланы миллети,миллети ёкъланы тили ёкъ»-деген къанатлы сёзлер буссагьатгъы заманда айрыча маъна булан айтыла. Шо саялы да биз ана тилибиз тас болмасын учун къасткъылма герекбиз. Ана тилибиз унунулса биз тас боларбыз. Ана тил милли маданиятны,оьзтёречеликни,адабият ва тарихи эсделиклени сакълайгъан гьар миллетни тили ва адатлары. Ата юртун, ана тилин унутгъанлардан,ана элин танымайгъанлардан болмайыкъ . Гелигиз, ана тилибизни абурун сакълайыкъ, аяйыкъ!
Ана тилимни гележегине мени къаравум.
Ана тил. Бу сезлени айтгъандокъ гьар адамны юрегинде анасына,ата юртуна,оьз элине бакъгъан сюювю,сагъынчы,оьктемлиги тувулуна. Гьар адамгъа оьзюню ана тили аявлу йимик,магъа да мени къумукъ тилим аявлу. Неге тюгюл де бизге ана тилибиз анабызны ал увузу булан гелген. Ол инг башлап ана булан байлавлу. Ана тилин сюймейген адам анасын да, халкъын да сююп бола десе,инанмагъа къыйын. Ата –бабаларыбыздан гелген варислик ана тилибизни асырап,аяп сакъламакъ-бизин тувра борчубуз. Яшавда не ерни тутсакъ да,шо борч бизин алдыбызда къала. Неге тюгюл бу тилде анам биринчилей магъа «балам» деп айтгъан,биринчилей мен «анам» деп сёйлегенмен. Мен ойлашагъан кюйде ана тилибизни асырап – аяп сакъламакъ туврадан борчлу экенин гьар адам оьзю юрегинден англама герек. Шо саялы биринчилей ана тилге сююв анасыны тилинден сингип,агьлюде тарбияланмагъа герек. Артдагъы йылларда орус тил гьалиги наслулагъа шонча да синген чи, гьатта яшы русча сёйлесе кепине геле,оьзлер де огъар гёре орус тилде жавап бере. Россияда яшагъан сонг бизге орус тилни уьйренмесек де болмай. Амма орус тилде уьйренемен деп ана тилине сатиралы шиърусундагъы Абулайны келпетине ошай демеге ярай. Уьйде яхшы орус тилде сейлейгенде гьатта улланасы-уллатасы да къаршы тюгюлюне тамашалыкъ этесен. Оьзлер къумукъча сёйлеп, яшы орус тилде жавап береген агьлюлер де бар. Неге сюймей экен бу гьалиги аналар яшлары Аллагь берген ана тилинде таза сёйлегенни деген ой тувулуна. Шо яшлагъа школагъа юрюме башлагъанда да къумукъ тилде дарс айтмагъа да къыйын бола чы. Биз оьзюбюзню тилибизни унутмагъа къойсакъ,яшларыбызгъа уьйретмесек, ким уьйретежек? Шо саялы оьзлер ана тилин биле туруп да,яшына орус тилде сёйлейген ата-анагъа бек тамаша боламан, айрокъда юрт ерлерде. Шу ерде Агьмат Жачаевни:
Ана болмакъ азлыкъ эте анагъа,
Ана тилин сингдирмесе яшына.
Шо хатасы таякъ болуп,таш болуп.
Тиймесе сонг яхшы эди башына!
Деген дертлюгюн эсгерме сюемен. Оьзюбюз гёрюп турагъан йимик,кёбюсю шагьар ва юрт агьлюлерде ата-аналар чы нечик де,оланы авлетлери де бири-бири булан орус тилде тюгюл сёйлемейлер. Бир-бир адамлар чы ана тил бизге уьйден,орамдан къыргъа абат басгъандокъ да герекли тюгюл деп,сан да этмейли сёйлейлер.
Бугюнлерде оьсюп,торайып гелеген яш уланлагъа,къызлагъа ана тилибизни сют татывун тамдырып да ,сингдирип де болагъан башлап ата-аналар ,эсли наслулар аявлап,жыйып сакълап бизге тапшургъан сыйлы тил савгъатны тас этип къоймакъдан уллу гюнагь болмас. Ол бизин ругь байлыгъыбыз деп айтмагъа да ярай. Кимлер не айта турса да, биз,къумукълар, оьз ана тилибизни сакъламагъа герекбиз.
Ана тилим,теренинге чомулуп,
Тарихингни ахтармагъа сюемен.
Миллетим ,диним булан,
Яшав ёлун оьтгенмен.
Аявлу ана тилим,
Сени булан оьктеммен!
Къумукъ тил – 500 мингден кёп санаву булангъы къумукъ халкъны тили. Къумукълар – тюрк къавумлу халкълардан. Къумукъ тил – дюньядагъы бай тиллерден бириси. Ону аривлюгю, тилге йымышакълыгъы ва агъымы оьзюне оьзге миллетлени де тарта.
Ана тил – миллетлени оьктемлиги, байлыгъы. Ана тилге гьар ким оьз анасына йимик абур этме, аявлама, сюйме, ону яхшы билме герек. Тил – бизин дюньялыкъ ва ругь байлыгъыбызны сакълайгъан лап да гючлю къурал. Яшлар, школа, билим, тарбиялав – бары да ана тил булан байлавлу.
Ана тил азса, халкъ азар. Ана тилин сыйлагъан уялмас деп айтыла гелген халкъ арада. Шо саялы биз тилибизни кёп сююп, абурлап сакълама герекбиз. Тилни сакъламакъ учун, инг башлап, миллет оьзюню оьз ана тилин билме герек. Бизде буса миллетибизни бир пайы ана тилин билмейген болуп бара. Оьзге тиллени уьйренелер. Артдагъы йылларда ана тилге бакъгъан якъдагъы янашыв бизин талчыкъдырмай къоймай. О да, бир якъдан, агьлюде ата-аналаны гьайсызлыгъындан, сонг да, школаны ёлбашчыларыны ана тиллеге немкъорай янашагъанындан тувула. Ана тил дарсланы кимге де тапшуруп къоялар.
Мени гьисабымда, башгъа предметни юрютегенлеге чи нечик де, гьатта аз сынаву булангъы муаллимге де ана тиллерден сагьатлар берме ярамай, айрокъда 5-6-нчы класланы сагьатларын.
Сонг да, ана тиллени школада уьйренив масъалагъа бир-бир ата-аналаны янашыву рази къалдырмай. Ата-аналаны бизге къумукъ тил тарыкъ тюгюл, башгъа тиллени уьйренсек пайдасы кёп деген сёзлери де эшитиле бола. Мен шолай ойлашмакъны тюз гёрмеймен. Неге тюгюл, ана тилин билмейген яш, башгъа тилни теренден биле десе де, инанма къыйын. Тарих дарс болсун, орус тил, география дарс болсун – оланы барыны да ана тил булан тыгъыс байлавлугъу бар. Ана тилин яхшы билген яш, шеклик де ёкъ, шо предметлени де яхшы билежек. Ата-анагъа, яшлар уллу болажагъын, оьсегенин унутма тюшмей, оьзлерден сонг наслулагъа не къояжагъын билме герек.
Тек бир-бир агьлюлерде миллетине, халкъына жаны авруйгъан ата-ана яшларындан ана тилде сёйлемекни талап эте. Ана тилин яхшы билсин дейген ата-аналар яшларын каникулларда юртлагъа йибере. Шо да яхшы гьаракат. Тилни уьлгюлери юртда яхшы сакълана. Шону учун юртлулагъа шо якъдан салынгъан талаплар да артыкъ.
Миллетни миллетлиги, янгыз ону тилинде тюгюл, адам алагъан гьар абатында, ол этеген гьар ишде, оьзю тутагъан кюйде де сакълана. Мен таныйгъан, башгъа пачалыкъда турагъан бир таргъулу агьлю, башгъа тиллени таза билсе де, ожагъында къумукъча сёйлей. Оьзге тиллени билегенден къайры, яшларын да къумукъ тилинде сёйлете. Шолай уьягьлюлер барыбызгъа да уьлгю болуп токътама тарыкъ.
Гьали бир-бир школалагъа барсанг, ана тилни кабинети ёгъун яда тийишли даражада гьазир этилмегенин гёресен. Тек шу масъаланы кёп яны муаллимлерден гьасил бола. Директор тергев этмеген янларын да огъар билдирип, ана тилни кабинети болмаса ярамай деп ишлейген муаллимлер де бар. Бизин мактапда ана тиллени кабинетлери онгарылгъан. Кабинет муаллим этеген ишни мекенли гёрсете ва бизин школаны директору Камалитдин Мухтарович оьзю де ана тилин кёп сюегени саялы, жаны-къаны булан авруйгъаны саялы, бизин ана тиллерден сагьатларыбызны артдыргъан.
Бизин школада ана тил дарслар башгъа школалардан эсе артыкъ. Шо гьал да бизин сююндюре. Озокъда, яшлар адабият тилде къолланагъан кёп сёзлени маъналарын англамай, гьар гюнлюк тилде къолланагъан сёзлени англаса тюгюл. Шо гьакъда да гьар гюнлюк ишибизде чаралар гёрюле. Уьягьлюлерде уллуланы таъсири аз болуп барагъаны да, сонг да яшланы ата-анасы да (жагьил уьягьлюлер) оьзлер де тилни теренден билмейгенлик шолай гьалны тувдура.
Бизин, муаллимлени мурады да – болгъан чакъы гючюбюзню салып, тилни уьстюнде ишлемек. Яшланы ойлашдырагъан, сююндюреген яда талчыкъдырагъан, бютюнлей юрек гьалын алышдырагъан ишлени этдирмек де – муаллимни иши. Шагьаргъа ювукъда экенге болма ярай, яшланы авуз сёзю ярлы бола. Олар гьар-бир сёзню сорай болалар. Бир-бирде уьюндегилени де ишлетсин деп, оланы да къуршасын деп, сёзлени маъналарын уьйдеги уллулагъа сорап гелигиз деп де айтаман.
Тилге, чебер сёзге яшланы сюювюн артдырмакъ муратда шаирлер булан да ёлугъувлар оьтгерме тюше. Китапханагъа саллап къоймай, охув конференциялар, ана тилни жумалыкъларын оьтгерме герек. Бизде шо ишлер яман оьтгерилмей деп гьисап этемен. Къумукъ шаирлеге багъышлангъан ахшамлар оьтгериле. Жаминат Керимовагъа, Акъай Акъаевге, Вакил Темировгъа, Агьмат Жачаевге, Шейит-Ханум Алишевагъа багъышлангъанлары болду.
Юртну абурлу тамазалары булан да ёлугъувларыбыз оьтгериле. «Энемжая» деген адабият кружок да ишлей. «Насиплидир ана тилин билеген», «Ана тилдир миллетни оьр этеген», «21 февраль – Ана тиллени халкъара гюню» деген чаралар оьтгериле.
Ана тил адамны культурасы да, ою да дюр экенге бизин мактапда ана тиллени гюнюн бек агьамият берип оьтгере. Таргъу юртдагъы 19 номерли орта школада шо гюнню байрам кюйде белгилемек учун къумукъ тилден ва адабиятдан дарс береген муаллимлер алданокъ кёп иш этелер.
Шо гюн башлангъынча, муаллимлер охувчу яшлагъа ана тилге, Ватангъа, анагъа багъышлангъан шиърулар онгарып, «Ана тилим – асил тил» деген темагъа гёре сочинениелер яздырып, къумукъ язывчуланы асарларына гёре суратлар этме ярышлар белгилейлер.
Шо гюн бизин школада эсгерилген муаллимлер къургъан сагьна чыгъышлар да оьтгериле. Охувчу яшлар таза ва къурч тавушлары булан гёнгюнден уьйренип айтагъан шиърулар жыйылгъанлагъа бек таъсир эте. Охувчуланы айры-айры асарлагъа гёре гьазирлеген сагьна гёрюнюшлери ва оюнлары да макътавгъа лайыкълы.
Бизин ана тилибиз – къумукъ тил. Ана Ватан. Ана топуракъ. Ана тил. Бу сёзлени тамуру бир, маънасы терен. Ана тилибизге бакъгъан якъдагъы сюювюбюзню сёнме — дёнме къоймай сакъламакъ гьали бизин алдыбызда токътагъан лап да сыйлы борч экенни унутма тюшмей. Ана тилни янгыз сююп къоймакъ азлыкъ эте. Бизин ана тилибиз – сют булан санларыбызгъа синген. Ана тилим бешикде ятагъанда къакъакъ йырлар йырлайгъан тил.
Ана тил – мен башлап “Аба” деген тил.
Ана тил – мен башлап “Ата” деген тил.
Атам-анам дюнья булан таныш этген тил,
Яхшыны-яманны айырма уьйретген тил.
Бизин тил булан бирче бизин къумукъ адатланы, мердешлени де унутмагъа ярамай. Гьар миллетни исбатлайгъан хас аламатлары бола: тил, маданият, тарбиялав иш, дин ва шолай башгъалары. Озокъда, шоланы арасында яшланы тюз тарбиялав – аслу байлыкъ. Артдагъы заманларда, нечик алай да, школа чагъындагъы яшланы арасында фестиваллар оьтгериле. Шо бек яхшы, шонда патриот ругьда да сагьна чыгъышлар гёрсетиле. Охув йылны башында шагьарда оьтгерилген Расул Гьамзатовгъа багъышлангъан конкурсда бизин охувчуларыбыз 3-нчю ерни алды. Шолайлыкъда, гележек наслу арив тарбиялана.
Тезден берли бизин Дагъыстанда намус, ягь, эркеклик, рагьмулукъ, сабурлукъ, къурдашлыкъ, дослукъ лап да оьрде токътагъан яхшы къылыкълар деп санала гелген. Ата- бабаларыбыз да шолай хасиятланы юрютюп, адатларыбызгъа ва мердешлерибизге амин болуп яшагъан. Биз, муаллимлер де, гележек наслубузну шо ёрукъда ошатып тарбиялама герекбиз. Биринчилей, тарбиялав инг башлап уьйден, ожакъдан башлана. Шо саялы, муаллимлер бирлешип, оьзлер ишлейген мактапларда яшланы патриот ругьда тарбиялама герекбиз.
Яшланы патриот ругьда тарбиялай туруп, олар булан кёп тюрлю чаралар, ачыкъ дарслар бизин мактапда да оьтгериле. Арадан заман гетген сайын, унутулагъан, эсден таягъан агьвалатлар бола. Тек шоланы арасында унутулмайгъанлары да ёкъ тюгюл. 1941-1945 йылларда болгъан Уллу Ватан дав, бизин гележегибизни якълай туруп шо давда къоччакълыкъ гёрсетгенлер, бары да халкъ башдан гечирген къайгъылар буссагьатда да адамланы эсинде. Шо эсделик наслудан-наслугъа бериле туруп юрюй.
Гертиден де, бизин асил къумукъ тилибизни, бизин къумукъ халкъны унутулуп барагъан адатларын биз эсге алып, биз абурлап, шоланы яш наслулагъа малим этмек – бизин аслу борчубуз. Шо ишде бизин ана тилден ва адабиятдан дарс береген муаллимлер де кёп къошум этме бола.
Г. Мужайитова,
19 номерли Таргъу мактапда ана тил дарсланы муаллим
«Къалай насыблы адамлабыз биз!
Сёлешир ючюн — хазыр тилибиз»
«Къайсы тилде сёлеше эсенг,ол миллетни адамыса!» — деб айтылады.
Миллетликни сакълау аны тили бла къысха байламлыды. Тил миллетни баш тамалыды,ара багъанасыды. Адамлыкъны шарты, ангысы, халиси, къылыгъы, билими, тил бла сингиб, аны бла сакъланады.
Джангы заманлада, джангы болумлада джашайбыз. Халкъны джашауу, турмушу бла бирге ангысында, халисинде да тюрлениуле болгъандыла. Бу арт кёзюуде багъалы, бай тилибизни унута, барабыз. Аны бла миллетибизни тин,адет, адеб, хали байлыгъыбызны да. Джармалаб, чалдырыб сёлешген кёбден кёб болуб, седиреб бара турады.
«Ана тилден ёнгелеу, анасындан ёнгелеуча, уллу къыйынлыкъды».Тилин билмеген бла халкъын сюймегенни не башхасы барды? Билмеген бла сюймегенни арасы къалайды? Турсуннган – билген этерикди, не да билирге тырмашырыкъды! Бюгюнлюкде кёбле сабийлерине къарачай тилни таб школлада да окъутургъа кереклиге санамайла. Мен ангылагъанга кёре, терс адетлени чыгъарыб, алагъа ийнанмакълыкъны къоймасакъ, намыссызлыкъда, адебсизликда, адетсизликда бизни къурута баргъан болмаса,сау къоярыкъ тюлдю.
Тилибизни сюейик, аны сакълайыкъ, билейик. Магъанасын иги ангылаб, ангыбызгъа сингдирейик. Бизни ана тилибизни къуралыуна къаллай бир фахмулу адамларыбызны къыйыны киргенди: Кърымшаухалланы Ислам, Акъбайланы Ислам (Чокуна апенди), Семенланы Исмаил, Къаракетланы Исса, Ёртенланы Азрет,Биджиланы Асхат,Ёзденланы Абугалий, Бостанланы Хасан, Байрамукъланы Халимат.
Боташланы Абидатны «Ана тилим» деген назмусу бла башлаб тургъандыла сохтала окъуу джылларын: Ана тилим, джаным – тиним. Сенсе, дейме, джарыкъ кюнюм…
Джангы тиллениб башлагъан сабийчиклеге уа биринчи анасы юретген назмучукъ Бостанланы Хасанны «Къозучукъ» деген назмучугъуду:
Тум къарады къозучукъ, керпеслениб ойнайды.
Юзгерени къатында хансчыкъланы чайнайды…
Къаллай бир къууанч болады ол ананы бетинде, джюрегиндеда сабий ол назмучукъну сёзлерин чалышдырыб айтса да.
Къайсы бирин айтайым, бизни гитче къарачай миллетни джашау турмушун да,табигъатын да аллай ариу тил бла миллетин бай этген фахмулу адамларыбызны.
Бюгюнлюкде да бардыла аллай адамла, ана тилибизге сакъла. Аланы бири Сылпагъарланы Кулинады, « Илячин» деген сабий журналны къурагъан. Джаш тёлю ана тилибизни сюер ючюн, унутмаз ючюн сабийле къурагъан назмучукъла, хапарчыкъла басмаланадыла журналны бетлеринде.
Къарачай халкъны ана тилин эмда культурасын айнытыугъа, адетлерин сакълаугъа, неден да бек миллетин бирикдириуге уллу юлюш къошады бизни республикабызны «Къарачай» деген газети. 90 – ан джылны узуну къарачай миллетге къуллукъ этиб келеди.
Ана тилни тазалыгъы,байлыгъы,
Къара сууча, сакъланадыла сенде,
Къарачайны адеб — намыс джарыгъы,
Сюймеклиги кёрюнелле бетингде.
Ана тилибиз — хар бирибизге, адамлыгъыбызгъа хурмет келтирген энчи байлыгъыбыз, мындан ары да айныр, джашнар, алджаб тургъанланы иннетлерине, джюреклерине да джол табар. Миллетибиз башха халкъланы арасында джашауу, ишлери бла юлгюлю болурча ана тилибизни сыйын Минги Тауча мийик кёрейик!
Сылпагъарланы Кулина
Литература:
1.«Къарачай» №95 2002дж. Декабрны 9
2.«Къарачай» №26-27 2013дж. Апрелни 4
3.«Къарачай» №93-94 2014дж. Декабрны 2
4.Тоторкулов К.-М.Н. «Великий певец Кавказа»
РГУ «Карачаево – Черкесское республиканское книжное издательство» Черкесск 2006
5.«Къарачай Поэзияны Антологиясы (ХV111- ХХ ёмюрле)» Эльбрусоид Москва 2006
“Улица Оттирменаульская” яда ана тилни гьакъында эки сёз
Сексенинчи йыллар. Дагъыстан телевидениеде ана тилни гьакъында лакъырлашыв юрюле. Ону юрютеген Расул Гьамзатов булан мунда белгили язывчулар чакъырылгъан. Гьар миллетден бирев-экев. Къумукълардан мен де барман.
Гьар ким оьз тилине уллу гьюрмет булан сёйлей. Лакъыр тувра къаравчугъа чыгъа. Жыйылгьанлар сёйлеп битгенде, Расул магъа бакъды да: “Барыбыз да сёйледик, Бадрутдин, сени айтма сёзюнг ёкъму?” – деди.
– Озокъда, ичинде жаны бар адамны ана тилин сыйламайгъаны болмас. Мен буса узакъ сёйлеме сюймеймен. Ана тиллер гьар халкъны жан азыгъы бола буса, къумукъ тил ону уьстевюне тирликни, экмекни тили де дюр, – дедим мен, дагъы артын узатмай.
Шондан сонг Р. Гьамзатов магъа шо сёзлеримни хыйлы заманлар бетлеп турду. Арадан дёрт-беш йыл гетип, биз Москвада ёлукъдукъ, Язывчуланы союзунда. Аш хапма деп олтургъанбыз. Расул Гьамзатов: “Оьмюрюбюзге гёре магъа 50 грамны, оьзюнге 150 грамны къуяжакъсан, – деп, сёзюн булай узатды. – Сен шо заман “мени къумукъ тилим – тирликни тили” деген эдинг. Ону маънасын нечик англама бола? Мени тилим башгъа не тилдир?” – деп шо баягъы бетлешивню учгъунун чакъды. Бир айтып, сёзню гесип, битдирип къойма сюйдюм. Арабызда шулай лакъыр болду.
– Имам Шамил нече йыл дав этген, Расул Гьамзатович?
– Йигирма беш йыллар… Неге дейсен?
– Ач къурсагъы булангъы мюрют шонча заман дав этип боламы?
– Сени ана тилинг булан мюрютлени не аралыгъы бар? – деп, Расул туруп, ари-бери юрюп, янгыдан олтурду.
– Туврадан-тувра. Шамилни асгери ашагъан тирлик Къумукътюзде оьсген. Шо тирликни имам тилеп де, талап да, сатып да алгъан тюгюлмю?
– Дюр. Гьали энни тенг болдукъ, Бадрутдин. Энниден сонг экибизге де 100-ер грамны къуяжакъсан,- деп иржайды.
Ону иржайывунда масхарадан эсе, сукъланыв кёп эди. Нечик чи, мени ана тилимни Дагъыстанда, Кавказда, сав дюньяда не даражасы барны ол, аз эсгерсе де, бек яхшы англай эди…
Шоллукъда Расул агъайыбызны бетлеливюнден къутулдум.
“Къумукъ тил – тирликни тили” деген сёзлени мен айтсам да, ким айтса да, оланы гертилигин девюрлер боюнда тарих оьзю исбатлай гелген. Шо гьал сют татыйгъан ана тилибизни тирликден де оьрде гёрме, ону абурун-сыйын артдырма, тазалыгъын болдурма бизин бирдагъы керен де борчлу эте.
Биз, уллулар, муаллимлер, язывчулар, журналистлер шо борчну нечик кютебиз?
Ана тил ананы авузундан тонгуп, гьайлек йыргъа, къакъакъ йыргъа айланып, яшны къулагъындан таба юрегине тамып, гьислерин уятып, сонг къанына синге, эсли болгьан сайын гьакъылыны уьлгюлери, къалиплери болуп токътай. Тилни айланасындагьы ишлени инг башлап нарыстаны, яшны тарбиялав булан байлама герек.
Агьлю, озокъда, инг биринчи ерде. Яш ата-ананы, уллу къардашларыны, авзуна къарап, сёзюне тынглап, абатын тергеп оьсе. Яшырма зат ёкъ, биз шо якъдан алгъанда, яшланы алдында айыплыбыз. Ана тилибизни уьлгюлерин олагъа яшлайын гёрсетмейбиз. Бизин къумукъ юртларыбыздагъы яшланы сакълайгъан идараларда (садиклерде) тарбиялав ишлер кёбюсю гьалда орусча юрюле. Неге? Яшларыбызны яшавуна, битимине, къылыгъына къыйышывлу къумукъ оюнлар, йырлар, сарынлар, чечеген ёмакълар ёкъму дагъы? Нечакъы да бар, тек шо болмаса ярамайгъан ишге юрегин салагъанлар, жаны авруйгъанлар аз.
Мактапгъа, школагъа гелейик. Къумукъ юртларда къумукъ яшлагъа къумукъ муаллимлер къумукъ дарсларда орусча сёйлей буса, айтма дагъы не къала?! Мен болгъан кёбюсю къумукъ школалардагъы ана тилни кабинетиндеги язывлагъа ерли бары да язывлар, плакатлар, чакъырывлар-уллу язывчуланы, алимлени къанатлы сёзлери- барысы да орус тилде! Ягъадан гелип, шолай этигиз дейген бармы? Ёкъ. Дагъы не себеп бар-англамайман!
Юрт яшавгъа гелейик. Ана тилин яхшы билсин дейген ата-аналар яшларын каникулларда юртлагъа йибере. Шо яхшы гьаракат. Тилни уьлгюлери юртда сакълана. Шону учун юртлулагъа шо якъдан салынгъан талаплар да артыкъ. Бу ишде юртлу жамият, юрт администрацияланы башын тутгъан ёлдашлар оьзлени ана тилге бакъгъан якъдагъы къаттылыгъын, дурус янашывун гёрсетсе, арив болур эди деп эсиме геле. Райондан, шагьардан болуп да оьзлерден оьрдегилер къаршылыкъ эте буса, оьзюню пикрусуну гертилигин исбатлап, оланы да еринде олтуртма герек бола. Неге тюгюл де, бу ерде не политика, не къылыкъ якъдан терслик ёкъ. Тап-таза къумукъ юртларда орамланы, уллу идараланы, тюкенлени атлары неге уллу гьарплар булан орусча языла? Биз, къумукълар, янгыз оьзюбюз, бир тилде сёйлейгенлер жыйылгъан уллу жыйынларыбызны, тойларыбызны неге орусча юрютебиз? Тойну, сюювню тилин оьзге тилге гёчюрмекни не маънасы бар?
Мени яш чагъымдагъы тойларда жагьиллер булан бирче, къатын болсун, эр болсун, уллулар да ортакъчылыкъ эте эди. Тойда тарыкъсыз къалмагъал болмас эди. Гезик булан бийип, гезик булан йырлап, бирев сёйлейгенде, бары халкъ тынглай эди. Таза ана тилинде. Гьали нете? Ону менден сиз яхшы билесиз. Миллетни миллетлиги янгыз ону тилинде тюгюл, адам алагъан гьар абатында, ол этеген гьар ишде, бийивде, йырда, оьзю тутагъан кюйде сакълана. Бизин тойларыбызны къумукълугъу къуруп барагъанны гёребиз, тек шогъар ёл да беребиз. Шо гьакъда мен къардаш адамларым булан да эришгенмен. Эриш-эришме: “Молодёжь шолай сюе!”- деп къутула. “Молодёжь” кимдир? Англиядан яда Польшадан гелгенми? Олар чы бизин яшларыбыз! Ахыры не бола, артдан гелеген гиччилер де олардан уьлгю ала. Гьали тезде болгъан бир мисал. Йырчы Къазакъны 175 йыллыкъ байрамына байлавлу болуп Къарабудагъгентде уллу жыйын оьтгериле. Район администрация гьар заманда йимик, бу гезик де байрамгъа оьр даражада гьазирленген. Юртну орта майданына Къазакъны аты къоюлгъангъа себепли, уллулар, яшлар, къонакълар жыйылгъан митинги къайсы тилде юрюлдю дейсиз? Орус тилде! Шонча жыйылгъанланы арасында къумукъ тил билмейген бирев де ёкъ эди. Шоллукъда биз ана тилибизни сыйсыз этебиз, бизин арабыздагъы къумукъ ругьну оьзюбюз къувалайбыз…
Бугюн йимик эсимде, уллу къызым Гюлнараны къолундан тутуп яшлар бавуна алып бараман. Язбашны гюню. Бирден мени токътатып, ол: “Папа, къушлар къайсы тилде йырлай?”- деп сорады. “Оьзлени ана тилинде”,- дедим мен, эсер-месер болуп. Шолайлыкъда, яшланы тергевюнден бирев де къутулуп болмай, олар биз эслемей оьтеген гьалланы хурт тиймеген емиш йимик таза, итти гьакъылы булан оьтгере. Школагъа барагъан яш орамдагъы язывланы да охуй. Гьали билмеймен, бир хыйлы йыллар алда Къарабудагъгентде оьзенге багъып тюшеген бир тыгъырыкъгъа, орамланы атларыны картасына гёре, “Улица Оттирменаульская” деп язылгъан эди. “Оттирменавул” деп къойсанг, гюнагь боламы?
Къумукъ юртлардагъы жаваплы ёлдашлар орамланы атларын бирдагъы керен гёзден гечирип, олагъа, гертиден де, тийишли адамланы атларын къоягъан кюй этсе, яхшы иш болур эди. Гьали къайсы юртубуз да генглешген, янгы орамлар чы нечик де, янгы юртларыбыз да бар. Демек, шо ишге имканлыкълар ачылгъан.
Шолай этилсе, бизин къумукъ ерлер: Алмалы – “Алмало”, Тирменлик – “Терменлик”, Акъ-кёл – “Аггёль”, Темиркъую – “Темиргое”, Таргъу “Тарки” болмас эди, тийишли кююнде язылар эди.
* * *
Ата тил аслу гьалда не ерлерде сакълана? Озокъда, мактапларда, маданият ожакъларда, радиода, газетлерде, театрда, китапларда, йырларда. Радиону гьар гюн эшитебиз, газетни жумада бир сама алабыз.
1992-нчи йыл. Къонгур Иштван Мандоки, белгили мажар тюрклер бизде къонакълыкъда. Огъар янгы чыкъгъан “Ленин ёлу” газетни узатаман. Ону ажайып чалт охуйгъан хасияты бар эди. Бу гезик де тез къарап чыгъып: “Сизин газетни 80 проценти орусча”, – деп кюстюндю.
Ону булан мен гьалиги “Ёлдаш” газетге оьпкелейгеним тюгюл, газетде ишлейгенлер, ону аяп-асырап, тохуп, бизге берегенлер бири де магьа ят адамлар да тюгюл. “Ёлдаш” бизин ана тилибиз сакъланагъан хазналаны бириси. Оьзге район газетлер, журналлар, китаплар булан бирче ону биз де охуйбуз, яшларыбыз да охуй. Охуп да къоймай, ону бетлеринден ана тилибизни уьлгюлерин уьйрене. Шону учун редакцияны къуллукъчулары охувчуланы талаплары гючлю экенге хатиржан болма тюшмей.
Къумукъ китаплар, сёзлюклер чыгъарагъан якъдан, газетлерибизни, журналларыбызны тиражларын артдырагъан якъдан оьзге дагъыстан халкълардан эсе биз артда къалгъанбыз. Шу ишге къол ялгъама болагъан бир-бир менмен дейген оьзден къумукъ адамларыбыз бола туруп да кёмеклешмейгенге талчыгъасан. Озокъда, биревню де борчлу этмей, о гьар кимни оьз намусу. Элни, халкъны алдында янгыз оьзю гёрсетип болагъан оьзюню даражасы. Олай мисаллар бизин тарихде ёкъ тюгюл. Оьз халкъыны маданиятына байлавлу Абусупиян шайых этген ишлени сиз билесиз. Бизин алгъышыбызны Аллагь ону ругьуна етишдирсин. Шо кююнде, Темирболат Бийболатов атасындан варисликге къалгъан, ахырынчы байлыгъы-жаны йимик аявлу, арив атлары булангъы пайтонун сатып, “Тангчолпан” деген адабият жамиятын ачгъан… Алим-паша Салаватов оьзюне гёрсетилген квартирин оьзгелеге, яшлары кёп агьлюге савгъат этген…
Дагъыстанда “Русча-аварча сёзлюк” чыгъагъанны эшитип, бир тавлу адам оьз янындан берген харжгъа 3000 тиражы булан шо сёзлюк де чыкъгъан, шолай дагъы да эки сёзлюк чыгъарма да бола.
Кёп йылланы узагъында шо ажайып авур ва бек агьамиятлы ишге савлугъун да берип, пагьмусун да гёрсетип, бизин алимибиз Бургьан Бамматов онгаргъан “Русча-къумукъча сёзлюк” (40 минг сёзю булан) 500 тиражы булан чыкъгъан! Ятлар эшитсе де айып зат тюгюлмю?! 40-50 йылда бир чыгъагъан, гьар ожакъда болма тийишли сёзлюк гьали о кимге-биревге етишсин?
Дагъыстан китап издательствону редактору болсам да, бизде оьзюм чыгъаргъан йыр хазнабызны, “Къумукъланы йырларыны” экинчи китабыны тиражын, ярылып оьлдюм, бир мингден оьрге гётерип чи болмадым. (Биринчи китабы 5000 эди). Айтма бир китапмы дагъы – тюпсюз хазна! Сююмлю алимибиз Абдул-гьаким Гьажиев де, мен де ону чыгъарабыз деп нече йыл къыйналгьанбыз. Иш онда да тюгюл, шо китапда алдынгъы “Къумукъланы йыр хазнасына” гирмеген бизин инг де бырынгъы йырларыбыз, оланы вариантлары, кимден де къачан язылып алынгъанлыгъыны баянлыкъларындан айры бир китап этме бола.
Булай мисаллар дагъы да кёп. Белгили къумукъ алимлерибиз: А-Гь.Гьажиевни, А-Къ. Абдуллатиповну, Къ. Къадыргьажиевни, Гь. Оразаевни, Н.Гьажиагьматовну, Н.Оьлмесовну ва оьзгелерини къумукъ тилге, адабиятгъа багъышлангъан, печатгъа онгарылгъан китаплары бар, тек яшавгъа чыгъармагьа имканлыкълар ёкъ.
В.Ленинни атындагъы пачалыкъ университетде охуйгъан заманым. Уьчюнчю курсдаман. Адабият дарсланы юрютеген бир муаллимибиз гьар дарсны башлай буса: “Великий русский язык”- деп башлай эди. Бир айтып да къоймай, гьар эки сёзню биринде такрарлай. Къолумну да гётерип эретуруп: “Почему именно русский язык великий?”- деп сорадым. О йыллар бу къычырып айтма ярамайгьан сорав эди. Муаллим бир зат да сёйлемей, дарсдан чыгъып гетди. Уьч гюнден деканатда “мени университетден къуваламакъ” деген приказны проекти гьазир эди. Насипге, шо гюнлерде повестка гелип, асгер къуллукъгъа гетип къутулдум… Мени гьисабымда, тиллени уллусу-гиччиси, оьздени-къулу ёкъ. Гьар адамгьа оьзюню ана тили – инг де уллу, инг де сыйлы тил. Халкъ аз санавда буса, биревлер ону тилин гиччиге, экинчи даражагъа санай. Герти пикру тюгюл. Гиччи халкъланы тиллерини уьстюнден алимлер ишлемеген булан, оланы тамурлары азмай, оьзлени тазалыгъын ва терен сырларын сакълай. Океандагъы буз тавланы, айсберглени, биз беш пай этип бир пайын гёребиз, къалгъаны сувну тюбюнде. Тил де шолай.
А.С.Пушкинни 200 йыллыгъына байлавлу мени телевидениеге чакъыргъан эди. Лакъырны юрюшюнде рус тилден таба оьзге тиллеге де чыгъып гетгенде, мен: “Эгер Пушкин къумукъ болгьан буса, бирден-бир уллу шаир болажакъ эди”,- дедим. Неге тюгюл де, къумукъ тилни байлыгъы, чебер имканлыкълары орус тилден артыкъ болса тюгюл, кем тюгюл. Амма “бизин тилибиз ярлы тил” дейгенлер магъа алимлени арасында да ёлукъгъан. Тиллени ярлысы болмай, шо тилни тийишли даражада билмейген адам – оьзю ярлы. Шо пикрумну гертилигин гёрсетмек учун, мен Шекспирни “Гамлетин” ана тилиме гёчюрюп, эки тилни бир-бири булан тенглешдирип къарама имканлыкъ бердим.
Гьар ким оьз тилин ингилислер йимик гючлю сюе буса, бек арив болур эди. Сапарда болсун, къонакълыкъда болсун, оьзге пачалыкъларда болсун, ингилислер нечакъы яхшы биле буса да, янгыз ана тилинде тюгюл сёйлемей. Бу – ана тилге этилеген абур. Ана тилин абурламакъ оьзге тиллени сюймейгенлик тюгюл. Оьзге тиллеге абур эт, ана тилингни аявла! Тазалыгъын сакъла…
Ана тил инсанны юрегине янгыз ана тилде язылгъан китапны охуйгъанда тюгюл, ону гьар тынышы, гьар абаты, гьар пикрусу-ою, сююв сырлары булан синге. Ана тил-жанлы бир ниъмат. Ону къонгуравлу сесин, гёзеллигин, энемжая тюслерин, авурлугъун-енгиллигин, къаттылы-гъын сезмек учун, гьис этмек учун тилни сюйме герек. Бир сюйсенг, ана тилинг сени биринчи сююв йимик, юрегингден бир де таймажакъ. Яшлагъа, оланы таза юреклерине биз шо сюювню учгъунларын етишдирме герекбиз.
* * *
Ана тилин яшлайын таза билген адам оьзге къайсы тилни де рагьат уьйренежек. Тек нетерсен, бир-бир ата-аналар шо ерин унута. Шагьар мактапларда артдагъы йылларда ачылгъан “ана тилни класларына” яшларын сюй-сюнмей йибере, сайки, къумукъ тилни оьзге тиллерден кем гёре, ярлы гьисаплай. Шолай ойлайгъанлар гележек наслуланы алдында гечме ярамайгъан кюйде гюнагьлы болажакъ.
Ана тилибизни масъаласын гётере туруп, мени шулай таклифлерим бар:
Биринчилей, къумукъланы ана тилге багъышлангъан милли байрамын этип, йылда бир гюнню белгилейик. Шо гюнге “Ана тилни байрамы” деген атны берейик. Кёбюсю оьзге халкълар шолай байрамын оьтгере.
Экинчилей, къумукъ юртланы орамларына, къумукъ ожакъда тувгъан авлетлеге таза къумукъ (бусурман) атлар къоюлагъан кюй болса, асил иш болур эди.
Уьчюнчюлей, яшларын къумукъ дарслардан айырма сюеген ата-аналагъа: “Сизин гьакъылыгъызгъа Аллагь ярыгъын себелесин!”- деп айтма сюемен. Шо ярыкъ бизге анадан, ананы сют тилинден гелеген ярыкъдыр.
Дёртюнчюсю, къумукъ газетлеге, журналлагъа янгылмай язылайыкълар.
Ана топурагъыбыздан айрылма аз къалып турагъан девюрде ана тилибизни сама сакълайыкъ. Тили бар миллет оьлмей.
Бразилия халкъыны бир айтывунда: “Йылан оьзге йыланлар оьзюню ютма онгайлы кюйде яралгъан жан”,- деп айтыла. Тиллер йыланлар тюгюл, амма шу барыш булан гетсек, уллу тиллер гиччи тиллени ютуп къоймакъда бар. Биз ана тилибизни тазалыгъын болдурмакъ, ону юху басгъан терен тамурларын уятып, янгыргъан бюрлерин уьшюме къоймай сакъласакъ, тилни шо зор ва бай терегин бирев де не ютма, не къурутма болмас. Девюрлер боюнда ата-бабаларыбыз гётерип гелген шо намус бугюн бизин бойнубузда.
Бизин халкъны аталардан гелеген асил къылыкълары азма бакъгъан бу девюрде ана тилибизни сагъынып, ону увуз татывун бирдагъы да татыма сюйгенде, биз сувсап орман булакъны башына гелеген жан-жанывар йимик, къайтып-къайтып театрыбызгъа, китапханабызгъа, радиобузгъа, журналларыбызгъа, газетибизге гелебиз. Ана къурума къоймай сакълайгъанлагъа дюньядагъы алдынлы халкълар гьар даим де айрыча гьюрмет эте гелген.
Озокъда, “Ёлдаш” газетибизни бетлеринде оьзге масъалалар да гётериле, тек мени оюмда тилни масъаласы чинк де аслусудур. Тил унутулса, миллетни чырагъы да сёнер, отбашы да сувур.
“Ана тилни гюню” деген байрамны “Ёлдашны” айланасында оьтгереген кюй этсек, гележекде газетибизни абуру да артажагъына инанаман.
Авзумдан сарилерим таймагъан заманымда мени сакълап уллу этген Балчара Даражат, анамны анасы, гюнагьларындан Аллагь гечсин деп айтма гюнагьы да болмагъандыр, ол шолай адам эди, мени яшлыгъыма да къарамай, аш эте буса да, урчукъ ийире буса да, намазыны артындан да мен эшитсин деп, маъналы сёзлер айта бола эди. О сёзлени маънасын мен гьали билемен, тек оланы эсимде сакълагъаныма бир тамаша сююнюп гетемен…
Бизин ана тилибизде артыкъ сёз ёкъ йимик, кем сёз де ёкъ. Тил деген зат – тюбю ёкъ уллу дерия. Инжи-маржан буса дерияны тюбюнде ята. Ону тапмакъ учун, теренлеге чомулма герек. Ана тилин билмейген адам боламы, деп ойлашсакъ да, тилни уллу алимлер де етишип болмайгъан бир-бир сырлары, накъышлары, сеслери бола. Сют тилибизни шолай сигьрулу ерлерин оьсюп гелеген наслубузгъа ачып-чечип гёрсетсек, тилибиз бай болур, яшлар ана тилин уьйренме гьасирет болур.
Ана тилибизни айланасында “Ёлдашны” бетлеринде муаллимлени де муаллими, бизин гьюрметли алимибиз, профессор Ибрагьим Абдулкеримович Ибрагьимов юрютеген лакъырны бек арив гёремен. Оьз халкъына, ана тилине уллу сююв ва гьасиретлик болмаса, булай ишни ким буса да этип болмай. Сизге Аллагь савлукъ ва оьмюр берсин, Ибрагьим агъавубуз!
Бу гезик мен “Ёлдашны” охувчуларына уллу анабызны бир-бир сёзлерин таклиф этип, оланы маънасын гьар ким оьзю билген кюйде чечип, газетден таба лакъыр башлама сюемен. Оьзлер билеген, тек гьали болгъунча язылып чыкъмагъан сёзлени, сёз тагъымланы, къужурлу айтывланы оьзге охувчулар да язып йиберсе, олагъа охувчулар сесленер, арив лакъыр башланар деп умут этемен.
Шу янгы рубрикагъа мен “Ана тилим, ана тил, уста бусанг, ону бил” деп ат тагъар эдим. Редакция оьзю де ойлашып къарасын.
Улланам Даражат магъа шулай дей эди:
1. “Не къыйынынг бар, балам, етти уьйню есири йимик олтургъансан?”
2. “Къарайман, сен халкъны алдына чыгъып сёйлежек яшгьа ошайсан. Вёре, эсингде сакъла:
артда айтма герекли сёзлерингни алдын-алдын айтып къойма”.
3. “Ер башлы болгъур, гьали де къоймагъанмы шо хасиятын?!”
4. “Гьей, къалмукъ болмасанг, къалмукъ, шугъар къара чы!” – деп, уланына къайнашды.
5. “Юрегинге ювукъ алма, яшым, къой. Тюшден сонг гюн гёрген халкъдан не англайсан?”
6. Сен не дейсен? Олар чы ерни уьфюрюп чечегенлер! Олар булан иш тутма.
7. “Экмегим гююп, къалачым къалгъан затсан. Сагъа да бардыр бир Аллагьны буюргъаны…”
Бу гезикге шулар тамандыр. Буланы дагъы да узатма бажарыла. Охувчулардан мени тилевюм – шу мен гьыз тартгъан улланабыз айтгъан сёзлени маънасын ким нечик англай? Болгъан чакъы генглешдирип, мисаллар гелтирип, тюрлю вариантлар булан оьзтёрече англатып газетге язып йибермек.
* * *
1992 йыл, ноябрь. Бакю.
Гюнтувушну инг де зор пагьмусу гьисапланагъан шаир ва алим Низами Генжелиге 850 йыл битеген уллу байрам. Сав дюньядан къонакълар чакъырылгъан. Элчибей, Азербайжанны о замангъы президенти, къонакъланы “Гюлистан” деген къаласына мажлисге чакъыргъан. Дюньяда яшайгъан чакъы тюрк халкъланы вакиллери жыйылгъанбыз.
Эки жуманы узагъында биревню авзундан бир орус сёз чыкъмагъан – гьар ким ана тилинде сёйлейбиз. Къумукълардан мен де, Багьавутдин Гьажиев де барбыз.
Мажлисде тамада – Азербайжанны маданият министри, белгили халкъ йыраву Палат Бюлбюл-огълу. Ону онг къолу болуп тюрк алими ва политик гьакими Садыкъ Турал олтургъан. Къыргъызланы, татарланы, къазахланы ва оьзге уллу тюрк халкъланы вакиллери аякълар айтып, мажлис орталашып бара. Бир гиччи Къумукъдан гелген бир белгисиз шаир Бадрутдинни мунда ким танысын, ким бар ону англайгъан, эсгереген?!
Сёйлеме чи сюемен, тек сёз бермегенчин, атылып туруп аякъ айтма бу Эндирей тюгюл, Къакъашура тюгюл – Элчибеини президент къаласы!
Тек баргъан сайын гючленеген ичимдеги отну елеп болмайман. “Ана тилимде шо эки сёзюмню сав дюнья жыйылгъан шу ерде де айтмай, дагъы къайда, къачан айтаман!” – деп ойлашып, болгъаны болсун деп, тепсиге къуллукъ этеген уландан тамадагъа кагъыз йибердим. Оьзюм тюпден гёз къарав этемен. Кагъызым етишди. Шо улан тамадагъа мени гёрсетди, ол да магьа икрам этип билдирди. Юрегим бираз рагьат болду.
Арада айтылгъан бирдагъы эки аякъдан сонг, Бюлбюл-огълу: “Там тийген хоншубуз Дагъыстан тюрклени вакили шаир Бадрутдин сёйлей”, – деп магъа сёз берди.
Тёбем кёкге тийди! Гьейлер, бирев де эшитмей, эшитсе де, англамай, къыйналып айтгъан сёзюм ерде къалармы экен деген къоркъувум да бар…
– Гьюрметли тюрк къардашларым! Девюрлер толкъунланып, тозулгъан ат йылкъылардай этип бизин якъ-якъгъа айырса да, сагъынч тартып, бир-бирини кишневлерине жавап берип жыйылагъан йылкъылардай, биз чакъда бир насип болуп, шулай ёлугъабыз. Бу гезик мунда бизин Низами Генжели устазыбыз чакъыргъан. Биз бугюн ону 850 йыллыкъ зор терегини салкъынындабыз.
Сёйлеймен, оьзюм тюпден халкъ нечик тынглайгъанына тергев этемен. Тилни англамайгъан адамгъа тынгламай деп айып этме болмайсан. Инаныгъыз гьейлер, ювугъумдагъылар чы нечик де, тепсини лап ари башында олтургъанлар да аста-аста чиш-къашыгъын салып, сёзюн-лакъырын токътатып, магъа багъып бурула башлады. Сёзюм англашылагьанны билген сайын къуванаман… Сёзюмню узатаман…
– Муна шулай бир уллу мажлисде гьалиден минг йыллар алъякъда шу мени йимик бир улан чыгьып айтгъан, бизге “къанна къазакъ йыргъа” айланып етишген бир йырда шулай сёзлер бар:
“Улица Оттирменаульская” яда ана тилни гьакъында эки сёз
Сексенинчи йыллар. Дагъыстан телевидениеде ана тилни гьакъында лакъырлашыв юрюле. Ону юрютеген Расул Гьамзатов булан мунда белгили язывчулар чакъырылгъан. Гьар миллетден бирев-экев. Къумукълардан мен де барман.
Гьар ким оьз тилине уллу гьюрмет булан сёйлей. Лакъыр тувра къаравчугъа чыгъа. Жыйылгьанлар сёйлеп битгенде, Расул магъа бакъды да: “Барыбыз да сёйледик, Бадрутдин, сени айтма сёзюнг ёкъму?” – деди.
– Озокъда, ичинде жаны бар адамны ана тилин сыйламайгъаны болмас. Мен буса узакъ сёйлеме сюймеймен. Ана тиллер гьар халкъны жан азыгъы бола буса, къумукъ тил ону уьстевюне тирликни, экмекни тили де дюр, – дедим мен, дагъы артын узатмай.
Шондан сонг Р. Гьамзатов магъа шо сёзлеримни хыйлы заманлар бетлеп турду. Арадан дёрт-беш йыл гетип, биз Москвада ёлукъдукъ, Язывчуланы союзунда. Аш хапма деп олтургъанбыз. Расул Гьамзатов: “Оьмюрюбюзге гёре магъа 50 грамны, оьзюнге 150 грамны къуяжакъсан, – деп, сёзюн булай узатды. – Сен шо заман “мени къумукъ тилим – тирликни тили” деген эдинг. Ону маънасын нечик англама бола? Мени тилим башгъа не тилдир?” – деп шо баягъы бетлешивню учгъунун чакъды. Бир айтып, сёзню гесип, битдирип къойма сюйдюм. Арабызда шулай лакъыр болду.
– Имам Шамил нече йыл дав этген, Расул Гьамзатович?
– Йигирма беш йыллар… Неге дейсен?
– Ач къурсагъы булангъы мюрют шонча заман дав этип боламы?
– Сени ана тилинг булан мюрютлени не аралыгъы бар? – деп, Расул туруп, ари-бери юрюп, янгыдан олтурду.
– Туврадан-тувра. Шамилни асгери ашагъан тирлик Къумукътюзде оьсген. Шо тирликни имам тилеп де, талап да, сатып да алгъан тюгюлмю?
– Дюр. Гьали энни тенг болдукъ, Бадрутдин. Энниден сонг экибизге де 100-ер грамны къуяжакъсан,- деп иржайды.
Ону иржайывунда масхарадан эсе, сукъланыв кёп эди. Нечик чи, мени ана тилимни Дагъыстанда, Кавказда, сав дюньяда не даражасы барны ол, аз эсгерсе де, бек яхшы англай эди…
Шоллукъда Расул агъайыбызны бетлеливюнден къутулдум.
“Къумукъ тил – тирликни тили” деген сёзлени мен айтсам да, ким айтса да, оланы гертилигин девюрлер боюнда тарих оьзю исбатлай гелген. Шо гьал сют татыйгъан ана тилибизни тирликден де оьрде гёрме, ону абурун-сыйын артдырма, тазалыгъын болдурма бизин бирдагъы керен де борчлу эте.
Биз, уллулар, муаллимлер, язывчулар, журналистлер шо борчну нечик кютебиз?
Ана тил ананы авузундан тонгуп, гьайлек йыргъа, къакъакъ йыргъа айланып, яшны къулагъындан таба юрегине тамып, гьислерин уятып, сонг къанына синге, эсли болгьан сайын гьакъылыны уьлгюлери, къалиплери болуп токътай. Тилни айланасындагьы ишлени инг башлап нарыстаны, яшны тарбиялав булан байлама герек.
Агьлю, озокъда, инг биринчи ерде. Яш ата-ананы, уллу къардашларыны, авзуна къарап, сёзюне тынглап, абатын тергеп оьсе. Яшырма зат ёкъ, биз шо якъдан алгъанда, яшланы алдында айыплыбыз. Ана тилибизни уьлгюлерин олагъа яшлайын гёрсетмейбиз. Бизин къумукъ юртларыбыздагъы яшланы сакълайгъан идараларда (садиклерде) тарбиялав ишлер кёбюсю гьалда орусча юрюле. Неге? Яшларыбызны яшавуна, битимине, къылыгъына къыйышывлу къумукъ оюнлар, йырлар, сарынлар, чечеген ёмакълар ёкъму дагъы? Нечакъы да бар, тек шо болмаса ярамайгъан ишге юрегин салагъанлар, жаны авруйгъанлар аз.
Мактапгъа, школагъа гелейик. Къумукъ юртларда къумукъ яшлагъа къумукъ муаллимлер къумукъ дарсларда орусча сёйлей буса, айтма дагъы не къала?! Мен болгъан кёбюсю къумукъ школалардагъы ана тилни кабинетиндеги язывлагъа ерли бары да язывлар, плакатлар, чакъырывлар-уллу язывчуланы, алимлени къанатлы сёзлери- барысы да орус тилде! Ягъадан гелип, шолай этигиз дейген бармы? Ёкъ. Дагъы не себеп бар-англамайман!
Юрт яшавгъа гелейик. Ана тилин яхшы билсин дейген ата-аналар яшларын каникулларда юртлагъа йибере. Шо яхшы гьаракат. Тилни уьлгюлери юртда сакълана. Шону учун юртлулагъа шо якъдан салынгъан талаплар да артыкъ. Бу ишде юртлу жамият, юрт администрацияланы башын тутгъан ёлдашлар оьзлени ана тилге бакъгъан якъдагъы къаттылыгъын, дурус янашывун гёрсетсе, арив болур эди деп эсиме геле. Райондан, шагьардан болуп да оьзлерден оьрдегилер къаршылыкъ эте буса, оьзюню пикрусуну гертилигин исбатлап, оланы да еринде олтуртма герек бола. Неге тюгюл де, бу ерде не политика, не къылыкъ якъдан терслик ёкъ. Тап-таза къумукъ юртларда орамланы, уллу идараланы, тюкенлени атлары неге уллу гьарплар булан орусча языла? Биз, къумукълар, янгыз оьзюбюз, бир тилде сёйлейгенлер жыйылгъан уллу жыйынларыбызны, тойларыбызны неге орусча юрютебиз? Тойну, сюювню тилин оьзге тилге гёчюрмекни не маънасы бар?
Мени яш чагъымдагъы тойларда жагьиллер булан бирче, къатын болсун, эр болсун, уллулар да ортакъчылыкъ эте эди. Тойда тарыкъсыз къалмагъал болмас эди. Гезик булан бийип, гезик булан йырлап, бирев сёйлейгенде, бары халкъ тынглай эди. Таза ана тилинде. Гьали нете? Ону менден сиз яхшы билесиз. Миллетни миллетлиги янгыз ону тилинде тюгюл, адам алагъан гьар абатында, ол этеген гьар ишде, бийивде, йырда, оьзю тутагъан кюйде сакълана. Бизин тойларыбызны къумукълугъу къуруп барагъанны гёребиз, тек шогъар ёл да беребиз. Шо гьакъда мен къардаш адамларым булан да эришгенмен. Эриш-эришме: “Молодёжь шолай сюе!”- деп къутула. “Молодёжь” кимдир? Англиядан яда Польшадан гелгенми? Олар чы бизин яшларыбыз! Ахыры не бола, артдан гелеген гиччилер де олардан уьлгю ала. Гьали тезде болгъан бир мисал. Йырчы Къазакъны 175 йыллыкъ байрамына байлавлу болуп Къарабудагъгентде уллу жыйын оьтгериле. Район администрация гьар заманда йимик, бу гезик де байрамгъа оьр даражада гьазирленген. Юртну орта майданына Къазакъны аты къоюлгъангъа себепли, уллулар, яшлар, къонакълар жыйылгъан митинги къайсы тилде юрюлдю дейсиз? Орус тилде! Шонча жыйылгъанланы арасында къумукъ тил билмейген бирев де ёкъ эди. Шоллукъда биз ана тилибизни сыйсыз этебиз, бизин арабыздагъы къумукъ ругьну оьзюбюз къувалайбыз…
Бугюн йимик эсимде, уллу къызым Гюлнараны къолундан тутуп яшлар бавуна алып бараман. Язбашны гюню. Бирден мени токътатып, ол: “Папа, къушлар къайсы тилде йырлай?”- деп сорады. “Оьзлени ана тилинде”,- дедим мен, эсер-месер болуп. Шолайлыкъда, яшланы тергевюнден бирев де къутулуп болмай, олар биз эслемей оьтеген гьалланы хурт тиймеген емиш йимик таза, итти гьакъылы булан оьтгере. Школагъа барагъан яш орамдагъы язывланы да охуй. Гьали билмеймен, бир хыйлы йыллар алда Къарабудагъгентде оьзенге багъып тюшеген бир тыгъырыкъгъа, орамланы атларыны картасына гёре, “Улица Оттирменаульская” деп язылгъан эди. “Оттирменавул” деп къойсанг, гюнагь боламы?
Къумукъ юртлардагъы жаваплы ёлдашлар орамланы атларын бирдагъы керен гёзден гечирип, олагъа, гертиден де, тийишли адамланы атларын къоягъан кюй этсе, яхшы иш болур эди. Гьали къайсы юртубуз да генглешген, янгы орамлар чы нечик де, янгы юртларыбыз да бар. Демек, шо ишге имканлыкълар ачылгъан.
Шолай этилсе, бизин къумукъ ерлер: Алмалы – “Алмало”, Тирменлик – “Терменлик”, Акъ-кёл – “Аггёль”, Темиркъую – “Темиргое”, Таргъу “Тарки” болмас эди, тийишли кююнде язылар эди.
* * *
Ата тил аслу гьалда не ерлерде сакълана? Озокъда, мактапларда, маданият ожакъларда, радиода, газетлерде, театрда, китапларда, йырларда. Радиону гьар гюн эшитебиз, газетни жумада бир сама алабыз.
1992-нчи йыл. Къонгур Иштван Мандоки, белгили мажар тюрклер бизде къонакълыкъда. Огъар янгы чыкъгъан “Ленин ёлу” газетни узатаман. Ону ажайып чалт охуйгъан хасияты бар эди. Бу гезик де тез къарап чыгъып: “Сизин газетни 80 проценти орусча”, – деп кюстюндю.
Ону булан мен гьалиги “Ёлдаш” газетге оьпкелейгеним тюгюл, газетде ишлейгенлер, ону аяп-асырап, тохуп, бизге берегенлер бири де магьа ят адамлар да тюгюл. “Ёлдаш” бизин ана тилибиз сакъланагъан хазналаны бириси. Оьзге район газетлер, журналлар, китаплар булан бирче ону биз де охуйбуз, яшларыбыз да охуй. Охуп да къоймай, ону бетлеринден ана тилибизни уьлгюлерин уьйрене. Шону учун редакцияны къуллукъчулары охувчуланы талаплары гючлю экенге хатиржан болма тюшмей.
Къумукъ китаплар, сёзлюклер чыгъарагъан якъдан, газетлерибизни, журналларыбызны тиражларын артдырагъан якъдан оьзге дагъыстан халкълардан эсе биз артда къалгъанбыз. Шу ишге къол ялгъама болагъан бир-бир менмен дейген оьзден къумукъ адамларыбыз бола туруп да кёмеклешмейгенге талчыгъасан. Озокъда, биревню де борчлу этмей, о гьар кимни оьз намусу. Элни, халкъны алдында янгыз оьзю гёрсетип болагъан оьзюню даражасы. Олай мисаллар бизин тарихде ёкъ тюгюл. Оьз халкъыны маданиятына байлавлу Абусупиян шайых этген ишлени сиз билесиз. Бизин алгъышыбызны Аллагь ону ругьуна етишдирсин. Шо кююнде, Темирболат Бийболатов атасындан варисликге къалгъан, ахырынчы байлыгъы-жаны йимик аявлу, арив атлары булангъы пайтонун сатып, “Тангчолпан” деген адабият жамиятын ачгъан… Алим-паша Салаватов оьзюне гёрсетилген квартирин оьзгелеге, яшлары кёп агьлюге савгъат этген…
Дагъыстанда “Русча-аварча сёзлюк” чыгъагъанны эшитип, бир тавлу адам оьз янындан берген харжгъа 3000 тиражы булан шо сёзлюк де чыкъгъан, шолай дагъы да эки сёзлюк чыгъарма да бола.
Кёп йылланы узагъында шо ажайып авур ва бек агьамиятлы ишге савлугъун да берип, пагьмусун да гёрсетип, бизин алимибиз Бургьан Бамматов онгаргъан “Русча-къумукъча сёзлюк” (40 минг сёзю булан) 500 тиражы булан чыкъгъан! Ятлар эшитсе де айып зат тюгюлмю?! 40-50 йылда бир чыгъагъан, гьар ожакъда болма тийишли сёзлюк гьали о кимге-биревге етишсин?
Дагъыстан китап издательствону редактору болсам да, бизде оьзюм чыгъаргъан йыр хазнабызны, “Къумукъланы йырларыны” экинчи китабыны тиражын, ярылып оьлдюм, бир мингден оьрге гётерип чи болмадым. (Биринчи китабы 5000 эди). Айтма бир китапмы дагъы – тюпсюз хазна! Сююмлю алимибиз Абдул-гьаким Гьажиев де, мен де ону чыгъарабыз деп нече йыл къыйналгьанбыз. Иш онда да тюгюл, шо китапда алдынгъы “Къумукъланы йыр хазнасына” гирмеген бизин инг де бырынгъы йырларыбыз, оланы вариантлары, кимден де къачан язылып алынгъанлыгъыны баянлыкъларындан айры бир китап этме бола.
Булай мисаллар дагъы да кёп. Белгили къумукъ алимлерибиз: А-Гь.Гьажиевни, А-Къ. Абдуллатиповну, Къ. Къадыргьажиевни, Гь. Оразаевни, Н.Гьажиагьматовну, Н.Оьлмесовну ва оьзгелерини къумукъ тилге, адабиятгъа багъышлангъан, печатгъа онгарылгъан китаплары бар, тек яшавгъа чыгъармагьа имканлыкълар ёкъ.
В.Ленинни атындагъы пачалыкъ университетде охуйгъан заманым. Уьчюнчю курсдаман. Адабият дарсланы юрютеген бир муаллимибиз гьар дарсны башлай буса: “Великий русский язык”- деп башлай эди. Бир айтып да къоймай, гьар эки сёзню биринде такрарлай. Къолумну да гётерип эретуруп: “Почему именно русский язык великий?”- деп сорадым. О йыллар бу къычырып айтма ярамайгьан сорав эди. Муаллим бир зат да сёйлемей, дарсдан чыгъып гетди. Уьч гюнден деканатда “мени университетден къуваламакъ” деген приказны проекти гьазир эди. Насипге, шо гюнлерде повестка гелип, асгер къуллукъгъа гетип къутулдум… Мени гьисабымда, тиллени уллусу-гиччиси, оьздени-къулу ёкъ. Гьар адамгьа оьзюню ана тили – инг де уллу, инг де сыйлы тил. Халкъ аз санавда буса, биревлер ону тилин гиччиге, экинчи даражагъа санай. Герти пикру тюгюл. Гиччи халкъланы тиллерини уьстюнден алимлер ишлемеген булан, оланы тамурлары азмай, оьзлени тазалыгъын ва терен сырларын сакълай. Океандагъы буз тавланы, айсберглени, биз беш пай этип бир пайын гёребиз, къалгъаны сувну тюбюнде. Тил де шолай.
А.С.Пушкинни 200 йыллыгъына байлавлу мени телевидениеге чакъыргъан эди. Лакъырны юрюшюнде рус тилден таба оьзге тиллеге де чыгъып гетгенде, мен: “Эгер Пушкин къумукъ болгьан буса, бирден-бир уллу шаир болажакъ эди”,- дедим. Неге тюгюл де, къумукъ тилни байлыгъы, чебер имканлыкълары орус тилден артыкъ болса тюгюл, кем тюгюл. Амма “бизин тилибиз ярлы тил” дейгенлер магъа алимлени арасында да ёлукъгъан. Тиллени ярлысы болмай, шо тилни тийишли даражада билмейген адам – оьзю ярлы. Шо пикрумну гертилигин гёрсетмек учун, мен Шекспирни “Гамлетин” ана тилиме гёчюрюп, эки тилни бир-бири булан тенглешдирип къарама имканлыкъ бердим.
Гьар ким оьз тилин ингилислер йимик гючлю сюе буса, бек арив болур эди. Сапарда болсун, къонакълыкъда болсун, оьзге пачалыкъларда болсун, ингилислер нечакъы яхшы биле буса да, янгыз ана тилинде тюгюл сёйлемей. Бу – ана тилге этилеген абур. Ана тилин абурламакъ оьзге тиллени сюймейгенлик тюгюл. Оьзге тиллеге абур эт, ана тилингни аявла! Тазалыгъын сакъла…
Ана тил инсанны юрегине янгыз ана тилде язылгъан китапны охуйгъанда тюгюл, ону гьар тынышы, гьар абаты, гьар пикрусу-ою, сююв сырлары булан синге. Ана тил-жанлы бир ниъмат. Ону къонгуравлу сесин, гёзеллигин, энемжая тюслерин, авурлугъун-енгиллигин, къаттылы-гъын сезмек учун, гьис этмек учун тилни сюйме герек. Бир сюйсенг, ана тилинг сени биринчи сююв йимик, юрегингден бир де таймажакъ. Яшлагъа, оланы таза юреклерине биз шо сюювню учгъунларын етишдирме герекбиз.
* * *
Ана тилин яшлайын таза билген адам оьзге къайсы тилни де рагьат уьйренежек. Тек нетерсен, бир-бир ата-аналар шо ерин унута. Шагьар мактапларда артдагъы йылларда ачылгъан “ана тилни класларына” яшларын сюй-сюнмей йибере, сайки, къумукъ тилни оьзге тиллерден кем гёре, ярлы гьисаплай. Шолай ойлайгъанлар гележек наслуланы алдында гечме ярамайгъан кюйде гюнагьлы болажакъ.
Ана тилибизни масъаласын гётере туруп, мени шулай таклифлерим бар:
Биринчилей, къумукъланы ана тилге багъышлангъан милли байрамын этип, йылда бир гюнню белгилейик. Шо гюнге “Ана тилни байрамы” деген атны берейик. Кёбюсю оьзге халкълар шолай байрамын оьтгере.
Экинчилей, къумукъ юртланы орамларына, къумукъ ожакъда тувгъан авлетлеге таза къумукъ (бусурман) атлар къоюлагъан кюй болса, асил иш болур эди.
Уьчюнчюлей, яшларын къумукъ дарслардан айырма сюеген ата-аналагъа: “Сизин гьакъылыгъызгъа Аллагь ярыгъын себелесин!”- деп айтма сюемен. Шо ярыкъ бизге анадан, ананы сют тилинден гелеген ярыкъдыр.
Дёртюнчюсю, къумукъ газетлеге, журналлагъа янгылмай язылайыкълар.
Ана топурагъыбыздан айрылма аз къалып турагъан девюрде ана тилибизни сама сакълайыкъ. Тили бар миллет оьлмей.
Бразилия халкъыны бир айтывунда: “Йылан оьзге йыланлар оьзюню ютма онгайлы кюйде яралгъан жан”,- деп айтыла. Тиллер йыланлар тюгюл, амма шу барыш булан гетсек, уллу тиллер гиччи тиллени ютуп къоймакъда бар. Биз ана тилибизни тазалыгъын болдурмакъ, ону юху басгъан терен тамурларын уятып, янгыргъан бюрлерин уьшюме къоймай сакъласакъ, тилни шо зор ва бай терегин бирев де не ютма, не къурутма болмас. Девюрлер боюнда ата-бабаларыбыз гётерип гелген шо намус бугюн бизин бойнубузда.
Бизин халкъны аталардан гелеген асил къылыкълары азма бакъгъан бу девюрде ана тилибизни сагъынып, ону увуз татывун бирдагъы да татыма сюйгенде, биз сувсап орман булакъны башына гелеген жан-жанывар йимик, къайтып-къайтып театрыбызгъа, китапханабызгъа, радиобузгъа, журналларыбызгъа, газетибизге гелебиз. Ана къурума къоймай сакълайгъанлагъа дюньядагъы алдынлы халкълар гьар даим де айрыча гьюрмет эте гелген.
Озокъда, “Ёлдаш” газетибизни бетлеринде оьзге масъалалар да гётериле, тек мени оюмда тилни масъаласы чинк де аслусудур. Тил унутулса, миллетни чырагъы да сёнер, отбашы да сувур.
“Ана тилни гюню” деген байрамны “Ёлдашны” айланасында оьтгереген кюй этсек, гележекде газетибизни абуру да артажагъына инанаман.
Авзумдан сарилерим таймагъан заманымда мени сакълап уллу этген Балчара Даражат, анамны анасы, гюнагьларындан Аллагь гечсин деп айтма гюнагьы да болмагъандыр, ол шолай адам эди, мени яшлыгъыма да къарамай, аш эте буса да, урчукъ ийире буса да, намазыны артындан да мен эшитсин деп, маъналы сёзлер айта бола эди. О сёзлени маънасын мен гьали билемен, тек оланы эсимде сакълагъаныма бир тамаша сююнюп гетемен…
Бизин ана тилибизде артыкъ сёз ёкъ йимик, кем сёз де ёкъ. Тил деген зат – тюбю ёкъ уллу дерия. Инжи-маржан буса дерияны тюбюнде ята. Ону тапмакъ учун, теренлеге чомулма герек. Ана тилин билмейген адам боламы, деп ойлашсакъ да, тилни уллу алимлер де етишип болмайгъан бир-бир сырлары, накъышлары, сеслери бола. Сют тилибизни шолай сигьрулу ерлерин оьсюп гелеген наслубузгъа ачып-чечип гёрсетсек, тилибиз бай болур, яшлар ана тилин уьйренме гьасирет болур.
Ана тилибизни айланасында “Ёлдашны” бетлеринде муаллимлени де муаллими, бизин гьюрметли алимибиз, профессор Ибрагьим Абдулкеримович Ибрагьимов юрютеген лакъырны бек арив гёремен. Оьз халкъына, ана тилине уллу сююв ва гьасиретлик болмаса, булай ишни ким буса да этип болмай. Сизге Аллагь савлукъ ва оьмюр берсин, Ибрагьим агъавубуз!
Бу гезик мен “Ёлдашны” охувчуларына уллу анабызны бир-бир сёзлерин таклиф этип, оланы маънасын гьар ким оьзю билген кюйде чечип, газетден таба лакъыр башлама сюемен. Оьзлер билеген, тек гьали болгъунча язылып чыкъмагъан сёзлени, сёз тагъымланы, къужурлу айтывланы оьзге охувчулар да язып йиберсе, олагъа охувчулар сесленер, арив лакъыр башланар деп умут этемен.
Шу янгы рубрикагъа мен “Ана тилим, ана тил, уста бусанг, ону бил” деп ат тагъар эдим. Редакция оьзю де ойлашып къарасын.
Улланам Даражат магъа шулай дей эди:
1. “Не къыйынынг бар, балам, етти уьйню есири йимик олтургъансан?”
2. “Къарайман, сен халкъны алдына чыгъып сёйлежек яшгьа ошайсан. Вёре, эсингде сакъла:
артда айтма герекли сёзлерингни алдын-алдын айтып къойма”.
3. “Ер башлы болгъур, гьали де къоймагъанмы шо хасиятын?!”
4. “Гьей, къалмукъ болмасанг, къалмукъ, шугъар къара чы!” – деп, уланына къайнашды.
5. “Юрегинге ювукъ алма, яшым, къой. Тюшден сонг гюн гёрген халкъдан не англайсан?”
6. Сен не дейсен? Олар чы ерни уьфюрюп чечегенлер! Олар булан иш тутма.
7. “Экмегим гююп, къалачым къалгъан затсан. Сагъа да бардыр бир Аллагьны буюргъаны…”
Бу гезикге шулар тамандыр. Буланы дагъы да узатма бажарыла. Охувчулардан мени тилевюм – шу мен гьыз тартгъан улланабыз айтгъан сёзлени маънасын ким нечик англай? Болгъан чакъы генглешдирип, мисаллар гелтирип, тюрлю вариантлар булан оьзтёрече англатып газетге язып йибермек.
* * *
1992 йыл, ноябрь. Бакю.
Гюнтувушну инг де зор пагьмусу гьисапланагъан шаир ва алим Низами Генжелиге 850 йыл битеген уллу байрам. Сав дюньядан къонакълар чакъырылгъан. Элчибей, Азербайжанны о замангъы президенти, къонакъланы “Гюлистан” деген къаласына мажлисге чакъыргъан. Дюньяда яшайгъан чакъы тюрк халкъланы вакиллери жыйылгъанбыз.
Эки жуманы узагъында биревню авзундан бир орус сёз чыкъмагъан – гьар ким ана тилинде сёйлейбиз. Къумукълардан мен де, Багьавутдин Гьажиев де барбыз.
Мажлисде тамада – Азербайжанны маданият министри, белгили халкъ йыраву Палат Бюлбюл-огълу. Ону онг къолу болуп тюрк алими ва политик гьакими Садыкъ Турал олтургъан. Къыргъызланы, татарланы, къазахланы ва оьзге уллу тюрк халкъланы вакиллери аякълар айтып, мажлис орталашып бара. Бир гиччи Къумукъдан гелген бир белгисиз шаир Бадрутдинни мунда ким танысын, ким бар ону англайгъан, эсгереген?!
Сёйлеме чи сюемен, тек сёз бермегенчин, атылып туруп аякъ айтма бу Эндирей тюгюл, Къакъашура тюгюл – Элчибеини президент къаласы!
Тек баргъан сайын гючленеген ичимдеги отну елеп болмайман. “Ана тилимде шо эки сёзюмню сав дюнья жыйылгъан шу ерде де айтмай, дагъы къайда, къачан айтаман!” – деп ойлашып, болгъаны болсун деп, тепсиге къуллукъ этеген уландан тамадагъа кагъыз йибердим. Оьзюм тюпден гёз къарав этемен. Кагъызым етишди. Шо улан тамадагъа мени гёрсетди, ол да магьа икрам этип билдирди. Юрегим бираз рагьат болду.
Арада айтылгъан бирдагъы эки аякъдан сонг, Бюлбюл-огълу: “Там тийген хоншубуз Дагъыстан тюрклени вакили шаир Бадрутдин сёйлей”, – деп магъа сёз берди.
Тёбем кёкге тийди! Гьейлер, бирев де эшитмей, эшитсе де, англамай, къыйналып айтгъан сёзюм ерде къалармы экен деген къоркъувум да бар…
– Гьюрметли тюрк къардашларым! Девюрлер толкъунланып, тозулгъан ат йылкъылардай этип бизин якъ-якъгъа айырса да, сагъынч тартып, бир-бирини кишневлерине жавап берип жыйылагъан йылкъылардай, биз чакъда бир насип болуп, шулай ёлугъабыз. Бу гезик мунда бизин Низами Генжели устазыбыз чакъыргъан. Биз бугюн ону 850 йыллыкъ зор терегини салкъынындабыз.
Сёйлеймен, оьзюм тюпден халкъ нечик тынглайгъанына тергев этемен. Тилни англамайгъан адамгъа тынгламай деп айып этме болмайсан. Инаныгъыз гьейлер, ювугъумдагъылар чы нечик де, тепсини лап ари башында олтургъанлар да аста-аста чиш-къашыгъын салып, сёзюн-лакъырын токътатып, магъа багъып бурула башлады. Сёзюм англашылагьанны билген сайын къуванаман… Сёзюмню узатаман…
– Муна шулай бир уллу мажлисде гьалиден минг йыллар алъякъда шу мени йимик бир улан чыгьып айтгъан, бизге “къанна къазакъ йыргъа” айланып етишген бир йырда шулай сёзлер бар: