Хетæгкаты Къоста. «Фатимæ»-романтикон поэмæ.
Урочы нысан: поэмæ «Фатимæ»-йы мидисимæ базонгæ кæнын ахуыргæнинæгты.
Дзырдуатон куыст: романтизм, акростих, номарæн, эпилог.
«Æвæццæгæн, уæды дуджы Кавказы фарстытыл цы жур-
налисттæ фыстой, уыдон хæххон адæмты æхсæны царды
хъуыддæгтæ ахуыр кодтой комкоммæ «Фатимæ»-мæ
гæсгæ».
Мариеттæ Шагинян.
Ахуыргæнæг : Таймæзты Иринæ Сергейы чызг.
Урочы цыд.
Ахуыргæнæджы лекции пъланмæ гæсгæ.
-
Поэмæйы (кадæджы) равзæрды истори.
-
«Фатимæ» — тæлмац уацмыс.
-
«Фатимæ» — романтикон поэмæ.
-
Поэмæйы сюжет æмæ композиции.
-
«Фатимæ» — йы нысаниуæг.
Эпиграфыл æрдзурын.
Фронталон фарст.
-
Уæ хъуыдытæ зæгъут эпиграфы тыххæй.
-
Цы зæгъын у уæ бон сæ авторы тыххæй?
-
Чи ма цы фыста советон фысджытæй Къостайы тыххæй?
-
Цæуыл дзурæг сты советон фысджыты аргъгæнæн ныхæстæ?
-
Къоста цы цæстæй каст уырыссаг фысджыты сфæлдыстадмæ?
Къоста йæ поэмæ «Фатимæ» фыссын райдыдта Бетъырбухы ма куы ахуыр кодта,уæд. Фыст æй фæци фæстæдæр, — Дзæуджыхъæумæ куы æрцыд, уæд – æмæ йæ мыхуыры рауагъта газет «Северный Кавказ»-ы 1889 азы. Уый уыди поэмæйы фыццаг вариант. Дзырд дзы цæуы 19 æнусы цы историон хабæрттæ уыд, уыдоныл.
Кадæджы фыццаг хайы бирæ ивддзинæдтæ æрцыд. Дыккаг варианты Къоста алы сæрæн дæр йæ фыццаг хай аппæрста. Баззад ма æрмæст эпилог. Уыцы ивддзинæдтæн сæ егъаудæртæ сты дыууæ: хъæддзауты ныхас Фатимæ, Дзамболат æмæ Ибрагимы тыххæй, Дзамболаты мæлæт (фыццаг варианты Дзамболат, Фатимæ куы сæрра, уæд йæхи аппæрста былæй æмæ ныххæррæгъ, ома йæ мæлæтæй йæ тæригъæд бафыста).
Ацы ивддзинæдтимæ Къоста йæ кадæг рауагъта дыккаг хатт, 1895 азы йын Стъараполы цы чиныг рацыд, уым. Уый уыдис Къостайæн йæ фыццаг чиныг. Дыккаг та уыд йæ ирон æмдзæвгæты чиныг «Ирон фæндыр». Æрмæст уыцы дыууæ чиныджы æрцыдысты мыхуыр Къостайæн йæ удыгасæй.
2. Къоста йæ поэмæ «Фатимæ» ныффыста уырыссагау. Ирон æвзагмæ поэмæ раивта зынгæ литературæзонæг æмæ поэт Ардасенты Хадзыбатыр (1911-1968). Тæлмац дæр дзырдаивады иу хуыз у. Уый тыххæй та хъæуы сфæлдыстадон курдиат, бирæ цыдæртæ зонын æмæ аив дзырды ад æмæ нысаниуæг бæлвырд æмбарын.Тæлмацы аивад тынг зын æмæ вазыгджын у, уæлдайдæр та поэтикон тæлмацы аивад.
3. «Фатимæ» фыст у уырыссагау æмæ романтикон поэмæйы традицитæм гæсгæ. Пушкин æмæ Лермонтовы романтикон поэмæты фæткыл. Уацмыс романтикон у æви реалистон, уый иууыл бæлвырддæр фæзыны, цы характертæ дзы æвдыст æрцæуы, уыдон миниуджыæй. Ацы поэмæйы уый тынгдæр зыны Дзамболаты характерæй. Романтикон хъайтарæн йæ характеры сæйраг миниуæг у хивæнд æмæ эгоизм. Уый у тыхджын удыхъæды хицау, фæлæ фыдзонд æмæ хиуарзон, хивæнд, раст уа, зылын уа, уæддæр йæ фæндон бакæндзæн. Исчи йæ ныхмæ куы æрлæууа, уæд та йæ амардзæн, кæнæ та йæхæдæг амæлдзæн. Романтикон хъайтар кæддæриддæр тохыл лæуд у, йæ психикæйы сæйраг миниуæг та – тохæмхиц индивидуализм. Дзамболат у раст ахæм психологон тип. Йæ митæ – фыдмитæ. Дзамболаты митæ æрмæст психикон фæзындтæ не сты, уый йæ фыдракæнд (преступление) сарæзта социалон мастисыны фæдыл дæр. Уый æлдар у! Ибрагим та у мæгуыр социалон къордæй. Хъæддзауты ныхасмæ гæсгæ йæхи дары афтæ, цыма ныр дæр æлдар у. Фатимæ дæр ын ныр у «уæййаг цагъайраджы сылгоймаг æмæ къæбысы мад».
4. «Фатимæ»-йы сюжет хуымæтæг æмæ бæлвырд у. Фатимæ æмæ Дзамболат схъомыл сты иумæ къниазы хæдзары. Наиб схаста кæйдæр чызджы йæхи хъæбулау. Хо æмæ ,фсымæрау сты, фæлæ сын пысылмон дин бар дæтты кæрæдзи уарзынæн. Сты амондджын, фæлæ райдыдта хæст, Дзамболат ацыд хæстмæ æмæ фесæфтис. Фатимæ йын дзырд радта æмæ йæм æнхъæлмæ кæсы, йæ дзырд нæ сайы. Фæлæ рацыд фондз азы, хъæздыг курджытæ йæм цæуы, Наиб дæр ын дзуры, цæмæй дзы равзара. Гæнæн куы нал уыдис, уæд равзары, æрæджы дæр ма цагъар чи уыд, уый, Ибрагимы. Лæппу сын райгуырд, амондджынæй цæрынц сæхи тугвæллойæ. Фæлæ сæ амондджын цард бирæ нæ ахаста. Æнæнхъæлæджы фæзынд Дзамболат æмæ сын æй фехæлдта. Уый амардта Ибрагимы. Фатимæ сæрра. Сæ гыццыл лæппуйы та сын уырыссаг инженер акодта. Уацмысæн йæ конд у авд хайæ. Ис дзы райдайæн номарæн, эпилог.
5. «Фатимæ» стыр æмæ вазыгджын уацмыс у. Уый йæ идейон æмæ аивадон бæрзæндмæ гæсгæ лæууы Пушкины æмæ Лермонтовы поэмæты æмрæнхъ, у уыдон традицитыл амад. Поэмæйы романтикон сюжеты фæлгæтты ( в рамках) æвæрд æрцыдысты, фæсреформæ Кавказы адæмты æхсæны царды фарстыты ахсджиагдæртæ. Йæ сæйраг пафос – фæстæмæ, ивгъуыд цардмæ здæхæн нал ис, феодалон æхсæнад уыдис адæмы ныхмæ арæзт. Сæ мæлæт историйы тæрхонæй кæй у, аивæн æмæ йын аргъæвæн кæй нæй. Ацы хъуыдытæн 19 æнусы кæрон Кавказы адæмты царды æмæ зондахасты уыд стыр историон нысаниуæг. «Фатимæ»-йы идейон хъæздыгдзинады тыххæй зынгæ советон фыссæг Мариеттæ Шагинян цы загъта , уыдон сты тынг раст.
6. Сбæрæг кæнын дзырдты нысаниуæг. Романтизм фæзынди 19 æнусы кæрон. Романтизмы мадзалæй фыст уацмысты сæйраг хъæбатырæн фыссæг ратты уæлмонц миниуджытæ, архайгæ та фæкæнынц æнахуыр уавæрты, сæ миниуджытæ сын иуцасдæр ахорæнджындæрæй æвдыст æрцæуынц.
Акростих у стихы райдианы дамгъæтæ фæдфæдыл куы нымайай, уæд сæ рацæудзæн иу хицæн фразæ: «Аннæ, мæ фæстæ цу».
Номарæн – посвящение.
Эпилог – фæстагмæ цы бауыдзысты уацмысы хъайтартæ, цæуыл ахицæн уыдзæн уацмысы сюжет.
Ахуыргæнæг кæсы номарæн.
Чиныгимæ куыст. Ахуыргæнинæгтæ кæсынц Наиб æмæ Фатимæйы диалог рольтæм гæсгæ.
Фарстытæн дзуапп дæттын.
Цæуыл у Наибы сагъæс?
Куыд дары йæхи Фатимæ?
Раст у Наиб? (Дзуапп дæттынц фыццаг къорды ахуыргæнинæгтæ). Раст у Фатимæ? (Дзуапп дæттынц дыккаг къорды ахуыргæнинæгтæ).
Кæмæ уæ ис æндæр хъуыдытæ?
Цавæр мадзалæй фыст у поэмæ? Цавæр дзырдты нысаниуджытæ ма базыдтат?
Уырыссаг литературæйæ цавæр уацмыстæ ахуыр кодтат, кæцытæ фыст сты романтизмы мадзалæй?
Абон поэмæ «Фатимæ» актуалон у?
Цы дзы ис райсæн хорзæй? Цæуыл нæ хъомыл кæны?
Цавæр у уацмысы темæ, идея?
Цы базыдтам нæ фыдæлты цардæй?
Хатдзæгтæ скæнын урокæн.
Хæдзармæ.
1. Бакæсын поэмæ.
2. Ныффыссут дзуапп ацы фарстæн: Цы ис иумæйагæй поэмæйы хъайтартæм, цæмæй хицæн кæнынц? Индивидуалон хæслæвæрд. Реферат ныффыссын ахæм темæйыл: «Фатимæйы фæлгонц».
3. Бакæсын къласы киноныв «Фатимæ»-мæ æмæ сбæрæг кæнын цы хицæндзинæдтæ ис поэмæйы тексты æмæ кинонывы.
СТАТЬЯ
Чермены фæлгонц Плиты Грисы трагеди
«Чермен»-ы
Плиты Грисы трагеди «Чермен» у
историон уацмыс, кæцыйы æвдыст цæуы мæгуыр фæллойгæнæг адæмы хъизæмар цард 19
æнусы Хъобангомы. Трагедийы сæйраг герой у Тлаттаты Бестолы кæвдæсард фырт
Чермен. Нана уыд Бестолы номыл ус. (Нæлгоймагæн-иу йæ фыццаг бинойнагæй цот
куынæ цыд, уæд ын-иу æрхастой дыккаг бинойнаг, -номыл ус, кæцы –иу цард йæ
лæгæй хицæнæй. Аргæ та-иу кодта кæвдæсы).
Кæвдæсард фыртыл-иу мыггаг кодтой
былысчъилтæ, кодта сау лæджы куыст. Чермен æмæ Нана цардысты ныккæнды, æмæ-иу
Тæгиаты уæздæттæ æлгъ кодтой Чермены хæдзармæ уазæгуаты бацæуынмæ. Йæ чысылæй
фæстæмæ Чермен никуы бавзæрста фыды рæвдыд, æлдæрттæ-иу æй куы æфхæрдтой,
уæд-иу йæ сæрыл чи рахæцыдаид, уый нæ уыд. Æрвыстой фыййау чысыл Чермены
æххормагæй æмæ цæссыг калгæ. Афтæмæй æрвыста йæ царды бонтæ. Фæндыд –иу æй йæ
сау зынтæ фæхъаст кæнын дадайæн! Фæлæ кæм уыд, кæм уыди фыд Черменæн! « Бæргæ
мын фыд куы радтаид Хуыцау! Цы диссаджы æвзыгъд кæстæр ын уаин!» Чермен зæгъы,
алы куыст дæр ын кæй кодтаид, уымæн æмæ уыд тынг хъаруджын, адæм æй
«фæйнæгфарс» Чермен хуыдтой. Тынг бæллыд уымæ, цæмæй-иу искуы йе ‘ мгæртты ‘
хсæн зæрдæрухсæй ралæууыдаид æнцой бон. Нæ йын уыд уæлæдарæс дæр æмæ къахыдарæс
дæр.
«Цы хуызæн дæн: нырма
Сæрак дзабыр нæма скодтон мæ
къахыл,
Куырæт æнæ ‘ мпъызт ме ‘ рагъыл нæ
уыд,
Мæ худ – сæгъдзармæй, цухъхъа циу –
нæ зонын,-
Мæ боны дарæс, ме’ хсæвхуыссæн – иу…
Æлдæрттæ тынг бæрзондæй кастысты
Черменмæ, кодтой фидис номыл усы фырт кæй у, уый. Æгады бынаты йæ æвæрдтой,
тыдтой йæ гомзæвæтæй, Тлаттаты дæлдæйрагæй. Мæнæ куыд дзуры Хъасай, Даккойы
фырт:
«Кæм басгуыхти Чермен? Цæмæн ын ис фылдæр
кад?»
«Æлгътæ кæнынц, æлгътæ кæнынц мæныл.
Сæ хъуыддаг та сын бакодтон, сæ лæггад,
Фæкуыстон сын дæллаг галау, уæддæр
Кæсынц мæнмæ сæрбæрзондæй»…
«Æгæр арф у дæ ныккæнд, мæгуыр дæ ды,
гæвзыкк… Еууы кæфой дын дæ бызгъуыртыл куы бакалой, уæд дзы дæ къæхты бынмæ не
‘ рхаудзæн гага дæр», — дзурынц Черменæн Тлаттаты уæздæттæ.
Иухатт та Чермен æрбаздæхт балцæй æмæ
йæ мады æнкъардæй æрбаййæфта. Иннæ адæм та йын цин кодтой хъæлдзæгæй йе ‘
рбацыдыл. Æмæ йын уæд адæм радзырдтой, æлдæрттæ зæххытæ сæхиуыл кæй байуæрстой,
уый. Ныхасы бадгæйæ сæм Чермен балæбурдта:
«Цы фау мæм арут: магуса дæн, уæнгцух,
къуылых, йе –сохъхъыр?.. Не ‘ ппæт дæр зæххыл куы райгуырдыстæм, ау, улæфгæ куы
кæнæм, цæугæ, хæргæ… Сымах хуызæн мæн дæр цæрын куы фæнды, дарæс дарын, худын,
кæуын-хъыджы бон, цины бон та –цин! Нæ миты уæд цæуылнæ ис рæстдзинад? Лæг,
дам, нæу уый! Цæмæй нæ дæн уæд лæг? Цæмæ гæсгæ мæ равзæрстат æвзæрæн?»
Дыккаг бон Чермен йе ‘ мбæлттимæ ацыд
æмæ зæххытæн се ‘ взаргæтыл гутон рауагъта. Æлдæрттæ йæм тынг мæсты кодтой,
фæлæ чи уæндыд «фæйнæгфарс» Черменмæ?!»
Адæм тынг бирæ уарзынц Чермены
стырæй-чысылæй, кæнынц ын стыр кад хистæртæ, æмæ уый нæ цæуы Дакко æмæ йæ фырт
Хъасайы зæрдæмæ. Йæ растзæрдæ, йæ ныфс, йе ‘ хсардзинады тыххæй уыди стыр ныфс
æппæт кæмтты адæмæн дæр. Уымæн æвдисæн у, алы комы хъæуты адæм ын цы диссаджы
лæвæрттæ æрбаластой йе ‘ ссыдмæ, балцы куы уыдис, уæд.
«Куырæт æмæ цухъхъа – адæмæн сæ фидыц
кæй дæ, уый тыххæй,
Местæ æмæ зæнгæйттæ – адæмы
хъуыддæгтыл æнæ зивæгæй кæй зилыс, уый тыххæй,
Худ æмæ басылыхъ – адæм дæ сæрыстыр
кæй сты дæ хъæбатырдзинадæй, уый тыххæй, — дзырдта йын Хадзы, куы йæм сæ
лæвæрдта, уæд.
Стыр ныфс æмæ хъаруйы хицау уыд
Чермен. Тыхгæнæг ын зынтæй ардта тых, зын рæстæг дæр-иу адæмы уый рамбырд кодта
знæгты ныхмæ. Дайраны ком уæздæттæ хуыдтой «хæзнадон», æмæ арæх æрвыстой Чермены
йе’ мбæлттимæ уырдæм хъалон æмбырд кæнынмæ». Бирæ хæзнатæ сын-иу æрластой
уырдыгæй, æмæ сæ-иу æлдæрттæ сæхиуыл байуæрстой.Уæды рæстæджы Дайраны комыл
уыд бирæ бæлцæттæ, æмæ фæндагыл кæй цыдысты, уый тыххæй фыстой стыр хъалон.
Чермен йæхицæн никуы бацагуырдта
хай уыцы «хъалонæй», æрмæст-иу загъта: «Уыдон тугæй амæзт исбон сты»- æмæ йæ
ахæм исбонæй хай нæ хъуыди. Чермены хъуыд афтиддæр зæххы хай, уый куырдта
æлдæрттæй дæр, цæмæй фæллой кæна йæхи зæххыл. Фæлæ уыдон тарстысты уымæй, æмæ
Черменæн хай лæвæрд куы ‘ рцæуа, уæд иннæ кæвдæсæрдтæ дæр хæйттæ кæй
агурдзысты, уымæй.
Бестол куыннæ уарзта йæ иунæг фырты,
куыннæ йын рауæлдай кодтаид хай, фæлæ йæ Тæгиатæ сызмæлын дæр нæ уагътой.
Мæнæ куыд зæгъы Бестол:
«Æз ницы зонын иннæтæн, Дакко,
Фæлæ Чермен куы никæй сæрмæ хизы,
Куы никæй зæрдæхудты уæ цæуы,
Сæрæнгуырд у, æхсар хъуаг нæу, йе –
зондцух;
Сымах ын хай куы не ‘ скæнат, уæддæр
Йæ хай йæхæдæг агурдзæн, -æфхæрдæй.
Æгады ран нæ ныууадздзæн йæхи».
Бестол хорз æмбæрста йæ фырты
миддуне, -йæ сæрмæ æгады цард кæй нæ хаста, зæххыл «лæджы бынат» кæй агуырдта
æрмæстдæр, уый. Чермен уыцы курдиат тынг хорз æмбарын кодта Бестолæн кæрты
ныхасгæнгæйæ:
«Мæн уый бæрц бирæтæ нæ хъæуы:
Дыууæ галлы, зæхх, уыгæрдæн, аг, бæндæн æм
фæрæт!» Фæлæ Бестол, æлдæрттæй тæрсгæйæ, не ‘ сразы Черменимæ.
«Ацу æмæ цæр дæ кæрты», — зæгъы Бестол.
Чермен бамбарын кодта йæ фыдæн,
дарддæр кæвдæсарды гаккимæ йæ бон цæрын кæй нæ у, кæй йæ хъæуы «лæджы бынат»
зæххыл. «Дæ бынат зон æмæ сыбыртт дæр ма кæн», — ахæм уыд Бестолы фæстаг дзуапп
йæ фыртæн.
Черменмæ тынг арф уарзондзинады
æнкъарæнтæ уыд Хадзыйы чызг Азаумæ. Азау дæр бирæ уарзта Чермены. Фæлæ Азауы
ныхæстæ «Дæ номимæ нын амонд арæн нæй».. Ома, кæвдæсарды номимæ, тынг асастой
Чермены зæрдæ. Уыдон уыдысты, Чермен стыр уаргъæн кæй райста йæ зæрдæмæ, ахæм
уæззау ныхæстæ. Фæлæ уарзæгой зæрдæйы хицау Чермен йæ цард баиу кодта Хадзыйы
чызгимæ, кæд ын Хъасай ацы хъуыддаджы карз ныхмæлæууæг уыди, уæддæр. Хадзы
ирæд дæр нæ бацагуырдта Черменæй.
Æлдæрттæн Чермен уыд сæ цæсты сындз,
фæлæ йæм-иу зын сахат та цыдысты лæгъстæмæ. Иу афон хъæубæсты фос куы
фæцæйтардтой кæсгон знæгтæ, уæд æлдæрттæ Чермены цур сæ уæрджытыл æрхауыны онг
уыдысты. Ацы ран дæр та Чермен равдыста стыр лæгдзинад. Фæдис ныууасыд йæ
хæстон сыкъайæ, æмæ хъæуы фос раздæхта фæстæмæ хъæумæ. Тæгиаты уæздæттæ тынг
хорз бамбæрстой, тыхы руаджы Черменæн сæ бон кæй ницы бауыдзæн, уый. Сфæнд ыл
кодтой хинæй рацæуын йæ фыд Бестолы æххуысæй, цæмæй дзы фервæзой, уый тыххæй.
Æмæ сын æнтысгæ дæр бакодта.
Бестол бамбарын кодта Черменæн,
Кæсæгмæ йæ цыдæр хъуыддагæн цæуын кæй хъæуы, фæлæ кæй кæны зивæг, уый. Чермен
дыууæ нал загъта, хæрзæхсæв загъта Азауæн æмæ Дзандаримæ араст йæ фæндагыл.
Тар хъæды астæу Дзандар æмæ йе ‘ мбæлттæ
фæцæф кодтой Чермены. Чермен сæ йæхæдæг дæр кæфты цагъд ныккодта бæргæ, фæлæ
туг кæй фесæфта, уымæ гæсгæ нал фервæзт. Инал æмæ ма Садул бæргæ йæ уæлхъус
алæууыдысты, фæлæ…
Чермен сывæллонау сыгъдæг æмæ фæлмæн
зæрдæйы хицау кæй уыд, алкæуыл æууæндаг, уый тыххæй йæ 30 аздзыдæй баййæфта
карз мæлæт.
Гуытьиаты
Индирæ
В киноконцертном зале «Чермен» в Цхинвале ко дню рождения Коста Хетагурова приурочили показ художественного фильма «Фатима».
В 1958 году к 100-летию со дня рождения основоположника осетинской литературы Коста Левановича Хетагурова на студии «Грузия-фильм» был снят фильм, обошедший в свое время экраны многих стран мира и имевший феноменальный успех. Режиссер-постановщик «Фатимы», автор идеи создания этого фильма — Владимир Егорович Валиев (Валишвили). Его имя вошло в историю осетинского киноискусства как основоположника, этой профессии. Он учился во ВГИКе у известных деятелей советского киноискусства, таких как Сергей Эйзенштейн. Первые его курсовые работы 1934–1936 гг. были посвящены жизни Южной Осетии. А после окончания ВГИКа в 1936 г. Владимир Егорович вернулся в Тбилиси, на киностудию «Грузия-фильм».
Интернациональный коллектив, осуществивший эту яркую экранизацию бессмертной поэмы Коста, навсегда вписал свои имена в историю отечественной кинематографии.
Сюжет фильма рассказывает нам о драматической судьбе юной горянки, о чести простых людей и жестокости властолюбивых феодалов.
Осетинскому князю подкидывают грудную девочку. И в память об умершей девочке дочери князь удочеряет малютку. Проходит время и красавица Фатима и сын князя Джамбулат влюбляются друг в друга. Влюбляется в Фатиму и батрак князя Ибрагим, но наблюдая за счастливой парой, скрывает свою любовь. В те годы начинается русско-турецкая война и Джамбулат по жеребьевке на пять лет покидает родные края и любимую. Прошли 5, 10 лет, но годы скорби не приближают встречу возлюбленных. По закону гор Фатиму вынуждено выдают замуж и она выбирает старого друга – холопа Ибрагима. Ибрагим сумел создать счастливую семью, а первенца назвали Джамбулатом. Проходит пять лет в радости и в покое, но неожиданно возвращается скитавшийся по свету после плена Джамбулат, который по-прежнему любящий Фатиму. Он требует, чтобы Фатима сбежала с ним, но она, не чая души в муже и в ребенке, отказывается. Во время поединка Джамбулат вероломно убивает Ибрагима, после чего Фатима сходит с ума.
Своими впечатлениями после просмотра фильма, поделилась заместитель директора по воспитательной работе ГОУ СОШ №6 Надежда Рассохина:
«Я смотрела этот фильм, будучи еще совсем девочкой. Но сегодня с большим удовольствием пересмотрела его. При этом я искренне сопереживаю героям. Героиня фильма мне очень симпатична и не может не восхищать как своей красотой, так и своим характером!
Дети, которые были со мной, тоже под впечатлением от просмотра фильма. Мы долго еще обсуждали и делились своими впечатлениями. В каждом герое — целая жизнь, характер, своя история. Каждому герою сочувствуешь, понимаешь, но с другой стороны находишь спорные моменты. Сколько горского, мужественного, принадлежащего кавказцам качеств в каждом слове и действиях.
Спасибо всем, кто помнит этот фильм и большая благодарность создателям», — сказала Надежда Рассохина.
Творчество Коста Хетагурова одно из самых замечательных явлений в истории литературы осетинского народа. Вдохновенный поэт и неутомимый просветитель, художник-живописец и боевой публицист, прозаик и этнограф, он стоит в ряду крупнейших представителей революционной демократии.
Алана Цахилова
↑ Наверх
Джызӕлы 1-ӕм астӕуккаг скъолайы
10 –ӕм къласы ахуыргӕнинаг
Дзанайты Лейлӕйы фыст нывӕцӕн
«Ирон дӕн ӕз».
Фыдыбӕстӕ, райгуырӕн зӕхх!..
Куыд зынаргъ ӕмӕ адджын дӕ мӕ зӕрдӕйӕн! Куыд ӕнӕкӕрон уарзтӕй дӕ уарзын!
Адӕймаг кӕм райгуыры ӕмӕ схъомыл вӕййы, уыцы зӕхх фӕнымайы Фыдыбӕстӕйыл.
Мӕнӕн ахӕм бынат у, мӕ райгуырӕн хъӕу Джызӕл, уый фӕстӕ – Ирыстон, стӕй, ӕппӕт Уӕрӕсе.
Джызӕл у Ирыстоны рагондӕр ӕмӕ стырдӕр хъӕутӕй иу. Цӕры дзы ӕгъдауджын, кадджын, уазӕгуарзон адӕм… Фӕлӕ, хъыгагӕн, фӕстаг рӕстӕг ӕз уынын, мӕ зӕрдӕйӕн хъыг чи у, ахӕм хабар. Бирӕ ӕрыгон ныййарджытӕ сӕ сывӕллӕттӕм иронау нал дзурынц. Ӕмӕ уый куыд раст у, ирон хъӕуы, Ирыстоны зӕххыл цӕргӕйӕ мадӕлон ӕвзагыл былысчъилтӕ кӕнын?!
Ӕвӕдза, бирӕ ӕфхӕрддзинӕдтӕ баййӕфта ирон ӕвзаг, фӕлӕ абон дӕр тӕмӕнтӕ калы. Нӕ фыдӕлтӕ сӕ куырыхон зондахастӕй ӕнкъардтой адӕймаджы, бинонты цардыуаджы мадӕлон ӕвзаг цы ахсджиаг бынат ахсы, уый. Кӕд ӕмӕ уарзондзинады уӕлдӕр нысаниуӕг мады номимӕ баст у, уӕд, кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, адӕмӕн та сӕ иудзинады ӕвдисӕн у, мадӕлон ӕвзаг. Йӕ дзырдтӕ адӕймаджы удыл аудынц, цыкуырайы фӕрдгуытау ӕрттивынц, уалдзыгон фӕлмӕн уарынау зӕрдӕйы хъарынц.
Мадӕлон ӕвзаг алы адӕмыхаттӕн дӕр йӕ туг йе стӕг у. Ӕмӕ дӕ кӕд Дунейы Фарн сфӕлдыста иронӕй, кӕд дӕ дадзинты ирон туг цӕуы, уӕд, ӕнӕмӕнг, узӕлай дӕ мадӕлон ӕвзагыл!
«Куыд хорз, куыд кадджын дӕ мӕ цӕсты,
Мӕ ирон, мадӕлон ӕвзаг».
Уӕлдӕр куыд загътон афтӕмӕй, абон мах Ирыстоны уынӕм хъыгаг хабар – ирон адӕмы иу хай суӕлхох сты сӕ мадӕлон ӕвзагыл. Нал ыл ӕрвӕссынц. Ӕмӕ ма мын ӕй исчи бамбарын кӕнӕд, куыд хъуамӕ лӕууӕ ахӕм фарста: «Хъӕуы, ӕви нӕ хъӕуы ирон ӕвзаг ?!» Куыд ӕгъдауӕй ис ныййарӕг мадыл гадзрахатӕй рацӕуын, кӕд ӕмӕ мадӕй, зынаргъдӕр, мадӕй сыгъдӕгдӕр ӕмӕ иузӕрдиондӕр нӕй дунейы мидӕг… Стыр ӕгад дӕр куыд нӕ у адӕмы хатты ‘хсӕн быцӕу ныхас куы цӕуа, мадӕлон ӕвзаг хъӕуы ӕви нӕ хъӕуы, ууыл. Ӕз никуыма фехъуыстон, ирон адӕмы алфамбылай цы кавказаг адӕмтӕ цӕры, уыдонмӕ дӕр ахӕм быцӕу ныхас вӕййы. Ӕмӕ уый у, ӕцӕгӕйдӕр, ӕнӕфенд хъуыддаг.
Нӕ горӕты уынгты куы фӕцӕйцӕуай, уӕд стӕм хатт йеддӕмӕ нал фехъусдзынӕ ирон ныхас. Ӕмӕ кӕд иронау нал дзурӕм, уӕд, диссаг уый мидӕг ис, ӕмӕ нӕ бирӕтӕ уырыссаг ӕвзагыл дзурынмӕ дӕр рӕстмӕ нӕ арӕхсынц. Адӕймаг йӕхи ӕвзаг куы нӕ зона ӕмӕ уарза, уӕд ма искӕйы ӕвзаг базондзӕн…
«Тӕссаг- куы баныгӕнӕм не ’взаг
Тӕссаг – куы нын бауа мӕрдрох
Мӕлдзӕн ныл саухудӕгӕй не знаг
Ӕваст нӕ баййафдзӕн фыдох!»
Йӕ мадӕлон ӕвзагӕн йӕ ад, йӕ намыс, йӕ фарн чи нӕ бамбара, уый тӕригъӕд адӕймаг у. Уый ӕнӕхай у ӕрдзон, мады гуыбынӕй рахӕсгӕ биравӕрсыг ӕнкъарӕнтӕй.
Ӕвӕццӕгӕн, куы нӕ хъуыдаид, уӕд Хуыцау не сфӕлдыстаид ирон ӕвзаг. Уымӕ гӕсгӕ уӕвӕн нӕй, цӕмӕй ӕрмынӕг уа, ахуысса нӕ мадӕлон ӕвзаджы рухс. Уадз ӕмӕ фыдӕй-фыртмӕ, ӕнустӕм хъуыса ирон ӕвзагыл мады фӕлмӕн хъӕлӕс. Уадз ӕмӕ нӕ Иры рухс кувӕндӕтты, нӕ райгуырӕн къонаты макуы бамынӕг уа ирон куывд, бӕркадджын, куырыхон, фӕрнджын ӕмӕ намысджын ирон ныхас.
Мӕнӕн, ирон чызгӕн, мӕ фыдӕлтӕ ныууагътой диссаджы ӕвзаг, рӕсугъд ӕгъдӕуттӕ, хъӕздыг истори. Ӕмӕ ӕз, хъуамӕ базонон аргъ кӕнын, кад кӕнын, уарзын ӕмӕ бӕрзонддӕр къӕпхӕнмӕ сисын уыцы хӕзнатӕ.
Мӕ нывӕцӕн мӕ фӕуын фӕнды нӕ сыхӕгты чындз, Коцойты Фатимӕ цы ӕмдзӕвгӕ ныффыста, уымӕй:
«Иронау дзур»
Ӕз уарзын Ирыстон, йӕ бӕрзонд къӕдзӕхтӕ,
Ӕз уарзын Ирыстон йӕ фӕзтӕ, йӕ кӕмттӕ.
Йӕ Терчы уылӕнтӕ, йӕ сыгъдӕг уӕлдӕф,
Йӕ дидинджытӕ дӕр хуыздӕр кӕнынц тӕф.
Ӕз уарзын мӕ горӕт, ӕз уарзын мӕ хъӕу,
Ӕппӕтӕй фылдӕр та ӕз бауарзтон дӕу,
Мӕ мадӕлон ӕвзаг, мӕ ирон ныхас
Дӕуимӕ ӕз барын мӕ мады хъӕлӕс.
Ирон аив дзырд мын, ӕрдзон тых дӕтты,
Ирон аив дзырдмӕ ӕдзухдӕр бӕллын.
Ӕз зонын, уырны мӕ, мӕ Иры зӕххыл,
Кӕй дзурдзӕн ирон лӕг ирон ӕвзагыл!
Обновлено: 11.03.2023
Бира расугъд агъдаутта уыдис ама ис ирон адамма. Ама цамандар, ныхас куы рацауы ирон агъдауыл, уад бирата фылдар хатт райдайынц ирон барагбатта ама ирон фынджы агъдауттай. Уыдон дар ахсджиаг куыд не сты. Фала уаддар ноджы вазыгджындар ама ахсджиагдар махма факаст ирон адаймаджы царды уаг, йахи дарыны фатк.
Се ‘ппатыл ацы ран ахасын на бон на бауыдзан. Фала уаддар бацархайдзыстам ирон сылгоймаган кад ама ирон сылгоймаджы агъдауттыл ардзурын.
Аз-сылгоймаг-цардаразаг фарн дан, Кувут, лагта, иууылдар манан. Аз баллиц дан, дидинаджы тау дан, Аз цъах уалдзаг, цины зараг дан.
Аз афсарм дан, нуазан дан уа къухы. Аз хадзары минбаркады фынг. Аз адзухдар- уе ‘мдзу царды дугъы, Фарн ма дзырд, ныххуыссын канын зынг.
Сисут лагта, бануазут ма кадан, Аз уа раттаг, уе стыр мат, уа хур. Аз уа къухы бахъуаджы бон кард дан, Аз- уа фидан, уе ‘нхъалцау бындур.
Хостыхъоты Зинайы ныхаста.
Амонаг: Сылгоймаджы фазынд ама сылгоймаджы удыхъады тыххай баззад ахам таурагъ:
Сарай дын, сылгоймаг, аз зонгуытыл кувын, Барзонд Хуыцау амондан сфалдыста Дау. Дзагъалы на хонынц поэта Дау рухс фын, Задбадан барзонды файлауга цъах нау.
Амонаг 1: Аваццаган, заххыл ахам тых най, ама сылгоймагима кай ис абаран… Сылгоймаг у хуры тынтаурасугъд ама фалман, сылгоймаг у фарн ама амонд хассаг… Сылгоймаг. Мад. куыд агарон тых ис уыцы дзырдты… Ирон адам рагай фастама кувынц сылгоймаг – бардуагма, Мадымайрамма, курынц дзы цот, фадзахсынц са хъабулты.
Амонан 2: Тынг бира расугъд, зардамадзауга ныхаста ис сылгоймаджы тыххай. Йа расугъддзинад ама аивдзинад абаран ис армастдар уалдзагима, хурима.
Ана уалдзаг ама ана сылгоймаг най цард, най расугъд фидан надар ардзан, надар ардзы фидауц – адаймаган. Сылгоймагима баст сты на царды такка расугъддар ама ахсджиагдар цаута. Саби фыццаг кай фазагъы, уыцы ныхас ваййы – мад. Сылгоймаг у бинонты бындур, сылгоймаг хъомыл канны цот, сылгоймагай фидауы хадзар.
Скъоладзау: Поэтта, музыканта, нывганджыта фалтарай-фалтарма стыр кад ама намыс канынц сылгоймаган. Тынг аив, зардамадзауга ныхаста загъта Цагараты Максим дар сылгоймаджы тыххай:
Амонаг: Хуыцауы раз йа сылгоймаджы хас чи саххаст кодта, уый уыд Задалеки Нана-Аланты ирвазынганаг.
Хъуысы Задалески Нанайы зараг.
Амонаг: Сылгоймаджы расугъддзинад, хъару. Зонд, ама агъдауан Нарты Сатана баззад ирон адамма амбисондан…
Бадынц Нарты урсзачъе зарадта ныхасы, тархон канынц.
1-аг хистар. Нарт нарт уад уыдысты, арв са нарын уад на уандыди ама малын куы зыдтой карадзи сарыл, са дзыхай растдзинад йеддама куы ницы хауд, ронгай барц куы зыдтой, кастар хистары куы ‘мбарста.
2-аг хистар. Ивгъуы бонта знонау аивгъуыдтой, най сын фастама раздахан. На фиданыл ахъуыды канам. Айдагъ цуанай цар най.
1-аг хистар. На саран исты хос сканам.
2-аг хистар. Хъуыды ма канут, иу хатт ныл аххормаг аз куы скодта, уад на Сатана куыд аирвазын кодта, уый? Сатанама та арвитам ныр дар. Бафарсам ай зондай. Цу, лапу, фадзур ам… Афта ама, загъ, афта, на хистарты разма фазын…
Сатана. Цаман бахъуыд Нарты буц хистарты ма сар, нывонд уын фауа.
Хистар. Да сар фарнай дар, йа зондай та на хъауы чысыл хай. Хастагдар нам арбалау, чындз, на фиданыл хъуыды канам… Иудадзыг цуанай цард най, искайы рагъаутта тарын дар адзух растма на канны, ис ма махай тыхджындарта. Исты уынаффа нын загъ ды дар.
Сатана. Кад уыд калмарзан амбар худима? Уахадаг ма фыдуаг канут, фала ма иугар фарсут…
Хистар. Дзур, дзур Сатана!
Сатана. Ме ‘наныййарга фырт Сосланма ис анакарон хъару ама ныфс… Уый уаларвай далама нал цауы. Такка аизар Уаларв Сафа куывд канны задта ама дауджытан. Баддзысты дауджыта Сафайы хадзары, сау баганы нуаздзысты дзабидырай. Уырдыгыстаг та сын уыдзан Сафайы буц хъан- Нарты Сослан. Уа туг, Ахсартаккаты туг хъазы йе уангты. Абон ай фандараст канынц адам. Уый номыл у куывд дар. Аз ын йа хъусы бацагъддзынан, цамай уый ракура: Уастырджийа- фаринк кард, тыхганаг уые тых куыд на ара, Афсатийа- бира фос, Уациллайа- хоры намгуыта… Хоры намгуытан най афтид къухай тауан. Сослан Куырдалагонай ракурдзан афсан дзывыр. Уада Галагон дар Сосланы анна лавар кам уадздзан. На хоры карита сыгъдаг канынма-иу нам рог дымга рарвитдзан. Аппынфастаг, ын номдзыд Донбеттыр загъдзан: ма цаугадаттыл-иу куыратта саразут. Уый йа чызджытан бафадзахсдзан, цамай куыройы фыдта равдз зилой… Гъе утаппат хорздзинадта нам архасдзан уа буц кастар Сослан. Ма раныхасы сар – фаллой…
Нарта сыстадысты. Хистар Сатанайы разма бацыд. Систа йа худ.
Скъоладзау 2: Цымыдисаг ама вазыгджын у уайсадыны агъдай. Чындз йа царыны хадзарма куыбацауы, уад бинонты хистартам уайсадга факаны, ома са разы дзурга на факаны. Уыцы агъдау чындзан ахъаз кодта йахи куыд амбалы афта дарынан: уазданай ама баронай. Уыима, бинонта сахадаг дар уайсадаг чындзы афсамай йа разы на кодтой уалдай ми кана цы не ‘мбалы, ахам ныхас. Ацы агъдау ирон адамма ныртакка дар ис, фала ныры хистарта чындзы даргъватин растаг уайсадын нал уадзынц. Кусарт аканынц,са сыхбаста архонынц ама чындзма нуазан аваргайа йа сахима сдзурын канынц.
Скъодадзау 4. Чызджыты хъомыл кодтой уаздан ама хиуылхацагай, сылгоймаджы миниуджытай аххастай. Къайных ныхасганаг, анауаздан, лагой аразт чызг адамы астау уыдис худинаг. Ахам хадзарма хорз усгур на цыдис. Уада стыр агаддзинадыл нымад уыдаид чызглаппуты ‘рдам агар куы кастис, уад. Лаппу ама чызг карадзийы зардама куы цыдысты, уаддар-иу фембалттам на уадысты, кад-иу ананхъаладжы карадзийыл фембалдысты ама дыууа ныхасы загътой, уад хорз. Исчи чызгма йа ангуылдзай дар бандзавыдис – додой кодтаид йа сар. Уыман ама ахам цау агаддзинад хаста агас мыггаган дар. Лаппута ама чызджыта адарсга амбалдысты карадзиуыл армастдар иунаг бынаты – хъазты мидаг. Куывдты ама чындзахсавты лаппута ерысай авдыстой са арахстдзинад, се ‘гъдау. Ама-иу кад зардама чи цауы, уыцы чызгима къухы бафтыдис акафын – уад хардма да худ аппар. Уымай уалдай симды уыдис ганан чызджы цонгыл хацгайа кафын. —— Ныры цард бира ивддзинадта бахаста кастарты ахастдзинадтам. Раздар уаван каман на уыдис, ахам хъуыддагта ныр арвылбойнаг систы. Фала ма абон дар лаппутан са фылдар, бинонты хъуыддаг баканыны афон куы арцауы, уад факасынц рог ама къайных чызджытам на, фала на фыдалта бира азты даргъы аргъ цаман кодтой, уыцы миниуджыта кама ис, уыдонма.
Посмотрите также:
Наверх Бесплатные презентации по различным предметам, 2016—2019
Все права на материалы, находящиеся на сайте, принадлежат их авторам. Все презентации были собраны из открытых источников.
Проектная работа на тему «Женщина- хранительница домашнего очага» .Каноны осетинской этики в духовно- нравственном воспитании молодежи.
Фарн уæм бадзурад, хорз адæм, æмæ уæ абоны хорзæх уæд!
Нæ ныхас, нæ хъуыдытæ нæ райдайын фæнды не мзæххон Пагæты Аслæнбег ирон чызгыл цы мдзæвгæ ныффыста, уымæй.
ИРОН ЧЫЗГ
Сæумæ цъыккæй цъылын къухы
Фыццаг æмбал сауæхсидæн.
Хур йæ тынтæ чызгыл тухы
Цин кæны йæ рæсугъд митыл.
Æфснайы йæ хуыссæн уаты
Иту æвæрд хæдæтты.
Алы куыстмæ нæ зæрватыкк
Рæвдз æвналы, у цæттæ.
Лæппумæ йæм нæй уæлдай каст.
Фыдмæ не змæлы æрфыг.
Мады сæныкк, уарзтæй буц хаст.
Йæ номыл нæ бады рыг.
Цæст нæ ары ацы чызджы
Хорз миниуджыты кæрон.
Нæй йын бафсæдæн йæ хуызæй,
Уымæн æмæ у Ирон!
Ирон дæн æз! Ирон! Зæгъын æй æз сæрыстырæй!
Амондджын хонын æз мæхи, ацы зæххыл мæ Стыр Хуыцау иронæй кæй сфæлдыста! Ирыстоны зæххыл! Иры хæхты хъæбысы.
Ирон кæй дæн, уымæн мын афтæ адджын æмæ зынаргъ у, мæ уарзон райгуырæн бынат!
Мах сæрыстыр стæм нæ ирон адæмы рæсугъд фæзминаг æгъдæуттæй!
Æмæ нæ уый фæдыл æрфæндыд ирон сылгоймаг, ирон чызджы фæзминаг миниуджытыл проект скæнын.
Проекты нысан
Бацæттæ йæ кодтой – Туаты Ацæмæз, Бестауты Олеся, Цхуырбаты Миленæ æмæ Черчесты Светланæ.
Проекты разамонæг- Мæргъиты Ингæ.
Нæ проекты нысан у фæсивады базонгæ кæнын ирон сылгоймаг, ирон чызджы фæзминаг æгъдæуттимæ. Нæ фыдæлтæ сылгоймагæн: нанайæн, мадæн, хойæн, хъæбулæн, уарзон чызгæн цавæр аргъ кодтой, куыд бæрзонд кад лæвæрдтой, æппæт уыдæттимæ базонгæ кæнын ахуырдзауты.
Проекты хæс
Проектыл кусгæйæ нæ хæсыл банымадтам рæзгæ фæлтæрты æргом здахын ирон сылгоймаджы æгъдæутты сусæг мидисмæ, цæмæй рохуаты ма зайой нæ фыдæлты рæсугъд æгъдæуттæ, æмæ сæм сæвзæрын кæнын уарзондзинад.
Ирон чызг хъуамæ уа æгъдауджын
Йæ хистæртæн кæна лæггад
Уый хъуамæ уа уæздан, æфсармджын
Æмæ дзы уæд уыдзæни кад.
Практикон хай1
Хъыгагæн, бирæ чызджытæ сæхи дарын кæй нæ зонынц уынджы уа, цины кæнæ зианы хъуыддаджы, уый у нæ иумæйаг проблемæ. Æмæ сæ бафтауын æфсарм æмæ гъдауыл та у нæ хæс.
Бирæ рæсугъд æгъдæуттæ уыдис æмæ ис ирон адæммæ. Æмæ, цæмæндæр, ныхас куы рацæуы ирон æгъдауыл, уæд бирæтæ фылдар хатт райдайынц ирон бæрæгбæттæ æмæ ирон фынджы æгъдæуттай. Уыдон дæр ахсджиаг куыд не сты. Се ‘ппæтыл ацы ран нæ бон аххæссын нæ бауыдзан. Фæлæ, абон бацархайдзыстæм, ирон сылгоймаг, ирон чызджы фæзминаг æгъдæуттыл æрдзурын.
Æвæццæгæн, зæххыл ахæм тых нæй, æмæ сылгоймагима кæй ис абарæн… Сылгоймаг у хуры тынтау рæсугъд æмæ фæлмæн, сылгоймаг у фарн æмæ амондхæссæг… Сылгоймаг. Мад. куыд æгæрон тых ис уыцы дзырдты… Ирон адæм рагæй æрæгмæ дæр кувынц сылгоймаг – бардуагмæ, Мады Майрæммæ, курынц дзы цот, фæдзæхсынц сæ хъæбулты.
Сылгоймагимæ баст сты нæ царды тæккæ рæсугъддæр æмæ ахсджиагдæр цаутæ. Саби фыццаг кæй фæзæгъы, уыцы ныхас вæййы – мад. Сылгоймаг у бинонты бындур, сылгоймаг хъомыл кæны цот, сылгоймагæй фидауы хæдзар.
Сылгоймаджы бафхæрын нæ фыдæлтæм нымад уыдис стыр фыдракæндыл, æмæ йын кодтой карз тæрхон, суанг туг исыны онг. Сылгоймагæй маст исын (мстить) нымад уыди худинагыл, нæлгоймаджы ном чи хæссы, уымæн . Ирон адæммæ бирæ ис, сылгоймагæн кад кæнынимæ баст чи у, ахæм æгъдæуттæ. Зæгъæм, дыууæ нæлгоймаджы хыл кæнынц, æмæ сылгоймæгтæй исчи се ‘хсæн йæ кæлмæрзæн æрæппæрста, уæд-иу уайтагъд сæ хыл ныууагътой, æмæ сæ кæрдтæ кæрддзæмты сæвæрдтой.
Цымыдисаг æмæ вазыгджын у уайсадыны æгъдау. Чындз йæ цæрæн хæдзарма куы бацæуы, уæд бинонты хистæртæм уайсадгæ фæкæны, ома сæ разы дзургæ нæ фæкæны. Уыимæ, бинонтæ сæхæдæг дæр уайсадæг чындзы æфсæрмæй йæ разы нæ кодтой уæлдай ми, кæнæ цы не ‘мбæлы, ахæм ныхас. Ныры хистæртæ чындзы дæргъвæтин рæстæг уайсадын нал уадзынц. Кусарт акæнынц,сæ сыхбæстæ æрхонынц æмæ чындзмæ нуазæн авæргæйæ йæ сæхимæ сдзурын кæнынц.
Ацы æгъдауимæ мах базонгæ стæм нæ проектыл кусгæйæ. Æмæ нæ зæрдæмæ тынг фæцыд. Фæлæ, хъыгагæн, сæфтмæ цæуы. Бирæ кæстæртæ зонгæ дæр нæ кæнынц, уайсадын цы у, уый. Уыцы æгъдау чындзæн ахъаз кодта йæхи куыд æмбæлы афтæ дарынæн: уæзданæй æмæ баронæй, уыимæ хистæртæн уалдай кад кæнын. Хорз уаид, æппæт ирон адæм дæр уыцы æгъдаумæ се ргом фæстæмæ куы раздахиккой, уæд.
Сылгоймаджы хъысмæт уæззау кæй уыд, уый йæ уацмыстæ æмæ нывты ирдæй равдыста нæ литературæйы бындурæвæрæг Хетæгкаты Къоста дæр.
Нæ зæрдыл ма арлæууын кæнæм Нарты гуыппырсарты.
Уыдонæй аппæты хъæздыгдæр миддуне уыд Батырадзæн. Уый сылгоймагæн кодта уæлдай кад, уыд æппæтæй дзыхылхæстдæр, стæй уалдай уаздандзинад та вдыста фынджы уæлхъус. Ама куы амард, уад ыл Хуыцауы зæрдæ дæр уымæн афтæ тынг фæрыст, авæццæгæн, æмæ йыл æрæппæрста æртæ цæссыджы. Сæ бынæтты сæвзарди кувæндæттæ – Реком, Мыкалгабыртæ æмæ Таранджелос.
Тынг бæрзонд уыдис æвæрд хæдзары æфсины бынат бинонты хсæн . Чызджыты хъомыл кодтой уаздан æмæ хиуылхæцагæй, сылгоймаджы миниуджытæй æххæстæй. Къæйных ныхасгæнаг, æнæуæздан, лæгой арæзт чызг адæмы астæу уыдис худинаг. Ахæм хæдзармæ хорз усгур нæ цыдис. Уæдæ стыр æгаддзинадыл нымад уыдаид чызг лæппуты ‘рдæм æгæр куы кастис, уæд. Лæппу æмæ чызг кæрæдзийы зæрдæмæ куы цыдысты, уæддæр-иу фембæлдтæм нæ уадысты, кад-иу æнæнхъæлæджы кæрæдзийыл фембæлдысты æмæ дыууæ ныхасы загътой, уæд хорз. Исчи чызгмæ йæ æнгуылдзæй дæр бандзæвыдис – додой кодтаид йа сæр. Уымæн æмæ ахæм цау æгаддзинад хаста æгас мыггагæн дæр. Лæппутæ æмæ чызджытæ æдæрсгæ æмбæлдысты кæрæдзиуыл æрмæстдæр иунæг бынаты – хъазты мидæг. Æмæ-иу кæд зæрдæмæ чи цæуы, уыцы чызгимæ къухы бафтыдис акафын – уæд хæрдмæ дæ худ æппар. Уымæй уæлдай симды уыдис гæнæн чызджы цонгыл хæцгæйæ кафын.
Ныры цард бирæ ивддзинæдтæ бахаста кæстæрты ахастдзинæдтæм. Абон лæппутæн сæ фылдæр, бинонты хъуыддаг бакæныны афон куы æрцæуы, уæд фæкæсынц рог æмæ къæйных чызджытæм нæ, фæлæ нæ фыдæлтæ бирæ азты дæргъы аргъ цæмæн кодтой, уыцы миниуджытæ кæмæ ис, уыдонмæ.
Цымыдисаг у ахам хабар. Раджы заманы, хистæримæ ныхас кæнгæйæ, æрыгон лæг бафиппайдта: йæ чысыл фырт, зæххыл быргæйæ мæнæ-мæнæ уæлхæдзарæй дæлæмæ ахаудзæн. Уæд йæ ныхæс дарддæр кæнгæйæ, лæг аивæй сывæллоны хæдоныл йæ къахæй ныллæууыдис, æмæ йыл хæцыдис æфтæ, цалынмæ хистæр ацыдис, уæдмæ. Йæ хъæбулы аирвæзын кæныны охыл дæр ирон лæг нæ ахызтид æгъдауы сæрты, нæ йæ систа йæ къухмæ, хистæры æфсæрмæй.
Сылгоймагæн, уæлдайдæр чызгæн, йæ алы уæнджы дæр хъуамæ уа æгъдау. Æгъдау йæ ацыды, æгъдау йе рбацыды, йе сныхасы, суанг ма йе рбадт æмæ йæ сыстады дæр. Йæ алы фезмæлд дæр хъуамæ уæ уæздан, æнæ уæлдай мийæ. Хъуамæ арæхса æнæмæнг хæринаг кæнынмæ, уалдайдæр та хыссæима архайынмæ; хуийын, бийын, æмæ хæдзары алы куыстмæ дæр.
Ирон адæм бæгæныйæн кæнынц стыр кад . Æнæ бæгæныйæ иу бæрæгбон дæр нæ бæрæг кæнынц. Бæгæныйы фæзынд баст у Нарты кадджытимæ.
«Уырызмæг хъæды уыдис æмæ сырддонцъиумæ фæкомкоммæ. Сырддонцъиу, хуымæллæгæй цы гага рызгъæлы, уыдонæй æртæ гагайы ахордта, æмæ зæхмæ æрхауди. Цъиу мæлгæ нæ акодта, фæлæ ратул-батул кодта. Уырызмæг сæхимæ куы рцыд, уæд Сатанайæн радзырдта, сырддонцъиу уыцы гагатæй фæрасыг, зæгъгæ.
Практикон хай 2
Нæ проектыл кусгæйæ сылгоймаг æмæ чызджы тыххæй сæмбырд кодтам бирæ æмбисæндтæ æмæ арфæтæ. Зæгъæм:
Сылгоймаг йе ‘фсармæй фидауы.
Сылгоймагæй æфсæрмы хъæуы.
Æфсинты армæй сой тæдзы.
Бæркадкъух Сатана.
Усæй цæуы хæдзары бæркад æмæ лæджы хорз.
Бæркад сылгоймаджы къухæй цæуы.
Чызджы былтыл — æгънæг хуыд.
Хъазау джихтæ цы чызг кæны, уый чындзагæн нæ бæззы.
Æвзæр чызг — лæмаринаг сынкъ.
Æвзæр чызг йæ мыггагæн — фыдми ’мæ худинаг.
Æвзæр чызг йæ фыды къонайыл зайы.
Абадгæ чызг мæстыгæр вæййы.
Чызджы йæ фидис ингæны дæр нæ уадзы.
Нарт чызджы ’фхæрд лæгæн нæ барстой.
Чызг æмæ чындз æфсæрмæй бæззынц.
Чызг мыггагæй æвзарынц.
Ус куы курай, уæд æй йæ мадæй бафæрс.
Чызджы зæрдæ балхæнынæн бирæ нæ хъæуы.
Практикон хай 3
Æппæт уыдæттыл мæн дæр сахуыр кодтой мæ хистæртæ. Уымæй уæлдай ма ирон чызг, мæнмæ гæсгæ, æнæмæнг, хъуамæ арæхса кафын, зарын æмæ фæндырæй цæгъдынмæ. Мах æртæйæ дæр кафты аивадмæ уæлдай ямхицдæр разындыстæм. Нæ зæрдæ хсайдта нæхи ирон кæф цагъдмæ, æмæ мæхицæн дзырд раттон, кæй йыл сахуыр кæндзынæн, ууыл. Исты мын дзы рауад, æви нæ, уымæн та сымах ут æвдисæн…
Ирон чызг! Æрмæстдæр дыууæ дзырды! Фæлæ сæ цас хъуыды, цас мидис, цас æгъдау æмæ æфсарм æвæрд ис!
Ирон дæн æз! Ирон чызг!
Ацы дыууæ дзырды дзургæйæ дæр ныхасы уаг кæны уæлдай уæздандæр æмæ уæлдай æфсæрмдзастдæр. Æмæ хъуамæ æцæгæйдæр афтæ уа!
Мæнмæ гæсгæ, ирон чызг хъуамæ уа уæздан æмæ хиуылхæцгæ, сылгоймажы миниуджытæй æххæст. Къæйных ныхасгæнаг, æнæуæздан æмæ лæгой арæзт чызг, уæлдайдæр ирон чызгæн, адæмы астæу у худинаг. Раздæр-иу ахæмы хæдзармæ хорз лæппу усгур нæ цыд.
Хуыцау зæххыл цы рæсугъд дидинджытæ сфæлдыста, уыдонай иу у сылгоймаг. Уый у къонайы фарн æмæ царддæттæг, хо æмæ чызг.
Цыфæнды зын уавæрты дæр ирон сылгоймаг, ирон чызг йæ уæздан ном никуы чъизи кодта, йæ сæрмæ æгаддзинад никуы хаста, æмæ йæ кæстæрты дæр ахуыр кодта ирон æгъдау æмæ кадыл.
Мæнæн, хъыгагæн, æфсымæр нæй. Фæлæ мæ бинонтæ, мæ мыггаг, ме рвадæлтæ, мæ хъæубæстæ, мæ Ирыстон, мæн тыххæй сæ худыл бынмæ не рхæцдзысты, æгаддзинад мæ сæрмæ никуы рхæсдзынæн. Архайын æмæ бацархайдзынæн ууыл, цæмæй ирон уæздан чызджы ном, ирон фæзминаг сылгоймаджы ном кæронмæ сыгъдæгæй ахæццæ кæнон.
Практикон хай 4
Дзырдуат. Зынæмбарæн дзырдтæ.
Мæлхъ — павлин (маргъ)
Уарди – роза (дидинæг)
Уайсадын- молчать в присутствии старших(невестке)
Хъуырдухæн кæнын- мучаться
Уæдæ скæнæм хатдзæгтæ:
Проектыл кусгæйæ нæ хæсыл банымадтам рæзгæ фæлтæрты æргом здахын ирон сылгоймаг, ирон уаздан чызджы фæзминаг æгъдæуттæм, цæмæй рохуаты ма зайой. Хъыгагæн, бирæтæ сæхи дарын кæй нæ зонынц уынджы уа,бинонты астæу, уый у нæ иумæйаг проблемæ æмæ сæ бафтауын æфсарм æмæ гъдауыл та у нæ хæс.
Æппæт уыдаттыл æрдзурын æмæ бакусын уыд нæ размæ æвæрд хæс, фæлæ æххæстæй нæ къухы нæ бафтыд. Нæ зæрды ис дарддæр бакусын ацы æгъдауттыл æмæ семæ зонгæ кæнын рæзгæ фæлтæры.
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
1. Бæстондæр æрлæууын æмæ бакусын Азауы фæлгонцыл, раргом кæнын сæйраг хъайтары трагикон хъысмæты аххосæгтæ, йæ миддуне
2.Ахуыр кæнын скъоладзауты сыгъдæг зæрдæйæ æнкъарæнтæн аргъ кæныныл, сæрибар, кад æмæ намыс хъахъхъæныныл , ивгъцыд цард абоны цардимæ абарын.
3. Ныхасы рæзтыл бакусын.
Зæгъон ныр хъуамæ барджыны ныхæстæ
Уæ номæй дæр уæ куырм æгъдæуттæн æз.
Зæгъон ныр хъуамæ, амонд æмæ уарзтæн
Кæй ныййардта ирон чызджы дæр срдз
(Хостыхъоты Зинæ)
Хъуысы сабыр æнкъард мелоди, дзуры скъоладзау зæронд усы дарæсы.
(Æз уæм æрцыдтæн ивгъуыд æнустæй,
Мæ уд дзынæзта, мин азы куыдта…
Æз рагон Иры хъарæггæнæг ус дæн…
(æнкъардæй бандоныл æрбады)
Йæ фæлурс уадултыл йæ цæссыг æрцæуы:
Уый рагон цæссыг у, æнусон цæссыг
Сылгоймаджы хъарæг кæй зæрдыл нæ лæууы,
Кæй цæстыл нæ уыйы сылгоймаджы хъыг?
Æхгæд у сылгоймаджы фæндаг, хæрзæхгæд
Хъыгдард у, ыссæст у, йæхæдæг фыдæфхæрд.
Кæд уыдзæн сылгоймаджы рухсыдуг, кæд?
Фæллойгæнсг усæй, фæллой гæнæг чызгæй –
Æппæтдæр æнæскаст: бæрæг у сæ зын
Цæй, равдисут абон уæ фæндтæ ныфсджынæй,
Цæй равдисут абон æфхæрды бæллын.
Ацы урочы нæ хæс у, раргом кæнын сыгъдæгзæрдæ, йæ миддуне хъæздыг, фæлæ цардæй æфхæрд, æбср сылгоймаджы хъысмæт, абарæм сылгоймаджы ивгъуыд цард абоны цардимæ.
Дзырдуатон куыст.
Концепци – авторы хъуыды царды фæзындты тыххæй.
Равзарæм уæдæ Секъайы уацмыс æмæ бамбарæм, куыд æвдисы фыссæг сылгоймаджы хъысмæт.
Иу скъоладзау нæ базонгæ кæндзæн Секъайы царды хабæрттимæ /чысыл презентаци/.
Къордгай куыст(Ахуырдзауты адих кæнын дыууæ къордыл)
-У радзырд , литературон таурæгъ.
2-аг къ. Секъа йæ уацмысты сюжеттæ цæй бындурыл арæзта?
-Йæ радзырдты сюжеттæ фыссæг амадта æхсæнадон царды цауты бындурыл, пацда кодта истоион таурæгътæй, æцæг хабæрттæй, æмбисæндтæй.
1-аг къ .Цы у таурæгъ,йæ сæйраг миниуджытæ цавæртæ сты?
-Таурæгъгæнæг радзуры ахæм хабар, царды æцæг чи æрцыд, йæхæдæг кæй федта, кæнæ кæй фехъуыста , чи йæ федта, уыдонæй. Æцæг хабар ,дам, уыдисТаймураз æмæ Азауы уарзондзинад дæр. Уымæн æвдисæнæн сæ ингæныл Ганисы хъæуы сæрмæ, уæлмæрды астæу лæууы стыр сывылдз бæлас /равлисын слайд/.
-Секъайы таурæгътæ куы кæсай,уæд дæм афтæ кæсы,цыма фыст ныхæстæ нæ кæсыс,фæлæ демæ чидæр ныхас кæнч æмæ йын хъусыс йæ фæлмæн, фæлæ барджын ныхас.
-Таурæгъгæнæг æрмæст хабæрттæ дзурæг нæу,фæлæ ма у дуджы, адæмы, хабæртты тæрхонгæнгæнæг дæр. Секъа дзы кæмæн йæ хорзы кой ракæны, кæй та æгъатырæй бафхæры .
Секъайы таурæгъты хъайтартæ самайынц хъæбатыр тох царды æнæраст хъуыддæгты ныхмæ.Хъæбатырæй мæлгæ дæр акæнынц.
-Таурæгъы цаутæ кæрæдзийы ивынц æмæ уацмыс асæй чысыл, фæлæ хабæрттæй та хъæздыг вæййы.
-Секъа йæ таурæгъты цы адæмы кой фæкæны, уыдонæн сæ царды фæндаг равдисы кæронмæ ,мæлæты бонмæ.
2-аг къ .Сылгоймаг уæлдай ссæст æмæ æбар кæм уыд, йæ тыхст, маст æмæ хъизæмæрттæ кæм цуынц, Секъайы уыцы радзырдтæй ма цавæртæ зонут?
Таймураз- Цариты Валерий. Спектакль сæвæрдта(режиссер) Бекоты Роза.
Ах-æг. Уацмысы сюжетæй бæрæг у, цы цæстæй кæсы автор патриархалон дунемæ æмæ уый у царды концепци.
Ахъуыды кæнут æмæ зæгъут,чи сты таурæгъы сæйраг фæлгонцтæ?
-Таурæгъы сæйраг фæлгонцтæ сты Азау æмæ Таймураз. Азау трагедийы сæйраг у. Уымæн зындæр уыд фыдæлты ныхмæ рацæуын. Азау æмæ Таймураз агурынц рæстдзинад. Секъа , куыд фыссæг, у æрыгæтты фарс, сæ уарзондзинады фарс æмæ сæ æвдисы иттæг уарзонæй, сæ уавæрыл сыл хъыг кæны зæрдæбынæй.
Таурæгъы райдиан Азау æмæ Таумуразы трагикон уавæр цавæр символикон нывæй æвдисы автор?/ ссарын чиныджы/
-Таймураз æмæ Азау Биботы кæрты хъæбыс-хъæбыс бафынæй сты…/143 фарс/
3. Зæгъут,цавæртæ сты Азауы характеры сæйраг миниуджытæ?
/Бакæсæм ма Азау æмæ Таймуразмæ. Сæ фембæлд. Инсценировкæ./
Ах-æг . Таймураз æмæ Азау æнæ кæрæдзи нæ бафæрæзтой цæрын. Æмæ æцæгæйдæр цæимæ ис абарæн уарзтæн, ацы диссаджы æнкъарæнæн. Уарзондзинад! Ацы ныхас фехъусгæйæ , цæстытыл ауайынц сæууон хуры тынтæ ,уалдзыгон дидинджытæ, кæйдæр цæхæркалгæ цæстытæ.
Зæрдыл æрбалæууынц Ромео æмæ Джульеттæ, Фатимæ æмæ Ибрагим, Азау æмæ Таймураз.
Уæдæ, уарзондзинад у адæймаджы цардмæ разæнгард чи кæны æмæ йыл базыртæ чи садзы, уыцы уæларвон тых.
Ах-æг . Фыссæг æнахуыр зæрдæмæхъаргæ ахорæнтæй пайда кæны Азауы тыхст уавæр, йæ маст, йæ зæрдæйы катай равдисынæн.
/Ссарут ма тексты уыцы бынæттæ æмæ сæ бакæсут /.
Ах-æг. Ахæм тыхст цард фæкодта Азау Таймуразы мысгæйæ.
/Азау æмæ Магдайы фембæлд . Сценкæ. 157 фарс/
Кæй аххос у, Таймураз æмæ Азау цардæй кæй ницы федтой, афтæмæй сау мæрмæ кæй бацыдысты, уый. Кæд , мыййаг, сæхи аххос у?
-Нæ, уый сæхи аххос нæу. Уый у се намонддзинад. Зианхæссæг рагон æгъдæутты сæрты ахизын нæ баци. Ницы рауад сæ тохæй- ис сын трагикон хъысмæт. Фæлæ сын кæсæм сæ таурæгъ æмæ стæм сæ фарс – сæ лæгдзинады , се стыр уарзондзинады фарс.
-Мæнмæ гæсгæ,ам аххосджын уыдысты Азауы мад æмæ фыд. Уыдон нæ тыхстысты сæ чызджы амондыл, нæ хъуыды кодтой, куыд цæрдзæн сæ чызг, кæй нæ уарзы, ахæм адæймагимæ, фæлæ йæ фосау уæй кодтой , стырдæр ирæд сын чи ратта,уымæн.
Ах-æг . Азауы бынаты та сымах куыд бакодтаиккат?
-Æз мæ уарзондзинадыл мæ къух нæ систаин æмæ бакодтаин æрмæстдæр Азауы хуызæн.
-Æз байхъуыстаин мæ мад æмæ мæ фыдмæ,уымæн æмæ хъуыддаг æнæтугныккалгæ нæ ахицæн уыдаид.
Ах – æг: Сымах та куыд хъуыды кæнут, Сцæгдæр амонд хъæздыгдзинады ис?
— Мæнмæ гæсгæ, амонд хъæздыгдзинады нæй, адæймаг æцæгæй дæр кæй уарза, уыимæ хохы цъуппыл дæр фæцæрдзæн, кусын куы уарза, уæд.
Ах – æг: Раст зæгъыс, кусын куы уарза, уæд.
Дунейы хъæздыгдзинæдттæ иууылдæр æсты куысты фæрцы.
Адæймаг куыстæй фидауы. Куыст у адæймаджы рæсугъдгæнæг, уæздангæнæг.
Абон бакуыстам Азауы фæлгонцыл. Цæуыл нæ ахуыр кæны?
Азауы фæлгонц нæ ахуыр кæны цæрыныл, уарзыныл, сыгъдæгзæрдæ уæвыныл. Ацы радзырд куы бакастæн, уæдæй нырмæ мæм афтæ кæсы, цыма æз дæр æнусмæ æрмæстдæр иунæг адæймаджы уарздзынæн.
Ах-æг: Абайты Васо Секъайы рахуыдта «Иууыл адæмондæр фыссæг Секъайы уырныдта, йæ адæммæ рухсдæр фидæн кæй æнхъæлмæ кæсы, кæй æрцæудзæн сæрибар дуг, уый уыд йæ бæллиц. Йæ иу æмдзæвгæйы афтæ фыста:
Тæхуды, Ирыстоны сæрмæ
Куы фенин æз хурæн йæ тынтæ:
Гъе искуы ирон лæджы царды
Куы фенин æцæгæй мæ фынтæ…
Куыд æрцыд уыцы рæстæг? Секъайы бæллиц сæххæст æви нæ?
Ах – æг : Ныр та бакæсæм фæйнæгыл цы эпиграф ныффыстон, уый. Йæ автор у зындгонд ирон поэтессæ Хостыхъоты Зинæ.
Раст зæгъы автор, йæ ныхас здæхт у нæ фыдæлтæм, сæ æппаринаг æгъдæуддæм. Æмæ уымæн зæгъы ирон сылгоймаг дæр цæрынмæ кæй райгуырд, уарзынмæ æмæ уый дæр амонды аккаг кæй у.
— Царды æмæ ахуыры фæндæгтæ байгом сты ирон сылгоймæгтæн дæр.
Абон сæ къухы æфтынц сæ рæсугъд бæллицтæ. Нæ Иры чызджытæ ахуыр кæнынц, кусынц, канд нæ бæстæйы нæ, фæлæ ма бирæ фæсарæйнаг бæстæты дæр. Се ппæты кой нæ кæндзыстæм , нæ фыццæгты нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм.
— Саламты Софья – фыццаг хæххон ирон сылгоймаг, каст фæци С.М. Кировы номыл хæстон медицинон академи.
— Бутаты Фатимæйæн – фыццаг ирон сылгоймагæн лæвæрд æрцыд Паддзахадон премийы лауреаты ном.
— Дудараты Вероника – выццаг ирон сылгоймаг дирижер.
— Туаты Ольга –фыццаг ирон сылгоймаг –профессор.
— Калоты – Барахъты Еленæ – фыццаг ирон сылгоймаг прокурор æнæхъæн Цæгат Кавказы.
— Кочысаты Розæ – фыццаг ирон сылгоймаг фыссæг.
— Фыццæгтæ иунæгæй нæ баззадысты. Бонæй — бонмæ рæзы нæ чысыл Ирыстонæн кад æмæ намыс чи хæссы, уыцы сылгоймæгты нымæц. Кубæйы, Сирийы, Турчы, Англисы, зæрдиаг къухæмдзæгъд кодтой ирон чызг- балеринæ Адырхаты Светланæйæн.
— Сылгоймагæн сæрибар бæстæйы цы кад æмæ намыс ис, уый иттæг бæрæгæй зыны Ирыстоны сылгоймæгты уавæрыл.
Æз дæр уыцы сылгоймæгтæм хауын. Нырма ныр цæуын царды стыр фæндагмæ æмæ мæ зæрдæ дарын, мæ бирæ фæндтæ мæ къухы кæй бафтдзысты, уымæн амæ цæрын сæрибар дуджы.
Хостыхъоты Зинæйы æмдзæвгæ «Æз – сылгоймаг у ирон сылгоймæгтæн гимны хуызæн æмæ йæ лæвар кæнын нæ абоны сылгоймаг-уазджытæн. (Скъоладзау дзуры æмдзæвгæ)
Ирондзинады рæзтæн запись закреплена
Цымыдисаг ама вазыгджын у уайсадыны агъдау. Чындз йа царыны хадзарма куыбацауы, уад бинонты хистартам уайсадга факаны, ома са разы дзурга на факаны. Уыцы агъдау чындзан ахъаз кодта йахи куыд амбалы афта дарынан: уазданай ама баронай. Уыима, бинонта сахадаг дар уайсадаг чындзы афсамай йа разы на кодтой уалдай ми кана цы не ‘мбалы, ахам ныхас. Ацы агъдау ирон адамма ныртакка дар ис, фала ныры хистарта чындзы даргъватин растаг уайсадын нал уадзынц. Кусарт аканынц,са сыхбаста архонынц ама чындзма нуазан аваргайа йа сахима сдзурын канынц.
Чызджыты хъомыл кодтой уаздан ама хиуылхацагай, сылгоймаджы миниуджытай аххастай. Къайных ныхасганаг, анауаздан, лагой аразт чызг адамы астау уыдис худинаг. Ахам хадзарма хорз усгур на цыдис. Уада стыр агаддзинадыл нымад уыдаид чызглаппуты ‘рдам агар куы кастис, уад. Лаппу ама чызг карадзийы зардама куы цыдысты, уаддар-иу фембалттам на уадысты, кад-иу ананхъаладжы карадзийыл фембалдысты ама дыууа ныхасы загътой, уад хорз. Исчи чызгма йа ангуылдзай дар бандзавыдис – додой кодтаид йа сар. Уыман ама ахам цау агаддзинад хаста агас мыггаган дар. Лаппута ама чызджыта адарсга амбалдысты карадзиуыл армастдар иунаг бынаты – хъазты мидаг. Куывдты ама чындзахсавты лаппута ерысай авдыстой са арахстдзинад, се ‘гъдау. Ама-иу кад зардама чи цауы, уыцы чызгима къухы бафтыдис акафын – уад хардма да худ аппар. Уымай уалдай симды уыдис ганан чызджы цонгыл хацгайа кафын.
—-— Ныры цард бира ивддзинадта бахаста кастарты ахастдзинадтам. Раздар уаван каман на уыдис, ахам хъуыддагта ныр арвылбойнаг систы. Фала ма абон дар лаппутан са фылдар, бинонты хъуыддаг баканыны афон куы арцауы, уад факасынц рог ама къайных чызджытам на, фала на фыдалта бира азты даргъы аргъ цаман кодтой, уыцы миниуджыта кама ис, уыдонма.
Рагай-арагма цард агъдауай фидауы. Ирон адам та агъдау домдтой аппат ама алкамай дар, суанг ныхасы уаджы ама хъадрабыны дар. Уыма гасга кастар хистары раз хъарай на дзырдта, хистар кастарима схуыст ныхас на кодиа. Сылгоймаджы хъалаба, хъар ныхас та на фатчыд – баркад сафаг уыд. Ама уымай алчидар йахи хъахъхъадта.
Барджыты хистар бадис кодта, фала ницы сдзырдта. Ус уыцы сады таппай иу дзул ракодта, уалкъай йа афыхта ама уазджытам бадзырдта: «Адих ай канут, уа нывонд фауон, файна къабары уам дзы архаудзан, ама уе стонг айсафдзан…
Уазджыты бавналдтой харынма. Кад стонг уыдысты, уаддар иу дар йа хай на фации хард, са бон ай на баци – ахам баркадджын разынд уыцы дзул.
Араджиау уазджыты хистар бафарста фысымы:
Ус ахъуыды кодта ама загъы:
Цыфанды зын уавары дар ирон сылгоймаг йа уаздан ном никуы фачъизи кодта, йа сарма агаддзинад никуы архаста ама йа кастарты дар ахуыр кодта ирон агъдау ама кадыл. Никуы фатарст ирон сылгоймаг, мад зындзинадтай.
Куыд на хъуама арымысам мах абон Ирыстоны хастрыст зарда мадалты рухс ном. Цал ама цал ныййараджы скодтой са уала саута? Цал ама цал мадан нал раздахт йа фырт хасты быдырай? Фыдыбастайы Стыр хасты фамард: 2 хадзарай-авдгай фыртта, 7 хадзарай- ахсазгай фыртта, 26 хадзарай- фандзгай фыртта, 92 хадзарай- цыппаргай фыртта, 100 хадзарай- артыгай фыртта…
О,ныййараг мад, куыд фидар ама фаразон разындта! Хъабулы сафтан, дам, арс дар на фаразы, — фазагъынц. Фала ирон Мад бафаразта, арсай тыхджындар разынд.
Хъыгаган, абон дар дудынц хасты хъадгамтта, абон дар заххыл цауы хастыта, алыхуызон фыдбылызта. Абон дар на сур канынц мадалты цассынта… Ама хасты фамард кадима Райгуыран бастайы сарвалтау да хъабул, — уыман ма ис бамбаран. Фала цай ама кай тыххай аскъуыд Бесланы мадалты зардиагты разга цард? Куыд баурома уыцы маст ныццараг? Куыд цара дарддар уыцы мад, цардар разга уды камай фахъуыд уыцы сау фаззыгон бон. Фала Мад фаразон у, Мад арсай тыхджындар у, ама та стыр хъабатырдзинад ама агъдау равдыста ам дар ирон Мад.
Читайте также:
- Сочинение на тему дир эбел
- Сыновняя любовь сочинение рассуждение
- Что такое талант художника сочинение
- Сочинение на тему песня снежинки
- Почему я люблю чай сочинение
падный постмодернизм был деконструкцией культуры модернизма, то «русский постмодернизм был рефлексией на мо-нологичную советскую литературу» [3, с. 21]. Основной целью его были разрушение соцреалистической культуры, поиск новых методов отражения действительности.
Таким образом, уже в одной из первых пьес Коляды «Корабль дураков…» наметилась двуплановость его творческого метода. Первый план — натуралистический — максимально отражает повседневный быт героев. Второй план — условный -содержит в себе мощный метафорический сверхтекст. И хотя в «Корабле дураков…» этот второй план еще не вполне сконструирован, проступает спонтанно, внутренняя логика творческого пути Коляды уже определилась в первых пьесах.
в последующем творчестве драматурга отразились изменения в системе художественных ценностей, проявившиеся в отходе от христианско-православной концепции мировидения в сторону экзистенциальных ощущений.
литература
1. Коляда Н. «Нелюдимо наше море, или Корабль дураков» // Пьесы для любимого театра. Екатеринбург, 1994.
2. Лейдерман Н.Л., Липовецкий М.Н. Современная русская литература : в 3 кн. Кн. 3: В конце века, 1986 — 1990-е годы. М., 2001.
3. Нефагина Г.Л. Русская проза конца XX века. М. : Флинта, 2003.
4. Тинина С.И. Русская литература XX века: школы, направления, методы творческой работы. СПб. : Логос, 2002.
Multiplicity of N. Kolyada’s drama
There is shown the most important problem of the Russian literature development in the context of national self-knowledge. The genre and style research is summed up and generalized in the Russian literature of the end of the XX century. The question of genre synesthesia is done in the N. Kolyada’s drama. It is caused by the lack of opportunities to express the author’s position within one genre and method.
Key words: modern drama, transition to another method, genre correlation.
И.С. ХУГАЕВ (Владикавказ)
ФАтум ФАтимы (о конфликтной основе поэмы коста хетагурова «фатима» в аспекте идеологии горского просвещения)
Раскрывается конфликтное содержание драматической поэмы основоположника осетинской литературы К.Л. Хетагурова «Фатима» с точки зрения социальноисторической и культурно-психологической ситуации на Северном Кавказе в эпоху горского Просвещения; характеризуются внутренняя композиция, образная структура и типология основной группы героев поэмы; выявляются авторский дискурс и идейная тенденция произведения.
Ключевые слова: младописьменная культура, русскоязычная (транслингвальная) осетинская литература, конфликт, коллизия, патриархальный быт, адаты, просвещение, дворянство, разночинство, социология, антропология, романтизм, реализм, Хетагуров, Фатима, Демон, Тазит.
Творческая история «Фатимы», выявляемая в текстологическом сопоставлении двух редакций поэмы (1889, 1895), показательна и для творческой биографии автора, и для эволюции русскоязычной осетинской литературы в целом. Критика всегда отмечала наличие в поэме «двух стилевых тенденций», закономерно регулирующих природу ее конфликта, — реалистической и романтической. «Если «эта двуплановость особенно четко выражена в первой редакции поэмы, каждая глава которой начиналась вступлением в пять-шесть… строф», то в «окончательном тексте поэмы вступления к главам отсутствуют» и «две стилевые тенденции <…> почти слились» [1]. Очевидно, что, желая строить эпос, Коста жертвовал лирической частью для единства и динамичности сюжета, классицистическим анапестом — перед энергичным четырехстопным ямбом, романтическим туманом — ради четкости конфликтных узлов. тем не менее в ряде исследований доминирующей признается романтическая составляющая («очерк развития осетинской
© Хугаев И.С., 2010
литературы» X. Ардасенова (Орджоникидзе, 1959), «Романтическая поэма Коста Хетагурова «Фатима» И. Балаева (Орджоникидзе, 1970) и др.), в некоторых других — реалистическая («Тема Кавказа в русской литературе и в творчестве Коста Хетагурова» Н. Джусойты (Сталинир, 1955), «Коста Хетагуров и осетинское народное творчество» З. Салагаевой (Орджоникидзе, 1959), «Осетинская литература. Краткий очерк» Ш. Джикаева (Орджоникидзе, 1980), «История осетинской драмы» А. Ха-дарцевой (Орджоникидзе, 1983) и др.).
Анализ конфликтного содержания данной поэмы — одна из приоритетных задач современного коставедения, поскольку трактовки его носят печать идеологических критериев и зачастую игнорируют поэтические. К тому же и отсутствие специальных исследований этого вопроса (с момента выхода в свет работы И. Балаева) сегодня обязывает очертить хотя бы главные его аспекты.
Конфликтная «база» драматической поэмы «Фатима» определяется качеством ее историзма: будучи написана в условиях мирного Кавказа, она воссоздает более раннюю эпоху, когда имели место «притеснения гяура», — т.е. до 60-х гг. XIX в., в условиях Большой Кавказской войны. Итак, Джамбулат отправляется на войну с гяуром: именно этот геополитический контекст закладывает программу конфликта. Характерно, что в экранизации «Фатимы» (в 1958 г. по мотивам поэмы киностудией «Грузия-фильм» был снят полнометражный художественный фильм) этот фон соблюден только по форме: Джамбулат отправляется воевать не против «гяура», а против турков (Русско-турецкая война 1887 — 1888 гг.). Решение, ввиду идеологической конъюнктуры, экономное и логичное. Но тем самым фильм представляет собой весьма упрощенную и уплощенную интерпретацию, в которой нет именно глубины фона и перспективы, а есть исключительно колоритная кавказская интрига; здесь соблюден только романтический аспект, а то, что придает «Фатиме» настоящую эпическую серьезность, опущено. По нашему мнению, идеология и эстетика поэмы вполне открываются только в отношении традиционной горской культуры к русскому и европейскому Просвещению.
Важнейшим концептом является здесь противоречие между патриархальным бы-
том и просвещением, обозначаемое сначала фоном (борьба правоверной культуры против «гяура», газават), затем на уровне системы образов (Джамбулат — Ибрагим), а затем и в микрокосме отдельных характеров: Фатима, Наиб. Конфликт ориентирован «вертикально», так, что он организует все уровни поэмы. Здесь следует видеть не только столкновение в буквальном смысле, а именно «систему соотношения персонажей в ходе действия друг с другом и с автором (образом автора)» [2]. Однако философско-эстетическое понимание конфликта всегда приходит вслед за собственно историческим и социологическим (акцентируемым всеми нашими предшественниками), как бы оно ни было скомпрометировано вульгаризаторскими тенденциями.
Поскольку эпос всегда воспроизводит время и его каждая точка, где будущее переплавляется в прошлое, может рассматриваться как кульминация, постольку любому эпическому произведению присущи «век минувший» и «век нынешний». В XIX в. не было ничего важней самой истории: разум облекал «всякое знание в историческую форму» [3], и даже искусство «сделалось по преимуществу историческим» [4]; заслуга Коста состоит в том, что он первым из горских поэтов воспроизвел (изнутри) кавказский хронотоп в симптоматичных, архетипических для изображаемой эпохи формах. Течение времени отражено, повторяем, не только во внешнем действии, но и на уровне характеров, каждый из которых поставлен перед роковой дилеммой, так или иначе синонимичной борьбе старого с новым. Более того, даже борьба романтической и реалистической тенденций в самой поэме выражает тот же конфликт на уровне поэтики, или образа автора.
В социологическом срезе полюсы конфликтного напряжения действительно лежат в антагонистических типах морали: феодально-патриархальной (Джамбулат, Наиб, Фатима) и разночинско-демократической (Ибрагим, Фатима, Наиб). Строгое деление героев на два «лагеря», к которому мы привыкли и к которому тяготели все исследователи, бессмысленно, а последняя, внешне парадоксальная классификация героев дает увидеть, что фронт конфликта характеризуется подвижностью и проходит через каждый из характеров: радикально «старое» представле-
но Джамбулатом, «новое» — Ибрагимом (единственно цельные, в строгом смысле, фигуры); феодал Наиб идет на компромисс и смиряется с решением Фатимы; Фатима (будучи воспитанной указанным сословием), до поры колеблясь, выбирает «новое». Здесь, таким образом, представлена сама диалектическая борьба тезиса с антитезой в разных ее фазах и значениях: Джамбулат — Наиб — Фатима — Ибрагим. При этом очевидно, что наибольший путь развития -в том числе психический, если иметь в виду ее конечное помешательство — проходит образ Фатимы, что и позволяет квалифицировать ее как главного героя (именно таков, мы полагаем, авторский алгоритм, окончательно определяющий имя поэмы). относительно образа автора эта классификация означает простую дихотомию: Хета-гуров, растворенный в данных типах, выражает в них собственную социальную этику: автором поэмы являются оба: и Коста-дворянин, и Коста-разночинец.
Глубинные этико-психологические основания бытия «Фатимы», ее осуществления как поэмы обретаются не столько, как принято думать, в современной автору объективной реальности, сколько в личном опыте Хетагурова. Здесь получили интерпретацию те самые коллизии личного плана, которые непосредственно выражены в Посвящении — акростихе 1887 г. «АНЯ-ИДИЗАМНОй» (адресованном А.Я. Поповой, горячо и безответно любимой молодым поэтом). Данное посвящение — не что иное, как корень «Фатимы»; не зря оно довлеет символически: это определение и программа хетагуровского счастья: жизнь на лоне природы по законам совести (а не «мишурного света»), любовь, свобода и свободный труд (творчество).
Если Фатима должна квалифицироваться как главный герой поэмы в силу наибольшего драматизма и динамичности образа, то «разночинец» Ибрагим (сословие осетинских «кавдасардов» соотносимо с русскими разночинцами) может претендовать на аналогичную дефиницию как целое положительное и как наиболее полная сублимация его создателя и, что очень важно — в соответствии с просветительскими и прогрессистскими представлениями — кузнец личного счастья. Ибрагим-Тазит (ибо он представляет тип горца переходной формации) осуществляет заветную (нарисованную в Посвящении) мечту
Коста: он — не поэт, но труженик — уносит Фатиму из «мишурного света» — и не важно, что речь идет о горской, а не городской знати.
Князь Джамбулат — это тоже Коста, но другой — и он осуществляет рок. Он не только враг — он соперник Ибрагиму: двое повстречались на узкой дороге, и одному из них нет места под солнцем, целая земля тесна двоим, не то что сердце поэта.
Фатима — это не просто образ горянки; как любая женщина, которую любят двое, она — самое живое олицетворение заветной, единственной дороги в будущее. Любовь у Коста — это пафос не только настоящего (чисто лирическое положение), но и будущего (эпическое). Никто не уступит дороги: каждый намерен идти в будущее именно этой — или не идти никак — основание для того, чтобы судить о степени «накала страстей».
Положение Фатимы символизирует дилемму современной Коста Осетии, которая также должна выбирать между «веком минувшим» (Джамбулат) и «веком нынешним» или грядущим (Ибрагим), патриархальным (классическим) и просветительским (революционно-романтическим, реалистическим) — или Адатом и Законом, Мечом и Оралом, Войной и Миром — вот неполный ряд возможных метафор для женихов Фатимы-Осетии. Речь идет об универсальных философско-художественных возможностях пресловутого любовного треугольника, как самой экономной диалектической микромодели мира и общества (там, где есть такие трое — там есть все человечество).
Если социология Коста — разночинская, «некрасовская», то антропология — дворянская, «лермонтовская», и она регулирует в «Фатиме» концепты Злодея, Женщины и Смерти (чисто романическую составляющую). Чаще всего в поэме усматривают влияние пушкинских «Братьев разбойников» и «Тазита» (Х. Ардасенов, В. Ку-лаев, С. Сабаев, Н. Джусойты); с нашей же точки зрения, в русской поэзии нет более близкого «Фатиме» произведения, чем «Демон». Здесь, помимо общности языковой гармонии (вплоть до рифм и образности в широком смысле) и антропоморфного принципа изображения природы, налицо типологические (по сюжету и системе образов) схождения. У Лермонтова наблюдается тот же диалектический треугольник
жизни и борьбы: Фатима соотносится с Тамарой, Ибрагим — с Женихом, Джамбулат -с Демоном. Концептуальные же различия сводятся к тому, что, во-первых, Жених Тамары погибает от Демона, потому (или за то) что он «нарушил заповедь», а Ибрагим ничего не нарушал (разве только считать заповедью адаты как «ветхий кавказский завет», а преступлением — его «тазитство»); во-вторых, Тамара отдается-таки своему Демону (ибо Джамбулат для Фатимы тоже — демон), а Фатима — нет; в-третьих, лермонтовский злодей представляет из себя фигуру как-никак трансцендентальную, а хетагуровский — вполне земную, в чем видится и мера сравнительной реалистичности «Фатимы».
В кульминационной сцене поэмы открывается подлинная психологическая драма. Фатима пытается бежать и даже хватается за камень — Джамбулат преграждает ей путь («злобно усмехается» и «раскрывает объятья»): оба перестают притворяться, ибо ясно, что дело зашло слишком далеко. Джамбулат признается в содеянном (в убийстве Ибрагима) — Фатима лишается чувств; и когда приходит в себя, становится ясно, что она лишилась и рассудка; она уже другой человек. Это, безусловно, один из лучших фрагментов поэмы: здесь мизансцена и пластика наиболее органичны, психологически достоверны. Отметим следующие детали: Джамбулат, наконец, обнимает и ласкает Фатиму («Она, как ландыш, похилилась… // Но он успел, — она свалилась // К нему на грудь…») — но эти объятья уже ничего не значат: Фатима не та (по сути, одним выстрелом Джамбулат убивает и Ибрагима, и Фатиму, и самого себя). Джамбулат (демон) ужасается безумию Фатимы (здесь доступная ему трагедия) и в отчаянии называет себя братом (залог раскаяния?) — тем именем, к чести которого прежде так тщетно взывала Фатима. Кроме того, в высшей степени знаменательно (мы не можем относить это на счет случайности), что в первую минуту своего безумия Фатима произносит имя Джамбулата, а не Ибрагима — это заставляет пересмотреть некоторые привычные позиции. Фатима бредит отсутствием Джамбулата (ибо Джамбулат, который рядом, тоже не тот): она любит прежнего Джамбулата (который служил не войне, но свободе) по-прежнему, не сестринской любовью (обстоятельство, многократно повышающее драматическую
температуру), и в таком контексте акцент Г. Дзасохова на идее «святости (для горянки) супружеской верности» [5] приобретает решающее значение (что сближает Фатиму уже не столько с Тамарой Лермонтова, сколько с Татьяной Пушкина, или, лучше, с Машей Троекуровой-Верейской).
В финале поэмы конструктивность данных поправок подтверждается. Мы узнаем, что Фатима (с момента кульминации прошло еще несколько лет) едва не задушила своего ребенка: в какой интонации должно осмысливаться это обстоятельство? Является ли безумие исчерпывающим объяснением покушения на убийство невинного Ибрагимова сына? Теперь она «По ночам над рекою блуждает как тень // И безумную песнь свою водит: // Догорела заря, // Засыпает земля, // И ночные парят уже грезы… // Грудь изныла, любя // Жду, мой милый, тебя, — // Поспеши осушить мои слезы!..». К кому обращен этот скорбный и безнадежный призыв? Если только к Ибрагиму — это только мелодраматично, а не драматично, -и опять-таки, почему должен погибнуть его ребенок? Мы не должны искать последовательности от безумицы, но мы должны и в таком безумии предполагать авторский ум. Вряд ли, однако, относится этот призыв и к Джамбулату — во всяком случае, не к тому, что убил Ибрагима. Нет однозначного ответа, как нет однозначности в чувствах Фатимы: Джамбулату (прежнему) отдана ее любовь, Ибрагиму — ее верность; призыв обращен и к обоим, вернее, к тому невоплощенному, что мог бы их (прошлое и настоящее) в себе примирить. Тогда становятся понятны и трагедия Фатимы, и ее безумие (неизбежность, фатальность безумия).
Заключение характерно третьим и последним обращением к читателю, в котором автор, однако, избежал четкой «идентификации» образа Повествователя; у нас нет оснований однозначно судить о нем как о просвещенном черкесе (не считая, разумеется, отличного знания кавказского материала) — это мог быть и русский путешественник, но уже не Пушкин, Лермонтов или Полежаев, а представитель разночинской интеллигенции, свидетельствующий о новой эпохе: «…Изменился аул, — // Вместо сакли — турлучная хата… // И обои и печи… Висят зеркала // Вместо сакли, ружья, пистолета // <…> Изменяется все — и язык и наряд… // Есть и школы…»
Иначе говоря, наступила на Кавказе эпоха самовара, о котором мечтал для горцев Пушкин в «Путешествии в Арзрум». Но в то же время явна и ностальгия Повествователя по «делам давно минувших дней», угадываемая в образе «неизменной над аулом скалы», гордо молчащей и глядящей пасмурно на мосты и дорогу, на странную и незнакомую жизнь. Если, как мы предположили, в некотором смысле образ Фатимы — это метафора Осетии, то не следует ли увидеть в ее горьком итоге аллегорическое указание возможных — по Коста -плодов Просвещения и Прогресса, всегда чреватого известными издержками и переживаемого младописьменной культурой как стресс? Во всяком случае, нельзя пройти мимо того страшного обстоятельства, что дети новой эпохи бросают в несчастную Фатиму камнями и грязью. Если же экстраполировать положение в плоскость личного, то безумие Фатимы и смерть Ибрагима фиксируют невозможность счастья, столь просто и изысканно нарисованного в Посвящении «АНЯИДИЗАМНОй». «Аня» (Анна Попова) так и не пошла за Коста, и это тоже соотносится с идеей «Фатимы».
Финал поэмы, однако, полон той «светлой печалью», которая свойственна всякому подлинно историческому и эпически спокойному взгляду. Здесь Повествователь (а вместе с ним и мы) узнает от Духанщика, что учитель мальчика (сына Фатимы) спасает, а Инженер, строивший в горах дорогу, увозит его в город «для науки»: единственная оптимистическая деталь, озаряющая воздух перспективы за физическими границами текста. Тем самым Коста оставляет шанс не только безымянному сироте
Фатимы и Ибрагима, но и горскому Просвещению.
литература
1. Гутиев К.Ц. Комментарии // Собр. соч. : в 3 т. /К.Л. Хетагуров. М. : Худож. лит., 1974. Т. 1. С. 287 — 288.
2. Манн Ю. Динамика русского романтизма. M. : Аспект Пресс, 1995. С. 13.
3. Чаадаев П.Я. Философические письма // Избранные сочинения и письма. М. : Правда, 1991. С. 92.
4. Белинский В.Г. Руководство к всеобщей истории // Современные заметки. М. : Сов. Россия, 1983. С. 207.
5. Дзасохов Г.Б. Коста Хетагуров: критикобиографический очерк // Коста Хетагуров. Ростов н/Д., 1909. С. 8.
Fatima’s fate (About the conflict in the poem by Kosta Khetagurov in the ideology aspect of highland Enlightenment)
There is discussed the conflict content of the drama poem by K.L. Khetagurov the founder of Ossetian literature. It is revealed from the point of social and historical, cultural and psychological situation at the Northern Caucasus during the highland Enlightenment. The inner composition is characterized; the image structure and the typology of the main poem heroes are described; the author’s discourse and the idea tendency are revealed.
Key words: young written culture, Russian-speaking (translingual) Ossetian literature, conflict, collision, patriarchal way of life, adat, Enlightenment, nobility, raznochinstvo, Social studies, anthropology, romanticism, realism, Khetagurov, Fatima,
Demon, Tazit.
Фыстæг хæсты ветеранмæ
Зынаргъ хæсты ветеран!
Цытджын Уæлахизы бонмæ та дæм фыссын фыстæг.
Цæудзысты бонтæ, азтæ, иу фæлтæр ивдзæн иннæйы, фæлæ де
сгуыхтдзинæдтæ, дæ ном æнустæм цæрдзæни нæ зæрдæты. Дунейы историйы
мидæг тæккæ карздæр, æвирхъаудæр хæстмæ Цæгат Ирыстонæй демæ
ацыдысты дæсгай мин лæппутæ æмæ чызджытæ. Мах, дæ фæдонтæ, нæ ферох
кæндзыстæм Гæздæнты авд æвд æфсымæры, Темырты æмæ Хестанты,
Дзебойты, Дзугаты, Багаты, Уырымты, Габыаты цыппæргай æфсымæрты
рухс нæмттæ.Уыдысты иуæй иннæ цардбæллондæр, иуæй иннæ
гуыппырсардæр. Æрмæст ма баззади æнустæм сæ рухс ном.
Мæ зынаргъ ветеран, зонын, зын дын у, дæ зынгхуыст æмгæртты дын
дæ зæрдыл кæй æрлæууын кодтон, фæлæ йæ зонын, кæд дæ алыварс тынг
бирæ туг калди, уæддæр ыл фæсмон нæ кодтой, уымæн æмæ хæцыдтæ нæ
Райгуырæн бæстæйы сæраппонд, æмæ дæ уырныдта-Уæлахиз уыдзæн мах.
Уæ зæрдæ дардтат, кæй ралæудзæн уыцы лæгмар фашисттæн сæ мæлæты
бон æмæ уæлахизимæ æрцæудзыстут, фæлæ… хъыгагæн, де ‘мбæлттæй
бирæтæ сæ райгуырæн уæзæгыл нал сæмбæлыдысты.
Абон нæ Райгуырæн бæстæ сæрибар паддзахад кæй у,уымæй мах
сымахæй, ветерантæй, стæм бузныг.
Кæд хæст раджы ахицæн, уæддæр уæ æнæмæлгæ сгуыхтдзинæдтæ рохуаты
никуы баззайдзысты.
Мæ зынаргъ хъахъхъæнæг, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты азты ды фæцыдтæ
намысджын хæстон фæндæгтыл Дзæуджыхъæуæй Берлинмæ.
Кæд-иу фæцæф дæ, уæддæр-иу æрбаздæхтæ хæстон рæнхъытæм æмæ
дарддæр дæрæн кодтай знаджы, æфсæддон ардхæрдыл зæрдæ нæ ивгæйæ,
стыр хъæбатырдзинад æмæ лæгдзинад æвдисгæйæ. Знæгтимæ тохы
хъæбатырдзинад æмæ лæгдзинад кæй равдыстай, уый тыххæй дын лæвæрд
æрцыдис хæрзиуджытæ. Ды дæ райгуырæн бæстæйы æнувыд, иузæрдион
фырт. Дæ хъæбатырдзинæдтæ никуы амæлдзысты нæ зæрдæты, фæзминаг
уыдзысты махæн, Ирыстоны фæсивæдæн, куыд Райгуырæн бæстæйыл
иузæрдиондзинады, патриотизмы, адæймагон миниуджыты ирд дæнцæг.
Кæддæр ды уыдтæ хъæлдзæг, худæг ныхасгæнæг, фæлæ адæймаг йæ кары
куы бацæуы, уæд ыл æртæфсынц раздæры зындзинæдтæ, хæстон цæфтæ,
тухитæ. Афтæ дæуыл дæр æруæз кæнынц иуæй иухатт хæстон азты
фæстиуджытæ. Кæд дæ цард дæуæн нæ рауад дæхи фæндиаг, кæд дæ фæндыд
бирæ фæрныг хъуыддæгтæ скæнын, фæлæ… Уыцы æнаккаг 1941аз дын ахаста
йемæ дæ рæсугъд фæндтæ.
Ныр рагæй уадзыс дæ хæстон фæллад, зæронд салдат, фæлæ, æнæнцой
ветеран, дæ бон иу ран бадын нæу, ссарыс дæхицæн исты куыст
хæдзары. Схъомыл кодтай дæхи хуызæн æцæг ирон лæгты. Ис дын хъæбулы
хъæбултæ. Дæ зæрдæ рухс у уыдоны æнтыстдзинæдтæй.
Мæ зынаргъ æмбæстон!
Мæ зæрдыл дарын дæ алы фæдзæхст, дæ алы ныхас дæр. Бузныг,
сæрибар дунейы кæй цæрын, уый тыххæй.
Бузныг, царды рухс мын кæй фенын кодтай, уымæй.
Цыма цæмæй фидгæ сты дæ бирæ хæрзтæ? Дæу аккаг лæггад кæм
ссардæуа…
О мæ хъæбатыр! Уæнæниз, зындзинæдтæ макуыуал фен дæ царды.
Зæрдæрухсæй нын бирæ азты цæр.
Бузныг дын, æмæ дæ историйы кадджындæр Уæлахизы боны арфæ уæд!
Мæ сæрæй дын ныллæг кувын!