Балдай татлы сузлэр сочинение

Балдай татлы туган телем

        Туган тел… Аһәңле, ягымлы, моңлы, тиңләшеп булмаслык. Чөнки үзенә җиләкле каенлыкларның һәм болыннарның башларны әйләндергеч хуш исләрен, басуларның һәм урманнарның җилдә шаулавын, туган җиребезнең исләрен  үзенә сеңдергән ул. Халкыбызның телдән дә кыйммәтлерәк хәзинәсе юк. Нәкъ менә тел халыкның холкы, аның хәтере, тарихы һәм рухи бөеклеге булып тора. Халыкның уй- фикерләрен, хисләрен, гореф –гадәтләрен, традицияләрен, мәдәни- рухи мирасын тапшырырга булышучы чара булып тел тора.Туган телебез балачактан ук безне  урап алга дөньяны аңларга, аның тылсымлы серләрен ачарга ярдәм итә. Тарихта телне кулланмаган бер халыкны да табып булмый. Ул кешеләргә бер- берсен аңларга булышкан, яшәү өчен кирәк- яракны табу өчен берләштергән, табигать көчләренә каршы торганда ярдәмче буларак кулланылган.

        Сүз тормышта бик зур урынны биләп тора. Билгеле булганча, ул кеше язмышына тәэсир итә,  бер мизгелдә кешенең рухын күтәрә яки төшерә һәм аны бәхетле итә яки аптырашта калдыра ала. Шунысы аяныч: кайвакыт кешеләр телебезне бернинди сүзлектән дә табып ала алмаслык сүзләр белән пычраталар. Белмим бу нидән килеп чыга торгандыр: әллә телгә түбәнсетеп караудан, әллә телне белмәгәнлектән.

        Кем туган телен, туган халкын кимсетә, санга сукмый, шул хөрмәткә һәм игътибарга лаек түгел.Чын күңелдән әйткән сүзләр белән без дуслыкны тикшерәбез, иң назлы сүзләр белән йөрәгебезне сөйгәнебезгә ачабыз, үткен һәм “корыч кебек” каты сүзләр белән дошманга каршылык күрсәтәбез. Туган тел белән сокланмыйча, олыламыйча, аны белмичә һәм өйрәнмичә торып туган туфрак, туган җир буенча йөрергә ярамый.

        Дәверләр аша узучы,буыннан-буынга тапшырылучы, бизәкле, хуш исле, мәңге шиңмәс гөл ул – татар теле. Ул миләш агачының тәлгәшләре белән, зәңгәр күзле күкбаш таҗлары белән, ак чәчәкле шомырт белән һәм хуш исле бөтнек белән чигелгән. Татар теле халыкның зиһенен, намусын, мәдәниятен, данын саклаучы иң мөһим рухи байлык. Безнең татар сүзебез ачлыктан үлсә дә, туңса да, төрмәләрдә булса да, дөньяда күп нәрсәләр күрсә дә, барлык каршылыкларны җиңеп чыкты һәм һаман да күпләрнең йөрәкләрен җилкендереп тора. Бүгенге көндә безнең телебезгә бигрәк тә мәхәббәт ялкыны һәм рухи тазалык кирәк.

        Әйдәгез туган телебезне саклыйк, хөрмәт итик, үстерик, аның сафлыгы һәм матурлыгы турында кайгыртыйк, бер- беребезгә ягымлы сүзләр генә әйтергә тырышыйк. Шул вакытта гына дөнья яхшырыр һәм мәрхәмәтле булыр.

Балаларны итагатьле, тәрбияле, тәртипле итү максатыннан язылган шигырь. Шигырьнең эчтәлеге балаларда уңай йогынты тәрбияли; бер-берсенә, әйләнә-тирәдәгеләргә игътибарлы, ягымлы булырга этәргеч уята.

Алган илимий булактардагы маалыматтарга таянсак, аталган жанрдын тарыхы, чындыгында эле ушундай экен. Эссени адегенде ишке орношуу кезинде жазылуучу маалымат алуучу иш кагазы катары карашса көрүнөт, же азыркыча алганда чакан же кеӊири формада жазылган резюме сыяктуу да кабылданса керек. Ошондо  ишке жаӊыдан орношуп жаткан   адам өзүнүн адистик билими, кесиптик жөндөмү, алдыдагы планы, ишти жүргүзүүдөгү  ыкмалары, жетишер ийгиликтери тууралуу платформасы  катары жазышкан десе да болчудай экен.

Чындыгында, эссе жанры – чыгармачылыктын бардык  эле жанры сыяктуу адамдын ички толгонуусун чагылдырган, эркин жазылуучу чыгарманын бир түрү.  Анткени ар бир адамдын айта   турган ою бар, айта албай жүргөн толгонуулары бар, бирөө менен тажрыйбасын, ички сезимдерин  бөлүшкүсү келет.  Ал ой кээде кыска, кээде чоӊ көлөмгө  «батуусу»  ыктымал. Аны ар бир адам баяндап береби, сүрөттөп жазабы, ой толгоо түрүндө жазабы, сюжет түзөбү же түзбөйбү, демек, баары адамдын чыгармачыл эркин тандоосу аркылуу ишке ашмакчы. Ушуга жараша алганда,  эссе адамдын айтайын деген оюн, ички толгонуусун, турмушка болгон көз карашын эркин чагылдыруунун бир формасы катары көрүнөт. Ошон үчүн эссе деген эмне дегенде, ага түрдүүчө баа беришет, түрдүүчө мүнөздөшөт  жана ага түрдүүчө баа берилип келет.

Мисалы: биринчиден,  айрым учурда эссени «жүрөктүн музыкасы» деп да коюшат, ошого жараша аны «ойдун музыкасы» деп да мүнөздөп жүргөндөр бар. Экинчиден, эссеге публицистикалык ой жүгүртүү сыяктуу учурдун маанилүү коомдук проблемаларын чагылдыруу да мүнөздүү. Анда коомдун курч проблемаларын ортого коюу менен, аны чечүүнүн жолдорун сунушташат, өзү жашаган учур менен бетме-бет келишип, ой талашат. Ошондуктан, кээде эссени  «дүйнө менен талашып-тартышуунун куралы» деп да коюшат. Андай учурда эссенин мазмунунда  учурдун абалы, анын картинасы сөз  менен тартылып, жазуучунун ага болгон жеке мамилеси айтылат да, ал мамилеси улуу адамдардын накыл кептери менен бекемделип, алар жашаган мезгил  менен өзү жашаган мезгилди тематикалык жана проблемалык жалпылыктар менен байланыштырышат. Ойлорунун аныктыгын далилдешет.

Анна Гурьевна гомере буе Түбән Кама шәһәре мәктәпләрендә балаларга татар теле һәм әдәбияты укыткан педагог иде. Шәһәрдә керәшен фольклор ансамблен (соңыннан аңа “Сүрәкә” исеме бирелде) оештыручыларның берсе булды. Ансамбльдәгеләргә үз куллары белән пәрдәләрдән беренче сәхнә киемнәрен текте. Халык иҗаты йорты директоры Анатолий Богатырев белән бергәләп, керәшен җыру-биюләрен өйрәтеп, аларны сәхнәгә алып чыкты. (Кызганыч, Анна Гурьевна да, Анатолий Степанович та арабызда юк инде).

Анна Бутяева үзе укыткан мәктәптә беренче керәшен музеен оештырып, аңа экспонатлар туплады, укучыларын Актүбә авылына алып барып, керәшеннәр тарихын альбомнарга теркәтте. Үз керәшене белән чиксез горурланып, тормыш һәм тел үзенчәлекләрен өйрәнүгә дә зур игътибар бирде Анна Бутяева. Аның иң соңгыларыннан берсе булган түбәндәге язмасы – шуңа дәлил.

“Олыларны олыла, үзең дә олыгаерсың” дигән мәкаль миңа бик ошый. Керәшеннәрдә үзеңнән өлкәннәргә һәм кечеләргә эндәшү рәвеше үзенә бер аерым сүзләр тезмәсеннән тора.

Бала дөньяга килеп, теле ачыла башлагач, шушы сүзләр тезмәсен чылбыр шикелле хәтеренә сала бара. Нәниен имезгәндә, көйли-көйли, әнисе менә бу сүзләрне кабатлый: “әни”, “нәнә”, “нәнәй”, “әннә”, “мама”. Ә инде үзләрен ашатып-туйдырып торучы кадерле кешегә – атага күрсәтеп: “Бу – “әти”, “тәтә”, “әттә”, “папа” була”, – ди елмаеп.

Әби белән бабай янында үскән бала күңеленә, җырлар белән такмаклап менә бу сүзләр салына: “Әби мәми бирә, бабай бал бирә, бәби зур үсә, әнә шулай, әнә шулай, сине күрергә җырак әбиең белән җырак бабаең (алары әни яклап була) килер, тизрәк үс”.

Шулай итеп, баланы ике яклап та туганнар белән таныштыру дәвам итә. Бала үзенең туганнарына да матур сүзләр белән дәшергә тиеш: “дәү дәдәй”, “бал дәдәй”, “май дәдәй”, “бәләкәй дәдәй”, “ак дәдәй”, “җырак дәдәй”, “кечти дәдәй”.

Кыз туганга – “түти”, “дәү түти”, “тутай”, “май түти”, “бал түти”, “кечти түти”, “бәләкәй түти”, “җырак түти”; ана яклап туганнарга – “җырак түти”, “җырак дәдәй”, “апак түти”, “чибәр түти”; ата ягы туганнарга – “дәү әти”, “дәү әни”, “апай түти”, “бал түти”, “май түти” дип эндәшү гадәте яши безнең керәшеннәрдә.

Элгәре “кыз бала – күрше тавыгы”, дип әйтелгән, ягъни кыз баланың кияүгә чыгып китәчәге истә тотылган. Кыз бала, килен булып төшкәч, йөрәккә ятышлы матур сүзләр тагын да арта. Ул иренең анасына – “бием”, “әни”, ә иренең атасына – “әти”, “биатам”, дип дәшә.

Киленне качырган кешеләргә (ир ягы туганнары) ул “әнки”, “әтки” дип дәшәргә тиеш. Бу олы кешеләр – яшьләрнең тормыш сакчысы, аларга ярдәм итеп яшәргә тиеш булалар.

Киленнең балалары да аларны якын итеп, “әтки бабай”, “әнки әби” дип йөриләр. Олы көндә ул балаларга иң матур күкәй бирелә. Әтки бабасы белән әнки әбисе аларны үз балаларыннан ярма бөртеге кадәр генә ким дип саный.

Килен кеше ир ягы ир-ат туганнарның олысына – “биагай”, кечесенә – “җанагай”, кыз туганның олысына – “ак бием”, кечесенә исә “печкәчәм” дип дәшәргә тиеш. Киленне, бигрәк тә, әвен сукканда күзләгәннәр, субагачын такмаклап төшерсә, “кулы эшкә ятып тора”, дип сөенгәннәр.

“Сөйдергән дә тел, көйдергән дә тел” дип юкка гына әйтмәгәннәр шул. Борынгыдан килгән йола – тел яшерү. Килен биатасыннан тел яшерә, сөйләшми. Моның өчен тел ачтыру йоласы – сөйләштерү өчен киленгә бүләк хәзерләгәннәр.

Шушы матур сүзләрне кулланып, килен гаиләгә тыйнак кына кереп киткән.

Кияү кеше кәләшенең ата-анасын – “әби”, “бабай”, кызның тутасын – “кайнигәч”, сеңлесен “балдыз” дип йөрткән, кайберләрен хатыны ничек атаса, шулай дәшкән.

Гаилә татулыгын, телебез матурлыгын, күңелебез сафлыгын теләсәк, бу сүзләр яңадан әйләнеп кайтыр дип өметләнәм. Шушы язманы укыгач та, олыларга ихтирамлы эндәшү сүзләрен тормышта куллана башлыйк, белмәгәннәргә өйрәтик.

Керәшен дөньясындагы яңалыкларны ВКонтакте, Телеграм-каналда карап барыгыз. 

Хәбәрләрегезне 89172509795 номерына «Ватсап» аша языгыз.

Telegram-канале
Подробнее: http://tuganaylar.ru/news/novosti/aybagyru-byt

Telegram-канале
Подробнее: http://tuganaylar.ru/news/novosti/aybagyru-bytсоциаль челтәрләрендәге группалардан укып, белеп барыгыз.

Алган илимий булактардагы маалыматтарга таянсак, аталган жанрдын тарыхы, чындыгында эле ушундай экен. Эссени адегенде ишке орношуу кезинде жазылуучу маалымат алуучу иш кагазы катары карашса көрүнөт, же азыркыча алганда чакан же кеӊири формада жазылган резюме сыяктуу да кабылданса керек. Ошондо  ишке жаӊыдан орношуп жаткан   адам өзүнүн адистик билими, кесиптик жөндөмү, алдыдагы планы, ишти жүргүзүүдөгү  ыкмалары, жетишер ийгиликтери тууралуу платформасы  катары жазышкан десе да болчудай экен.Чындыгында, эссе жанры – чыгармачылыктын бардык  эле жанры сыяктуу адамдын ички толгонуусун чагылдырган, эркин жазылуучу чыгарманын бир түрү.  Анткени ар бир адамдын айта   турган ою бар, айта албай жүргөн толгонуулары бар, бирөө менен тажрыйбасын, ички сезимдерин  бөлүшкүсү келет.  Ал ой кээде кыска, кээде чоӊ көлөмгө  «батуусу»  ыктымал. Аны ар бир адам баяндап береби, сүрөттөп жазабы, ой толгоо түрүндө жазабы, сюжет түзөбү же түзбөйбү, демек, баары адамдын чыгармачыл эркин тандоосу аркылуу ишке ашмакчы. Ушуга жараша алганда,  эссе адамдын айтайын деген оюн, ички толгонуусун, турмушка болгон көз карашын эркин чагылдыруунун бир формасы катары көрүнөт. Ошон үчүн эссе деген эмне дегенде, ага түрдүүчө баа беришет, түрдүүчө мүнөздөшөт  жана ага түрдүүчө баа берилип келет.Мисалы: биринчиден,  айрым учурда эссени «жүрөктүн музыкасы» деп да коюшат, ошого жараша аны «ойдун музыкасы» деп да мүнөздөп жүргөндөр бар. Экинчиден, эссеге публицистикалык ой жүгүртүү сыяктуу учурдун маанилүү коомдук проблемаларын чагылдыруу да мүнөздүү. Анда коомдун курч проблемаларын ортого коюу менен, аны чечүүнүн жолдорун сунушташат, өзү жашаган учур менен бетме-бет келишип, ой талашат. Ошондуктан, кээде эссени  «дүйнө менен талашып-тартышуунун куралы» деп да коюшат. Андай учурда эссенин мазмунунда  учурдун абалы, анын картинасы сөз  менен тартылып, жазуучунун ага болгон жеке мамилеси айтылат да, ал мамилеси улуу адамдардын накыл кептери менен бекемделип, алар жашаган мезгил  менен өзү жашаган мезгилди тематикалык жана проблемалык жалпылыктар менен байланыштырышат. Ойлорунун аныктыгын далилдешет.