Ц1еран арц сочинение

9 класс. Поурочни планаш. Лит-ра. 4 четверть.

Урокан ц1е: Бадуев С. «Ц1еран арц». Кулдевич а, цунна
т1аьхьабозурш а.

1алашо: «Ц1еран
арц» повестан чулацам а, исбаьхьаллин башхаллаш а. Пурстоьпан Куьлдевичан,
цунна т1аьхьа бозучу Мирзин, Эльбертан амалш.

Урок д1аяхьар.

1.Ц1ахь 1амийнарг хотту.

2. Керла коьчал йовзийтар.

«Ц1еран арц» повестан чулацам а, исбаьхьаллин
башхаллаш а. Пурстоьпан Куьлдевичан, цунна т1аьхьа бозучу Мирзин, Эльбертан
амалш.

Къоман ламасташ повесть т1ехь гайтар. Хонмурд а,
цуьнан доьзал а. Бано а, Залуба а. Нохчийн зударийн оьздангалла, цара шайн сий,
къоман г1иллакхаш лардар.

 Повестехь исбаьхьаллин сурт х1отторан башхаллаш.

3. Дешархошка хаттарш.

1. Муьлхачу хенахь хилла г1уллакх ду Бадуевс шен
повеста т1ехь дуьйцург?

2. Хонмурд муьлхачу социальни тобанан векал ву?

3. Х1ун нах бу Кулдевиччий, Мирзий?

4. Муха къуьйсу къинхьегамхоша шайн парг1ато, стенах
гучудолу и?

5. Дийца, Банон, цуьнан йо1ан Залубин вастех лаций.

6. Муха д1адерзадо млланаша Хонмурдан ц1енош дагар, Бано,
Залуба ялар, стенна т1е дуьгу цара и? Оцу сацамо церан муьлха амал гучуйоккху?

7. Муьлха идея ч1аг1йо яздархочо оцу повестаца?

4. Урокан жам1 дар.

5. Ц1ахь: аг1о 124-134 еша, хаттаршна жоьпаш.

Урокан ц1е: Бадуев С. «Ц1еран арц». Хонмурд а, цуьнан доьзал а.

1алашо: «Ц1еран
арц» повестан чулацам а, исбаьхьаллин башхаллаш а. Пурстоьпан Куьлдевичан,
цунна т1аьхьа бозучу Мирзин, Эльбертан амалш.

Урок д1аяхьар.

1.Ц1ахь 1амийнарг хотту.

2. Керла коьчал йовзийтар.

«Ц1еран арц» повестан чулацам а, исбаьхьаллин
башхаллаш а. Пурстоьпан Куьлдевичан, цунна т1аьхьа бозучу Мирзин, Эльбертан
амалш.

Къоман ламасташ повесть т1ехь гайтар. Хонмурд а,
цуьнан доьзал а. Бано а, Залуба а. Нохчийн зударийн оьздангалла, цара шайн сий,
къоман г1иллакхаш лардар.

 Повестехь исбаьхьаллин сурт х1отторан башхаллаш.

3. Дешархошка хаттарш.

1. Муьлхачу хенахь хилла г1уллакх ду Бадуевс шен
повеста т1ехь дуьйцург?

2. Хонмурд муьлхачу социальни тобанан векал ву?

3. Х1ун нах бу Кулдевиччий, Мирзий?

4. Муха къуьйсу къинхьегамхоша шайн парг1ато, стенах
гучудолу и?

5. Дийца, Банон, цуьнан йо1ан Залубин вастех лаций.

6. Муха д1адерзадо млланаша Хонмурдан ц1енош дагар,
Бано, Залуба ялар, стенна т1е дуьгу цара и? Оцу сацамо церан муьлха амал
гучуйоккху?

7. Муьлха идея ч1аг1йо яздархочо оцу повестаца?

4. Урокан жам1 дар.

5. Ц1ахь: аг1о 124-134 еша, хаттаршна жоьпаш.

Урокан ц1е: Бадуев Саь1идан кхоллараллин мехалла.

1алашо: Бадуев Саь1идан кхоллараллин мехалла йийцаре яр.

Урок д1аяхьар.

1.Ц1ахь 1амийнарг хотту.

2. Керла коьчал йовзийтар.

Дукха ю Бадуев С. Исбаьхьаллин произведенеш. Цо
боккхачу лаамца язйора берашна лерина произведенеш. Школана оьшу дешаран книгаш
, к1езиг йоза хуучу баккхийчарна лерина книгаш язйина Бадуев Саь1ида. Цу
тайпана шуьйра бу Бадуев Саь1идан кхоллараллин чулацам.

3. Дешархошка хаттарш, т1едахкарш.

1.Бадуев Саь1идан кхоллараллин тематика муха яра?

2. Муха лерина Бадуев Саь1идан кхолларалла ц1еяххана
болчу нохчийн яздархоша?

3. Нохчийн литература, исбаьхьаллин культура кхиарехь
х1ун маь1на ду Бадуев Саь1идан кхоллараллин?

4. Урокан жам1 дар.

5. Ц1ахь: аг1о 124-126 еша учебник т1ера, хаттаршна жоьпаш.

Урокан ц1е: Мамакаев 1аьрбин дахаран, кхоллараллин некъ.

1алашо: Мамакаев 1аьрбин дахаран, кхоллараллин некъ
бовзийтар.

Урок д1аяхьар.

1.Ц1ахь 1амийнарг хотту.

2. Керла коьчал йовзийтар.

Мамакаев 1аьрбин дахаран, кхоллараллин некъ.

Поэтан кхоллараллехь Даймохк а, цуьнан хазачу 1аламан
суьрташ а.

Лирически турпалхочуьнан Даймахке а, шен халкъе а болу
хьанал а безам, цуьнан вахаран 1алашо халкъан хьашташка хьажийна хилар. Поэтан
лирикехь  безам а, доттаг1алла а. Юкъараллийн дахарехь поэтан декхарш а, поэзин
меттиг а.

3. Дешархошка хаттарш а, т1едахкарш а.

1. Мамакаев 1аьрбин бераллин, дешаран хенах лаций
дийца.

2. Маца араяьлла Мамакаев 1аьрбин дуьххьарлера
поэтически книга? Муха яра цу т1ехь зорбатоьхна произведенеш?

3. Дагаяийта шаьш хьалха 1амийна Мамакаев 1аьрбин
«Винчу юьрта» ц1е йолу повесть. Муха ду цуьнан маь1на а, муха ю исбаьхьаллин
мехалла а?

4. Урокан жам1 дар.

5. Ц1ахь: аг1о 127-130 еша учебник т1ера, хаттаршна жоьпаш.

Урокан ц1е: Мамакаев 1. «Кавказан латта».

1алашо: Поэтан
кхоллараллехь Даймохк а, цуьнан хазачу 1аламан суьрташ а. Лирически
турпалхочуьнан Даймахке а, шен халкъе а болу хьанал а безам, цуьнан вахаран
1алашо халкъан хьашташка хьажийна хилар.

Урок д1аяхьар.

1.Ц1ахь 1амийнарг хотту.

2. Керла коьчал йовзийтар.

Поэтан кхоллараллехь Даймохк а, цуьнан хазачу 1аламан
суьрташ а.

Лирически турпалхочуьнан Даймахке а, шен халкъе а болу
хьанал а безам, цуьнан вахаран 1алашо халкъан хьашташка хьажийна хилар. Поэтан
лирикехь  безам а, доттаг1алла а. Юкъараллийн дахарехь поэтан декхарш а, поэзин
меттиг а.

3. Дешархошка хаттарш а, т1едахкарш а.

1. Поэтан Даймахке болу бовха безам муха билгалболу
стихотворени т1ехь?

2. Билгалъяха стихотворенин исбаьхьаллин башхаллаш.

3. Дагахь 1амае шайна хазахеташ йолу стихотворенин
кийсак.

4. Урокан жам1 дар.

5. Ц1ахь: аг1о 153-157 еша, цхьа кийсак дагахь,  хаттаршна
жоьпаш.

Урокан ц1е: Мамакаев 1. «Йо1е».

1алашо: Поэтан
лирикехь  безам а, доттаг1алла а. Юкъараллийн дахарехь поэтан декхарш а, поэзин
меттиг а.

Урок д1аяхьар.

1.Ц1ахь 1амийнарг хотту.

2. Керла коьчал йовзийтар.

Поэтан кхоллараллехь Даймохк а, цуьнан хазачу 1аламан
суьрташ а.

Лирически турпалхочуьнан Даймахке а, шен халкъе а болу
хьанал а безам, цуьнан вахаран 1алашо халкъан хьашташка хьажийна хилар. Поэтан
лирикехь  безам а, доттаг1алла а. Юкъараллийн дахарехь поэтан декхарш а, поэзин
меттиг а.

3. Дешархошка хаттарш а, т1едахкарш а.

1. Поэтан Даймахке болу бовха безам муха билгалболу
стихотворени т1ехь?

2. Муха бу лирически турпалхочун синхаамаш?

3. Муха гайтина стихотворени т1ехь ц1ена, оьзда
безаман ойла?

4. Дагахь 1амае оцу стихотворенин шайна хазахеташ йолу
кийсиг.

4. Урокан жам1 дар.

5. Ц1ахь: аг1о 158-160 еша, цхьа кийсак дагахь,  хаттаршна
жоьпаш.

Урокан ц1е: Мамакаев 1. «Сайн к1анте», «Даге».

1алашо: Лирически турпалхочуьнан Даймахке а, шен халкъе а болу
хьанал а безам, цуьнан вахаран 1алашо халкъан хьашташка хьажийна хилар. Поэтан
лирикехь  безам а, доттаг1алла а. Юкъараллийн дахарехь поэтан декхарш а, поэзин
меттиг а.

Урок д1аяхьар.

1.Ц1ахь 1амийнарг хотту.

2. Керла коьчал йовзийтар.

Поэтан кхоллараллехь Даймохк а, цуьнан хазачу 1аламан
суьрташ а.

Лирически турпалхочуьнан Даймахке а, шен халкъе а болу
хьанал а безам, цуьнан вахаран 1алашо халкъан хьашташка хьажийна хилар. Поэтан
лирикехь  безам а, доттаг1алла а. Юкъараллийн дахарехь поэтан декхарш а, поэзин
меттиг а.

3. Дешархошка хаттарш а, т1едахкарш а.

1. Х1ун ойла йойту х1окху стихотворенеша?

2. Дахарехь поэтан меттиг а, поэзин декхарш а муха
билгалдоху стихотворени т1ехь?

3. Стеган дахарехь «сирла де» муьлхарг лору поэта?

4. Даймахкана а, халкъана а муьт1ахь хила везар муха
гайтина стихотворени т1ехь?

5. Стихотворенин коьрта маь1на муха ду?

4. Урокан жам1 дар.

5. Ц1ахь: аг1о 160-165 еша, цхьа кийсак дагахь,  хаттаршна
жоьпаш.

9 кл. Урокан ц1е: Мамакаев 1. «Кавказан латта»,
«Йо1е», «Сайн к1анте», «Даге» стихаш

1алашо: Поэтан
кхоллараллехь Даймохк а, цуьнан хазачу 1аламан суьрташ а.  Поэтан лирикехь 
безам а, доттаг1алла а. Лирически турпалхочуьнан Даймахке а, шен халкъе а болу
хьанал а безам, цуьнан вахаран 1алашо халкъан хьашташка хьажийна хилар.

Урок д1аяхьар.

1.Ц1ахь 1амийнарг хотту.

2. Керла коьчал йовзийтар.

Поэтан кхоллараллехь Даймохк а, цуьнан хазачу 1аламан
суьрташ а.

Лирически турпалхочуьнан Даймахке а, шен халкъе а болу
хьанал а безам, цуьнан вахаран 1алашо халкъан хьашташка хьажийна хилар. Поэтан
лирикехь  безам а, доттаг1алла а. Юкъараллийн дахарехь поэтан декхарш а, поэзин
меттиг а.

3. Дешархошка хаттарш а, т1едахкарш а.

1. Поэтан Даймахке болу бовха безам муха билгалболу»Кавказан
латта» стихотворени т1ехь?

2. Муха гайтина «Йо1е» стихотворени т1ехь ц1ена, оьзда
безаман ойла?

3. Х1ун ойла йойту х1окху стихотворенеша?

4. Дахарехь поэтан меттиг а, поэзин декхарш а муха
билгалдоху стихотворенеш т1ехь?

5. Стеган дахарехь «сирла де» муьлхарг лору поэта?

6. Даймахкана а, халкъана а муьт1ахь хила везар муха
гайтина стихотворенеш т1ехь?

7. Стихотворенийн коьрта маь1на муха ду?

8. Билгалъяха стихотворенийн исбаьхьаллин башхаллаш.

9. Дагахь 1амае шайна хазахеташ йолу стихотворени.

4. Урокан жам1 дар.

5. Ц1ахь: цхьа стих.дагахь,  хаттаршна жоьпаш.

Урокан ц1е: Мамакаев 1. «Нохчийн лаьмнашкахь» поэма язъяран истори.

1алашо: Поэми
т1ехь нохчийн халкъан хьалхалера дахар гайтар. Аслаг1ий, Сельхьат. Церан къона
дахар х1аллакьхиларан бахьана.

Урок д1аяхьар.

1.Ц1ахь 1амийнарг хотту.

2. Керла коьчал йовзийтар.

 Поэми т1ехь нохчийн халкъан хьалхалера дахар гайтар.
Аслаг1ий, Сельхьат. Церан къона дахар х1аллакьхиларан бахьана. Авторан ойла.

«Нохчийн лаьмнашкахь» поэмин лирический, эпический
билгалонаш.

Поэмин стих а, меттан башхаллаш а.

Мамакаев 1аьрбин кхоллараллин мехалла.

Литературан теори. Лирикех кхетам балар. Поэтически маттах кхетам
балар. Поэмех кхетам балар.

3. Дешархошка хаттарш а, т1едахкарш а.

1. «Нохчийн лаьмнашкахь» ц1е йолчу поэмин проблематика
муха ю?

2. Муха къастайо автора шен поэми т1ехь доттаг1аллин
а, безаман а тема?

3. Муха х1оттийна поэми т1ехь селехьатан васт?

4. Аслаг1ин васт къастаде.

5. Хьалхалерчу заманахь халкъо 1азап лайна хилар муха
билгалдолу поэми т1ехь?

4. Урокан жам1 дар.

5. Ц1ахь: аг1о 166-181 еша, хьалхара дош дагахь,  хаттаршна
жоьпаш.

Вина 1903 шеран 23чу автустехь Соьлжа г1алахь чекхъяьхна хъехархойн курсаш, болх бина школехь.Нохчийн драмтеатрехь исбаьаллин куьгалхо лаьттина.Язъян волавелла 1925ш. Доций дийцарен,  стихаш араевлла нохчийн духхьарлерчу «Серло» газетехь.

Са1ида дуьххьара язйина « Мацалла» ц1е йолу         повесть. 1928-1929 ш. Язйина повесташ: «Бешто», «Ц1еран арц». 1930ш. нохчийн литературехь дуьххьарлера роман « Пет1амат».

 Бадуевн кхоллараллин некъ 10 – 12шаре бен бах ца Белла. Цуьнан дахаран некъ хаьдда 1937ш. Гулагехь. Оцу йоццачу хенахь Са1ид язъян ларийна иттаннаш дийцарш, повесташ, поэмаш. Иза ву пхийтта сов пьесин автор.      

Бадуев Са1ид нохчийн литературан бухбиллархо ву.

Просмотров
32 102

 9 классан дешархошна к1оштан   нохчийн литературин олимпиадин тесташ.        

1. Муьлхачу произведенин юкъара ду х1ара мог1анаш?

                 «Юха а мостаг1ий                                                 Баьччалла т1еэц                                                                                                

                  Берзийна готте,                                                   Анас д1ах1оьтти

                 Юха а къевли д1а                                                  Мехкан тур ду х1инца

                 Хадийна гуо.                                                         Даьккхинарг цо!..»        

             1) «Дег1аста»;                                                         3) «Тимуран тур»;      

             2) «Лаьмнийн дийцар»;                                          4) «Къоьзана».

2. Нохчийн поэзехь дуьххьара г1улчаш яьхнарг ву:

               1) Дудаев 1абди;                                                   3) Мамакаев 1аьрби;

               2) Сальмурзаев Мохьмад;                                    4) Айсханов Шамсудди.

3. Нохчийн халкъан иллеш муьлхачу жанрана юкъадог1у:

               1) проза;            2)  поэзии;         3) драматурги;        4)  барта кхолларалла.

4. Х1окху дешнийн автор ву:

     «…нохчийн фольклор 1амор, аьттехьа а меттигера маь1на долуш хилла ца 1а. Цкъацкъа нохчийн фольклоран масех дашехь дуккха а эзарнаш шерийн геннара аьзнаш хеза.»                                                                                                            

              1) Пушкин А.С.;                2) Яковлев               3) Услар П.К.;                       4) Семенов Л.П.

5. Кхаа дешдекъах лаьтташ стопа а йолуш, тохар (ударный слог) хьалхарчу дешдекъана т1ехь делахь, иза ю:

                  1) ямб;                    2) анапест;            3) дактиль;             4)  хорей.

6. Муьлхачу произведенин т1ера ду х1ара мог1анаш:

              «-Новкъахь д1ахьаьжча гира сунна далош йийсарш. Доккха х1ума а ду х1ара-м, кхечара вайга схьакхуьйлу, вайчара Турце кхуьйлу йийсарш!»

     1) С. Бадуев «1адат» 

    2) 1. Гайсултанов «Болат-г1ала йожар»

    3) Х. Ошаев «Иччархо Абухьаьжа Идрисов»

    4) С. Яшуркаев «Напсат»

7.  Муьлхачу шарахь арадала доладелла, «Серло» ц1е а йолуш, нохчийн дуьххьарлера газет?

                       1)   1923;                2) 1925;               3) 1934;               4) 1922.

8. «Ненан б1аьрхиш» поэма язйина:

      1) Абузар Айдамировс;                                                3) Сайд-Хьусайн Нунуевс;

      2) Хьасан Сайдулаевс;                                                4) Хьамзат Саракаевс.

9. Ш. Арсонукаевн «Тимуран тур» поэми т1ехь Fmhpewf толам къовсуш леттарг мила ву?

         1)  Борзаб1аьрг;                        2) Чаку                   3) Бахьадур;                         4) Бахьаг.

10. «Къоьзана» поэмин автор ву:

   1) Муса Ахмадов;      3) Мохьмад Мамакаев;             2) 1арби Мамакаев;            4) Ямлихан Хасбулатов.

11.Сулейманов Ахьмадан муьлхачу поэми т1ера ду х1ара дешнаш:

                                    К1ентан яххьий, йоь1ан Эххьий ма гойла д1адаьлла де.

                                    Кхана уьш д1адовлуш делахь, ца вехаш со тахна ле…

        1) «Дог дохден ц1е»;                                                              3) «Лойша сунна»;

        2) «Дахаран генаш»;                                                                4) «Ц1ен книга» я 1еса поэма».

 12.  Нохчийн гоьяьллачу поэтессас Анзорова Балкана язйина:

          1) «Нохчийчоь – сан маьрша ага»;                           3) «Деган аз»;

          2) «Безаман декхар»;                                                 4) «Б1аьвнаш».

13. Муьлхачу авторан, муьлхачу произведенин т1ера ду х1ара дешнаш:

   «…И даь1ахкаш – шовзткъе доьалг1ачу шарахь Казахстанехь кхелхинчу кхуьнан доьзалан яра, шен махкахь д1айохка ц1а яхьаш…                                                                                                                         Да, нана, зуда, к1ант,йо1».

1) 1. Дадашевн «Дайна бер»;                                                         3) С.-Хь. Нунуевн «Лазийна шовда»;

2) С. Яшуркаевн «Маьрк1аж-бодан т1ехь к1айн хьоькх»;         4) М. Ахмадовн «Мохк бегийча».

14. «Х1усамнанас х1ар а ши хьаша т1еэцна, тоьхна кхарна уьстаг1 а бийна, шорт а даа а, мала а шун х1оттош. Цул т1аьхьа, кхана чарх а елла, д1авохуьйтур ву шуьша аьлла, охьавижийна…».

Муьлхачу туьйранна  т1ера ду и дешнаш:

1) «Ч1инг1аз»;                                                                      3) «Астаг1а Тимар»;

 2) «Хьекъал долу йо1»;                                                       4) «Мискачу стеган к1ант».

15.  Муьлхачу илли т1ехь массо а цхьаьна гайтина ву, Вайн халкъан турпалхой:

 Мадин Жаьммирза, Таймин Биболат, Зайтан Шихмирза, Жумин Акхтула,   Баьччин Элмарза.

1) «Аьккхин Жанхотан илли»;                                            3) «Жумин Акхтулин илли»;

2) «Чеченарчу Мадин Жаьммирзан илли»;                       4) «Эла Муслстан, Адин Сурхон илли».

16. Муьлхачу поизведенин турналхой бу х1орш:

                Муц1а, 1ума, хьалдолу Куьйра, къехо Кана.

        1) «Кхетаме Хьамид»;                                         3) «Жа1у»;

        2) «Олдам»;                                                          4) «Тимуран тур».

17. Мила ву «1а» стихотворенин автор:

    1) Ахьмад Нажаев;                                                       3) 1абди Дудаев;

    2) Шамсуддин Айсханов;                                            4) Cаь1ид Бадуев.

18. «Ц1еран арц» повесть т1ехь муьлха турпалхо ву 40 шо хир долуш?

         1) Хонмурд;                             2) Кулдевич;

        3)  Мирза;                                    4) Элберт.

19.  «Ц1еран арц» повесть т1ера хьенан ду х1ара дешнаш:

             «- Ахь х1ун дей, бакъдерг дийца ахь, х1умма а хир дац хьуна!.. Эхь ду хьуна харцдерг дийцар: хьо-х воккха ст                            

         1) Кулдевичан                    2) Мирзин;          3) Элбертан;                       4) Моллин.

20. «Оьзда мотт – г1иллакх-оьздангаллин бух» жими сочинени язъе.

                                              Дог1а

                         9 класс.  Нохчийн литература.

1	3
2	1
3	4
4	4
5	3
6	2
7	2
8	2
9	3
10	4
11	2
12	1
13	2
14	2
15	1
16	3
17	2
18	2
19	3

Обновлено: 12.03.2023

Ас гаре сатесна езар,
Цкъамукъне хьажахьа соьга,
Сан даг т1ера г1ура д1аякха
Суна-м хьан б1аргийн нур оьшу.
Хила тар ло хьуна кхи везаш
Ца воллу цуьнца хьо къийса.
Ас хьоьга дукха ца доьху
Цкъамукъне хьажахьа соьга,
Цкъа хьаьжна латийна алу
Валлалца ягийта воллу.

Тарло хьан дог маьрша хила,
Безам а бовзанза шена,
Делахь а, хьоьга сатуьйсийла яц сан,
Оццул ирс долуш вац со.
Хьоьга сайн т1и ерзар доьхуш
Ца воллу хьан некъаш хедо.
Ас хьоьга дукха ца доьху
Цкъамукъане хьажахь соьга
Ахь хьаьжна латийна алу
Валлалца ягийта воллу.

Октябрь 2011 шо.

Портал Проза.ру предоставляет авторам возможность свободной публикации своих литературных произведений в сети Интернет на основании пользовательского договора. Все авторские права на произведения принадлежат авторам и охраняются законом. Перепечатка произведений возможна только с согласия его автора, к которому вы можете обратиться на его авторской странице. Ответственность за тексты произведений авторы несут самостоятельно на основании правил публикации и законодательства Российской Федерации. Данные пользователей обрабатываются на основании Политики обработки персональных данных. Вы также можете посмотреть более подробную информацию о портале и связаться с администрацией.

© Все права принадлежат авторам, 2000-2022. Портал работает под эгидой Российского союза писателей. 18+

«Послушав его, согласишься, не споря,

Что всем, кому дорог, кто в душу проник.

Он глубже по мысли глубокого моря

Так, годы спустя, переведет на русский язык это стихотворение А.Кусаев.

Подготовившись, я сумела поступить на отделение чеченского языка и литературы филологического факультета ЧИГУ. Изучение родного языка пошло научным способом и снова спасибо людям, раскрывшим мне научную значимость нашего языка: профессорам Р.А.Саламовой, М.Р.Овхадову, А.Д.Тимаеву, З.Джамалханову.

Богат, богат наш язык и богатством служит народу.

«Звенел он веками (что годы ему?),

Не стареет знаменитое стихотворение Ш.Арсанукаева, как не стареет ни сам язык наш, ни вопрос его изучения, применения, развития.

Последние годы вопрос этот обсуждается особенно активно. Это и понятно: от решения его зависит быть или не быть Чеченской республике? Не просто Республике с чеченской атрибутикой и гимном, а Республике с государственным чеченским языком —

Конституцией, делопроизводством во всех сферах деятельности и управления, обучением в учебных заведениях и т.п.

«Хьо бен бац сан аг1о —

Сан куьйган аьтто,

Дог дуззуш сан кийрахь

Разве будут такие слова так же звучать на другом языке, как на родном?! Вот и И.Адуев, молодой поэт, пишет об этом, потому и я привожу его слова на чеченском языке.

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Технологически карта.

2. Предмет: Нохчийн литература.

4.Урокан тайпа: Довзийтаран.

5.Урокан г1ирс: книга, тетрадь, ручка, слайдаш, яздархочун сурт, видео фильм.

6.Урокан раг1 : №1 (3-г1а четверть)

7.Х1оттош долчун хьесап (гайтамаш). 1алашонаш.

Кхеторан: Авторан 1алашо а, повестан д1ах1оттам а.

Кхиоран: Берийн ойла дешарна т1еерзор . Даймохк безаран ойла кхиор.

Кхетош—кхиоран: Нохчийн литературе болу безам кхиор.

Урокан некъ.

1.Хьехархочун дош. Яздархочух лаьцна боцца хаамаш. (1амийнарг карладаккхар)

Бадуев СаьIид-Салихьах лаьцна болчу шен дагалецамашкахь яздархочо Саидов Билалас яздо: «ТаьIно бIаьргаш долуш, даим, цхьана хIуманан кIорггера ойлаеш санна, хабийна хьаьжан юкъ а йолуш, юккъерчу дегIахь волу иза къамелана башха тIера вацара. Къамелдеш волчунна тамана наггахь дош алар, вела къажар бен, ша дукха лен хууш а, я и дезаш а вацара. Амма иза доккха похIма долуш, башхачу корматаллин стаг вара. Шен халкъан ирсехьа, и ирс сирла а, дуьззина а хилийтарехьа дIахьочу къийсамехь кIадо йоцуш а, майра а вара»

БерхIитта декъе екъна ю повесть. Иза дIайолало Iаламат халчухIоьттина, кешнийн кертахь цкъа цхьана борза тIе хIуттуш, тIаккха вукху борза тIе хIуттуш, шен бала балхош лела, кхетамчохь ву я тиларчу вахана хаа хала долчу хьоле вирзина волу Бешто гайтарца. Йоьшуш волчунна чIогIа Iаьткъаш сурт ду иза. Стен халчухIоттийна техьа Бешто? ХIун ду-техьа стаг сел халчу Iазапе вуллуш, цуьнга кхаьчнарг? Мича балано кагвина-техьа гIеметта хIоьттина волу къонаха, олий, ерриге ойла повесть тIехь хиндолчунна тIейоьрзу. ТIаккха схьадаржадо яздархочо Бешто халчухIоттийна долу гIуллакхаш.
Повесть тIерачу хиламийн чаккхе ю автора иза дIайолалуш гайтинарг. Цу тайпана, хьалхарчу декъа тIехь дешархочун берриге тидам произведени тIехь хиндолчу гIуллакхашна тIе а хьовзабой, кхидIа, шолгIачу декъа тIехь дуьйна, произведенин чулацамехь долу гIуллакхаш шаьш хиллачу рогIехь схьагойту.
Повестан дакъош кегий ду, амма царах хIоранна тIехь а къастош долчу гIуллакхийн кхочушхилла долу сурт хIоттийна. Иштта, кIеззиг меттиг дIалоцуш . Доккхаха долчу «цIа чохь, мокхачу цIенкъарчу истанга тIехь, мотт а биллина, цомгаш Iуьллуш Бештон нана РакаIат яра». Шаьшшиъ бен, «кхин доьзалхо а, кхин да а воцуш цхьа ши стаг» ду и шиъ.
Бештона езаелла хьалдолчу нехан йоI Бусана. Кхо шо а ду иза Бусанина тIехьийзаш волу. Бусанина Бешто а веза. Амма наха дуьйцу: «Бусанас Бешто лево, иза цуьнга йогIур яц», − бохуш. Цундела цамгаро лаьцна Iуьллучу РакаIата сагатдо, цо боху шен кIанте: «Нагахь йогIур йолуш елахь, и ялаяй а, кхин ялаяй а, сан бIаьрг хьоьжуш боллушехьа, цхьа зуда ялаехьа. Хьан да дIаиккхичхьана кхин дика суна дайна а дацара. ХIинца со ялале, хьо вайн цIен тIе воьрзуш гайтахьа суна».
Нанна муьтIахь ша хиларе терра, РакаIатан лаам кхочуш а беш, Бусаница дерг къастор ду ша олий, сацадо Бештос. Кхузахь дIадуьйлалуш ду повестан коьрта сюжетан зIе шайх лаьтташ йолу гIуллакхаш.
«Бештон» сюжет, озийна пха санна, юлаелла ю, цхьана а меттехь малъялар доцуш. Повестан хиламаш шайн кхиарехь гайтина бу. Произведени тIера хиламаш иштта хаддаза кхуьуш гайтар бахьана долуш, яздархочун таро хилла шен турпалхоша кхочушдеш долу гIуллакхаш дуьззина гайта а, оцу гIуллаккхашкахула церан амалш ма-ярра гучуяха а.
Повестан сюжет кхиар керла персонажаш, керла хиламаш юкъабалор хилла ца Iаш, персонажийн дог-ойла, амалш, сатийсамаш − ерриг а церан чухале лерина гучуяккхар а ду.
Бадуевс сюжет кхоллар ша-тайпа къастамаш болуш ду. Масала, цо шен турпалхой Iаламат халчу киртиг тIе хIиттабо, тIаккха оцу чолхечу хьелашкахь цара лелочуьнца схьагойту церан амалш. Иштта ю яздархочун дукхахйолчу произведенийн сюжетан (дагалоцур вай «ГIу», «ПетIамат», «Баудди», «Пхи туьма», дуккха а кхиерш а). Цкъацкъа турпалхочунна тIехIуьттуш долу хала гIуллакхаш цхьаъ хилла а ца Iа, уьш масех нисло.
Иштта ю «Бешто» повестан сюжет а. БештогIеран уьйтIа а лилхина, Бусанин наха дов доккху. Хьасана, бе а бехк боцуш, «Бештона коьртах шаьлта туьйхира. Бешто сов чIогIа бIагор беана, хьаьвзаш го а боккхуш, шайн уча аркъал вуьйжира». Чов цIан а йина дIайихкича, жимма меттавеана Бешто, цомгуш Iуьллучу шен нанна тIевахара, амма «вуьшта а, цамгаро чIогIа ницкъ бина кIелйисина йолу РакаIат, шен кIантана, цIеххьана кхайкхина ара а ваьккхина, чевнаш яр ла а ца делла», елла хиллера. Бешто холчу хIоьттира: «Баба. баба. — аьлла, Бешто, шен корта а лоцуш, РакаIатана улло вуьйжира. ТIаккха, хьала а айавелла, шен ненан юьхь тIе куьг а хьоькхуш, кхо юха а элира: «Баба. баба. ахь хIун дин. баба! ахь хIун дин? — кхуьнан бIаьргех мела хи хьаьдира, ненан са даларо кхунна шена коьртах хилла чов йицйинера, хIара, цунна улло а воьжна, воьлхуш Iуьллура».
Дукха хан ялале иштта халчухIоьттина шен нанна юххехь Iачу Бештона дагатесира, Бусана яло баханчу накъосташна ша бахьанехь цхьа бохам хила там бара аьлла. ТIаккха иза, царна тIаьхьа ваха лерина, нуьйр а кечйина, божли чу вахара говр араяккха, амма Бештона белла Iуьллуш карийра шена дукха безаш хилла дин. Цунна «Iаьржа бIагор беара, и сурт гича», «ша цхьаъ бен кхин са долу дегI доцчу божал чохь цхьаннах а ийза а ца луш, велха волавелира, чохь елла Iуьллучу шен нанна а, белла Iуьллучу кху шен динна а».
Бештона тIехIуьттуш йолу халонаш цу тIехь а кхача ца ло. Яздархочо кхин дIа а кIаргдо шен турпалхочун амал таллар.
Шайн дас Бусана жа долчу Мусига маре лур ю аьлла, делла дош лардеш, Бусана шена везачу Бештога ца яхийта арабевллачу цуьнан вежарех цхьаннан, Вахьидан, карах Бусана ле. Иза яло ваханчу Бетас, Бештона хилла лаьтта бохамаш а ца хууш, схьадийцира кхуьнга Бусанех хилларг. «Бусана ели-кх Вахьидан карах», – цо аьлча, и дешнаш шена хеззашехь, Бештос, буьйдачу дошо дагийча санна, шен даг тIе куьг диллира: цуьнан бага, цхьаъ ала воллуш санна, гIаьттинчохь йисира; иза шершшина утармица охьавахара». Жимма хан яьлча меттавеанчу Бештона Бетех бехк хийтира: «Бета! Хьох эхь хета суна, Бусана йийна аьлча, и ла а ца делла, са даьлча санна, со охьавожарна. Бусанин ялар ахь соьга хазийча, сан дегIе цхьа лазар иккхира, хIуъа хаьддехь а, сан кийрара цхьа хIума а хедира. Суна цкъа а дIа ца даьндолу ан хIоьттина, со цо талхор а ву. Со телхина ваьлла стаг ву. Атта-м ца хIоьттина хьуна суна и ан. ЛадогIалахь, Бета. Чохь елла Iуьллуш со вина сан нана ю; сайн велла ваша санна дукха безна сан дин а божли чохь белла Iуьллуш бу; сайн сил дукха езна Бусана а шен вешин карах елла Iуьллуш ю», – аьллачу Бештон бIаьргех мела, даккхийра, горга хин тIадамаш луьста эга дуьйладелира».
Бешто декъаза стаг ву, цуьнан докъазалла иза къен хиларх йоллу. Бешто къен волу дела, ца йохуьйту цуьнга Бусана. Иза къен а, цхьалха а хиларо маршо ло ХьасангIарна цуьнан керта а лилхина, Бештона етта а, шайна луъург цунна тIехь кхолла а.
Юьртахойн юкъаметтигаш къеггина гайтархьама, чекхвоху Бадуевс шен турпалхо оццул чIогIачу халонех. Сел ира сюжет авторна оьшу шен персонажех дерг ма-хуьллу дика хаа, церан амалш ма-ярра гучуяха, церан ойланийн кIоргене кхача.

Бадуев Саьидан зорбанехь араевлла книгаш

Лев Лермонтов запись закреплена

F1: Чеченская литература, 2 Ж, Халикова А.Х.

I:
S: Кхоллараллин некъ хедира Нажаевн
-: 1930
+: 1937
-: 1938
-: 1925

I:
S: Х1ара бахьана долуш дитира Бадуев С. дешар
-: йо1 бахьана долуш
+: да кхалхарца
-: цамгар бахьана долуш
-: деша ца делла

I:
S: Х1окхуо д1ахийцира 1инах чуйоьдучу Бикатун куьг
-: марйишас
+: ц1ийнадас
-: мардас
-: лулахочо

I:
S: Х1ара бохам хилла Бештона
+: говр елла
-: шича велла
-: да велла
-: доттаг1 велла

I:
S: Боккха бохам беара Бештона
+: Рака1ат яларо
-: доттаг1чун нана
-: ден йиша
-: да велла

I:
S: Къайма ву
-: хехо
-: лор
+: хьехархо
-: пурстоп

I:
S: Хьамидан да ву
-: 1усман
-: Юсуп
+: Мурда
-: Мохьмад

I:
S: Х1ара хан яккха вохуьйту сибрех
+: 10
-: 25
-: 11
-: 14

I:
S: Жима турпалхо Ваха велира
-: больницехь
+: кхийкина хи чохь
-: маьнги т1ера чувоьжна
-: лазийна

I:
S: Вахин валар хилира
+: ден карах
-: ден де керах
-: ненан карах
-: цамгарх

I:
S: Муьлхачу жанрехь болх бина Нажаевс
-: критика
+: поэзи
-: драматурги
-: проза

I:
S: Мамакаев 1ьарби велла шен
-: 75
-: 65
+: 40
-: 54

I:
S: Мамакаев 1аьрби детдомехь дешна ваьлча вахара деша
-: институте
-: хьехархойн училище
+: Шериповн ц1арах йолчу рабфаке
-: реальни училище

I:
S: Мамакаев 1ьарби вина х1окху кхиъна
+: Лаха-Неврехь
-: Шелахь
-: Соьлжа-Г1алахь
-: Аргунехь

I:
S: Мамакаев 1аьрбин да кхелхина и жима волуш
+: 3 шо
-: 10 шо
-: 15 шо
-: 20 шо

I:
S: Мамакаев 1аьрбин ден валар хилира карах
-: доттаг1чун
+: мостаг1ийн
-: лулахочун
-: лоьрийн

I:
S: Шерипов ц1арах йолу рабфак чекхъяьккхина кху шарахь
+: 1936
-: 1954
-: 1940
-: 1031

I:
S: Мамакаев 1аьрби кхелхина х1окху шарахь
+: 1958
-: 1913
-: 1915
-: 1917

I:
S: Нохч-Г1алг1айн АССР-н яздархойн союзехь консультант вара Мамакаев 1аьрбин
+: 1957
-: 1955
-: 1937
-: 1982

I:
S: Мамакаев 1аьрбин литературни г1оьнца кхиъна
+: Айдамиров А
-: Бексултанов М
-: Абдуллаев Л
-: Ахмадов М

I:
S: Мамакаев Мохьмад язъян волавелла жималлехь
-: 19 шо
-: 18 шо
-: 13 шо
+: 16 шо

I:
S: Нохчийн дуьххьарлерачу букварь т1ехь барта произведенийн х1окху жанрана зорба тоьхна хилла
-: эшарш
-: иллеш
+: кицанаш
-: туьйранаш

I:
S: Х1окху оьрсийн яздархочо, оьрсийн элпашца д1аязйина нохчийн халкъан ши йиш
-: А. С. Пушкин
+: Л. Н. Толстой
-: А. А. Фет
-: М. Ю. Лермонтов

I:
S: Г1опахь ишкол йиллина
-: Толстой
+: Услар
-: Яковлев
-: Дешериев

I:
S: Грозный г1опахь нохчашна курсаш ехкира
-: 1877
+: 1862
-: 1867
-: 1839

I:
S: Сальмурзаев Мохьмад хилла
-: пурстоп
-: хьехархо
+: къехо
-: хьолада

I:
S: Сальмурзаев Мохьмад хьуьжарера д1аваьккхина
-: вон дешарна
+: х1аваэхула т1ома вала г1ортарна
-: цомгуш
-: нана цомгуш хилча

I:
S: 1аьрбийн алфавитан бух т1ехь х1оттийна хилла йолу алфавит т1еэцна
-: октябрьски революци
-: т1еман шераш
+: Советан 1едал т1едеъча
-: паччахь 1едал

I:
S: Карарчу хенан алфавит х1оттийна хилла
-: 1916
-: 1912
+: 1938
-: 1934

I:
S: Советан 1едал доккхуш хилла волу турпалхо
+: Шерипов Асланбек
-: Нурадилов Ханпаш
-: Магомед Мирзоев
-: Устарханов Ахмед

I:
S: Х1окху яздархочо шина шарал сов зама яьккхина нохчийчохь
-: М.Ю. Лермонтов
-: А.С.Пушкин
+: Л.Н.Толстой
-: А.А. Фет

I:
S: Музаев Нурдин кхелхина шо
-: 1932
-: 1922
+: 1983
-: 1926

I:
S: Х1ара декхарш дара нохчийн литературу, нохчийн яздархошна хьалха х1иттош
+: керлачу дахаран мехаллаш т1еч1аг1ъяр
-: шира 1адаташ лардар
-: малхбузун демократин мехаллаш
-: динан мехаллаш хестор

I:
S: Социалистически реализм литературехь кхоллаелла
+: оьрсийн
-: гуьржийн
-: эрмалойн
-: казахийн

I:
S: СССР-н яздархойн хьалхарчу съездехь Бадуев С. д1акхайкхира нохчийн яздархойн социалистически реализм
+: уьш и караерзош бу аьлла
-: оьшуш бац аьлла
-: царна и евзаш яц аьлла
-: уьш цунна реза бац аьлла

I:
S: Нохчийн литературан бухехь хилла идиологи
-: бусалба динан
-: керста динан
+: коммунистически парти
-: къоман

I:
S: Нохчийн литературу дикачу аг1ор гайтар т1едуьллуш дара
+: белхан стаг
-: совдегар
-: моола
-: капиталист

I:
S: Бешто карийра д1аваьлла
-: ловзаргахь герз кхетта
-: цамгаро лаьцна
+: кешнашкахь
-: Вахьидан карах

I:
S: Бештон езаран ц1е
+: Хадижат
-: Сийлаха
-: Хьава
-: Х1ижан

I:
S: Нохчийн литературехь дийцаран говзанча, дийцаран жанр лакхаяьккхинарг
-: Мамакаев М
-: Эдилов Х
+: Бексултанов Муса
-: Арсанукаев Ш

I:
S: Нохчийн литературехь эссе, жанр юкъаялийна яздархо
-: Алиева З
-: Ахмадов м
+: Бексултанов М
+: Арсанукаев Ш

I:
S: Ошаев Халид вина
-: 1912
-: 1950
+: 1898
-: 1922

I:
S: Ошаев Халид вина меттиг
-: Веданахь
-: Шелахь
-: Макажахь
+: Воздвиженски слободехь

I:
S: Кху шерашкахь Ошаев Халида доьшу реальни училищехь
-: 1956
+: 1909-1916
-: 1913
-: 1936

I:
S: Ошаев Халид деша воьду
-: лоьрин дешар деша
-: хьехархойн институте
+: Петербурге хьуьнан институте
-: хьуьжаре

I:
S: Х1окху шарахь воьду Ошаев Халид хьуьнан институте
-: 1918
-: 1930
+: 1916
-: 1920

I:
S:Октябрьски революци хуьлуш Ошаев Халид вара:
-: Москвахь
-: институтехь
+: ц1ахь
-: хьуьжарехь

Къоначу театран балха тIехь жигара дакъалаьцна ца Iаш, ша гоьваьлла драматург хиларе терра, театрана башха репертуар латтийна ца Iаш, къоман театран исбаьхьаллин куьйгалхо вара СаьIид бохуш, дуьйцу 30-чу шерашкахь Нохч-ГIалгIайн драматически театрехь болх биначара. Нохчийчохь а, республикал арахьа а дика бевзаш болчу артисташа шаьш дуьххьара театре даьхкинчу муьрехь актерийн болх шайна безабаларехь а, цул тIаьхьа шайн корматалла кхиарехь а Бадуевс шайна динчу гIоьнан лаккхара мах хадабо.

• Нохчийн, гIалгIайн драматургехь белхалойн классан тема дуьххьара хIоттийнарг Бадуев СаьIид хилла. «Дашо Iам» цIе йолчу пьеси тIехь драматурго гайтина тайп-тайпана къаьмнех болчу нефтяникаша, йохьалле а буьйлуш, къинхьегаман толамаш бахарца Даймехкан хьал алсамдаккхар. Граждански тIеман хьокъехь ю автора историн бакъдолчунна тIехь язйина «ЦIен гIап» цIе йолу турпалаллин драма. Ерриг советски драматургехь тоьлашха лоруш хиллачу К. Треневн «Любовь Яровая», Вс. Ивановн «Бронепоезд 14-69», Б. Лавреневн «Разгром» цIерш йолчу произведенийн могIарехь Бадуевн «ЦIен гIап» пьеса лаьтташ хилар билгалдоккху цуьнан драматурги теллинчу литературоведа Айдаев ЮшаIа. Пьеси тIера хиламаш билгалйолчу меттехь – Iалхан-Юьртахь – кхочушхуьлуш бу. Коьрта долчу декъана пьесин чулацаман бухехь берг Iалхан-Юьртахь Деникинан эскаршна дуьхьал бина цIеяххана болу тIом бу. Исторически бакъдолчуьнца цхьаьнадогIуш дара Бадуевс шен пьеси тIехь белхалоша а, ахархоша а граждански тIамехь паргIатонехьа къийсам латтор гойтуш долу суьрташ. Iаламат боккха кхиам хилира «ЦIен гIап» цIе йолчу драмин. Яздархойн Ерригсоюзни хьалхарчу съездехь вайнехан литературин хьокъехь ша динчу къамелехь Айсханов Шамсуддис билгалдаьккхира: «Нохч-ГIалгIайн керлачу актераша хIиттош С. Бадуевн «ЦIен гIап» цIе йолу пьеса а ю. И пьеса хIинцале Нохч-ГIалгайн областан шерачу аренгарчу а, ламанца йолчу а ерриге ярташкахь хIиттийна а, колхозхоша чIогIа магийна а ю».

• 1933 шеран 25 июнехь арадаьллачу «Грозненский рабочий» газето яздора «ЦIен гIап» бохучу пьесех лаьцна: «Пьеса кхаа-деа сохьтехь лаьтта, цуьнан ейтта эпизод а, пхиъ дакъа а ду. Амма хьовсархойн зал оцу ерриге а хенахь тIехъюьззина хуьлу, адамаша дIалоцу массо маьIиг а, кораш а, неIсагIеш а, чуьра араболу некъ а. Хьовсархой Бадуев СаьIидан «ЦIен гIап» цIе йолчу граждански тIеман хьокъехь нохчийн къинхьегаман ахархоша а, грозненски пролетариато а Шатиловн, Бичераховн, Чуликовн, Алиевн, кхечеран а кIай гвардейцийн бандашна дуьхьал герзашца латтийначу къийсаман хьокъехь йолчу пьесе хьовсуш бу.

• Къоман театран сцени тIехь, даим а шен кхиам а болуш, дуккха а шерашкахь лаьттира Бадуевн «ЦIен гIап». 1936 шарахь Нохч-ГIалгIайн драматически театр Белоруссехь гастролашкахь йолуш а, Москва къаьмнийн театрийн фестивале кхайкхича а, цуьнан репертуарехь Бадуевн кхоъ пьеса хилла: «ЦIен гIап», «ПетIамат», «ЦаIебийна зудаялор». Иштта баккхий кхиамаш хилира драматурган дукхахйолчу произведенийн. Бадуевн «ПетIамат» цIе йолу пьеса а, «Бешто» цIе йолчу повесть тIехь хIоттийна пьеса а вайн заманахь а ю Нохчийн пачхьалкхан драматически театран репертуарехь. Бадуевн цхьайолчу драматически произведенийн тексташ яйна, кароза ю. Иштта «ЦIен гIап» пьесин текст а, хьалхара ши сурт бен карийна дац. Бадуев СаьIидан пьесаш нах шайга хьовсуш а, нахана езаш а яра. Драматурган произведенийн турпалхой, цуьнан пьесаш тIера хиламаш халкъан дахарера схьаэцна а, халкъана хьалха лаьтташ йолу Iалашонаш кхочушьяре хьажийна а бара. Цундела адамашна оьшуш яра и пьесаш, резахуьлуш цара тIе а оьцура уьш. Лакхахь билгал ма-даккхара, Бадуевс исбаьхьаллин литературехь баккхий кхиамаш бахаран бахьана дара коьрта долчу декьана иза халкъан барта кхоллараллина тIетевжаш хилар, халкъан барта произведенех цо кхоллараллица пайдаэцар. Амма яздархочун исбаьхьаллин корматалла кхиарехь, цуьнан кхоллараллин хатI шардаларехь доккха маьIна дара Бадуев даим оьрсийн а, кхечу къаьмнийн а литературех Iемаш хиларан, цо хаддаза оьрсийн бак¬кхийчу яздархошца доттагIаллин, кхоллараллин уьйраш латтош хиларан.

«Тхан хьерхархо, тхан накъост Горький!»

Бадуев СаьIид 1943 шарахь кхелхина лоруш дара

-75%

Читайте также:

  

• Конкурс о животных для начальной школы

  

• Даниил гранин место для памятника краткое содержание

  

• Очерк достоевского пушкин краткое содержание

  

• Положение о школьном музее 2021

  

• Ирвинг альгамбра краткое содержание

Родной язык – язык родины

12.01.2008 14:23

Я очень любила и люблю читать… 70-е годы XX века — годы моей юности, моего становления как личности. А тогда это происходило и с помощью художественной литературы. Не могу не подчеркнуть преимущество художественной литературы в формировании человеческого «Я» по сравнению с другими (техническими, сценическими и др.) средствами воспитания человека и формирования его умозрения…

Сейчас, анализируя 30-летней давности пути поиска своего «Я», с большим удовлетворением отмечаю то, что чеченский язык явился основным критерием моего профессионального (а потому и жизненного) выбора.

Хотя то были годы, когда чеченский язык был дискредитирован как «бедный, невыразительный, бесперспективный», когда говорить на нем считалось чуть ли не дикостью и преступлением, не говоря уж о его изучении, которое считалось не престижным.

Но и тогда были люди, мужественные люди, ставшие на защиту родного языка. Помню, с каким трепетом относились мы к стихотворению Шайхи Арсанукаева «Ненан мотт». Оно явилось для меня и таких, как я, 16-18 летних чеченских юношей и девушек, настоящим открытием… родного языка:

«Послушав его, согласишься, не споря,

Что всем, кому дорог, кто в душу проник.

Он глубже по мысли глубокого моря

И выше гор снежных — чеченский язык».

Так, годы спустя, переведет на русский язык это стихотворение А.Кусаев.

Среди нас, чеченской молодежи, начались художественные чтения на чеченском языке. Разумеется, чтение не всегда было ровным, грамотным — сказывалось незнание чеченского алфавита, да и самого разговорного языка. Первые наши книги — «Арби» У.Гайсултанова, «Ц1еран арц» С.Бадуева, потрясшие нас своей психологической и художественной высотой.

Тогда впервые я задалась вопросом: «Как могла я мыслить не на родном языке? Сны видеть не на своем языке? Мечты свои формулировать не своими словами?» И меня еще сильнее потянуло к чеченскому языку как к самому родному… Началось самостоятельное его изучение с азов. До сих пор благодарна всем, кто тогда, так или иначе помог моей встрече с родным языком: это бывший зам. министра образования ЧР (ныне покойный — Дала декъал войла иза!) Ш.Чаплуев, близкий друг чеченского поэта Шаида Рашидова; Абузар Сумбулатов, глубокий знаток как чеченского языка, так и ислама. К сожалению, в смутные 90-е годы он пропал без вести; Вахита Гехаев, Ваха Таймасханов, Иса Юнусов, являвшиеся в школе для нас образцом чистой чеченской речи, а ныне занимающие видные должности во властных структурах республики.

Подготовившись, я сумела поступить на отделение чеченского языка и литературы филологического факультета ЧИГУ. Изучение родного языка пошло научным способом и снова спасибо людям, раскрывшим мне научную значимость нашего языка: профессорам Р.А.Саламовой, М.Р.Овхадову, А.Д.Тимаеву, З.Джамалханову.

Теперь я сама много лет преподаю чеченский язык в школе, но не перестаю удивляться его богатству. Я назвала бы его исключительно порядочным явлением, так как в нем лишь формой слова фиксируются нюансы человеческого общения: «ала-хьара ахь…»

Буквальный перевод звучал бы в форме сослагательного (условного) наклонения «сказал бы…», когда, на самом деле, часть слова — хьара — это и русское «пожалуйста», и чеченское элементарное почитание другого лица (собеседника).

Богат, богат наш язык и богатством служит народу.

«Звенел он веками (что годы ему?),

Народу опорой служа своему».

Не стареет знаменитое стихотворение Ш.Арсанукаева, как не стареет ни сам язык наш, ни вопрос его изучения, применения, развития.

Последние годы вопрос этот обсуждается особенно активно. Это и понятно: от решения его зависит быть или не быть Чеченской республике? Не просто Республике с чеченской атрибутикой и гимном, а Республике с государственным чеченским языком —

Конституцией, делопроизводством во всех сферах деятельности и управления, обучением в учебных заведениях и т.п.

«Хьо бен бац сан аг1о —

Сан куьйган аьтто,

Дог дуззуш сан кийрахь

Нохчалла латто».

Разве будут такие слова так же звучать на другом языке, как на родном?! Вот и И.Адуев, молодой поэт, пишет об этом, потому и я привожу его слова на чеченском языке.

М.Эскербиева «Зама» №1-2, 1 января 2008 г.