Ц1ыху напэ сочинение на кабардинском языке

^

НАЛО ЗАУР

ЩоджэнцIыкIу Алий и фэеплъу.

Къум пшахъуэхур джабэжь мафIэу

Къигъэплъами дыгъэм,

ГъуэгурыкIуэм нэсыжыным

Химыхыж и гугъэр.

Жыхьэнмэ лъэмыжым хуэдэу,

КIыхьщи пэщылъ гъуэгур,

КIуэ пэтыхукIэ хощI и гуащIэм,

Мэхъур махэ и гур.

ГъуэгурыкIуэм и Iyp плъыхукIэ,

МэункIыфIыр и нэр,

ЗимыщIэжу ар къоджалэр,

Нэсыпауэ псынэм.

Къэмэхауэ хэлъщ пшахъуэхуми,

Ар къегъэткIур дыгъэм;

Дуней псор исыж къыпфIощIыр,

ЗэщIищтауэ лыгъэм.

Мис абдежым зы yд гуэрыр

Къыщохутэ занщIэу;

ЛIыр фIэлIэнкIэ тешынауэ.

Псы IурaкIэ псынщIэу.

ЗыкъещIэжыр лIы мэхами

КъотIысыжыр хуэму,

Удыр лIым.и щыпэлъагъути,

Зэпеплъыхь тэмэму.

Цы Iуданэ плъыжькIэ и нэр

Хуэдэщ къэдыхьам,

Псалъэу жиIэм гур еIулIэр,

Ещхьу хуэш хыxьaм.

«Берычэт бесын, цIыху щхьэпэ! –

ЛIым и макъыр къoIy:-

Зы псы фалъэ сегьэфэжыт …» —

­Удым лIыр йолъэIу.

АтIэ удхэр зыгъэудыр

Лей зэрахьэр арщ.

Мис мы удми и мурадыр

ЩIэпхъаджагъэ гуэрщ.

«Хьэуэ,- жеIэр,- уезгъэфэнкъым

ПщIэншэу зы псы ткIуэпс.

Псы ухуеймэ, къызгурыIуэ,

ЩумыгъэкIыу нэпс.

Гъэ къэсыхукIэ псым и уасэу

КъысхуэпщIынщ зы тыгъэ,

Аращ сэри сиIэр Iycy,

Сытынш уи мыгyгъэ.

Сэ уэ тыгъэу къыпIысхынур

Си гум фIэфI къудейрщ.

Уэ уимыIи ныбжесIэнкъым,

НэгъуэщI сыт ухуей!»

«3ахуэщ»,-жеIэ, лIыр гуроIуэ,

Псы шынакъ йофэж;

Дыгъэ бзийхэр махэ хъуати,

Я гъуэгу тоувэж.

• • •

Ер вы бжьакъуэм къызэрикIыр

ТщIамэ, Iуэху къэхъунт?

Ер псы фалъэм зэрыхэлъыр

ИщIам, лIыр ефэнт?

А псы фалъэм къикIa Iуэхур

КъэтIуэтэнщ иджы.

Ар къэфщIэну фэ фыхуеймэ,

Мы тхыдэжьыр вджы.

I

ДокI илъэсыр. Гъатхэ хъуащи

ЩIым телъыжкъым уэс,

Бацэ щапхъыу зыщапхъэхым,

Удыр лIым деж къос.

Цы Iуданэ плъыжькIэ и нэр

Хуэдэщ къэдыхьам,

Псалъэу жиIэм гур еIулIэр,

Ещхьу хуэш хыxьaм.

Вий щIэщIаyэ вэуэ хэтти,

ЗанщIэy лIыр къэскIащ,

«Сыхьэт мыгъуэм сыхуэзати… »

ЛIыжьым игу къэкIащ.

Удым жеIэр: «Илъэс хъуащи,

Хьэкъыр къызэтыж.

Сызыхуейр уи напэр арщи,

ЖыпIам уемыпцIыж.

Уэ укIыrrэ пхэмылъыжкIэ

Упсэун къэнэн,

Уэ уи напэр сэ къызэпткIэ,

Уивхэр бгым дэнэн!»

КъызокIуэкIри и фэр шэхуу

«Хьэуэ!» — жеIэр лIым, —

Сэ си напэр, си укIытэр

Уэстынкъым, сыплIам!

CIых ухуеймэ, мылъкуу сиIэр,

Уеблэм сыгъэпщылI.

СIихыфыну сэ си напэр

Дунейм теткъым зылI».

«Ауэ щыхъукIэ,- жеIэр удым, —

Уи бзэр къыпIызох.

Зи укIытэр зигу пымыкIым,

Ар ухуейм къыхэх!»

И щхьэ тхъуар къыфIохур лIыми,

Мэхъур арэзы.

Мэдий и бзэр асыхьэтми,

ЖимыIэжу зы.

ШауэнапщIэм Iэнкун хъуауэ

ЛIыр гупсысэу тесщ.

Гуауэ иныр къылъысауэ

И гур мафIэм ес.

«Ягъэ кIынкъым»,- жеIэр игукIэ,

И щхьэр къeIэтыж;

Еубыдыжри пхъэIэщэкIыр.

Лажьэу хоувэж.

* * *

II

ЕтIанэгъэм жыг гъэгъахэр

Хуэдэщ телъым уэс.

Къэщхьэлъауэ сэтэнейхэр

Удыр лIым деж къос.

Цы Iуданэ плъыжькIэ и нэр

Хуэдэщ къэдыхьам,

Псалъэу жиIэм гур еIулIэр,

Ещхьу хуэш хыхьам.

Хадэ ипщIэу хэтти лIыжьыр,

ФIанэр Iэпыхуащ.

«Сыхьэт мыгъуэм тхьэм ухуишэ»… —

­Удым лIыр ебгащ.

Гум едзакъэу къодыхьэшхри

Удым жеIэр мыр:

«СыкъэкIуащ уи напэр схьыну,

Ар Алыхь Iэмырщ.

АтIэ напэр сэ къызэпткIэ,

Сытыр уэ пxэщIын?

Уэ укIытэ пхэмылъжкIэ,

Упсэун къэнэн!»

«Хьэуэ,- жеIэр игукIэ бзагуэм,

­Напэ уэзмытын,

Лей къызохыр уэ щIэпхъаджэм,

Тхьэм уищI хэутэн!»

«Ауэ щыхъукIэ,- жеIэр удым,-

Уи нэр къыпIызох.

Зи укIытэр зигу пымыкIым,

Ар ухуейм, къыхэх».

И гум хьэлъэу къощэIукIри

ЛIыр мэхъу арэзы.

Дунейр занщIэу мэункIыфри

Илъагъужкъым зы.

Бзагуэу, нэфу жэщ къытохъуэ,

Губгъуэм къонэ ар.

Нэху щыпауэщ къуэ къылъыхъуэм

ЩыпэщIэхуэжар.

* * *

Напэр нэкIэ ихъуэжынум

ЗэрегуакIуэщ щхьэж.

Бзагуэ хъуами, нэф хъупами.

ЛIыфIыр щIемыгъуэж.

Зэзэмызэ къызэфIонэ,

Нэпси къыфIыщIокI.

Ауэ напэр ихъуэжыну

Зэи игу къэмыкI.

III

Гъатхэ пасэщ ещанэгъэр,

ПцIащхъуэр уэгум щос.

ЛIыжьыр дэлъу гъатхэ дыгъэм

Удыp занщIэу къос.

Блэм и щIыфэу, уд Iэ гъурыр

ЛIыжьым щеIусам,

Щылъэтащ ар щтэIэщтаблэу,

Ещхьу блэ зэуам.

«СувыIэнкъым,- жeIэ удым,

­Сымыхьау уи напэр;

ЗэфIэкIынущ ар тынш дыдэу,

ЩоIусам си Iэпэр.

Уи укIытэр сэ къызэптым,

Уи яужь сокIыж.

Уи ни уи бзи уи укIытэм

ПэкIуэу узотыж.

ЦIыхум напэр зэран хуохъур,

НасыпыфIэ ещI.

ЦIыхум напэр игъэлъапIэм,

Мэхъу и жыпыр нэщI».

«Хьэуэ! — жеIэр лIыжьым игукIэ,

3ыми димыхьэх:

— Сэ схуэщэнкъым си укIытэр,

Ухуейм, си псэр хэх».

«Ауэ щыхъукIэ,- жеIэр удым, —

Телъхьэ ин пхузощI:

Дунеишхуэм фIыгъуэу телъыр

Уасэ хъун къысфIощI».

«Хьэуэ! — жеIэ лIыжьым игукIэ,

­Ухэмыт а псом,

УкIытэншэу упсэу нэхърэ

НэхъыфIщ умыпсэум».

«Армэ хъункъэ,-жеIэр удым,

­Уи псэр къыхызох.

Уи укIытэр уигу пымыкIым,

Ар ухуейм къыхэх».

«Захуэщ!» — жеIэр. Зы ткIуэпс закъуэ

Нэпсу нэм къыщIокI.

Асьrxьэтым щIоху и лъакъуэр,

Хуэму и псэр xокI.

* * *

Напэ хужьу щылъщ а хьэдэр,

Нурыр къыщхьэщех,

ЦIыхуу щыIэм ягъэлъапIэу

ЛIым и хьэдэр дах.

Напэ къабзэм и къабзагъэр

Дыгъэ бзийм хыхьащ,

Анэ псоми я быдзышэм

Бынхэм хухалъхьащ.

А къабзагъэр сабиинэм

УщIэплъам щолъaгъу,

ЦIыху напэншэр абы щIэплъэм,

Щохъур и нэм бжэгъу.

Нэхур щыщкIэ, а къабзагъэр

Дыгъэм щIым къехьэс.

ЦIыху напэншэм зэрыIуплъэу

ЗанщIэу и нэр къес.

8. ^

НАЛО А.

(Хъыбар)

Къэбэрдейм цIэрыIуэ гуэр исащ, Хьэтуукъуэ ХьэтIохъущыкъуэкIэ еджэу. ЛIыгъэкIи, хабзэкIи, теплъэкIи, псалъэкIи дэбгъуэн щымыIэу. Iуэхур Iэщэрэ акъылрэ хуэкIуамэ, жылэ псо и уасэу ябжу, къытекIуэ хэкум имысу, апхуэ­дэлIт ХьэтIохъущыкъуэ и цIэр зэрыIуар.

НтIэ, апхуэдэлIхэм я цIэр нэгъуэщI лъэпкъхэм я дежи нэсыркъэ — Хьэтуукъуэ ХьэтIохъущыкъуэ и хъыбар къущ­хьэхэми ялъэIэсащ. Джылахъстэнейр къущхьэкIэ зэджэр осетинхэрщ. Мыбы жыхуиIэри ахэрщ. Ти, ХьэтIохъущы­къуэ и цIэр къущхьэм нэсащ.

Къущхьэхэми яхэтт Астап и къуэ Джага Мылъхуэс жаIэри лIы хахуэ гуэр. Джага Мылъхуэсым и цIэри Къэ­бэрдейм къэсащ: Хьэтуукъуэ ХьэтIохъущыкъуэ къылъэ­Iэсащ.

ЛIитIым я цIэ зэлъэIэса нэужь, зым зыр къилъыхъуэу хуежьэри, апхуэдэу лIитIым зэрылъагъуну мурад ящIам зэрыгъуэтынтэкъэ — зэрыгъуэтащ, зэрылъэгъуащ. «ЛIы ха­хуэ» къыхужаIэ щхьэкIэ, тIури щIалэу къыщIэкIащ. Зыр фыз къэмышэу, адрейм къиша къудейуэ. Зэхуэзэри ягу зэ­рихьащ, ныбжьэгъу зэхуэхъуащ, зэгъусэу щакIуэ, зекIуэ кIуэуэ щIадзащ, гъуэгукIэ, лIыгъэкIэ зэрыгъэунэхуащ. ЛъэпкъитIым я лIы хахуитIыр ныбжьэгъу зэрызэхуэхъуар адыгэхэми къущхьэхэми ягу ирихьащ, иригуфIащ: «япэ къэс зи мыIуэху хъунщIакIуэ тегушхуэгъуафIэ дыкъищIы­жынкъым иджы»,- жаIэри, езы тIури, зызыщамыгъэнщIу фIыуэ зэрылъагъурти, я зэхущытыкIэр цIыхум къызэры­хуагъэдахэм сабийм хуэдэу щыгуфIыкIырт.

Апхуэдэу Псыжь куэдрэ Iуэху щызэрахуэу, къагъэзэж­рэ, Шэшэным къыщыхъуар зэфIагъэкIыу, Ираф аузым ды­хьэрэ Фаснал нэс кIуэуэ, Джага Мылъхуэс деж щыхьэщIа нэужь, къуршым дыхьэхэрэ Сонэм щыщакIуэу, къыщхьэдэхыжмэ, Урыху губгъуэ къихьэжрэ ХьэтIохъущыкъуэ деж кIуэжу я гъащIэр яхьырт, шыбгым ису, «Темыр къэзакъ шу закъуэрэ шы тхьэкIумэ дэплъу, жэщыбгым къэкIуэжын, нэхущым къэкIуэжын?» жыхуаIэм хуэдэу. Апхуэди­зу фIыуэ зэрылъагъурт а тIури, зым и бзэр адрейм зэ­ригъэщIауэ, щызэпсалъэкIэ, ХьэтIохъущыкъуэ Джага зэ­репсалъэр къущхьэбзэт, Джага жэуап къызэритыжыр адыгэбзэт. ТIури лъэпкъ зэхыхьэм я бзэкIэ епсалъэрт.

Ти, апхуэдэу екIуэкIыурэ, зэгуэрым Астан и къуэ Джа­га Мылъхуэсыр и ныбжьэгъум деж къэкIуащ. Хьэтуукъуэр хьэщIэм щыгуфIыкIащ, игъэхьэщIащ, игъэлъэпIащ. Ауэ сыт хуэдизу ХьэтIохъущыкъуэ хьэщIэм щыгуфIыкIами, модрейм и щхьэр къыхуэмыIэту нэщхъейт. Бысымыр къэ­гузэващ, къэуIэбжьащ, и хьэщIэм и нэщхъеикIэр щхьэжэ хуэхъуащ. И ныбжьэгъум къылъыкъуэкIынкIэ хъуа нэщ­хъеягъуэм ХьэтIохъущыкъуэ куэдрэ егупсыса нэужь, гу­рыщхъуэ ищIащ Джага къэшэныгу хъуауэ, занщIэуи еупщIащ:

— Ярэби, Джага, уи къэшэгъуэ мыхъуауэ пIэрэ уэ? — ­жиIэри.

— Ара си гугъэщ къысщыщIар, ХьэтIохъущыкъуэ. Ауэ уи хьэтыркIэ адыгэ фIэкI къэзмышэну мурад сщIащи, къысхуэгъуэт къэсшэн.

— Джылахъстэнейм щыщIэддзэнщи, Къэбэрдейр щIэт­пщытыкIынщ, Хьэжрэтым дыкIуэнщ, КIахэмкIэ дызэпры­кIынщи Абазэм дихьэнщ, уигу ирихьын хъыджэбз дымыгъуэтрэ, си тхьэрыIуэщ, уигу ирихь фызыр къозмыгъашэм! Абы уримынэщхъей.

ХьэтIохъущыкъуэм зэрыжиIам хуэдэу ящIащ, ауэ Джа­га и нэ къыфIэнэн ямыгъуэтауэ, мазитIым щIигъукIэ къа­кIухьри къагъэзэжащ. ХьэтIохъущыкъуэ и къуажэм къы­хуэкIуэжу зы выгу къыщIыхьэри къыблэкIащ. Хьэтуу­къуэм нэхъ хуабжь зыкъищIащ, ауэ Джага Мылъхуэсыр выгум къылъэщIыхьэу абы ис цIыхубзым щыIуплъэм, лIэн-къэнэну ехъуэпсащ. ЦIыхубзми, шум и плъэкIэм гу щылъитэм, IэлъэщIыр зытрипхъуэжащ. Джага къыкIэ­рыхуауэ, зэплъэкIыурэ, къакIуэу щилъагъум, ХьэтIохъу­щыкъуэ къызэпсэлъэкIащ къущхьэбзэкIэ:

— УкъыкIэрохури-тIэ, къеуэIуэ! IЦхьэ укъызэIыхьа ап­хуэдэу?

— А зиунагъуэрэ, ХьэтIохъущыкъуэ, сыкъэбгъанэу щхьэ ущIэпхъуэжа! Уафэри щIылъэри жыхуаIэм хуэдэу уэрэ дэрэ щIэдмыщыкIа къэдгъэнакъым, иджы а гум ис цIыхубзым сомыгъэплъу щхьэ ущхьэщыкIрэ? Абы исыр зэрытхьэIухудыр пщIэрэ уэ?!

ХьэтIохъущыкъуэ шхуэмылакIэр Iэпыхуащ, ауэ шыр щыщIэлъэтым, зэщIикъуэжащ.

— Уигу ирихьа ар? Ар ди гъунэгъум япхъущ. Уигу ири­хьамэ, пIалъэ имыIэу пщэдей уэдгъэшэнщи удгъэкIуэ­жынщ. Ар сэ си Iуэхущ.

Джага игу къызэрыгъуэтыжри ныбжьэгъум бгъурыувэ­жащ, псынщIэ дыдэуи Хьэтуукъуэхэ я пщIантIэм къыды­хьэжащ. Пшапэр зэхэуащ. ХьэщIэр ягъэхьэщIэри, гъуэлъыжыгъуэ щыхъум, ягъэзэгъэжащ. ХьэтIохъущыкъуэ и пэшым щIыхьэжри къэхъуар и фызым хуиIуэтэжащ.

— Нобэ уи дыщ укъикIыжу дыкъыбблэкIам нэхъ псын­щIэу къыбблэсшын си гугъащ, си ныбжьэгъум уезмыгъэлъагъуу, ауэ хъуакъым, бетэмал, укъилъагъури къохъуэ­псащ. Сэ абы псалъэ естащ зэхъуэпсар хъыджэбзми фыз­ми, къыхуэсшэну. Си псалъэм сепцIыж хъунукъым. Пщэ­дей абы уестынущи, зыгъэхьэзыр.

— УзэрыфIэфIщ, пщIыр си унафэщ.

— ПщIантIэм дэтхэр згъэIущащ, абы жылэр ягъэIущыжынущ, ди гъунэгъу хъыджэбз хуэдэу уестынущ.

Фызым зигъэхьэзыру, унагъуэм исхэм я гуащэр зэры­рагъэшэным зыхуащIу, Джага игу зэгъэжауэ жейуэ нэху къатещхьащ.

Нэху къекIщ, зэрыжылэу фызышэр ягъэхьэзырри, Джа­га ирагъэжьэжащ, адыгэ хабзэкIэ шу гъусэ щIыгъуу. Ауэ фызышэм щыIэ хабзэ нэщхъыфIагъэр дэнэ къикIынт,­ псори нэщхъейт, Джага нэмыщI.

Къуажэбгъум зэныбжьэгъуитIым я Iэ щызэрыубыдыж­ри, Джага фызышэм щIыгъуу ежьэжащ, ХьэтIохъущыкъуэ къигъэзэжащ.

Шэджагъуэ хъуху кIуауэ, дыгъэр гуащIэ щыхъум, псы Iуфэм къыщыувыIащ фызышэр. Щауэр шу гъусэхэм яхэ­кIуэтащ, дзэл жьауэм щIакIуэр щидзри «нысащIэм» къе­джащ. Ишэри щIакIуэ кIапэм тригъэтIысхьащ. «Ныса­щIэм», гузэвэгъуэр къыкIэщIэзэрыхьри, щэхур иIуэтащ:

— Уи ныбжьэгъум и Iэщи иши къеIыпх хъунщ, къы­уитмэ, ауэ фыз къыIахыу иджы фIэкI слъэгъуакъым.

Къэхъуар Джага къыщищIэм, фызыр къишэжри и ны­бжьэгъум къритыжащ, шыпхъуи къищIри ежьэжащ.

ЗэныбжьэгъуитIым я Iэ щызэрыубыдыжым, цIыхубзым, къаплъэри, псэкIэ зэхищIащ, мы тIум я цIыхугъэр зэры­Iуэтэгъуейр.

Ти, Джага кIуэжащ. Зыкъом дэкIри фызи къишащ, адыгэ фыз. Хьэтохъущыкъуи ар илъэгъуащ, абыи лIыгъэ щызэрихьащ, ауэ ар нэгъуэщI хъыбарщ…

^

НАЛО А.

(Т а у р ы х ъ)

Хъыджэбз дахитI зэгъунэгъуу дэст, тIуми я шэгъуэу, тIури тхьэIухуду дахэу, я хьэл-щэнкIи зэхуэдэу укъамы­гъэукIытэну, я теплъэр уардэу, я бгыр псыгъуэу, щызе­кIуэкIэ къаз псы ес хуэдэ щIыкIафIэу, я IэщIагъэкIэ цIэ­рыIуэу, утыку ихьамэ, жьыри щIэри къехъуапсэу къикIы­жу, абыхэм зэрапэсу къагъэфа щIалэхэм насыпыфIэу, забжыжрэ тхьэмахуэ псокIэ иригуфIэу яIуэтэжу къызэ­рагъэфар. Лъыхъур тIуми яхузэблэкIырти зыр ежьэжмэ, зыр епсыхырт, тIум я хьэщIэщри зэи нэщI хъуртэкъым, яхузэблэкIхэри ауэ къызэрыгуэкI щIалэжь цIыкIутэ­къым – мор щIалэ, мыр щIалэ жыхуаIэ нэхъ цIэрыIуэт къылъыхъухэри, ауэ псоми дзы къыхуагъуэтырт е езыхэм, е я анэхэм: хэт шытесыкIэмыщIэт, цIыху хэтыкIэмыщIэт, хэти нэгъуэщI зыгуэрт. ТIури нэхъыфI пэплъэрти а зыпэ­плъэри къыкъуэкIащ: и лIыгъэкIи и теплъэкIи хэку псом щызэпэзэрылъу хьэщIэ цIэрыIуэ къахуэкIуащ я гъунэ­гъум, я гъунэгъу нысащIэм и дэлъхуу. ЩIалэр хъыджэбза­плъэу къыщIэкIри абыкIи ягу зэгъащ. Хъыджэбзаплъэ щыхъукIэ хъыджэбз цIэрыIуитIми яфIэкIыу хэт ирагъэ­плъынт, а тIум ирагъэплъащ. Къыхихынур имыщIэу щIа­лэм тIури игу ирихьащ, езы хъыджэбзитIми щIалэр ягу ирихьащ. Ауэ тIум хэплъыхьыжыпэри къыхихыныр ищIакъым. ТIэкIунитIэ нэхъ мыхъуми зыр зым нэхърэ зэры­нэхъ Iей, дагъуэ гуэр зыхуищIын къилъыхъуэу хуежьэри зыри игъуэтакъым. Ар щхьэжагъуэ хуэхъури къэнащ щIа­лэм ищIэнур имыщIэжу, жэщкIэ мыжейуэ, махуэкIэ емышхэжрэ емыфэжу. Жэщми арат зэгупсысыр, махуэкIи и гупсысапIэр арат, ауэ телъыджэкъэ, зэхъуэпсар и нэгу къыщыщIэувэкIэ зыр и нэгу къыхущIэгъыхьэртэкъым етIуанэр имыгъусэу…

ХъыджэбзитIри къехъуэпсэщати къаплъэрэ къэдаIуэу щыст, дэтхэнэр дыкъыхихауэ пIэрэ жаIэрэ абыхэм гузэвэ­гъуэр ятелъу, ауэ къэдаIуэ щхьэкIэ зыри зэхахыртэкъым. Зым адрейм зыщримыгъащIэу тIури зэгупсысыр а щIа­лэрт. Я анитIми мо щIалэ цIэрыIуэ дэгъуэр я малъхъэ хъумэ я гуапэти, фызитI зэпсалъэу ялъэгъуамэ, къэувы­Iэрти ядэуэршэрхэрт, игъащIэм ямыцIыхуауэ щытми, зы­гуэр зэхахынкIэ гугъэу, ауэ хъыбар лъэпкъ дунейм теттэкъым…

Абы щыгъуэ щIалэр нэхъри нэхъ хьэщыкъыж хъуауэ ищIэн имыщIэжу и щхьэр зэрихьэрт: дэнэкIэ игъазэми и Iуэху хъужыртэкъым, зыхуей Iуэхур и кIэм хунэгъэсыртэкъым, къищтэр Iэпыхурт, зэпымыууэ хъыджэбзитIым егупсысырти Iэмал игъуэтыртэкъым зыр къигъанэу зыр къыхихыну. Щымыхъужыххэм, лIы Iущ гуэр я къуажэ дэсти, абы и деж кIуащ ечэнджэщыну.

ЧэнджэщакIуэ кIуэри Iуэхур зытетыр щыжриIэм, мо лIы Iущ бзаджэр хуабжьу къыхигъэплъащ щIалэм и Iуэху щхьэмыпэм. Апхуэдэу куэдрэ гупсыса иужькIэ, жэуап къритащ:

— Хъыджэбзхэм нэхъ хуэзэрей зыщIи еплъыт, пщIэну щыткъым зэ IуплъэгъуэкIэ гу зылъумыта дагъуэ зым къы­къуэкIынкIи хъунщ, хэт ищIэрэ, цIыхур къэцIыхугъуейщ. ЯкIэлъыплъи тIуми дагъуэ якIэрумыгъуатэу щытмэ, еуи тIури къашэ, нэгъуэщI Iэмал абы иIэжкъым. ЯжеIэ уи Iуэху зытетыр занщIэуи, зымыдэ къыхэкIым ун насыпщ, тIури арэзы хъууэ щытмэ, къашэ. НэгъуэщI чэнджэщ сэ уэстыфынукъым.

Хъыджэбзхэмрэ щIалэмрэ нэхъ зэрылъагъу хъуащ, зэмани дэкIащ, ауэ Iуэхур нэхъ куу хъу мыхъумэ, зыри кIэрыхуртэкъым. Щымыхъужым, хъыджэбзитIыр зэриубы­дылIэри яжриIащ игу илъыр:

— Куэдрэ щхьэгъусэншэу къыщIызигъэкIухьар фэ тIyмМи зэуэ сыфхуихьыну ара хъунт сэ. Апхуэдизрэ сымыгъуэтар тIууэ къызитыжащ, делэ сыхъуами сщIэркъым, ауэ къыфхэсхынур сымыщIэу сыкъэнащ. ИгъащIэкIэ сыфхэда­ми, зыр фыкъанэу зыр фыкъыхэсхыну апхуэдэу къару сэ згъуэтыркъым. ФхузэфIэкIынумэ, тIури зэуэ фыкъыздэ­кIуэ, фхузэфIэкIынумэ, зэрыхъунур фэ къызжефIэм седэ­Iуэнщ.

ХъыджэбзитIыр пIалъэ гуэркIэ гупсысэри, щIалэр жэ­уапыхьэ къыщыкIIуэм, арэзыуэ жэуап иратащ.

— Ди Iыхьлыхэм къызэрытхуамыдэнур тщIэрти демы­упщIыжауэ жэуап удотыр, дыарэзыщ тIури дыбдэпсэуну, зыр къанэу адрейр насыпыфIэ хъу нэхърэ тIуми зы на­сып диIэм нэхъ къыдощтэ…

ХъыджэбзитIым зэрыжаIа дыдэм ещхьу, я Iыхьлыхэм заукIыжащ, зафыщIыжащ, ауэ затхьэлэжыпами, тIури ядэIуэнутэкъым — хьэщыкъ зэхуэхъуат.

Я Iыхьлыхэр хьэрэм хъуауэ хъыджэбзитIыр ишэри, щIа­лэр кIуэжащ. АдэкIэ здэкIуэжар нэхъ IеижитIу къыщIэ­кIащ, ауэ мо щIалэ хахуэм къыбгъэдэувэу хэт сыт къы­жриIэфынт! Зыри къыжраIэфыртэкъым. ЩIалэм я уна­гъуэр хъарзынэт, фIыуэ зэхущытт, езы тIуми псалъэмакъ яку илътэкъым, псалъэмакъ дэнэ къэна, зым Iэпыхур зым къищтэжу зэдэпсэухэрт.

Ауэрэ щIалэм и ади и ани лIахэщ, езыхэми бын тIу­рытI ягъуэтахэщ. Ауэ цIыхухэм иджыри нэмыплъ къраплъырти, щIалэмрэ нысащIэхэмрэ зызэщIакъуэри щIыпIэр ябгынащ. Дахэ и Хьэщыкъ къуажэр абыхэм къатехъукIыжахэм къагъэхъуауэ ноби щыпсэууэ жаIэр.

^

НАЛО А.

Гъатхэт. Дунейр дахэт. Дыгъэми щIэщыгъуэу «Сэ нэхъ дахэрэ, нэхъ гуапэрэ дэнэ щыIэ?» жиIэу уафэгу щхъуантIэм зыщигъэкIэрахъуэрт… ДахагъкIэ абы eны­къуэкъуу щIылъэми и щыгъыныщIэхэр зыщитIагъэрт, дунейм дахагъкIэ дагъуэ зыхуигъэщIынутэкъым. Зи лъэ вакъэ изылъхьэу жылэм дэсыр губгъуэм ихьэжат. ЖьыкIэфэкIэ закъуэтIакъуэ унэ хадэм щыпэщащэхэм и нэ­мыщIарэ, сабий еджакIуэхэмрэ фIэкIа жылэм къыдэмы­наIауэ цIыхухэр лажьэрт.

Бжьыдзэ Алий и нысэ Налшык дэсыр къэкIуэжати, ныкъуэпщIэр къигъэнауэ, унэри пщIантIэри зэ пкIэгъуэ хуэмыхъужу, Дисэ къижыхьырт.

«ТаксикIэ дыкъэкIуэжынути хъуакъым»,- жиIэу авто­бусым къикIыу, Верэ, и хъыджэбзыцIэр Хъанийщ, ипхъу цIыкIур щIыгъуу, нышэдибэ къызэрыдыхьэж лъандэрэ, Дисэ емытIысэхауэ зэанэзэпхъум къакIэлъижыхьырт.

— Адыгэ шхын тIэкIу уигу къэкIакъэ, къурмэн сызы­хуэхъун си нысэ? Уэ-щэ, си Лорэ дахэ цIыкIу? — жиIэурэ къащыгуфIыкIырт.

Илъэситхум зи ныбжь ит хъыджэбз щхьэц фIыцIэ цIыкIур и анэшхуэм бгъэдэлъадэрт IэплIэ, ба хуищIын мурад иIэу, ауэ Дисэ хадэм зэрита бостей фIеймрэ бжьын зэрипщIа Iэ пхъашэмрэ щилъагъукIэ, Лорэ и анэм сабийр къыбгъэдешыжри и бостей кIэщI хужь цIыкIум йосэ­бауэ.

— Так нильзя, Лорэчкэ, ти платье испачкаешь.

— Iы-ы не хочу … я хочу бабушку обнять.

— Зыри адыгэбзэ лъэпкъ ищIэркъэ, Верэ, мы сипхъу цIыкIум?

— Хьэуэ, нанэ, зыри ищIэркъым… Мишэ идакъым: «Хуейми иужькIэ езым зригъэщIэжынщ»,- жиIэри.

— Мы дунейм нэхъ си хъуэпсапIэ щыIэтэIым урысыбзэ зыщIэ фIэкIаи, алыхьым сыкъимужэгъужар пэжу къы­щIэкIынти, мы тхьэIухуд цIыкIум урысыбзэ къригъэ­щIащ… Ауэ, ярэби, сыту фIыт, Верэ, мыбы адыгэбзи евгъэщIэжатэмэ … уи шыкурщ, ялыхь… Мы уи батинкIэ цIыкIури хэт къыпхуищэхуа, си дахэ?

— Бабушка спрашивает, кто тебе купил батинки?

— Папэ купил мне ботинки.

— А зи папэр зыхуэпсэун цIыкIу! Уи папэм укъыпачауэ урещхьщ: уи пи, уи ни, уи нэбжьыци, уи щхьэци, уи жьи, сыт емыщхьу пхэлъ дунейм? Зи папэр псэууэ сылIэн, си дахэ цIыкIу, тхьэм къытхуигъэхъу, тIасэ, тпфу, тпфу …

— Мамэ, что она плюется?

— Ничего, эта — здаровэ будишь.

— А сэ си псэ тIэкIур зышхын мыгъуэ… ялыхь, уэ уи шыкурщ, ялыхь… ар сэ сэзыгъэлъэгъуа!.. Апхуэдэ насы­пыр къызэптыну мыпшыныжыну сыт пхуэзлэжьат сэ?­ -, жиIэурэ къызэплъэкIыурэ унэм щIокIри, Алий нэхъ гу зы­лъимытэн хуэдэхэм зыхуигъазэурэ бжыхьыр ефыщIри, чыху къехь, сабий лъагъугъуафIэм зыщимыгъэнщIу къы­хуегуфIэкIыурэ, аргуэру щIэжыж-къыщIэлъэдэжурэ, зэ лэкъум игъажьэм бгъэдолъадэ, зэ джэд лыбжьэр зэIещIэ.

— Езыр къэсыжым гуфIэнкъэ!.. Къызэралъхурэ иджыри къыздэсам тIури дыщIобэгри жэщми махуэми дыпоплъэри дыщысщ… Ана, Верэ, мыр сыт бостей гъэщIэгъуэн, сымы­гъуэ! Дапщэ епта, тIасэ, мыбы?

— Мырэ заграницэм кърахащ, нанэ… Ди гъунэгъу гуэрым къыхурагъэхьати, хуэмыхъуу сэ къэсщэхужащ мин­рэ щитхукIэ,- жиIэри нысэм и бостей хьэлэмэтыщэр нэхъ гупсэхуу гуащэм иригъэлъэгъуащ. Къэруакъ плъыжьыбзэ бостеикIэр и хъуреягъкIэ пшынэку зэпэзэву зэгъэлъат.

— Угъурлы пхухъу, тIасэ, хъарзынэщ,- жиIэурэ аргуэру щIожри пхъэ къутапIэм холъадэ, гуэщым мажэ, къы­щIожыж.

Верэ абджыпс кIэлындорым и щхьэгъубжэр къызэ­Iуидзри къыIутIысхьащ, пшынэкум хуэдэу и хъуреягъкIэ зэгъэлъауэ моднэу щIа и бостейр имыупIышкIун щхьэкIэ, и щIыбагъымкIи и гупэмкIи лъэгуажьэм фIэкIыу дри­хьеярэ шэнт къызэрыгуэкIым тесу. Ауэ куэдрэ щымысу къыщылъэтыжри и бостеикIэ щIыбым еплъыжащ: шэнт тегъэщIапIэм бостеикIэр тIэкIу ихулIауэ къыщIэкIащ.

— Нанэ, уа нанэ!

Дисэ пIащIэу пкIэунэм къохыжри нартыху хьэжыгъэ зэрылъ кхъузанэ IэщIэту и нысэм къыбгъэдолъадэ:

— Сыт, си дахэ?. УзыхуейIа?.

— Нанэ, табуреткIэ фиIэкъэ? Мыпхуэдэ шэнт утетIысхьэ хъунукъым гофреищIэ пщыгъыу… Ар сщыгъуп­щэжри си гофрейр Iисраф езгъэщIащ… Плъагъурэ мыр? — ­жиIэри и щIыбыр хуигъэзащ.

— Дэнэ деж, си тIасэ, Iисраф хъуар? Си нэ мыгъуэр зэкIуэкIащи дахэ-дахэу слъагъуркъым.

— Мис, моуэ мобдей линэр Iушэ зэрыхъуар плъагъур­къэ, нанэ?

— А сымыгъуэщ, алыхь лъэщ, пэж дыдэм!.. Мис… мис мыбдейр хулIа хуэдэу хъуар пэжщ … Ана, гу лъатэну пIэ­рэ, абы?

— Ар къызыгурыIуэ еплъми! ЗанщIэу илъагъунщ, фIэ­мыкIыу!

— Ы-ы! Алыхь-алыхь! Сыту нэ жан яIэ, насып зиIэхэ!

— ФиIэ табуреткIэ, нанэ?

— Алыхь, диIэтэм, мы шэнтыщIэхэр къэтщэхуа иужь, гуэщым щIэддзэжауэ щIэлъщ, шэнт щхьэгуэжьым утетIыc­хьэ хъужын мыгъуэкъым.

— Сыт-тIэ иджы тщIэжынур? Шэнт цIыкIу хъуну пIэрэ, Верэ?

— АIэ, нанэ, си кIэр теслъафэ хъурэ, на?

— Сыт тщIэнур-тIэ иджы?.. Алыхь, Фаризэтхэ яIэ си гугъэм… Алыхь, яIэм … яIэщ тхьэ … иджыпсту къэсхьынщ, тIасэ …

Верэ къикIукI-никIукIыу кIэлындорым тетыхункIэ, и Iэпэр Iупс ищIурэ упIышкIуауэ къыщыхъуа зэтедзапIэр зэригъэзэхуэжыхункIэ, Дисэ шэнт щхьэгуэ къихьри къэсы­жащ:

— Алыхь, къыпуэзгъуэтамэ, си тIасэ! Мэ… шэнт гъуэ­зэджэ яIэу къыщIэмыкIаи, тIасэ!

Верэ шэнт щхьэгуэм и бостейр фIэубгъуауэ тетIысхьэ­жащ. Дыщэджэдым и кIэ къабзийр зыдэIуа пыIэ плъыжь дахэри, къызэрыс лъандэрэ Дисэ фIэкIа зыми зэримылъэ­гъyaм щхьэкIэ, щхьэримыхауэ щхьэрыгъыу уэрам нэщIым доплъэри щысщ. Лорэчки кIэлындорыбжэ Iyxaм кIэрыува­уэ джэдкъаз куэд зыдэт пщIантIэ щхъуантIэм доплъэ, и нэфIьщIэ дахитIыр къигуфIыкIыу, езыри къэпIейтеяуэ.

Къаз бын пщIантIэм щохъуакIуэ, къаз анитIрэ зы къа­зыхъурэ яхэту. Къаз шыр къишагъащIэхэр удз тхьэмпэ псыгъуэ цIыкIухэм къоIэри удзыр къыпача иужькIэ щIыбагъкIэ къыщхьэпредзыжыр абыи я лъакъуэ гъуэжь цIыкIу дэгъэзеяхэмкIэ елъэкъуауэурэ ерагъкIэ зыкъызэрагъэдзэкIыжри къоувыжхэр, аргуэруи удзым еIэн щIа­дзэж.

Джэдкъурт, е гуэгуш, бабыщ гъунэгъу къахуэхъуа иужькIэ, къазыхъужьыр я пашэу анитIыр йолъри я пщэ­хэр къуаншэу хэшауэ я щхьэхэр щIым еIусэу ехьэхауэ «с-с-с» жаIэурэ бийхэр Iуахури щырхэм хъупIэ къыхуа­зэу.

А гъэщIэгъуэнхэр сурэткIэ зымылъэгъуа Лорэчкэ «Ма­мэ, я хочу потрогать утят»,- жеIэри мэлъаIуэ, и анэм игъакIуэркъым.

Дисэ гуэрыр къыщIолъэдэжри мэгузавэ:

— Сэ сопщафIэ жысIэурэ мы тхьэIухуд шыр цIыкIур згъэмэжэлIа си гугъэщ, тхьэ! Мор хьэзыр хъуху, сыт ишхыну пIэрэ, Верэ? ЕупщIыт, тIасэ.

— АIэ, нанэ, абы вапше зыри ишхынукъым. Падаркэ, псо и адэм къыхуищэхуауэ си радикюлым изщ. Умыгу­завэ.

— КъызэрыкIуэрэ зы Iулъхьэ ишхакъым, на-а … Ярэ­би шкIэрышэ ишхыну пIэрэ, Верэ? ЕупщIыт, тIасэ, тхьэ уеупщIын, Верэ. Иджыпсту хывыжьри къыдэлъэдэжынущ… МахуитI мэхъу зэрылъхуэри шэджагъуэ нэужь зэрыхъуу яхуэмыубыду къафIокIуэж… ЕупщIыт, сигу гъэзагъэт, тIасэ, ишхыну пIэрэ шкIэрышэ?

— Лорэчкэ!

— Что, мама?

— Будиш кушат шк…ыы..ы… шкариша?

— А что это такое, мамочка?

— Это? ы-ы .. эта, вэпше очен сладкэ.

— Буду, мамочка, если очень сладкая.

— Ишхыну жеIэр, нанэ.

— А къурмэн сыпхухъу, сытми зыгуэр тхуэпшхащэрэт, си псэ тIэкIур зышхын… Сыту фIыт, ярэби, сыту фIыт.­ Иджыпсту къэсыжынкъэ ди хывыжьри … Сыту фIыт …

Дисэ гуфIэу щIэпхъуэжащ, хывыр къызэрымысыжым нэхъ гукъеуэ имыIэжу, и Iуэху яужь ихьэжащ, Iэуэлъауэу. Вери фIыуэ дыгъэм иригъэзыхыхункIэ уэрам нэщIым дэ­плъэурэ езэшри зыри щимылъагъум, езыри зыми къыщи­мылъагъум, Лорэчкэ и Iэпэр иубыдри пщIантIэ удзыпцIэ щхъуантIэм къыдыхьащ джэдкъазхэр къызэшхыдэкIыу, гъуэгу пщIантIэр дэнэ къэна, хадэбжэр Iуихри хьэсэ ны­къуэпщIэм еплъащ, нэгъуэщI къэкIыгъэхэри зэпиплъыхьащ, тетIысхьэпIэм тетIысхьащ.

Къуажапщэм къыщыщIэдзауэ къуажэкIэм нэс уэрам занщIэм зы цIыху, сабий, лIыжь, фызыжь, закъуэтIакъуэ инэмыщIа, дамылъагъуэу дыгъэр къухьэным нэблэгъэху, зэанэзэпхъур уэрамым тесащ. Абы хэту хыв гъуахъуэ макъ зэкIэлъигъэпIащIэу къуажапщэмкIэ къыщыIуащ: уэрам сабэр уафэм нэсу и щIыбагъым иту, и щхьэр егъэзыхауэ, зы хыв домбей уэрамыкум иту хьэмкIэу къежэхырт.

— «Дисэ и хывыр къокIуэж»,- къицIыхуащ хывыр Верэ.

— Вот она буйволь нанэ, Лорэчкэ!

— Какой он большой и черный!

3и нэм лъы къытелъэдауэ, зи шкIэм тегужьеикIауэ къэкIуэж хывым щхъуэкIэплъыкIэ мыцIыхур щилъагъукIэ, ищIэнур фщIэртэкъэ!

УзижэгъуэнитIым и махуэщ абы ищIар: хыв губжьар уэрамыкум иуващ, къэплъащ, адрей уэрамыбгъум нэс пхэкIэ икIуэтщ, къилъри хывыр къезэуэну зи пщIыхьэпIэ къэмыкI фыз хьэщIэ бэлэрыгъар бжьакъуэпэкIэ зэридзэу щIидзащ. Хъыджэбз цIыкIур кIийуэ пщIантIэм дэлъэдэжри Дисэ къигъэпхъэращ. Ауэ, Диси, Дисэ и гъущI гуахъуэри, лIыжь-фызыжь къызэхуэжэсахэри къыфIэмыIуэ­хуу, хывым фызыр яфIиукIыу хуежьащ.

Верэ ажал нэрылъагъум къезыгъэлар и бостейр щри­гъэдым щыгъуэ, и лIым едаIуэу моднэ ныкъуэу иримыгъэ­щIу, моднэ нэс зэрыригъэщIар — и бостей щIыбым бжьа­къуэ дэIупIэ зэрыхуригъэщIар арщ. Хывым зридзэурэ ны­бэгукIэ щIым зыхэзыIуба фызым, насып иIэти, бостеикIэм хывыбжьэр фIэнэри бостей моднэр бжьэкIэ щихащ, и бжьэм фIэна шынагъуэм езауэу хывыр щIэпхъуэри фыз ныкъуэтIэщIыр куэбжэпэ сабэм къыхэнащ. Абы хэту лэ­жьакIуэ къикIыж цIыхухэри къызэхуэжэсри Муштэхьид и фызыр унэм щIахьэжащ, колхоз машинэри къагъэсри Налшык больницэм къашэжащ. Ар и хэкIыжыкIэу, хыв лъхуам и зэранкIэ, Верэ и заграничнэ бостей моднэр ямы­лъагъуу къуажэ хъыджэбзхэр хэкIыжащ. Лорэчки шкIэ­рышэ имышхыу и анэм и гъусэу яшэжащ.

Хывым ищIа фэбжьыр Алий жраIэжри, уоху, алыхь: хывыp yукIыным къеблагъэ, Iейуэ иукIащ, ауэ щIаукIар хывым иджыпсту уеупщIами ищIэркъым: бостей зэфIит­хъар езым нэхърэ зэрынэхъ лъапIэри, илъэситху лъандэ­рэ къыдэмыхьэжа нысэр лIэнкъэнэну зэригъэщтари иджы­ри ищIэркъым.

Нобэ лъхуарэ ирихьэлIэу щытмэ, «сызытраукIар мы­рат» жиIэу укъигъэнэнукъым, Верэ и бостейм хуэдэ пщыгъ­мэ. Сыт епщIэн? — апхуэдэу къигъэщIащ хывыр.

Вери тхьэмахуэ дэмыкIыу дыркъуэ къытемынэу хъу­жащ, ауэ къуажэм щыкIуэжкIэ дэнэ къэна, къалэм щы­дэткIи моднэ бостей хущимытIэгъэжу тхьэ еIуэ и лIым.

11. ГУРЬIIУЭГЪУЭЩ

НАЛО А.

Паркым зы цIыхубз гъэщIэрэщIа гуэр итт, къабзий кIыхь гъэщIэгъуэн гуэрхэмкIэ гъэдэха пыIэ хужь ин гуэ­ри щхьэрыгъэсауэ.

Абы и нэкIу егугъупэу лам ауаныгъэ хэлъу зы гуфIэ­кIэ гуэрым тету, езым хуэдэу зыщымыхуэпыкIауэ аллеем щызекIуэ цIыхухэм яхэплъэрт. И IэплIэм ис джэду фIы­цIэм емыплъурэ, фIэмыIуэху щIыкIэурэ, Iэ дилъэу цIыху­бзыр щытт. Ар, дауи, зыгуэрым поплъэ икIи абы и щыты­кIэм, зэрымыгузавэм къаIуатэ а зыпэплъэ цIыхур къызэ­рыкIуэным абы шэч лъэпкъ къызэрытримыхьэр.

НыбжькIэ мыщIалэжу, ауэ иджыри хэмыкIуэтэщауэ зы цIыхубз гуэр, и Iэблэм мазищ зи ныбжь сабий жея те­лъу, паркым къихьащ. Фызым и нэкIур фагъуэми, япэм иIа дахагъыр фIэкIуэдыпатэкъым.

И теплъэ эакъуэми, зи плъыфэр щIэкIа, ауэ иджыри гуакIуэ Iупэхэми, и нэ фIьщIэшхуэ нэщхъейхэм къурашэу къыщхьэщыт набдзэ дахащэми — псоми къаIуатэрт и щIалэгъуэм ар гуакIуэу зэрыщытар. Ар зыгуэрым нэкIэ лъы­хъуэрт, ауэ и плъэкIэм а нэщхъеифэр текIыртэкъым. Абы зэуэ къилъэгъуащ пыIэ щхьэрыгъыу, джэдури зи Iэблэм тесу щыт цIыхубзыр. Абы зэрыIуплъэу, фызым лъы къы­щIыхьэжащ: и Iупэхэр зэтрикъузащ, бауэкIэщI къызэры­хъуар къыуагъащIэу и пэщхъын цIыкIухэр зэкIэщIэкI-­зэкIэщIыхьэжу хуежьащ, набдзэ фIыцIэ арыншэуи къуан­шэхэм нэхъри заукъуэншащ, и нэ нэщхъей фIыцIэшхуитIри апхуэдизкIэ къызэщIэнати, зи ишэгъуэ хъуа хъыджэбзхэр къефыгъуами емыкIутэкъым, апхуэдизкIэ гуащIэу ахэр къэлыдауэ пыджэрти, езы ажал дыдэр фIэлIыкIынт.

ПыIэ зыщхьэрыгъ цIыхубзми абы гу лъитащ. Ауан­шыгъэ зыхэлъ гуфIэкIэр зэуэ текIащ, цIыху блэкIхэм еплъыныр къигъэнащ, дыгъэ къухьэм еплъу, фыз къакIуэр имылъагъуфэ зытригъауэри увыжащ, джэдуми къытелъэ­щIыхь Iэпэхэм я гуапагъэм зыщихъуэжым, зи IэплIэ исым зыгуэр къызэрыщыщIар къищIэри, нэхэр къызэтрихри зи­плъыхьу хуежьащ.

КъызэрыкIуэм и псынщIагъым химыгъахъуэу къакIуэу­рэ, сабий зыIыгъ фызыр абы и деж къызэрысу сэмэгу­рабгъумкIэ зигъазэри зэрылъэкIкIэ цIыхубзым и напэ сэмэгум еуащ, и Iэпхъуамбэхэм я дамыгъэр тридзэу.

Шляпэ хужьыр къыщхьэрылъэтри аллее сабэм ирижащ, лъэужьитI къигъанэу, джэдури, къэхъуар къыхуэмыщIэу, зэуэ щIым къелъыхащ, ауэ, пыIэ ежэжьар щилъагъум, къыдэджэгуу къыфIэщIри, дэлъей, къелъыхыу пыIэм кIэ­лъыщIэпхъуащ; цIыху блэкIхэм къэхъуар къагурымыIуэу цIыхубзыр къаувыхьу щIадзащ, сабий зыIыгъ фызыр Iуэ­хум зыри химыщIыкI хуэдэу, мыпIащIэу, а зэрыкIуэм хуэдэурэ, и гъуэгу хигъэщIу ежьэжащ, и сабий жейри къэуша­къым.

Аллеем джэдум къыщрихуэкIыурэ сабэм иуа, хужьы­гъэ зыхэмылъыж и пыIэр къищтэжри, зы псалъи жимыIэу, цIыхубзыр чыпэм хыхьащ.

«ФIыщэу зылъагъуу» зезыхьам къыщыгъупща джэду фIыцIэри, гупсысэу зы тэлайкIэ щытри, къэзыгъанэу ежьэ­жам и лъэужьымкIэ иунэтIащ.

Къэхъуа псори зылъэгъуауэ, мыбы и гъунэгъуу щыс лIыжьми газет ныкъуэеджэм щIидзэжри куууэ щатэри жиIащ: «3ы псалъэ жимыIами, гурыIуэгъуэщ»,- жи­Iэри.

3и Iуэху хэмылъхэм къэхъуа Iуэхур гуауэ ящыхъуауэ, пыгуфIыкIхэри, щхьэж и Iуэху яужь ихьэжащ.

Скачать 1,59 Mb. страница 3/6 Дата конвертации 23.10.2013 Размер 1,59 Mb. Тип Документы

Темэр: Нало Заур «Ц1ыху напэ». Мурадхэр:

«Ц1ыху напэ» балладэм и иужьрей

щхьэр зэпкърыхын; балладэм щ1элъ

нэхъыщхьэр – ц1ыхум и напэм, ц1ыхугъэм нэхъ

лъап1э, нэхъ лъагэ зэрыщымы1эр еджак1уэхэм

зыхегъэщ1эн, еджак1уэхэм я бзэм зегъэужьын.

Урокым къыщыбгъэсэбэпыпхъэхэр:

1. Нало Заур и сурэтыр, и тхыгъэхэр (тхылъхэр).

2. Балладэм щыщ пычыгъуэхэм еджак1уэхэм хуащ1а сурэтхэр.

3. Удым и фащэ, л1ыжьым и фащэ.

Урокым и ек1уэк1ык1эр:

I. Унэ лэжьыгъэр къэпщытэн.

1. Урокым еджак1уэхэм къапэщыт къалэнхэм щыгъуазэ щ1ын.

— Нобэ, ц1ык1ухэ, дэ пытщэнущ Нало Заур и «Ц1ыху напэ» балладэм теухуа псалъэмакъым.

Япэ щ1ык1э унэ лэжьыгъэу ди1ар къэтпщытэжынщ. Япэ упщ1эр зытеухуауэ щытыр Нало Заур и гъащ1эм щыщ 1уэхугъуэхэрщ. Доскам псори доплъ.

Доскам Нало Заур и сурэтыр ф1элъщ, итщ:

Сытк1э пыщ1а мы илъэс бжыгъэхэр Нало Заур и гъащ1эм?

1. 1928гъ. 4. 1954гъ.

2. 1948гъ. 5. 1956гъ.

3. 1952гъ 6. 1959гъ.

1928гъ – Старэ Урыху къуажэм къыщалъхуащ.

1948гъ – къуажэ еджап1эр ф1ы дыдэу къеух, Къэбэрдей – Балъкъэр пединститутым адыгэбзэмрэ литературэмрэ и отделенэм щ1от1ысхьэ.

1952гъ – пединститутыр къеух, институтым егъэджак1уэу лэжьэн щ1едзэ.

1954гъ – Къэбэрдей – Балъкъэр щ1эныгъэ – къэхутак1уэ институтым щылэжьэн щ1едзэ ик1и, нобэр къыздэсым, Нало Заур абы щолажьэ.

1955гъ – къыщыщ1эдзауэ дунейм къытохьэ Налом и тхыгъэхэр, сабийхэм папщ1э усэхэр, рассказхэр, новеллэхэр.

— Дигу къэдывгъэк1ыжыт балладэк1э зэджэр?

— Балладэр усэу тхащ. Абы усак1уэм и зэхэщ1эныгъэм нэмыщ1и гъащ1эм къыщыхъу, л1ыгъэк1э гъэнщ1а 1уэхугъуэр къегъэлъагъуэ. Балладэм и щапхъэщ Абыт1э Хъызыр «Бгы абрагъуэмрэ джэдык1э ц1ык1умрэ»; Нало Заур «Ц1ыху напэ»; Жуковскэм «Светланэ», «Кубок» тхыгъэхэр.

— Нало Заур «Ц1ыху напэ» балладэр хэт фэеплъ зыхуищ1ар?

— Нало Заур балладэр фэеплъ зыхуищ1ар Щоджэнц1ык1у Алийщ.

— Балладэм и прологымрэ япэ 1ыхьэмрэ зытеухуар дигу къэдывгъэк1ыж. Хэт жи1эн, гъуэгурык1уэм къыхуэзэр хэт?

— Псы хуэл1эу и нэр щыунк1ыф1ык1ыу къэмэхауэ пшахъуэм хэлъ л1ым кърохьэл1э удыр.

— Авторым удым характеристикэ щрит пычыгъуэр къэвгъуэти фыкъысхуеджэ, ик1и къызжеф1эт сыт хуэдэ художественнэ 1эмал къигъэсэбэпрэ усак1уэм?

— Цы 1уданэ плъыжьк1э и нэр

Хуэдэщ къэдахьам

Псалъэу жи1эм гур е1ул1эр

Ещхьу хуэш хыхьащ.

— Нало Заур удым характеристикэ щритым деж къигъэсэбэп художественнэ – изобразительнэ 1эмалыр зэгъэпщэныгъэщ.

— Хэт дигу къигъэк1ыжын зэгъэпщэныгъэк1э зэджэр?

— Зытепсэлъыхьым и щытык1эр зэхэщ1эгъуэу, нэгум къыщ1агъэхьэу, къа1уэтэж щхьэк1э, ар нэгъуэщ1 зыгуэрым ирагъэщхьу, ирагъапщэу къыщыжа1эм деж зэгъэпщэныгъэк1э йоджэ.

— Сыту п1эрэ удымрэ л1ымрэ зэраухыл1ар?

— Л1ым иригъэфа псы фалъэм и уасэу илъэс къэс зы тыгъэ гуэр къритын хуейуэ хуигъэуващ удым, л1ыри абык1э арэзы хъуащ.

— Япэ илъэсым сыт (тыгъэу) удым л1ым къыпиубыдащ и напэр.

— Арэзы хъурэ абык1э л1ыр, иритрэ удым и напэр?

— Хьэуэ, л1ыр абык1э арэзы хъуркъым. Абы и напэр зэритын мы дунейм теткъым.

— Дауэ зэгуры1уэрэ л1ымри удымрэ япэ илъэсым.

— Л1ым и напэм и п1эк1э и бзэр удым иритащ.

— Адэк1э еджак1уэхэм ягъэува теплъэгъуэм (балладэм щыщ пычыгъуэмк1э) деплъынщ.

— Л1ыжьыр – Къэнщэуей Мухьэмэд

Удыр – Щоджэн Фатимэ

Авторыр – Бекъалды Линэ.

II. Темэщ1эр егъэджын.

1. – Адэк1э, ц1ык1ухэ, дэ зэпкърытхыну ди къалэнщ балладэм и иужьрей 1ыхьэр.

(Балладэм и иужьрей 1ыхьэр ролхэр теугуэшауэ еджак1уэхэр зэхэщ1ык1ыгъуэу, гъэхуауэ къегъэджэн).

Еджак1уищ пычыгъуэм къоджэ, адрейхэр тхылъымк1э к1элъоплъ.

2. Доскам ф1элъ сурэтхэмк1э гъэлэжьэн.

— Мы сурэтхэм къыщыгъэлъэгъуахэр къызыхэщ пычыгъуэхэм къеджэн.

Япэ сурэт.

— Хадэ ипщ1эу хэтти л1ыжьыр

Ф1анэр 1эпыхуащ.

«Сыхьэт мыгъуэм тхьэм ухуишэ» —

удыр л1ыр ебгащ.

Ет1уанэ сурэт:

— Гъатхэ хъуащи ещанэгъэр

Пц1ащхъуэр уэгум щос.

Л1ыжьыр дэлъу гъатхэ дыгъэм

Удыр занщ1эу къос.

Ещанэ сурэт:

— Напэ къабзэм и къабзагъэр

Дыгъэ бзийм хыхьащ.

Анэ псоми и быдзышэм.

Бынхэм хухалъхьащ.

3. Доскам ит упщ1эхэмк1э долажьэ.

Ет1уанэ илъэсым удыр къэк1уащ л1ыжьым и напэр ихьыну.

Напэм и п1эк1э удым ихьар сыт?

— Напэр итын имыдэу л1ым удым иритащ и нэр.

Къык1элъык1уэ илъэс ещанэм сыт удым л1ым къыпиубыдар?

— Ещанэ илъэсым псы фалъэ зэфам и уасэм удым напэр ихьыну къытригъэзащ.

Удым напэр л1ым къыщримытым сыт хуэдэ 1эмал удыр зыхуэк1уэр?

— Л1ым и напэр 1ихын щхьэк1э удым абы къритыжырт 1иха и нэри, и бзэри, дунейм ф1ыгъуэу тетри, ауэ л1ыр къыхудэхьэхакъым, къыхуэгъэдэ1уакъым.

Иджы девгъэгупсысыт сыт хуэдэ гупсысэу п1эрэ балладэм щ1элъыр? Сыт усак1уэм л1ымрэ удымрэ я образхэмк1э дигъалъэгъуну зыхуеяр?

— Сэ къызэрыслъытэмк1э, удыр мы балладэм къызэрыхэщыр ем и л1ык1уэщ. Л1ыр ф1ым и телъхьэщ. Л1ымрэ удымрэ я образымк1э усак1уэм дигъэлъагъу емрэ ф1ымрэ зэрызэпэщ1эувар, а зэныкъуэкъуныгъуэми ф1ыр зэрытек1уэр.

— Сэ сызэригугъэмк1э, удыр хуейт л1ым и напэр къы1ихыу ц1ыху напэншэ

ищ1ыну. Напэншэм сытри къуищ1эфынущ къодыгъуэфынущ, къозэуэфынущ. Уеблэмэ, уиук1ыфынущ. Ахэр псори 1ейщ. Удым л1ыр къыхуэгъэпц1акъым. Жып1э хъунущ, л1ыр 1ейм пэщ1эувауэ ик1и тек1уауэ. Нэгъуэщ1 ц1ыхухэм 1ей ярищ1эу псэу нэхърэ л1эмэ нэхъ къищтащ абы. Удым и гугъат л1ыр къигъэсэбэпу 1ейр игъэбэгъуэну, ауэ къехъул1акъым. Мы балладэм щ1элъ гупсысэр, сызэригугъэмк1э, ф1ыр сыт щыгъуи 1ейм зэрытек1уэращ.

Ц1ыхугъэр, ц1ыху напэр псом ящхьэу зэрыщытыр дауэ къигъэлъэгъуэфа усак1уэм?

— Ц1ыхугъэмрэ напэмрэ псом нэхърэ нэхъ лъап1эу зэрыщытыр Нало Заур къыдигъэлъэгъуащ л1ым и напэм и п1эк1э и гурыгъугурыщ1эхэр къызэри1уатэ и бзэр, дунейм и дахагъэр зэрилъагъу и нэр, уеблэмэ, и псэ дыдэри удым зэрыритымк1э. И бзэм, и нэм, и псэм нэхърэ нэхъ лъап1эу къилъытащ абы и ук1ытэмрэ и напэмрэ.

Ижь – ижьыж лъандэрэ адыгэм псом япэ иригъэщу щытащ и напэр, и ц1ыхугъэр. Адыгэхэм пщ1э хуащ1ырт напэ зи1э, ц1ыхугъэ зыбгъэдэлъ ц1ыхухэм. Нэмыплъ иратырт зи напэпэри зи ук1ытэри 1эщ1ыб зыщ1а ц1ыхухэм. Абы и щыхьэтуи ди бзэм псалъэжь куэд къыхэнащ. Фэ фщ1эуэ п1эрэ ц1ык1ухэ, апхуэдэ псалъэжь.

— Псэр ящэри напэ къащэху.

— Нэмыс зи1эм насып и1эщ.

-Ук1ытэр щагъуэтым бжэкъуагъым къуэсащ.

— Напищэ нэхърэ зы напэ.

— Балладэр Щоджэнц1ык1у Алий и фэеплъу зэрыщытар дощ1э. Хэт жи1эн сыту п1эрэ усак1уэм мы тхыгъэр Щоджэнц1ык1у Алий фэеплъ щ1ыхуищ1ар?

— Нало Заур и балладэр Щоджэнц1ык1у Алий. Сэ къызэрысщыхъумк1э, фэеплъ щ1ыхуищ1ар мыращ: нэмыцэ концлагерым щисам бийм къыпиубыдауэ щытащ нэмыцэ зэрыпхъуак1уэхэм я тек1уэныгъэхэр зыгъэлъап1э усэ иригъэтхын хуейуэ. Арщхьэк1э Алий и Хэку, и напэ епц1ыж нэхърэ л1эмэ, гъащ1э итмэ нэхъ къищтащ. Нэмыцэ1уэм Алий къыдисахэм къызэра1уатэжамк1э, абы куэдрэ жи1эрт «Зи лажьэр к1уэду зы1уэтэжынхэ, адыгэ напэр фымыгъэулъий, зывмыгъэдзыхэу ди нэмысыр фхъумэ». Ик1и жып1э хъунущ Щоджэнц1ык1у Алий и напэм, и ц1ыхугъэм, и Хэкум емыпц1ыжу а псом щхьэк1э гъащ1эр итауэ.

Пэжщ, Щоджэнц1ык1у Алий илъагъу хъууэ щытакъым, нэмыплъ иритырт зи напэм, зи Хэкум епц1ыжа, ц1ыхугъэ зыбгъэдэмылъ ц1ыхухэм. «Зи напэ епц1ыжа ц1ыхум и 1эр ф1еипсым хэлъу и гъащ1эр ехь», — жи1эрт абы.

И дунейтетык1амк1и, къигъэнахэмк1и къилэжьыжащ Щоджэнц1ык1у Алий апхуэдэ тхыгъэ гъуэзэджэ, нэгъуэщ1 куэди фэеплъ хуащ1ыныр.

— Нало Заур и «Ц1ыху напэ» балладэр иджыри зэ щыхьэт тохъуэ ц1ыхугъэм, ц1ыху напэм нэхърэ нэхъ лъап1э зэрыщымы1эм, ар пщэ е къэпщэху зэрымыхъунум. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, иджырей зэманым куэдрэ дыщрохьэл1э мылъку зэхуэхьэсыным дихьэхауэ напэ 1эщ1ыб зыщ1а ц1ыхухэм. Абыхэм къагуры1уэкъым мылъкур уэсэпсу зэрыщытыр. Уэсэпсым ещхьу мылъкур к1уэдыжынущ. Къэнэнур напэмрэ ц1ыхугъэмрэщ. Ар зыщывмыгъэгъупщэу фигу илъу фыпсэумэ, ц1ык1ухэ, пщ1э къыфхуащ1у дунейм фытетынщ.

4. Урокым жыджэру щылэжьа еджак1уэхэм оценкэхэр яхуэгъэувын.

III. К1э лэжьыгъэр етын.

1. Балладэм и ещанэ пычыгъуэр (1ыхьэр) гук1э зэгъэщ1эн.

2. Сурэт щ1ыным дихьэххэм балладэм щыщу ягу ирихьа теплъэгъуэхэм и сурэт ящ1ыну.

IV. К1эух псалъэу.

— Адыгагъэр, ц1ыхугъэр, напэр зыгъэлъэп1эн.

Дэтхэнэ зыри тхьэшхуэм фищ1,

Фи адэ – анэхэр фымыгъэук1ытэу,

Фи нэмысыр лъагэрэ фи акъылыр жану,

Нэхъыжь и жы1э фемыбакъуэрэ

Нэхъыщ1эм гулъытэ хуэфщ1ыфу

Ныбжьэгъухэм пщ1э къыфхуащ1урэ

Фахэмытым къыфхуэзэшу

Узыншэу дунейм куэдрэ фытетыну сыфхохъуахъуэ!

Темэр: Щы1эц1эм теухуауэ яджар къэпщытэжын.

Мурадыр:

Щы1эц1эм теухуауэ еджак1уэхэм ягъуэта щ1эныгъэр къэхутэн ик1и нэхъри зэрыгъэубыдын; щы1эц1эр тэмэму бзэм къыщагъэсэбэпыфу егъэсэн; еджак1уэм и бзэм зиужьынымк1э ек1уэк1 лэжьыгъэм пищэн, лэжьыгъэр ф1ыуэ ялъагъуу къэгъэтэджын.

Урокым и ек1уэк1ык1эр.

1. .Куэд щ1ауэ зэджа темэхэр къэпщытэжын.

Бжьыхьэ махуэ гуэрым и шэджагъуэм зы л1ыжь гуэр губгъуэм къыпхок1ыж,

Балий жыг губгъуэм къыщегъуэт, Арэзыуэ гуф1эу ар къожьэж.

Ар нэщхъыф1эу губгъуэ иным пхыплъу

Къыздэк1уэжым и гур куэду инщ.

Л1ыжьым гуф1эу же1э: «Си фэеплъу Балий жыгыр губгъуэм сэ хэссэнщ».

Доскам ит усэм къегъэджэн. Хьэрф дэгъэхуахэр дэвгъэувэжын. А хьэрфхэм я тхык1эр жегъэ1эн.

(Махуэ гуэрым – махуэ, ударенэр а-м тохуэ, макъзешэ а дотх. Шэджагъуэ – ударенэр а –м тохуэри м.з. а дотх. Балий – зэхэтхыр э – щ, тхыр а – щ. Ар псалъэм и тхык1э тэмэмщ. Къызэрапщытэ правилэ и1экъым. Псалъэм и тхык1э тэмэмыр дигу идубыдэн хуейуэ аращ. Арэзыуэ – зэхэтхыр э – щ, а дотх. Адыгэбзэм хьэрф э – к1э къыщ1идзэу псалъэ и1экъым).

Текстым предметым я ф1эщыгъэц1э къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр къыхегъэтхык1ын.

( Бжьыхьэ, махуэ, шэджагъуэ, л1ыжь, губгъуэ, гур, л1ыжьым, балий, жыгхэр, гъуэгубгъум).

— Сыт хуэдэ упщ1э яхуэуврэ абыхэм?

(Хэт? Сыт? Сытыр? Сытым?)

— Ат1э сыт дызэреджэр апхуэдэ упщ1э зыхуэув псалъэхэм?

(Сыт? Сытыр? Сытым? Сытымк1э? Сыту? Хэт? Хэтк1э? Хэту? Упщ1эхэр зыхуэув псалъэ щы1эц1эк1э йоджэ).

1. Диктант к1эщ1 егъэтхын.

Мэлыкъуэ къуажэм пшапэр псынщ1эу щызэхоуэ. Дыгъэр бзий лъакъуэхэмк1э Къэнжал къуршыщхьэм зэрытеувэу къуажэм къыбгъэдэт бгы к1ыхьым и хыв тхыц1ак1уэхэм зэуэ зеуф1ыщ1. абы идз ныбжь ф1ыц1эм къуажэр щ1от1ысык1ри зы сыхьэт ныкъуэм къриубыдэу унэ хужь пл1имэ къхуэщыныщхьэхэр пшапэм еуфыхь.

1. Диктантым хэт щы1эц1эхэр щ1егъэтхъэн, ахэр зэрыт падежыр, склоненэр гъэбелджылын.

2. Еджак1уэхэр доскам щыгъэлэжьэн:

щхьэж зытес рядым тес еджак1уэхэм я ц1э – унэц1эр алфавитк1э зэк1элъегъэхьын. Ахэр хьэрфышхуэк1э щ1этхам и щхьэусыгъуэр жегъэ1ын

3. Щхьэзакъуэ лэжьыгъэ.

Доскам еджак1уищ щолажьэ. Щхьэж зытес рядым тес еджак1уэхэм я ц1э – унэц1эхэр алфавитк1э зэк1элъыгъэк1уауэ егъэтхын. Ахэр хьэрфышхуэк1э щ1атхам и щхьэусыгъуэр жегъэ1ын.

4. Еджак1уищыр доскам щылэжьэху, мыдэк1э ит тхыгъэмк1э адрей еджак1уэхэр гъэлэжьэн. (Абыхэм унэ лэжьыгъэу я1ащ сочиненэ к1эщ1 зэхалъхьэну. Абыхэм язэхэзым и сочиненэр доска ц1ык1ум итщ)

текстым хэт щы1эц1эхэр гупит1у зэхегъэтхык1ын: сэмэгурабгъумк1э ц1э унейхэр, ижьырабгъумк1э ц1э зэдайхэр.

Сэ къалэм сыщопсэу. А къалэм зэреджэр Бахъсэнщ. Абы Культурэм и унэ, пощт, хъумап1э кассэ, сымаджэщ, еджап1э куэд, заводхэр, фабрикэхэр дэтщ. Къалэм щызэхэтщ Щоджэнц1ык1ум и ц1эк1э щы1э колхозыр. Сэ сыщопсэу М.Фрунзе и ц1эр зезыхьэ уэрамым. Сэ ди къалэр ф1ыуэ солъагъу.

Бахъсэн, Культурэм и унэ, Фрунзе, Щоджэнц1ык1ум.

къалэ унэ, пощт, кассэ, сымаджэщ, еджап1э, заводхэр, фабрикэ, колхозыр, уэрамым.

5. Еджак1уэхэм я1а щхьэзакъуэ лэжьыгъэм тегъэпсэлъыхьын.

Мурат лэжьыгъэ и1ащ рассказ к1эщ1 сурэтымк1э зэхилъхьэн хуейуэ. Дедэ1уэнщ абы.

Еджак1уэм: Маим ибгъу махуэр къобоагъэ. Ар махуэ лъап1эщ. Ди зауэл1хэм тек1уэныгъэр къызэрахьрэ илъэс тхущ1рэ ирэ ирокъу. Абы ирихьэл1эу еджак1уэхэм зауэм и ветеранхэр хьэщ1эу еджап1эм кърагъэблэгъащ. Ветераным и бгъэр медалхэмрэ орденхэмрэк1э зэщ1эблат. Еджак1уэ ц1ык1ухэм абы хъыбар гъэщ1эгъуэн куэд къахуи1уэтэжащ. Ветераным удз гъэгъа дахэхэр тхылъхэр тыгъэ хуащ1ащ.

Тексым хэт щы1эц1эхэр зэрыт бжыгъэр жегъэ1эн:

Махуэр – з.бж., зауэл1хэм – ку.бж., ( ар къэгъэлъэгъуа мэхъу хэ – л1)., тек1уэныгъэр – з.бж., еджак1уэхэм – ку.бж., зауэм – з.бж., бгъэр – з.бж., медалхэмрэ – ку.бж., орденхэмрэ – ку.бж., тхылъхэр – ку.бж., еджак1уэ ц1ык1ухэм – ку.бж., удзхэу – ку.бж.,.

6. Доскам ит псалъэхэр тетрадым ирегъэтхэн:

Зэ1экъуэгъухэр унагъуэ

шэ сурэтхэр

Хьэрун сымэ Залинэ.

Ахэр зэрызэщхьэщык1ыр жегъэ1эн.

(Щы1эц1э щы1эщ, закъуэ е куэд бжыгъэу ф1эк1а къамыгъэсэбэпу.

Зэ1экъуэгъухэр – ку.бж., ар къэгъэлъэгъуа мэхъу префикс зэ – к1э, суффикс хэ – к1э.

Шэ – з.бж., иту ф1эк1а къагъэсэбэпкъым.

Хьэрун сымэ – частицэ сымэ – м куэдагъ хелъхьэ псалъэм.

Залинэ – з.бж., тетущ ц1э унейр къызэрагъэсэбэпыр.

7. Диктантым и1эщ1 егъэтхын.

Мэз гъунэгъум псынащхьэ зэхуэмыдэхэм уащрохьэл1э. Жыг абрагъуэхэр зыщхьэщыт нэпкъ задэхэм я лъабжьэрщ псынащьэ щ1ы1эхэм нэхъыбэу узыщрихьэл1эр. Иужьрей илъэсхэм языныкъуэ псынэхэр нэхъ к1ащхъэу къыщ1эж хъуащ.

Щы1эц1эхэр зыгъэбелджылы псалъэхэр и гъусэу щ1егъэтхъэл. Падеж к1эуххэм я тхык1э хабзэм тегъэпсэлъыхьын.

( Мэз гъунэгъум, псынащхьэ зэхуэмыдэхэм, жыг абрагъуэхэр, нэпкъ задэхэм, псынащхьэ Щ1ы1эхэм – падеж к1эухыр щы1эц1эмрэ ар зыгъэбелджылы псалъэмрэ яхыхэзырщ – иужь итырщ зыпыувэр, падеж к1эухы т1уми зэдайщ.

III. еджак1уэхэр тхылъымк1э гъэлэжьэн.

Лэжьыгъэ 362 – р гъэзэщ1эн. Скобкэм дэт псалъэхэр зэпыту е зэпыхауэ тхын.

Абыхэм я тхык1э хабзэхэр жегъэ1эн.

IV. Еджак1уэхэм зегъэгъэпсэхуи.

Псалъэрыджэгу. Доскам еджак1уищ щызэпоуэ, ряд къэс къыхэк1ауэ.

— Мы суффиксхэмк1э хэт псалъэ нэхъыбэ къимыгъэхъурэ?

гъэ- ухуэныгъэ, узыншагъэ, угъурлыгъэ, плъыжьыгъэ, хьилагъэ,

бзаджагъэ, къуаншагъэ, делагъэ, губзыгъагъэ, ц1ыхугъэ, къабзагъэ,и.

гъуэ – пщ1эгъуэ, къэт1ыжыгъуэ, къехьэл1эжыгъуэ, сабиигъуэ, тхэгъуэ, жы1эгъуэ,и.

лъэ – тхылъылъэ, фошыгъулъэ, псылъэ, мывалъэ, пшахъуалъэ, 1элъэ,и.

— Иджыри сыт хуэдэ суффиксхэмк1э къэхъурэ щы1эц1э?

(- к1уэ, гъэ / гъ, — шхуэ, — хуэ, — к1э, — ей, — жь, и).

— Дауэ къэхъуну п1эрэ иджыри щы1эц1э?

(Глаголхэм, плъыфэц1эхэм, щы1эц1эхэм, бжыгъэц1эхэм, ц1эпапщ1эхэм – Суффикс, префикс япыувэурэ, псалъэпкъит1 зэхыхьэп1эрэ къэхъунущ).

V. Сурэтк1э еджак1уэм зэхилъхьа рассакз к1эщ1ым едэ1уэн. ( Сурэтыр доскам деж ф1элъщ).

Щ1ымахуэр къэблэгъащ. Дунейр егъэлеяуэ щ1ы1э хъуащ. Жыгхэр псори джафэ хъуащ. Ауэ ди щ1ып1э къуалэбзухэри псэущхьэ ц1ык1ухэри щ1эгузэвэн щы1экъым. Еджак1уэ ц1ык1ухэр мэзым к1уэурэ к1эпхъ ц1ык1ухэр ягъашхэ.Къуалэбзухэм хуащ1а шхап1эхэм шхын хурак1утэ.

Рассказым хэт щы1эц1эхэм щыщ зырыз еджак1уэ къэс егъэтхын, падежк1э зэрегъэхъуэк1ын.

VI. Морфологическэ зэпкърыхыныгъэ.

1. Гъатхэ махуэм гъэр егъашхэ.

Псалъэухам къегъэджэн.

— Сыт хуэдэ гупсысэ къи1уатэрэ мы псалъэухам?

Мы псалъэжьым хэт зы щы1эц1э морфологическэу зэпкърегъэхын. (доскам деж).

2. Диктант ятхам щы1эц1э зырыз къыхегъэхауэ морфологическэ зэпкърыхыныгъэ егъэщ1ын езыр – езыру.

VII. Урокыр къызэщ1экъуэжын.

— щы1эц1эм теухуауэ псори дигу къэдгъэк1ыжащ. Доскам ит схемэм феплъи ик1эм нэвгъэсыжыфыт. Сыту п1эрэ иджыри щы1эц1эм хужып1э хъунур?

Щы1эц1э
Предмет къегъ.	Зи щхьэ хущыт пс. лъэп.	Хэт? Сыт? упщ1эхэр хуоув	Ц1э уней	Ц1э зэдай	Б. скл.	Мыб. скл.	Пад. з.мэхъу

VII.Унэ лэжьыгъэ етын: Лэжьыгъэ 374, напэк1уэц1 19.

VIII.Оценкэхэр гъэувын.

Темэр: Псалъэуха зэхэлъымк1э ягъуэта щ1эныгъэр къызэщ1экъуэжын.

Мурадыр:

Псалъэуха зэхэлъым и щытык1эхэр,абы хэт псалъэуха къызэрык1уэхэр зэпха зэрыхъу щ1ып1эхэр зэращ1эр къэпщытэжын,къызэщ1экъуэжын,хабзэм,нэмысым хуэущиин,псалъэуха зэхэлъхэр я бзэм къызэрыщагъэсэбэпыр егъэф1эк1уэн.

Урокым къэдгъэсэбэпынухэр:

1.Псалъэуха зэхэлъхэм я таблицэ;

2. Псалъэуха зэхэлъ-зэгъусэ,зэхэлъ зэпха,къызэрык1уэ зэрыт таблицэ.

Урокыр зэрек1уэк1ынур.

1. Псалъэуха зэхэлъымк1э ящ1э гуры1уныгъэхэр къэпщытэжыным ехьэл1а уп1щ1эхэр

1.Псалъэухак1э зэджэр.

2.Сыт псалъэуха зэхэлък1э зэджэр;

3.Ахэр дауэ игуэшыжрэ;

4.Союз зи1э псалъэуха зэхэлъхэр дауэ игуэшыжрэ;

5.Сыт псалъэуха зэхэлъ-зэгъусэрк1э зэджэр?

6.Сочительнэ союзхэр, союз-суффиксхэр къыжыф1эт.

7.Сыт псалъэуха зэхэлъ-зэпхак1э зэджэр?

8.Подчинительнэ союзхэр, союз-суффиксхэр, союз псалъэхэр къыжыф1эт.

9.Псалъэуха зэхэлъ-зэгъусэр зэхэлъ-зэпхамрэ я синтаксическэ зэщхьэщык1ыныгъэхэр къыжыф1э.

10.Псалъэуха гуэдзэмрэ причастнэ оборотымрэ зэрызэщхьэщык1ыр.

11.Союзыншэ псалъэухак1э зэджэр,щагъэув нагъыщэхэр.

1. Доскам ит псалъэухахэм елэжьын,языныкъуэ еджак1уэхэр картэчкэк1э гъэлэжьэн.

1.Псалъэухар синтакс.зэпкъырыхын, орфограммэхэр къэгъуэтын, зыщыщ художественэ тхыгъэр,авторыр къыжы1эн.

Хешуэ ц1ык1уу а пщащэр ф1ыгъуэр и пщ1ыхьу мэжей,(ауэ) къимыщ1эурэ тхьэмыщк1эр и анэ Дадусэм къегъей.Мадинэ ищ1эркъым: анэшым абы иф1эф1ыр екъутэ.

2. Фонетическэ зэпкъырыхыныгъэ:

пщ1ыхьу

пщ1ы – хьу

макъхэр: 5 [п1, щ1, ы, хь, у].

макъзешэхэр: 2 [ы, у]

макъ дэк1у.: 3 [п1, щ1, хь]

хьэрфхэр: 5 — п, щ1, ы, хь, у

хьэрфзешэхэр: 2 – ы,у

хьэрф дэк1у. : — п, щ1, хь.

Екъутэ

Е-къу-тэ

Макъ: 6 [йэ, къу, ы, т, э]

Макъзешэхэр: 3 [э, ы, э]

М.д. : 3 [й, къу,т]

Хьэрф.: 4 – е, къу, т, э

Хьэрфз. : 2- е, э.

Хь.д. : 2 – къу,т.

3.Зэрызэхэт 1ыхьэк1э зэпкъырыхын:

къимыщ1эурэ

1. Тхылъымк1э лэжьэн.

Лэжьыгъэ 223.

1. Япэ, ет1уанэ псалъэухахэр жьэры1уатэу зэпкъырыхын.

2. Ещанэ, епл1анэ, етхуанэ псалъэухахэр рядищым зэрызу доскамрэ тетрадымрэ щелэжьын. (синт. зэпкър.)

1. Сурэтымк1э лэжьэн. «Гъатхэ губгъуэ лэжьыгъэхэр» сочиненэ к1эщ1 ц1ык1у ятхын, псалъэуха зэхэлъхэр къагъэсэбэпурэ.

1. Сочиненэ ц1ык1у ятхам къегъэджэжын (т1у — щы).

2. Псалъэуха зэхэлъ къагъэсэбэпа л1эужьыгъуэхэр къыжа1эн.

3. Сочиненэр нэхъ къызэхъул1ар къыхэгъэщын.

1. Псалъэжьхэр нэгъэсыжын, ахэр зыхуэдэ псалъэухар къыжы1эн, гъэсэныгъэ мыхьэнэ и1эр къазэрыгуры1уэр къэхутэн.

Акъылым уасэ и1экъым, … (гъэсэныгъэм гъунэ и1экъым).

Уи адэ-анэм нэмыс яхуэпщ1мэ, … (уэри уи бынхэм пщ1э къыпхуащ1ыжынщ).

Ф1ы зыщ1эр ф1ы 1уощ1эр, … (1ей зыщ1эр 1ей 1уощ1э).

Хьэщ1э къашэ щы1эщ, ауэ … (хьэщ1э ишыж щы1экъым).

1. Схемэк1э псалъэуха зэхэлъхьэн. (Урокым дызэлэжьа темэр къыхэщу).

, ик1и

1. Вывод: Псалъэуха зэхэлъым я щытык1эр, абыхэм хэт псалъэуха къызэрык1уэхэр зэрызэпха щ1ык1эхэр тщ1эным мыхьэнэуэ и1эр.

2. Урокым хэлэжьыхьа еджак1уэхэм оценкэ яхуэгъэувын.

3. Унэ лэжьыгъэ етын: Бз/з. Лэжь. 225.

4. Псалъэуха зэхэлъым щыщ къэвгъэсэбэпурэ сочиненэ фтхы «Губгъуэр жэщым».

Урок кабардинской литературы в 7 классе

Нало Заур и «Ц1ыху напэ»

балладэм и 2,3 1ыхьэхэр.

Учитель кабардинского языка и литературы

МОУ СОШ №1 с.п. Заюково

Баксанского муниципального района

Шикобахова Мадина Гамеловна.

Урокым и темэр: Нало Заур и «Ц1ыху напэ» балладэм и 2,3 1ыхьэхэр.

Мурадхэр: 1. Балладэм и гупсысэ нэхъыщхьэр убзыхун;

2. ц1ыхум и дежк1э напэм мыхьэнэуэ и1эр,

и1эн хуейр зыхуэдизыр ягурыгъэ1уэн;

3. ц1ыху напэм нэхъ лъап1э зэрыщымы1эр тхыгъэм къызэрыщыгъэлъэгъуар на1уэ ящыщ1ын;

4. я къеджэк1эм, я бзэм зегъэужьын.

Урокым и ек1уэк1ык1эр:

Орг. дакъикъэ.

Фи махуэ ф1ыуэ, нобэрей ди урокым кърихьэл1а хьэщ1э лъап1эхэ. Нобэрей семинарым и проблемэр, гу зэрылъыфтащи, нобэрй щ1эблэр гъэсэнымк1э адыгэ литературэм и1э мыхьэнэр дызыхуэк1уэну стандартыщ1эм къызэригъэув щ1ык1эрщ. Абы и макъым дыщ1эту ди урокыр едгъэк1уэк1ыну ди мурадщ.

Ди урокым и темэр: Нало Заур и «Ц1ыху напэ» балладэм и 2,3 1ыхьэхэр. Мы урокым дэ щыдимурадщ: (мурадхэр къебжэк1ын).

2.Унэ лэжьыгъэр къэпщытэн:

Егъ. — Фэ унэ лэжьыгъэу фи1ащ Нало Заур и гъащ1эмрэ и литературнэ лэжьыгъэмрэ теухуа доклад вгъэхьэзырыну. Хэт игъэхьэзырауэ п1эрэ?

(къоджэ докладым). Сурэтхэр слайдк1э къэгъэлъэгъуэн.

Егъ. – Хъарзынэщ. Нало Заур и сыт хуэдэ тхылъхэр, тхыгъэхэр фщ1эрэ …. кърибжэк1ахэм нэмыщ1?

Едж………………………………………………………………………………………………………..

Егъ. – Абыхэм нэмыщ1 мис мы тхылъэхэри Налом и къалэмыпэм къыщ1эк1ахэм щыщщ. Тхылъхэм я выставкэ. Тхылъхэр егъэлъэгъун.

Егъ. – Хэт жи1эн, «Ц1ыху напэ» балладэр хэт и фэеплъу итха Налом?

Едж. — …………………………………………………………………………………………………….

Егъ. – Сыту п1эрэ Щоджэнц1ык1ум фэеплъ щ1ыхуищ1ар мы тхыгъэр?

Едж………………………………………………………………………………………………………….

Слайд Щоджэнц1ык1ум и сурэт.

Егъ. – Сыт балладэк1э зэджэр?

Едж. — ……………………………………………………………………………………………………..

Балладэр — ………слайд.

Егъ. – Адэк1э, мы балладэм и япэ 1ыхьэр сценкэу къагъэлъэгъуэну зызыгъэхьэзыра еджак1уэ къытхэтщи иджыпсту, хуит дыкъэфщ1мэ, фи пащхьэ къралъхьэнщ. (Сценкэр къагъэлъагъуэ, макъамэ гууз к1эщ1эту).

Егъ. – Мы теплъэгъуэм еплъа ц1ык1ухэм къыджеф1эт, хэт гъуэгурык1уэм къыхуэзар?

Едж. – (удыр…)

Егъ. – Авторым удым характеристикэ щритым деж сыт хуэдэ 1эмал къигъэсэбэпрэ?

Едж. – (Зэгъэпщэныгъэ…)

Егъ. – Сытыт зэгъэпщэныгъэк1э зэджэр?

Едж. – Зэгъэпщэныгъэр…..Слайд.

Егъ. – Къэдвгъэгъуэти дыкъевгъаджэт тхак1уэм зэгъэпщэныгъэ къыздигъэсэбэп сатырхэм.

Едж. — Цы 1уданэ плъыжьк1э и нэ хуэдэщ къэдыхьам……….

Егъ. – Удым и теплъэр зригъапщэр сыт?

Едж. – И нэр цы 1уданэ плъыжьк1э къэдыхьам ирегъэщхь, псалъэу жи1эр апхуэдизк1э гум хыхьэу, ц1ыхум жагъуэ щыхъуу же1эри, хуэш зыхыхьа 1эпкълъэпкъым ирегъэщхь.

Егъ. – Хъарзынэщ. Адэк1э унэ лэжьыгъэу иджыри фи1ащ балладэм и япэ 1ыхьэм щыщ теплъэгъуэ, фэ нэхъ фигу ирихьар, сурэту фщ1ыну.

(Сурэтхэр къыхэхын, псоми егъэлъэгъун).

Егъ. – «Напэ» псалъэм къик1ыр дауэ къывгуры1уэрэ?

Едж. -…………………………………………………………………………………………………….

Напэр -…………….. слайд.

3.Словарнэ лэжьыгъэ.

Егъ. — Адэк1э балладэм и 2,3 1ыхьэхэм хэт псалъэ нэхъ гугъухэм я мыхьэнэр зыгурыдгъэ1уэнщ:

Жыхьэнмэ – дин лэжьак1уэхэм ц1ыхур л1а нэужь ишэчу жыхуа1э хьэзаб, щишэч щ1ып1э; (слайд)

гуащ1э – къару;

и гур плъыхук1э – псы нэхъ 1ейуэ хуэл1эху;

хуэш – 1эпкълъэпкъхэр щ1ишэу къыхыхьэ уз;

сэтэнейхэр – (лабазник) удз, тхьэмпэ хужь ц1ык1у, 1эрамэу гъагъэу, мэкъуп1эхэм, хъуп1эхэм къыщок1; (слайд)

шауэ напщ1э – шык1э щывэк1э, шым деуэр здрик1уэ щ1ып1э. (слайд)

Егъ. – Мы псалъэхэр тетрадхэм ивотхэ.

4. Темэщ1эр егъэджын (пыщэн)

Егъ. – Нет1э зэрыфлъэгъуащ ик1и зэрыжыф1ащи, япэ 1ыхьэм къыще1уатэ удыр илъэс дэк1а нэужьк1э хьэкъыр къы1ихыжыну л1ым и деж къэк1уауэ, ауэ л1ым и напэр ирит нэхърэ и бзэр иритмэ нэхъ къищтауэ, «ягъэ к1ынкъым», — же1эри игук1и пхъэ1эщэк1ыр еубыдыжри лажьэу хоувэж. Балладэм и ет1уанэ, ещанэ 1ыхьэхэм нэхъ лъэщыжу къыщыгъэлъэгъуащ л1ым и лъэщагъымрэ и л1ыгъэмрэ. Ар тек1акъым и пэжагъым, сыт хуэдэ ф1ыгъуэ удым къыхуимыгъэлъэгъуами, и напэр ихъуэжакъым.

Ет1анэгъэм… удыр л1ым и деж къос,

«Сыкъэк1уащ уи напэр схьыну,

Ар алыхь 1эмырщ…»,

къыжре1э абы л1ым, ауэ л1ым и жэуапыр сыт щыгъуи зы быдагъэщ:

«Хьэуэ -, же1э игук1э бзагуэм, — напэр уэзмытын…»

Егъ. – Балладэм къызэригъэлъагъуэмк1э, л1ым и напэр ихъумэжын щхьэк1э, и бзэри, и нэри, и псэ дыдэри итащ. Ар дихьэхакъым дуней мылъкуми.

Слайд ………….Зы тк1уэпс закъуэ

нэпсу нэм къыщ1ок1.

Асыхьэтым щ1оху и лъакъуэр,

Хуэму и псэр хок1.

Егъ. – Хэт къызжи1эн, темэ хуэхъуар сыту п1эрэ мы балладэм?

Едж. – (Балладэм къегъэлъагъуэ ц1ыхугъэмрэ напэмрэ нэхъ лъап1э зыри зэрыщымы1эр. И напэр имы1эж нэхърэ л1ым мыпсэужым нэхъ къищтащ. Темэ хуэхъуари аращ – ц1ыхугъэмрэ напэмрэ).

Егъ. – Хъарзынэщ. Адэк1э мы балладэм и текстым делэжьынщ тхылъымк1э. (Гъуэрыгъуурэ къегъэджэн, пычыгъуэк1эрэ, упщ1эк1э зэпкърахыурэ).

…………………………………………………………………………………………………….

Егъ. – Ц1ыхугъэр, ц1ыху напэр псом япэу зэрыщытыр дауэ къыщыгъэлъэгъуа тхыгъэм?

Едж. — ………………………………………………………………………………………….

Егъ. – Удымрэ л1ыжьымрэ я зэхуэзэныгъэм дауэ пэлъэщрэ л1ыхъужь нэхъыщхьэр? Сыт абы апхуэдэ къару къыхэзылъхьэр?

Егъ. – Хэт жи1эн, ди зэманым сытк1э щхьэпэ мы балладэр?

Едж. — ………………………………………………………………………………………..

Егъ. – Мы балладэм сыт хуэдэ псалъэжь къыхуэпхь хъунур?

(Псэр щэи напэ къэщэху.) слайд

Егъ. – Хэт гу лъитауэ п1эрэ, сыт хуэдэ псалъэжьхэр къыхэщрэ мы балладэм?

Едж. – (Ер вы бжьакъуэм къызэрик1ыр; бацэ щапхъыу цы щапхъэхым).

Егъ. – Псалъэжьхэм нэмыщ1, сыт хуэдэ художественнэ 1эмал къигъэсэбэпрэ тхак1уэм?

Едж. – (къытегъэзэжыныгъэ).

Цы 1уданэ плъыжьк1э и нэр хуэдэщ къэдыхьам……..

— мы едзыгъуэм куэдрэ къытрегъазэ.

Егъ. – Пэж дыдэщ, къытригъэзэхук1и – удым и образыр нэхъ на1уэу, нэхъ ерыщ бзаджэу къыдегъэлъагъу тхак1уэм.

Егъ. – Сыт хуэдэ бзэк1э тха балладэр?

Едж. –(Бзэ тыншк1э, щэрыуэк1э, гуры1уэгъуэк1э)………………..

5. Гъэбыдэныгъэ

Егъ. – Ат1э, ц1ык1ухэ, нобэрей урокым сыт щ1эуэ къыщыфщ1ар?

Едж. — …………………………………………………………………………………………

Егъ. – Напэм теухуауэ нобэрей урокым щыжыт1ахэр къызэщ1эскъуэжу зы псалъэ жыс1эну сыхуейщ сэ. Ц1ыху напэр зэрыщы1эр, зэрыпсэур, ар ц1ыхухэм зэрахэлъыр псоми къыдгуры1уауэ къызолъытэ, ауэ напэншагъэр зытемыгъэк1уэныр ц1ыху псоми я ипэ къалэну, бэнэныгъэу къысщохъури, дыхущ1эвгъэкъу, псоми ди напэр хужьу, къабзэу дунейм дытетыну.

6. Унэ лэжьыгъэ етын.

Егъ. – Унэ лэжьыгъэу фи1энущ: 1 ещанэ 1ыхьэм щыщ1эдзауэ «Хуэму и псэр хок1» псалъэм нэсыхук1э гук1э зэгъэщ1эн; 2 сурэт щ1ын «Сигу къина теплъэгъуэр».

7. Оценкэхэр гъэувын.

Егъ. – Нобэрей урокым хъарзынэу щылэжьахэщ….., абыхэ … яхузогъэув. Фыпсэу.

8. Я зэманыр ягъэк1уэду, я 1уэху къагъанэу нобэ ди урокым щ1эсыну, къыдэдэ1уэну къэк1уахэми: «Ину берычэт бесын, вжызо1э, — фыпсэу».

Кабардино – Балкарский 
государственный университет

им.Х.М. Бербекова

Конкурс эссе

«Великая Отечественная война в судьбе нашего
народа»

«Напэр псэм япэщ»

Лэжьыгъэр
зыгъэзэщ1ар:

Бахъсэн къалэ дэт  етхуанэ
еджап1эм

и епщ1анэ классым щеджэ

Азычэ Ясминэ

 Егъэджак1уэр:

Л1эужь Залинэ

2021 гъ.

Сыт щыгъуи цIыхур зыхуэныкъуэу зыщIэхъупсыр
мамырыгъэ пэтми, ди жагъуэ зэрыхъунщи, дунейр зауэншэ хъуркъым. Илъэс мин
бжыгъэкIэ узэIэбэкIыжми, зыми къытедмыхауэ, зыми къеIыдмыхауэ Тхьэм къыдипэсу
къытхуигъэфэщауэ дыкъызытехъуа ди Хэку лъапIэми зауэ куэд щекIуэкIащ. Зауэр,
дауи, хэткIи гуауэщ. Зауэр къэзыхьауэ зыфIэщIыжми фIэкIуэдар къихьауэ
къыфIэщIым нэхърэ нэхъыбэщ. Зауэр, дауи, гуауэщ, цIыхугъэншагъэщ, ар лIэныгъэщ,
лъэпкъгъэкIуэдщ. Ар дэ – ди лъэпкъым нэхъыфIу къызыгурыIуэ, зыхэзыщIэ лъэпкъ
дуней псом темытынкIи хъунущ. Илъэсищэ зыбжанэкIэ узэIэбэкIыжмэ, ди Хэку
лъапIэм щекIуэкIа ЕтIуанэ Дунейпсо Зауэшхуэр нэмыцэхэм дэ лейуэ
къыдахар зыхуэдизыр сыт хуэдэ IэмалкIи пхужыIэнукъым. Уи унагъуэ зэкъуэуда зэрыхъум,
уи лъэпкъ зэрызэхэлъалъэм къыщымынэу, уи Хэку пэIэщIэ узэрыхъум къыпхуихь
ягъэр, тхьэмыщкIагъэр зыхуэдэр – зыхуэдизыр – ар зымыгъэунэхуам дежкIэ
гурыIуэгъуейщ, зыхэщIэгъуейщ. Зи Хэку пэIэщIэ, зи лъапсэ пэжыжьэ лъэпкъыр, сыт
и лъэщами, тхьэмыщкIэщ, нэхъ лъэщ щымыIэуи дывгъэщIи, абы щыгъуэми зи фэ елъэфа
дыгъужь пэлъытэщ. Фэ зытемылъыж дыгъужьыр, дыгъужь пэтрэ, сыт хуэдизкIэ
псэуфын. ЛIыгъэр Iыхьэ мыгуэшщи, адыгэр лIыгъэншэу къыщыщIэкIа зэман тхыдэм
ищIэжкъым. Ар, ди тхыдэр, гъэнщIащ лIыхъужьхэм я цIэкIэ. ЛIыхъужьыгъэкIэ
гъэнщIа ди тхыдэ IупщIхэм ящыщщ ЕтIуанэ Дунейпсо Зауэшхуэри. «Напэр псэм япэщ»,
жыхуаIэ псалъэжьым щIапIыкIа адыгэ щIалэ куэдыкIейм абы щыгъуи наIуэ къащIащ
лIыгъэм къилъыхъуэу лIыгу зыкIуэцIылъхэмкIэ ди лъэпкъыр зэрыуардэр. ЛIыхъужь мыхъуа
е дамыгъэ лъапIэ зрамыта а зауэм хэта адыгэ къэгъуэтыгъуейщ: Андырхъуей Хъусен,
Ачмыз Айдэмыр, Бжьыхьэкъу Къымчэрий, Иуан Хьэсэн, Къанкъуэщ Ахьмэдхъан, Къардэн
Къубатий, Къардэн Къэбард, Къардэн Мурат, Къуэнукъуей Назир, Къуэш Алий,
Къуныжь Зэмыхьшэрий, Мэсей, Аслъэнджэрий, Нэхей Даут, Тамбий Владимир, Тхьэгъуш
Исмэхьил, Хьэбэч Умар, Чуц Абубэчыр, Яхэгуауэ Михаил.
Адыгэ тхыдэжьым дриплъэжмэ, дэ къытхуэгъуэтыркъым нэхъ гуIэгъуэшхуэ, нэхъ зэман
бзаджэ. Зауэ гущIэгъуншэхэми, бэлыхь Iэджэми къела адыгэхэм я нэхъыбэр абы
ихьыжащ. Ихьыжащ гъэпцIагъэкIэ. Зауэу адыгэхэм я нэгу щIэкIа къомым лъэпкъыр
хагъэщIт. Уз бзаджэу адыгэхэм я фэ дэкIахэм лъэпкъыр хагухьт. Адыгэ лъэпкъыр –
зэрылъэпкъыу – абы ирищIыкIыным зы бетэмалщ иIэжар. ЩIыхь орденым и
степенищри къратащ Мусэ Менлы, Бэрэгъун Алексей, Щхьэхъумыд Мысхьуд, Къуэшакъ
Григорий сымэ.
Дыщэ вагъуэр яхуэфащэт зауэм и етIуанэ махуэм Брест быдапIэм деж гранатхэр
зрипхэкIыу танкым зыпыщIэзыдза икIи ар къэзыгъэуа ТхьэмылIокъуэ Хьэсэн, бий
кхъухьлъатэу пщыкIутху къезыудыха ТхьэкIумащIэ Абдулыхь, Гастеллэ ещхьу
хэкIуэда Чэлимэтымрэ Быгуэмрэ, зи танкымкIэ аэродромым телъадэу бий кхъухьлъатэ
пщыкIутlрэ топ зыбжанэрэ зэхэзыкъута Апажэ Хьэмид, топгъауэ Таубэч Къасболэт,
зы зэхэуэ закъуэм топибгъу зыкъута Сунш Мэсэдин, уса­кIуэ икIи зауэлI хахуэ
КIуащ БетIал, Хьэмдэхъу Башир, фин зауэми Хэку зауэшхуэми лъэщу хэтахэу
Къашыргъэ ХьэтIиф, Жамборэ Щэ­уал, Бэрбэч Музэчыр, Къэбэрдейр щхьэхуит
къэщIыжыным си псэ нэхъыфIщ жимыIэу щIэзэуа ХъуэкIуэн Мухьэмэдрэ Бэрсокъуэ Щэлэ­уатрэ,
нэгъуэщIхэми.
Дэ дигу къыдогъэкIыж фронтым хуэлэжьа ди нэхъыжьхэр, ныбжьыщIэхэр. Сабийуэ
зауэр зи нэгу щIэкIахэр иджы цIыху тIорысэ хъужащ. Ауэ зауэм и фэбжьыр
лажьэшхуэу дунейм къытенащ. Зы унагъуи ди республикэм къыщыбгъуэтынкъым абы и
жьыр зыщIимыхуа. ИгъащIэм жаIэ: « Зауэ тыншрэ шэ фэбжьыфIрэ щыIэкъым». А
илъэсхэм яутIыпща шэ пщырхэм анэ куэд ягъэгуIащ, нысащIэ куэд фызабэ ящIащ,
сабий куэд адэншэ – анэншэу къагъэнащ. Абы хэкIуэда цIыхухэмрэ абы я
Iыхьлыхэмрэ къатепсыха гуауэм ущегупсыскIэ лъыр щIым хоткIуэ.
Зауэ. ЦIыху мамырхэм я псэр къыдоскIэ а псалъэм, абыхэм къагъэхъу
щIэпхъэджагъэхэм ятеухуа хъыбархэр зыхэзыххэр.  Зауэм и кIэм и закъуэкъым
хьэдагъэр – езыр зэрыщыту хьэдагъэ зэфэзэщщ. ЕтIуанэ Дунейпсо Зауэшхуэм и пэж дыдэм  теухуауэ
ятхыжахэмрэ, ямытхыжу къэнам, лъэужьыншэ хъуам еплъытмэ, Iэпэтез хуэдэ гуэр
фIэкIа зэрымыхъум. АтIэми, а ятхыжахэм уащыщIэджыкIкIэ, ди хэкур абы щыгъуэ
зэрыта гузэвэгъуэ иным и теплъэгъуэ гуэрхэр IупщIу уи нэгу къыщIоувэж.
КIыщIоувэжри, игъащIэкIэ узылъэмыIэсын «вагъуэу» къыпфIощI… ЕтIуанэ
Дунейпсо Зауэшхуэм  – гуауэрэ нэпскIэ гъэнщIащ мы псалъэм хэт дэтхэнэ зы
хьэрфри. Хьэрфхэм мы псалъэр «къыщагъэщIкIэ» дунейр нэхъ пшагъуэ мэхъу, гур
мэуз, псэр мэхыщIэ. Уи лъэпкъым, псэкIи къуэпскIи узэпха уи лъэпкъым, къыщыщIа,
къылъыса бэлыхьыр мы псалъэм «къыщигъэлъагъуэкIэ» ар зэхэпхыну абы утетхыхьыну
тынш? Тыншкъым! Пэжщ, художественнэ псалъэкIэ зауэшхуэм ущытетхыхькIэ,
ухуей-ухуэмейми ар «гъэщIэгъуэн» бощI, зыгуэрхэри лейуэ хыболъхьэ. Ауэ сыт
хуэдиз егъэлеиныгъэри хомылъхьами пэжым гъуазэ щепткIэ, тхыдэм и напэкIуэцI
«фIыцIэхэм» ущытетыхькIэ, ар гуауэщ, нэм нэпс къыщыпфIекIуэ гуауэщ… Апхуэдэущ
1945 гъэм и майр ди Хэкум, ди цIыхум къызэралэжьар.
Сэ сыхуейт, зауэм и бэлыхь псори ягъэву, псэууэ къэзыгъэзэжахэм яхуэфащэ пщIэ,
нэмыс яIэу къахуэнэжа гъащIэр гуфIэгъуэ защIэу ирахьэкIыну. Ахэр щIэзэуар
къащIэхъуэну щIэблэрщ, Хэкурщ, къащIэхъуэнухэм я дунейрщ, уэращ, сэращ, цIыхур
цIыху хуэдэу псэун папщIэщ. Ахэр абыхэм къайхъулIащ.
Ар псори дяпэкIэ зыхъумэн хуейр дэращ, зи щIалэгъуэхэрщ. Лъэпкъ зырызым
къыхэкIахэм, дин зэхуэмыдэ зезыхьэхэм дяку шыIэныгъэ, зэгурыIуэныгъэ, пщ1э,
нэмыс дэлъын хуейщ. ИтIанэщ IуэхугъуэщIэ хьэлэмэтхэм лъабжьэ щагъуэтынур. Ижь –
ижьыж лъандэрэ къызэрекIуэкIым хуэдэу нэхъыжьхэм пщIэ яхуэтщIу, Iущыгъэ тхэлърэ
щIэныгъэм дыхуэпабгъэу дыпсэун хуейщ. Апхуэдэу гъащIэр етхьэкIыныр дэр дыдэхэм
куэдкIэ дэлъытэжащи, дывгъэхъумэ мамырыгъэр, дывгъэсакъ. 2005 гъэм жэпуэгъуэм и
13 — 14 – хэм къэхъуауэ щыта гуауэшхуэм хуэдэ къэмыхъун папщIэ. Хэт игугъэнт а
пщэдджыжь дахэхэм бжьыхьэку мазэм и плъыфэ псомкIи зызыгъэщ1эрэщIа пщэдджыжь
щхъуэкIэплъыкIэм апхуэдэ гуауэшхуэкIэ зыкъытхузэридзэкIыну. Апхуэдиз псэ щIалэ
хэкIуэдэну. Апхуэдизылъ мы ди къалэ дахэ цIыкIум и щIым зыщ1ифыну. Апхуэдиз
унагъуэм гуауэ фIыцIэу къатепсыхэну. А махуэм къэхъуар нобэми цIыхухэм я щхьэм
къахуигъэтIасэркъым, лIыукIхэм зэрэхьа лейм и джэрпэджэжыр зэпымыууэ зэхыдох.
Иджыпстуи цIыхур гуузу яукI, унэхэр ягъэс, лIыжь – фызыжьхэмрэ сабийхэмрэ
къулейсызыгъэшхуэ къалъос.
Зауэ IэнатIэ Iумытмэ Iэщэ къиIэту псэ зыгъэныфынур гу лъэпкъ зимыIэ, зи акъылым
имытыж цIыхугъэншэ дыдэхэрщ. Апхуэдэхэщ цIыху куэд октябрым и 13 – м Iэщэ
зы1ыгъыу зауэ езыгъэжьахэр. А махуэм цIыху дапщэ яукIар? Зыми ищIэкъым ар.
ЯщIэми пэжыр къыбжаIэкъым.
Адэ – анэм дежкIэ, зэрытщIэщи, мы дунейм щынэхъ лъапIэ дыдэр я бынырщ. АтIэ,
хэт къиIуэтэфын ар зыIэщIэкIам и гущIэм щигъэвымрэ и псэм щыщIэмрэ зыхуэдизыр,
бэуапIэ къримыту и гум телъ хьэлъэр хэт трихыфын? А упщIэм и жэуапыр зыми
иратыфыну сэ къысщыхъукъым. Дунейм цIыхуу тетыр фыкъыхузоджэ дыщIэвмыгъэувэ
щIэпхъэджащIэхэм я нып. Куэдщ цIыхум я псэм лейуэ телъар, лъыуэ ягъэжар, нэпсу
щIагъэкIар! Дызэкъуэвгъэт, дызэхуэвгъэгуфIэ, дызэхуэвгъэгушхуэ!.

Духащ
зэуэныр! ТекIуэныгъэр

Штык
пцIанэм нуру толыдыкI!

Къихьащ
гуфIэгъуэр ди цIыху лIыгъэм,

ФыкъикI
окопхэм, фыкъыздикI!

ЗауэлIхэм,
фIыгъуэм чэф ищIауэ,

КъикIын
окопхэм шэчхэр ящI,

Я цейм
ятIагъуэр кIэрыпщIауэ

ПIейтейу
къажыхьыр, ба зэхуащI.

Окопым
къокIри зы долъей,

И каскэ
щIыхур щхьэрихауэ.

ЩIы
щIыIум щещIыр ислъэмей,

Iэгу
йоуэ псори, къэгушхуауэ.

Фашист
окопхэр хъуахэщ нэщI.

ЗауэлIхэр
щохьэ бий зигу икIам:

«Совет
сэлэтым щхьэщэ хуэфщI,

Арщ
къыфтекIуэныр зылъэкIар!»

1945 гъ.

(К1ыщокъуэ
Алим)

Обновлено: 12.03.2023

Мы нобэрей псалъэмакъым сыхыхьэн ипэ къихуэу сэ куэдрэ сыгупсысащ. Япэрауэ сэ апхуэдэу гъашДэ гъуэгуанэ ин къэзгъэшДакъым хабзэм апхуэдэу куууэ сытепсэлъыхьыну. Ауэ апхуэдэу щыт пэтми, къызгуры1уэ мащ1эмк1э мы псалъэмакъым къыхыхьэ дэтхэнэ зыми садэгуэшэну си гуапэщ.

Ди лъэпкъым ижь-ижьыж лъандэрэ зэрихьэ хабзэмк1э ц1эры1уэу щытащ. Ик1и а хабзэ дахэмрэ нэмысымрэ къыщежьэр адыгэ унагъуэрщ. Нэхъыжьыф1 зырыс дэтхэнэ унагъуэ узыншэми и щ1эблэр щ1еп1ык1 нэхъыжьхэм къыхуагъэна а ф1ыгъуэшхуэм-лъэпкъ хабзэм. Ц1ыхур дунейм къытохьэри ток1ыж, ауэ абы къыф1ащу псэуху зэрихьа и ц1эр къонэ. Апхуэдэщ лъэпкъри и ц1эр игьэпэжу къэгъуэгурык1уэмэ, и хабзэм хуэпэжын хуейщ — ар налкъутнэлмэсу шДэблэ къыщ1эхъуэм хуихъумэфын хуейщ.Ик1и ар къэзыухъуреихь псоми да1ыгъын хуейщ.

Пэжщ, зэманым зэхъуэк1ыныгъэ гуэрхэр егъуэт, ауэ зэманым сытхуэдэ зэхъуэк1ыныгъэ имыгъуэтами, укъызыхэк1а лъэпкъыр пшДэжу, укъэзылъхуа адэ-анэм уахуэфащэу , сэ зэманым сыдок1у жып1эу нэхъ лейуэ зумыш,1у дунейм утетын хуейщ. Дэтхэнэ ц1ыхури щылъагъуэгъуаф1эр и хабзэм щытетым дежщ.

Ди хабзэхэм утепсэлъыхьын щ1эбдза нэужь, куэд къэпт1эщ1ыфынущ зэхъуэк1ыныгъэ дызыхуэмейхэр и1эу. Псалъэм папщ1э иджыри к1эщ1у игугъу сщ1ынщ ди адыгэ хъыджэбзхэм. Сэ гу лъызотэ ди литературам къыхэщыж образхэм еплъытмэ, абыхэми зэрызахъуэжар. Я хьэл-щэнк1и я зьйыгъыкЪкХи, я зыхуэпэк1эк1и ар абыхэм ещхьыжкъым. Сэ сыкъеджауэ щытащяпэм пщащэхэмрэ щауэхэмрэ зэрызэхуэзэу,зэрызэдэгушы1эу къек1уэк1ыу щыта хабзэхэм.

Сочинение Темирова Темирлана,

Пшеунова Т. А

Назначение платежа: Пожертвование на лечение (фамилия и имя ребенка). НДС не облагается.

Основные способы перевода пожертвований в Русфонд

1.Через банк

2. Через терминал QIWI (КИВИ)

3. Через банковскую карту

4. Другие способы

17.09.2014 Пять социальных проектов незрячего, но смотрящего далеко вперед Алексея Фитисова
Алексей Фитисов помогает людям с ограниченными возможностями здоровья найти себя в жизни. Несмотря на то, что сам является инвалидом по зрению I группы, ведёт весьма активный образ жизни.

12.09.2014 “Общество книголюбов Кабардино-Балкарии” живо, благодаря общественникам
Где найти Общество книголюбов в Нальчике – знают многие. Наш адрес не изменился, хотя мы уже давно живём при другом социальном строе, можно сказать, в другой стране.

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Описание презентации по отдельным слайдам:

Гъащ1эм хъугъуэф1ыгъуэ нэхъ ин дыдэу ц1ыхум бгъэдэлъыр:
Ф1ы, лъагъуныгъэ, шы1эныгъэ, пщ1э, напэ, къабзагъэ, пэжыгъэ, намыс, гущ1эгъу, гуф1эгъуэ,

Акъыл
Ц1ыхур зэрыгупсысэ,
зэрызэхищ1ык1 .

Псалъэжьхэр
Адыгэ напэр къэзылъхур
–пэжыгъэщ.
Напэм и пэ псэр ихуэ.
Псэр щэй напэ къщэху.
Напэм техуэр жьэм же1эр.
Напэ зи1эм л1ыгъэхэлъщ.

Дауэ зэрытхъумэныр ди напэр ?

Жэуапыр
Сытым щыгъуи пэжыр жыт1эфу дыщытын, ди щыуагъэхэр къэдгъуэтыжыфу дыщытын, гъэгъуныгъэ,ук1ытэ тхэлъын.

Напэ зимы1э ц1ыху.

Ук1ытэ,хабзэ зыхэмылъ,зым щхьэк1и зи дзэ мыш ц1ыху.

Напэ зезыхьэ ц1ыхум и сурэт
Абы сыт хуэдэ 1уэхури пэжыгъэ хэлъу елэжь…(пц1ы хэмылъу, и гум къыбгъэдэк1ыу.)
Ар – ц1ыху …(захуагъэм и телъхьэщ., дзыхь ебгъэз хъунущ., 1уэху зыпэрыувэм пэжу бгъэдэдтщ. )
Абы и сыт хуэдэ лъэбакъуэри пэжаъэм,захуагъэмтету еч. (егупсысауэ.)
Абы ищ1энукъым 1уэхугъуэ …(щ1эук1ытэн, и щхьэр щ1рихьэхын.абы мылъку е ахъшэ къыпэк1уэну щытми.)
Ар блэк1ынукъым …(ц1ыхум сэбэп хуэхъуфыну ищ1эмэ)
Напэ зи1э ц1ыхум щыуагъэ къы1эщ1эщ1ауэ щытмэ.. (ар щ1огъукэж ), ик1и …. (ироук1ытэж).
Напэр къегъэлъагъуэ…(ц1ыхум и гум илъымрэ и дуней тетык1эмрэ).
Абы ц1ыхур хуеущий… (ф1ым, пэжыгъэм,захуагъэм).
И жагъуэ мэхъу… (мыхъумыщ1агъэ щилъагъум деж).

Рефлексия.
Псалъэухар нэгъэсыж.

Сэ нобэ къэсщ1ащ…
Гъэщ1эгъуэн сщыхъуащ…
Гугъут.…
Сэ къызгуры1уащ, …
Сэ зэхэсщ1ащ, …
Сэ сыдихьэхащ.…
Урокым сэ къызгуригъэ1уащ.…
Сэ сыхуейщ.…

Урокым къыщыгъэсэбэпыпхъэхэр: Нало Заур теухуа гъэлъэгъуэныгъэхэр(выставкэ),усак1уэм папщ1э гъэхьэзыра видео теплъэгъуэр,презентацэхэр,псалъалъэхэр,тест лэжьыгъэхэр,сурэтк1э зэрылэжьэну 1эмэпсымэхэр.

Урокыр зэрек1уэк1ынур.

1. Пэублэ ,урокым хуэзыгъэуш дакъикъэхэр.

Егъэдж. Махуэф1к1э нобэ сыфхуоусэ,ц1ык1ухэ!Ди дерсым сыхуейт ирищ1эддзэну мы видео пычыгъуэмк1э.(Нало Заур теухуауэ Москва щрагъэк1уэк1а пшыхьым и зы пычыгъуэ доплъ).

Иджы сыхуейт къызжеф1эну-хэт ди псалъэмакъыр зыхуэгъэпсар нобэ?

Еджак1уэхэм упщ1эм и жэуапыр къа1уатэ.

Егъэджак1уэ:Пэж дыдэщ.Мы пычыгъуэм зытепсэлъыхьыр лъэпкъ литературэм зи гуащ1эр щхьэузыхь хуэзыщ1а,ц1ыхупсэм ехуэбыл1э тхыгъэ купщ1аф1эхэр зи къалэмыпэм къыщ1эк1а,псоми ф1ыуэ ялъагъу Нало Заурщ.

2.Унэ лэжьыгъэр къэпщытэжын

Нало Заур и 1эдакъэщ1эк1ыу дэ дызэджахэм сыт хуэдэ тхыгъэр ящыщ?-мы упщ1эр хэзышэ дощ1 унэ лэжьыгъэр къэпщытэжыным.Адэк1э едджак1уэхэр къыдопщытэж.

1) Упщ1эхэмк1э гъэлэжьэн

Егъэдж.

Доскам псори доплъ.

Доскам Нало Заур и сурэтыр ф1элъщ, итщ:

-Сытк1э пыщ1а мы илъэс бжыгъэхэр Нало Заур и гъащ1эм?

1. 1928гъ. 4. 1954гъ.

2. 1948гъ. 5. 1956гъ.

3. 1952гъ 6. 1959гъ.

1928гъ – Старэ Урыху къуажэм къыщалъхуащ.

1948гъ – къуажэ еджап1эр ф1ы дыдэу къеух, Къэбэрдей – Балъкъэр пединститутым адыгэбзэмрэ литературэмрэ и отделенэм щ1от1ысхьэ.

1952гъ – пединститутыр къеух, институтым егъэджак1уэу лэжьэн щ1едзэ.

1954гъ – Къэбэрдей – Балъкъэр щ1эныгъэ – къэхутак1уэ институтым щылэжьэн щ1едзэ ик1и, нобэр къыздэсым, Нало Заур абы щолажьэ.

1955гъ – къыщыщ1эдзауэ дунейм къытохьэ Налом и тхыгъэхэр, сабийхэм папщ1э усэхэр, рассказхэр, новеллэхэр.

Балладэ-тхыдэм е таурыхъым къыхаха сюжетым тету строфаурэ тха усыгъэ мыин.

Строфа-усэм и 1ыхьэ,часть стиха.

Усэ-усак1уэхэм зэгъэк1уауэ псалъэк1э зэхалъхьа тхыгъэ мыин.

Усак1уэ-усэ зэхэзылъхьэ ц1ыху.

Усэн-слагать,сочинять.

— Зытепсэлъыхьым и щытык1эр зэхэщ1эгъуэу, нэгум къыщ1агъэхьэу, къа1уэтэж щхьэк1э, ар нэгъуэщ1 зыгуэрым ирагъэщхьу, ирагъапщэу къыщыжа1эм деж зэгъэпщэныгъэк1э йоджэ.

Егъэдж. Дэтхэнэ зы усэ едзыгъуэми фыкъеджурэ къыжыф1эт. Усак1уэм удым и шыфэл1ыфэр къыщигъэлагъуэк1э сыт хуэдэ художественнэ 1эмал къигъэсэбэпми.

— Сыт хуэдэ пщ1э хуищ1рэ усак1уэм ц1ыху напэм? Фэ сыт хуэдэ щытык1э хуви1э ц1ыху напэм?(Дэтхэнэ зы усэ едзыгъуэми усак1уэм къыщегъэсэбэп зэгъэпщэныгъэхэр,егъэлеиныгъэхэр.Усак1уэм напэм нэхърэ нэхъ лъап1э зэрыщымы1эр ди пащхьэ псалъэк1э кърелъхьэ.Ц1ыхум псори ф1эк1уэд хъунущ,ауэ напэр зыф1эк1уэдам ф1ок1уэдыр гъащ1э дахэр,дыгъэпс гуапэр,ц1ыхум и пщ1эр.

3.Темэщ1эр егъэджын.

Макъамэ гуапэ къоуэ.

2) Упщ1эхэр гъэувын,абыхэмк1э ещанэ 1ыхьэр зэпкърыхын.

—Ет1уанэ илъэсым удыр къэк1уащ л1ыжьым и напэр ихьыну.

-Напэм и п1эк1э удым ихьар сыт?

—Удым напэр л1ым къыщримытым сыт хуэдэ 1эмал удыр зыхуэк1уэр?

—Сыт усак1уэм л1ымрэ удымрэ я образхэмк1э дигъалъэгъуну зыхуеяр?

— Ц1ыхугъэр, ц1ыху напэр псом ящхьэу зэрыщытыр дауэ къигъэлъэгъуэфа усак1уэм?

— Ц1ыхугъэмрэ напэмрэ псом нэхърэ нэхъ лъап1эу зэрыщытыр Нало Заур къыдигъэлъэгъуащ л1ым и напэм и п1эк1э и гурыгъугурыщ1эхэр къызэри1уатэ и бзэр, дунейм и дахагъэр зэрилъагъу и нэр, уеблэмэ, и псэ дыдэри удым зэрыритымк1э. И бзэм, и нэм, и псэм нэхърэ нэхъ лъап1эу къилъытащ абы и ук1ытэмрэ и напэмрэ.

Ижь – ижьыж лъандэрэ адыгэм псом япэ иригъэщу щытащ и напэр, и ц1ыхугъэр. Адыгэхэм пщ1э хуащ1ырт напэ зи1э, ц1ыхугъэ зыбгъэдэлъ ц1ыхухэм. Нэмыплъ иратырт зи напэпэри зи ук1ытэри 1эщ1ыб зыщ1а ц1ыхухэм. Абы и щыхьэтуи ди бзэм псалъэжь куэд къыхэнащ. Фэ фщ1эуэ п1эрэ ц1ык1ухэ, апхуэдэ псалъэжь.(слайдым тет псалъэжьхэр еджак1уэхэм я пащхьэ идолъхьэ)

— Псэр ящэри напэ къащэху.

— Нэмыс зи1эм насып и1эщ.

-Ук1ытэр щагъуэтым бжэкъуагъым къуэсащ.

— Напищэ нэхърэ зы напэ.

-Ук1ытэ зимы1эм ц1ыхугъи и1энкъым.

—Балладэр Щоджэнц1ык1у Алий и фэеплъу зэрыщытар дощ1э. Хэт жи1эн сыту п1эрэ усак1уэм мы тхыгъэр Щоджэнц1ык1у Алий фэеплъ щ1ыхуищ1ар?

И дуней тетык1амк1и, и къигъэнахэмк1и къилэжьыжащ Щоджэнц1ык1у Алий апхуэдэ тхыгъэ гъуэзэджэ, нэгъуэщ1 куэди фэеплъ хуащ1ыныр.

Сыхуейт удым и теплъэр зы еджак1уэм ищ1ыну,адрейм напэ,ук1ытэ,л1ыгъэ псалъэхэр тегъэщ1ап1э зыхуэхъун теплъэгъуэ.

4.Егъэбыдыл1эн

Балладэм и ещанэ 1ыхьэм еджак1уит1-щы къегъэджэн,еджак1уит1ым тест лэжьыгъэхэр егъэщ1ыжын:

Тхыгъэм и ещанэ 1ыхьэр:

Гъатхэ пасэщ ещанэгъэр,

Пц1ащхъуэр уэгум щос.

Л1ыжьыр дэлъу гъатхэ дыгъэм

Удыр занщ1эу къос.

Блэм и щ1ыфэу,уд 1э гъурыр

Л1ыжьым ще1усам,

Щылъэтащ ар щтэ1эщтаблэу

Ещхьу блэ зэуам.

«Сувы1энкъым,-же1э удым,-

Сымыхьау уи напэр;

Зэф1эк1ынущ ар тынш дыдэу,

Що1усам си 1эпэр.

Уи ук1ытэр сэ къызэптым,

Уи яужь сок1ыж.

Уи ни уи бзи уи ук1ытэм

Пэк1уэу узотыж.

Ц1ыхум напэр зэран хуохъур,

Насыпыншэ ещ1.

Ц1ыхум напэр игъэлъап1эм,

«Хьэуэ!-же1эр л1ыжьым игук1э,

Зыми димыхьэх:

-Сэ схуэщэнкъым си ук1ытэр,

«Ауэ щыхъук1э,-же1эр удым,-

Телъхьэ ин пхузощ1:

Дунеишхуэм ф1ыгъуэу телъыр

«Хьэуэ!-же1э л1ыжьым игук1э,-

Ухэмыт а псом,

Ук1ытэншэу упсэу нэхърэ

«Армэ хъункъэ,-же1эр удым,-

Уи псэр къыхызох.

Уи ук1ытэр уигу пымык1ым,

Нэпсу нэм къыщ1ок1.

Асыхьэтым щ1оху и лъакъуэр,

Хуэму и псэр хок1.

Тест упщ1эхэр:

1. Хьэтуей къуажэм къыщалъхуащ…

б) К1ыщокъуэ Алим

в) Щомахуэ Амырхъан

а) Щоджэнц1ык1у Алий

б) Джэдгъэф Борис

4. Цы 1уданэ плъыжьк1э и нэр

Псалъэу жи1эм гур е1ул1эр

Ещхьу хуэш хыхьам.

Мы псалъэхэр зытепсэлъыхьыр…

а) етхуанэ классым;

б) еханэ классым;

Классым щ1эс еджак1уэхэм упщ1э яхуэгъэувын:мы балладэр зытепсэлъыхь 1уэхугъуэр фэ къыфщыщ1амэ,сыт хуэдэ хэк1ып1эт фи1энур?Дунейм фи бзэр бзэрабзэу,нэхэм дахагъэ псори ялъагъуу фытетынут напэр фимы1эжу,хьэмэрэ а дахагъэ псоми фыхуэхейуэ,ауэ фи напэр хужьу фыпсэупхъэт.Жэуап къатахэм ипкъ итк1э еджак1уэхэр гупит1у гуэшын.Апхуэдэ жэуап къызэратам тегъэщ1ауэ я гупсысэхэр утыку кърегъэлъхьэн.

5.Урокыр зыщ1экъуэжын

Егъэдж. -Ц1ык1ухэ,урокыр иризэщ1эткъуэжыну сыхуейт синквейнк1э.Псалъэхэр:напэ,л1ыгъэ,уд

Фи махуэ ф1ыуэ, нобэрей ди урокым кърихьэл1а хьэщ1э лъап1эхэ. Нобэрей семинарым и проблемэр, гу зэрылъыфтащи, нобэрй щ1эблэр гъэсэнымк1э адыгэ литературэм и1э мыхьэнэр дызыхуэк1уэну стандартыщ1эм къызэригъэув щ1ык1эрщ. Абы и макъым дыщ1эту ди урокыр едгъэк1уэк1ыну ди мурадщ.

2.Унэ лэжьыгъэр къэпщытэн:

Егъ. — Фэ унэ лэжьыгъэу фи1ащ Нало Заур и гъащ1эмрэ и литературнэ лэжьыгъэмрэ теухуа доклад вгъэхьэзырыну. Хэт игъэхьэзырауэ п1эрэ?

(къоджэ докладым). Сурэтхэр слайдк1э къэгъэлъэгъуэн.

Егъ. – Хъарзынэщ. Нало Заур и сыт хуэдэ тхылъхэр, тхыгъэхэр фщ1эрэ …. кърибжэк1ахэм нэмыщ1?

Егъ. – Абыхэм нэмыщ1 мис мы тхылъэхэри Налом и къалэмыпэм къыщ1эк1ахэм щыщщ. Тхылъхэм я выставкэ. Тхылъхэр егъэлъэгъун.

Егъ. – Сыту п1эрэ Щоджэнц1ык1ум фэеплъ щ1ыхуищ1ар мы тхыгъэр?

Слайд Щоджэнц1ык1ум и сурэт.

Егъ. – Сыт балладэк1э зэджэр?

Балладэр — ………слайд.

Егъ. – Адэк1э, мы балладэм и япэ 1ыхьэр сценкэу къагъэлъэгъуэну зызыгъэхьэзыра еджак1уэ къытхэтщи иджыпсту, хуит дыкъэфщ1мэ, фи пащхьэ къралъхьэнщ. (Сценкэр къагъэлъагъуэ, макъамэ гууз к1эщ1эту).

Егъ. – Мы теплъэгъуэм еплъа ц1ык1ухэм къыджеф1эт, хэт гъуэгурык1уэм къыхуэзар?

Егъ. – Авторым удым характеристикэ щритым деж сыт хуэдэ 1эмал къигъэсэбэпрэ?

Егъ. – Сытыт зэгъэпщэныгъэк1э зэджэр?

Едж. – Зэгъэпщэныгъэр…..Слайд.

Егъ. – Къэдвгъэгъуэти дыкъевгъаджэт тхак1уэм зэгъэпщэныгъэ къыздигъэсэбэп сатырхэм.

Едж. — Цы 1уданэ плъыжьк1э и нэ хуэдэщ къэдыхьам……….

Егъ. – Удым и теплъэр зригъапщэр сыт?

Едж. – И нэр цы 1уданэ плъыжьк1э къэдыхьам ирегъэщхь, псалъэу жи1эр апхуэдизк1э гум хыхьэу, ц1ыхум жагъуэ щыхъуу же1эри, хуэш зыхыхьа 1эпкълъэпкъым ирегъэщхь.

Егъ. – Хъарзынэщ. Адэк1э унэ лэжьыгъэу иджыри фи1ащ балладэм и япэ 1ыхьэм щыщ теплъэгъуэ, фэ нэхъ фигу ирихьар, сурэту фщ1ыну.

(Сурэтхэр къыхэхын, псоми егъэлъэгъун).

3.Словарнэ лэжьыгъэ.

Егъ. — Адэк1э балладэм и 2,3 1ыхьэхэм хэт псалъэ нэхъ гугъухэм я мыхьэнэр зыгурыдгъэ1уэнщ:

Жыхьэнмэ – дин лэжьак1уэхэм ц1ыхур л1а нэужь ишэчу жыхуа1э хьэзаб, щишэч щ1ып1э; (слайд)

и гур плъыхук1э – псы нэхъ 1ейуэ хуэл1эху;

хуэш – 1эпкълъэпкъхэр щ1ишэу къыхыхьэ уз;

сэтэнейхэр – (лабазник) удз, тхьэмпэ хужь ц1ык1у, 1эрамэу гъагъэу, мэкъуп1эхэм, хъуп1эхэм къыщок1; (слайд)

шауэ напщ1э – шык1э щывэк1э, шым деуэр здрик1уэ щ1ып1э. (слайд)

Егъ. – Мы псалъэхэр тетрадхэм ивотхэ.

4. Темэщ1эр егъэджын (пыщэн)

Ет1анэгъэм… удыр л1ым и деж къос,

«Сыкъэк1уащ уи напэр схьыну,

къыжре1э абы л1ым, ауэ л1ым и жэуапыр сыт щыгъуи зы быдагъэщ:

Егъ. – Балладэм къызэригъэлъагъуэмк1э, л1ым и напэр ихъумэжын щхьэк1э, и бзэри, и нэри, и псэ дыдэри итащ. Ар дихьэхакъым дуней мылъкуми.

Слайд ………….Зы тк1уэпс закъуэ

нэпсу нэм къыщ1ок1.

Асыхьэтым щ1оху и лъакъуэр,

Хуэму и псэр хок1.

Егъ. – Хэт къызжи1эн, темэ хуэхъуар сыту п1эрэ мы балладэм?

Едж. – (Балладэм къегъэлъагъуэ ц1ыхугъэмрэ напэмрэ нэхъ лъап1э зыри зэрыщымы1эр. И напэр имы1эж нэхърэ л1ым мыпсэужым нэхъ къищтащ. Темэ хуэхъуари аращ – ц1ыхугъэмрэ напэмрэ).

Егъ. – Хъарзынэщ. Адэк1э мы балладэм и текстым делэжьынщ тхылъымк1э. (Гъуэрыгъуурэ къегъэджэн, пычыгъуэк1эрэ, упщ1эк1э зэпкърахыурэ).

Егъ. – Ц1ыхугъэр, ц1ыху напэр псом япэу зэрыщытыр дауэ къыщыгъэлъэгъуа тхыгъэм?

Егъ. – Удымрэ л1ыжьымрэ я зэхуэзэныгъэм дауэ пэлъэщрэ л1ыхъужь нэхъыщхьэр? Сыт абы апхуэдэ къару къыхэзылъхьэр?

Егъ. – Хэт жи1эн, ди зэманым сытк1э щхьэпэ мы балладэр?

Егъ. – Мы балладэм сыт хуэдэ псалъэжь къыхуэпхь хъунур?

(Псэр щэи напэ къэщэху.) слайд

Егъ. – Хэт гу лъитауэ п1эрэ, сыт хуэдэ псалъэжьхэр къыхэщрэ мы балладэм?

Едж. – (Ер вы бжьакъуэм къызэрик1ыр; бацэ щапхъыу цы щапхъэхым).

Егъ. – Псалъэжьхэм нэмыщ1, сыт хуэдэ художественнэ 1эмал къигъэсэбэпрэ тхак1уэм?

Цы 1уданэ плъыжьк1э и нэр хуэдэщ къэдыхьам……..

— мы едзыгъуэм куэдрэ къытрегъазэ.

Егъ. – Пэж дыдэщ, къытригъэзэхук1и – удым и образыр нэхъ на1уэу, нэхъ ерыщ бзаджэу къыдегъэлъагъу тхак1уэм.

Егъ. – Сыт хуэдэ бзэк1э тха балладэр?

Едж. –(Бзэ тыншк1э, щэрыуэк1э, гуры1уэгъуэк1э)………………..

5. Гъэбыдэныгъэ

Егъ. – Ат1э, ц1ык1ухэ, нобэрей урокым сыт щ1эуэ къыщыфщ1ар?

Егъ. – Напэм теухуауэ нобэрей урокым щыжыт1ахэр къызэщ1эскъуэжу зы псалъэ жыс1эну сыхуейщ сэ. Ц1ыху напэр зэрыщы1эр, зэрыпсэур, ар ц1ыхухэм зэрахэлъыр псоми къыдгуры1уауэ къызолъытэ, ауэ напэншагъэр зытемыгъэк1уэныр ц1ыху псоми я ипэ къалэну, бэнэныгъэу къысщохъури, дыхущ1эвгъэкъу, псоми ди напэр хужьу, къабзэу дунейм дытетыну.

6. Унэ лэжьыгъэ етын.

7. Оценкэхэр гъэувын.

Егъ. – Нобэрей урокым хъарзынэу щылэжьахэщ…. абыхэ … яхузогъэув. Фыпсэу.

Amina, Къэсхь хабзэр

Сатаней,

Я писала но не помню

Даяна, Ар дыдэращ сэри

Читал в школе это произведение

2 къэсхьау щыта мыбык1э

Сэри стхау щытаа

«Хьэжыгъэ пут закъуэ» ЩоджэнцӀыкӀу Алий

Мы тхыгъэр ин дыдэу пхужыӀэнкъым, ауэ гурыщӀэу зыхигъащӀэм, гупсысэу уигу къигъэкӀыр куэдыщэ дыдэщ. Тхыгъэр зытепсэлъыхь зэманым лъандэрэ илъэсищэм щӀигъу дэкӀами, пщыхэмрэ пщылӀхэмрэ щымыӀэжми, тхыгъэм къыщыхъу Ӏуэхугъуэхэр ди нобэрей гъащӀэми щыхыболъагъуэр, ди жагъуэ зэрыхъунщи.
Показать полностью.

Тхыгъэр зытеухуар цӀыхум и гуауэм, и фэм дэкӀ бэлыхьым, ишэч хьэзабым, гущӀэгъуншэу, цӀыхугъэншэу зыр зым дызэрыхущытырщ. А псори тхакӀуэм ди нэгум къыщӀегъэувэр сабийм и гупсысэхэмкӀэ, и гурыгъу-гурыщӀэхэмкӀэ, и нэхэмкӀэ дырегъэплъ а къэхъуа Ӏуэхугъуэхэм.

Сабийм и гум мывэшхуэ хьэлъэу телъщ а хьэжыгъэ путым къахуихьа гуауэр, дунейм и дахагъэри къыфӀэмыӀэфӀыжу ещӀ. Хуэгъэвкъым а гузэвэгъуэр илъэсибгъу хъу сабийм и гум, и акъылым.

Унагъуэр шхын щхьэ мылӀэн папщӀэ, Хьэмид и гъунэгъу Тембот хьэжыгъэ пут закъуэ щӀыхуэу, хуэлэжьэжыну къыриӀыхащ. Тембот хьэж щыӀащ, Тембот хьэжыкӀэ йоджэр, сарыкъыр щыгъщ, нэмэз щыгъэр ӀэщӀэлъщ. Ауэ сыт и пэрмэн теплъэкӀэ зыбгъэмуслъымэныныр, ауэ хьэл-щэнкӀэ, Ӏуэху щӀэнкӀэ умымуслъымэным, цӀыхухэм уазэрыхущытын хуейуэ диным фарз тщищӀ хьэлыфӀхэр пхэмылъмэ, Алыхьым хьэрэм ищӀа пагэныгъэр пхэлъмэ, динымкӀэ уи щхьэ Ӏуэхухэр дэбгъэкӀмэ!? Диным и дахагъэр, и къабзагъэр зэхащӀэфакъым апхуэдэ цӀыхухэм. ТхьэмыщкӀэхэщ дауи жыӀи.

Иныкъуэ адыгэхэм я анэбзэм теухуауэ хуаӀэ бгъэдыхьэкӀэ, гупсысэкӀэ къуэнтӀа, зэблэша, мышухэри къыхощыр тхыгъэм. Адыгэ унэцӀэр, цӀэр зэрихьэу, теплъэкӀэ адыгэу, ауэ мыукӀытэу и лъэпкъым и псэр зыхэлъ бзэр Ӏумпэм ищӀу, «дызэрекэр урысыбзэс, ди бзэр сыту ссын…»,- жиӀэу. Ари мытхьэмыщкӀэу дауэ зэрыжыпӀэнур!?

Тхыгъэм къыщыхъу псоми сытэпсэлъыхьынкъым. Феджэм фэ езым щыгъуазэ фыхъунщ Хьэсет цӀыкӀу и унагъуэм хьэжыгъэ пут закъуэм бэлыхьу къатрилъхьар.

ЩоджэнцӀыкӀу Алий Ӏэзэу дегъэлъагъу цӀыху цӀыкӀум ди хьэл мыхъумыщӀэхэр, абы гуауэ къихьыр. Тхыгъэм дерс нэхъыщхьэу сэ къыхэсхар зыщ: » Адыгагъэм, муслъымэнагъэм дахэу утепсэлъыхькӀэ, фащэ дахэ зыщыптӀагъэкӀэ зэфӀэкӀкъым, ахэр уи хьэлыфӀхэмкӀэ, уи щэнымкӀэ, цӀыхухэм уцазэрыхущытымкӀэ, Ӏуэхум узэрыбгъэдыхьэмкӀэ къэбгъэлъагъуэн хуейщ, уи гъащӀэм къыхэщын хуейщ». Алыхьым апхуэдэхэм ящыщ дищӀ!

Читайте также:

  

• Соня вошла в кабинет прокурора района сочинение егэ

  

• Сочинение как победить страх

  

• Кто такой злодей сочинение

  

• Сочинение на английском про пенсию

  

• Сочинение рассуждение человек и природа в слове