Исцеление безличный распространенный мединститут суперигра переиначить неприемлемый неприступный егэ

Ôðèäðèõ Íèöøå. Ê ãåíåàëîãèè ìîðàëè

—————————————————————
 OCR: Èõòèê http://www.ufacom.ru/~ihtik/
 —————————————————————
 Ïîëåìè÷åñêîå Ñî÷èíåíèå, ïðèëîæåíî â êà÷åñòâå äîïîëíåíèÿ è ïîÿñíåíèÿ ê
 íåäàâíî îïóáëèêîâàííîìó ñî÷èíåíèþ «Ïî òó ñòîðîíó äîáðà è çëà»
 Friedrich Nietzsche
 «Zur Genealogie der Moral»
 Ïîëåìè÷åñêîå ñî÷èíåíèå «Ê ãåíåàëîãèè ìîðàëè» áûëî çàìûñëåíî êàê
 ïðèëîæåíèå ê «Ïî òó ñòîðîíó äîáðà è çëà». Âíåøíèì ïîâîäîì ê åãî íàïèñàíèþ
 ïîñëóæèëà âîëíà êðèâîòîëêîâ, îáðóøèâøàÿñÿ íà àâòîðà â ñâÿçè ñ ïðåäûäóùåé
 ðàáîòîé, òàê ÷òî äåëî øëî î ïðåäâàðåíèè ex post facto îñíîâíîãî òåêñòà
 ñâîåãî ðîäà «Ïðîëåãîìåíàìè». Íèöøå óæå ïî âûõîäå êíèãè â ñâåò îòìå÷àë äàæå
 âîçìîæíîñòü ïîâòîðåíèÿ çàãëàâèÿ ïðåæíåé êíèãè è ïðèáàâëåíèÿ ê íåìó
 ïîäçàãîëîâêà: «Äîïîëíåíèå. Òðè ðàññìîòðåíèÿ». Íàïèñàííàÿ çà 20 äíåé (ìåæäó
 10 è 30 èþëÿ 1887 ã.), ðóêîïèñü áûëà îïóáëèêîâàíà â íîÿáðå òîãî æå ãîäà â
 èçäàòåëüñòâå Ê. Ã. Íàóìàíà; ðàñõîäû íà èçäàíèå ïðèøëîñü îïëà÷èâàòü àâòîðó.
 Ïðîèçâåäåíèå ïóáëèêóåòñÿ ïî èçäàíèþ: Ôðèäðèõ Íèöøå, ñî÷èíåíèÿ â 2-õ
 òîìàõ, òîì 2, èçäàòåëüñòâî «Ìûñëü», Ìîñêâà 1990.
 Ïåðåâîä — Ê. À. Ñâàñüÿíà.

ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ

 1
 Ìû ÷óæäû ñåáå, ìû, ïîçíàþùèå, ìû ñàìè ÷óæäû ñåáå: íà òî èìååòñÿ ñâîÿ
 âåñêàÿ ïðè÷èíà. Ìû íèêîãäà íå èñêàëè ñåáÿ — êàê æå ìîãëî ñëó÷èòüñÿ, ÷òîáû ìû
 îäíàæäû íàøëè ñåáÿ? Ñïðàâåäëèâî ñêàçàíî: «ãäå ñîêðîâèùå âàøå, òàì è ñåðäöå
 âàøå»; íàøå ñîêðîâèùå òàì, ãäå ñòîÿò óëüÿ íàøåãî ïîçíàíèÿ. Êàê ïðèðîæäåííûå
 ï÷åëû è ìåäîíîñíû äóõà ìû âñåãäà ïîïóòíî çàíÿòû îäíèì; â ñåðäöå íàøåì
 ãíåçäèòñÿ îäíà ëèøü çàáîòà — ÷òî áû «ïðèíåñòè äîìîé». ×òî äî æèçíè âîîáùå,
 äî òàê íàçûâàåìûõ «ïåðåæèâàíèé» — êòî èç íàñ äîñòàòî÷íî ñåðüåçåí äëÿ ýòîãî?
 Èëè äîñòàòî÷íî ïðàçäåí? Ñ ýòèìè äåëàìè, áîþñü, ìû íèêîãäà íå áûâàëè
 äåéñòâèòåëüíî «ó äåë»: ê ýòîìó íå ëåæèò íàøå ñåðäöå — è äàæå íàøè óøè!
 Ñêîðåå, êàê íåêòî áëàæåííî ðàññåÿííûé è ïîãðóæåííûé â ñåáÿ ìèãîì
 ïðîñûïàåòñÿ, êîãäà ÷àñû èçî âñåé ñèëû áüþò íàä åãî óõîì ñâîè ïîëóäåííûå
 äâåíàäöàòü óäàðîâ, è ñïðàøèâàåò ñåáÿ: «ñêîëüêî æå, ñîáñòâåííî, ïðîáèëî?»,
 òàê è ìû âðåìåíàìè ïðîòèðàåì ñåáå çàäíèì ÷èñëîì óøè è ñïðàøèâàåì ñîâñåì
 óäèâëåííî, ñîâñåì îçàäà÷åííî: «÷òî æå, ñîáñòâåííî, òàêîå ìû ïåðåæèëè?» —
 áîëüøå òîãî: «êòî, ñîáñòâåííî, ìû òàêèå?», è ïåðåñ÷èòûâàåì çàäíèì, êàê
 ñêàçàíî, ÷èñëîì âñå âèáðèðóþùèå äâåíàäöàòü ÷àñîâûõ óäàðîâ íàøèõ ïåðåæèâàíèé,
 íàøåé æèçíè, íàøåãî ñóùåñòâîâàíèÿ — àõ! è îáñ÷èòûâàåìñÿ ïðè ýòîì… Ìû ïî
 íåîáõîäèìîñòè îñòàåìñÿ ÷óæäûìè ñåáå, ìû íå ïîíèìàåì ñåáÿ, ìû äîëæíû ïóòàòü
 ñåáÿ ñ äðóãèìè, èçâå÷íûì ïðåáûâàåò äëÿ íàñ ïîëîæåíèå: «Êàæäûé íàèáîëåå äàëåê
 ñàìîìó ñåáå» — â îòíîøåíèè ñàìèõ ñåáÿ ìû íå ÿâëÿåìñÿ «ïîçíàþùèìè»…
 2
 — Ìîè ìûñëè î ïðîèñõîæäåíèè íàøèõ ìîðàëüíûõ ïðåäðàññóäêîâ — èáî î íèõ
 èäåò ðå÷ü â ýòîì ïîëåìè÷åñêîì ñî÷èíåíèè — ïîëó÷èëè ñâîå ïåðâîå, âñå åùå
 îãëÿä÷èâîå è ïðåäâàðèòåëüíîå âûðàæåíèå â òîì ñîáðàíèè àôîðèçìîâ, êîòîðîå
 îçàãëàâëåíî «×åëîâå÷åñêîå, ñëèøêîì ÷åëîâå÷åñêîå. Êíèãà äëÿ ñâîáîäíûõ óìîâ» è
 êîòîðîå áûëî íà÷àòî â Ñîððåíòî, çèìîþ, ïîçâîëèâøåþ ìíå ñäåëàòü ïðèâàë, êàê
 äåëàåò ïðèâàë ñòðàííèê, è îêèíóòü âçîðîì îáøèðíóþ è îïàñíóþ ñòðàíó, ïî
 êîòîðîé äî òîé ïîðû ñòðàíñòâîâàë ìîé äóõ. Ýòî ñëó÷èëîñü çèìîþ 1876-77 ãîäà;
 ñàìè ìûñëè ñòàðøå. Ïî ñóùåñòâó, ýòî áûëè òå æå ìûñëè, êîòîðûå ÿ ñíîâà
 âîçîáíîâëÿþ â ïðåäëåæàùèõ ðàññìîòðåíèÿõ, — áóäåì íàäåÿòüñÿ, ÷òî äîëãèé
 ïðîìåæóòîê ïîøåë èì íà ïîëüçó, ÷òî îíè ñòàëè áîëåå çðåëûìè, ÿñíûìè,
 ñèëüíûìè, ñîâåðøåííûìè! ×òî, îäíàêî, ÿ ïðèäåðæèâàþñü èõ åùå è ñåãîäíÿ, ÷òî è
 ñàìè îíè òåì âðåìåíåì âñå êðåï÷å ïðèëåãàëè äðóã ê äðóãó, äàæå âðîñëè äðóã â
 äðóãà è ñðîñëèñü, — ýòî óñèëèâàåò âî ìíå ðàäîñòíóþ óâåðåííîñòü, ÷òî îíè ñ
 ñàìîãî íà÷àëà âîçíèêëè âî ìíå íå ðàçðîçíåííî, íå ïî ïðèõîòè è íå
 ñïîðàäè÷åñêè, à èç îäíîãî îáùåãî êîðíÿ, èç íåêîé ïîâåëåâàþùåé â ãëóáèíàõ,
 âñå îïðåäåëåííåé èçúÿâëÿþùåé ñåáÿ, òðåáóþùåé âñå áîëüøåé îïðåäåëåííîñòè
 ðàäèêàëüíîé âîëè ïîçíàíèÿ. Òàê åäèíñòâåííî ýòî è ïîäîáàåò ôèëîñîôó. Ìû íå
 èìååì ïðàâà áûòü â ÷åì-ëèáî ðàçðîçíåííûìè: íàì íåãîæå íè çàáëóæäàòüñÿ â
 ðîçíèöó, íè â ðîçíèöó íàñòèãàòü èñòèíó. Ñêîðåå, ñ òîþ æå íåîáõîäèìîñòüþ, ñ
 êàêîâîþ äåðåâî ïðèíîñèò ñâîè ïëîäû, ðàñòóò èç íàñ íàøè ìûñëè, íàøè öåííîñòè,
 íàøè «äà» è «íåò» è «åñëè» äà «èëè» — ñîâîêóïíî ðîäñòâåííûå è ñâÿçàííûå äðóã
 ñ äðóãîì ñâèäåòåëüñòâà îäíîé âîëè, îäíîãî çäîðîâüÿ, îäíîé ïî÷âû, îäíîãî
 ñîëíöà. — Ïî âêóñó ëè îíè âàì, ýòè íàøè ïëîäû? — Íî ÷òî äî ýòîãî äåðåâüÿì!
 ×òî äî ýòîãî íàì, ôèëîñîôàì!..
 3
 Ïðè ñâîéñòâåííîé ìíå íåäîâåð÷èâîñòè, â êîåé ÿ íåîõîòíî ñîçíàþñü, — îíà
 îòíîñèòñÿ êàê ðàç ê ìîðàëè, êî âñåìó, ÷òî äîñåëå ÷åñòâîâàëàñü íà çåìëå êàê
 ìîðàëü, — íåäîâåð÷èâîñòè, êîòîðàÿ âûñòóïèëà â ìîåé æèçíè ñòîëü ðàíî, ñòîëü
 íåçâàííî, ñòîëü íåóäåðæèìî, â òàêîì ïðîòèâîðå÷èè ñ îêðóæåíèåì, âîçðàñòîì,
 ïðèìåðîì, ïðîèñõîæäåíèåì, ÷òî ÿ ÷óòü ëè íå âïðàâå áûë áû íàçâàòü åå ñâîèì «A
 priori», — ìîå ëþáîïûòñòâî, ðàâíî êàê è ìîå ïîäîçðåíèå äîëæíû áûëè ñî
 âðåìåíåì îñòàíîâèòüñÿ íà âîïðîñå, îòêóäà, ñîáñòâåííî, áåðóò ñâîå íà÷àëî íàøè
 äîáðî è çëî.  ñàìîì äåëå, óæå òðèíàäöàòèëåòíèì ìàëü÷èêîì ÿ áûë ïîãëîùåí
 ïðîáëåìîé ïðîèñõîæäåíèÿ çëà: åé ÿ ïîñâÿòèë â âîçðàñòå, êîãäà «ñåðäöå
 ïðèíàäëåæèò íàïîëîâèíó äåòñêèì èãðàì, íàïîëîâèíó Áîãó», ñâîþ ïåðâóþ
 ëèòåðàòóðíóþ äåòñêóþ èãðó, ñâîþ ïåðâóþ ôèëîñîôñêóþ ïðîáó ïåðà, — ÷òî æå
 êàñàåòñÿ ìîåãî òîãäàøíåãî «ðåøåíèÿ» ïðîáëåìû — íó, ÿ âîçäàë, êàê è
 ñëåäîâàëî, ÷åñòü Áîãó è ñäåëàë åãî Îòöîì çëà. Òðåáîâàëî ëè èìåííî ýòîãî îò
 ìåíÿ ìîå «A priori»? òî íîâîå, íåìîðàëüíîå, ïî ìåíüøåé ìåðå,
 èììîðàëèñòè÷åñêîå «A priori» è ãëàãîëÿùèé èç íåãî, àõ! ñòîëü àíòèêàíòîâñêèé,
 ñòîëü çàãàäî÷íûé «êàòåãîðè÷åñêèé èìïåðàòèâ», êîòîðîìó ÿ òåì âðåìåíåì äàðèë
 âñå áîëüøå âíèìàíèÿ, è íå òîëüêî âíèìàíèÿ?.. Ïî ñ÷àñòüþ, ÿ çàáëàãîâðåìåííî
 íàó÷èëñÿ îòäåëÿòü òåîëîãè÷åñêèé ïðåäðàññóäîê îò ìîðàëüíîãî è íå èñêàë áîëåå
 èñòîêîâ çëà ïîçàäè ìèðà. Íåáîëüøàÿ èñòîðè÷åñêàÿ è ôèëîëîãè÷åñêàÿ âûó÷êà,
 âêëþ÷àÿ âðîæäåííóþ ðàçáîð÷èâîñòü ïî ÷àñòè ïñèõîëîãè÷åñêèõ âîïðîñîâ âîîáùå,
 îáðàòèëè âñêîðå ìîþ ïðîáëåìó â äðóãóþ ïðîáëåìó: ïðè êàêèõ óñëîâèÿõ èçîáðåë
 ÷åëîâåê ñåáå ýòè ñóæäåíèÿ öåííîñòè — äîáðî è çëî? è êàêóþ öåííîñòü èìåþò
 ñàìè îíè? Ïðåïÿòñòâîâàëè îíè èëè ñîäåéñòâîâàëè äî ñèõ ïîð ÷åëîâå÷åñêîìó
 ïðîöâåòàíèþ? ßâëÿþòñÿ ëè îíè ïðèçíàêîì áåäñòâåííîãî ñîñòîÿíèÿ, èñòîùåíèÿ,
 âûðîæäåíèÿ æèçíè? Èëè, íàïðîòèâ, îáíàðóæèâàåòñÿ ëè â íèõ ïîëíîòà, ñèëà, âîëÿ
 ê æèçíè, åå ñìåëîñòü, óâåðåííîñòü, áóäóùíîñòü? — Íà ýòî ÿ íàøåë è ðèñêíóë
 äàòü ðàçíûå îòâåòû, ÿ èññëåäîâàë âðåìåíà, íàðîäû, ðàíãîâûå ñòóïåíè
 èíäèâèäîâ, ÿ ñïåöèàëèçèðîâàë ñâîþ ïðîáëåìó, îòâåòû îáîðà÷èâàëèñü íîâûìè
 âîïðîñàìè, èññëåäîâàíèÿìè, äîãàäêàìè, âåðîÿòíîñòÿìè, ïîêóäà ÿ íå îáðåë
 íàêîíåö ñîáñòâåííóþ ñòðàíó, ñîáñòâåííóþ ïî÷âó, öåëûé áåçìîëâíûé, ðàñòóùèé,
 öâåòóùèé ìèð, êàê áû òàéíûå ñàäû, î êîòîðûõ íèêòî è íå ñìåë äîãàäûâàòüñÿ…
 Î, êàê ìû ñ÷àñòëèâû, ìû, ïîçíàþùèå, äîïóñòèâ, ÷òî íàì âïîðó ëèøü äîñòàòî÷íî
 äîëãî ìîë÷àòü!..
 4
 Ïåðâûé òîë÷îê îãëàñèòü êîå-÷òî èç ñâîèõ ãèïîòåç îòíîñèòåëüíî
 ïðîèñõîæäåíèÿ ìîðàëè äàëà ìíå ÿñíàÿ, îïðÿòíàÿ è óìíàÿ, äàæå ñòàð÷åñêè óìíàÿ
 êíèæêà, â êîòîðîé ÿ âïåðâûå îò÷åòëèâî íàáðåë íà âûâåðíóòóþ íàèçíàíêó è
 èçâðàùåííóþ ðàçíîâèäíîñòü ãåíåàëîãè÷åñêèõ ãèïîòåç, èõ ñîáñòâåííî àíãëèéñêóþ
 ðàçíîâèäíîñòü, è ýòî ïðèâëåêëî ìåíÿ — òîþ ïðèòÿãàòåëüíîé ñèëîþ, êàêîâàÿ
 ïðèñóùà âñåìó ïðîòèâîïîëîæíîìó, âñåìó ïðîòèâîñòîÿùåìó. Çàãëàâèå êíèæêè áûëî:
 «Ïðîèñõîæäåíèå ìîðàëüíûõ ÷óâñòâ», àâòîð ä-ð Ïàóëü Ðý; ãîä èçäàíèÿ 1877. Ìíå,
 ïîæàëóé, íèêîãäà íå äîâîäèëîñü ÷èòàòü ÷òî-ëèáî, ÷åìó áû ÿ â òàêîé ñòåïåíè
 ãîâîðèë ïðî ñåáÿ «íåò» — ôðàçå çà ôðàçîé, âûâîäó çà âûâîäîì, — êàê ýòîé
 êíèãå: íî áåç ìàëåéøåé äîñàäû è íåòåðïåíèÿ. Â íàçâàííîì ðàíüøå ïðîèçâåäåíèè,
 íàä êîòîðûì ÿ òîãäà ðàáîòàë, ÿ ïðè ñëó÷àå è áåç ñëó÷àÿ ññûëàëñÿ íà ïîëîæåíèÿ
 ýòîé êíèãè, íå îïðîâåðãàÿ èõ — êàêîå ìíå äåëî äî îïðîâåðæåíèé! — íî, êàê è
 ïîäîáàåò ïîëîæèòåëüíîìó óìó, çàìåíÿÿ íåïðàâäîïîäîáíîå áîëåå ïðàâäîïîäîáíûì,
 à ïðè èçâåñòíûõ óñëîâèÿõ è îäíî çàáëóæäåíèå äðóãèì. Òîãäà, êàê ñêàçàíî, ÿ
 âïåðâûå èçâëåê èç-ïîä ñïóäà òå ãèïîòåçû ïðîèñõîæäåíèÿ, êîòîðûì ïîñâÿùåíû ýòè
 ðàññìîòðåíèÿ, — âåñüìà íåëîâêî (÷òî ìíå ìåíüøå âñåãî õîòåëîñü áû ñêðûòü îò
 ñàìîãî ñåáÿ), âñå åùå íåñâîáîäíî, íå îáëàäàÿ åùå ñîáñòâåííûì ÿçûêîì äëÿ ýòèõ
 ñîáñòâåííûõ âåùåé, ïîëíûé âñÿ÷åñêèõ ðåöèäèâîâ ïðîøëîãî è êîëåáàíèé. Â
 ÷àñòíîñòÿõ ñðàâíèòå ñêàçàííîå ìíîþ â «×åëîâå÷åñêîì, ñëèøêîì ÷åëîâå÷åñêîì» (I
 483 ñë.) [I 270] î äâîéíîé ïðåäûñòîðèè äîáðà è çëà (èìåííî èç ñôåðû
 áëàãîðîäíûõ è èç ñôåðû ðàáîâ); ðàâíûì îáðàçîì (òàì æå 535 ñë.) [1315 ñë.] î
 öåííîñòè è ïðîèñõîæäåíèè àñêåòè÷åñêîé ìîðàëè; ðàâíûì îáðàçîì (òàì æå 504 ñë.
 è 770) [I 289 ñë.] î «íðàâñãâåííîñòè íðàâîâ», òîé ãîðàçäî áîëåå ñòàðîé è
 èçíà÷àëüíîé ðàçíîâèäíîñòè ìîðàëè, êîòîðàÿ toto coelo îòñòîèò îò
 àëüòðóèñòè÷åñêîãî ñïîñîáà îöåíêè (â êàêîâîì ä-ð Ðý, ïîäîáíî âñåì àíãëèéñêèì
 ãåíåàëîãàì ìîðàëè, óñìàòðèâàåò ñïîñîá ìîðàëüíîé îöåíêè â ñåáå); ðàâíûì
 îáðàçîì (òàì æå 501 ñë.) [I 286 ñë.], à òàêæå â «Ñòðàííèêå» (òàì æå 885 ñë.)
 è «Óòðåííåé çàðå» (òàì æå 1084 ñë.) — î ïðîèñõîæäåíèè ñïðàâåäëèâîñòè êàê
 áàëàíñà ìåæäó ïðèáëèçèòåëüíî ðàâíîìîùíûìè íàòóðàìè (ðàâíîâåñèå êàê
 ïðåäïîñûëêà âñåõ äîãîâîðîâ, ñòàëî áûòü, âñÿ÷åñêîãî ïðàâà); ðàâíûì îáðàçîì î
 ïðîèñõîæäåíèè íàêàçàíèÿ («Ñòðàííèê» — òàì æå 881 ñë. è 890 ñë.), äëÿ
 êîòîðîãî òåððîðèñòè÷åñêàÿ öåëü íå ÿâëÿåòñÿ íè ñóùåñòâåííîé, íè èçíà÷àëüíîé
 (êàê ïîëàãàåò ä-ð Ðý, — îíà ñêîðåå èíêðóñòèðîâàíà ñþäà ïîçäíåå, ïðè
 èçâåñòíûõ îáñòîÿòåëüñòâàõ è âñåãäà êàê íå÷òî ïîáî÷íîå è ïðèâõîäÿùåå).
 5
  ñóùíîñòè, äóøà ìîÿ áûëà ïîëíà òîãäà ÷åì-òî ãîðàçäî áîëåå âàæíûì,
 íåæåëè ñîáñòâåííûìè èëè ÷óæèìè ãèïîòåçàìè î ïðîèñõîæäåíèè ìîðàëè (èëè,
 òî÷íåå: ïîñëåäíåå áûëî òîëüêî îäíèì èç ìíîãèõ ñðåäñòâ äëÿ äîñòèæåíèÿ íåêîé
 öåëè). Ðå÷ü øëà ó ìåíÿ î öåííîñòè ìîðàëè, — à ïî ýòîé ÷àñòè ìíå ïðèõîäèëîñü
 ñòàëêèâàòüñÿ åäâà ëè íå èñêëþ÷èòåëüíûì îáðàçîì ñ ìîèì âåëèêèì ó÷èòåëåì
 Øîïåíãàóýðîì, ê êîòîðîìó, êàê ê íåêîåìó ñîâðåìåííèêó, îáðàùàåòñÿ òà êíèãà,
 ñòðàñòü è ñêðûòûé àíòàãîíèçì òîé êíèãè (- èáî è îíà áûëà «ïîëåìè÷åñêèì
 ñî÷èíåíèåì»). Ðå÷ü â îñîáåííîñòè øëà î öåííîñòè «íåýãîèñòè÷åñêîãî», îá
 èíñòèíêòàõ ñîñòðàäàíèÿ, ñàìîîòðå÷åíèÿ, ñàìîïîæåðòâîâàíèÿ, êîòîðûå èìåííî
 Øîïåíãàóýð òàê äîëãî îçîëà÷èâàë, îáîæåñòâëÿë è îïîòóñòîðîííèâàë, ïîêóäà îíè
 íàêîíåö íå îñòàëèñü ó íåãî ïîäîáèåì «öåííîñòåé â ñåáå», íà îñíîâàíèè êàêîâûõ
 îí è ñêàçàë íåò æèçíè, êàê è ñàìîìó ñåáå. Íî èìåííî ïðîòèâ ýòèõ èíñòèíêòîâ
 âûãîâàðèâàëàñü èç ìåíÿ âñå áîëåå îñíîâàòåëüíàÿ ïîäîçðèòåëüíîñòü, âñå ãëóáæå
 ðîþùèé ñêåïñèñ! Èìåííî çäåñü âèäåë ÿ âåëèêóþ îïàñíîñòü, ãðîçÿùóþ
 ÷åëîâå÷åñòâó, åãî óòîí÷åííåéøóþ ïðèìàíêó è ñîáëàçí, — íî êóäà? â Íè÷òî? —
 èìåííî çäåñü âèäåë ÿ íà÷àëî êîíöà, îñòàíîâêó, îçèðàþùóþñÿ óñòàëîñòü, âîëþ,
 çàìàõèâàþùóþñÿ íà æèçíü, âîðêóþùå è ìåëàíõîëè÷íî ïðåäâåùàþùóþ ñåáå ïîñëåäíþþ
 áîëåçíü; ìîðàëü ñîñòðàäàíèÿ, âñå áîëåå ðàñøèðÿþùàÿñÿ âîêðóã ñåáÿ,
 îõâàòûâàþùàÿ äàæå ôèëîñîôîâ è äåëàþùàÿ èõ áîëüíûìè, îòêðûëàñü ìíå êàê ñàìûé
 æóòêèé ñèìïòîì íàøåé æóòüþ îáåðíóâøåéñÿ åâðîïåéñêîé êóëüòóðû, êàê åå
 îêîëüíûé ïóòü — ê íîâîìó áóääèçìó? ê áóääèçìó åâðîïåéöåâ? ê — íèãèëèçìó?..
 Ýòî ñîâðåìåííîå ïðåäïî÷òåíèå è ïåðåîöåíêà ñîñòðàäàíèÿ ñî ñòîðîíû ôèëîñîôîâ
 åñòü íå÷òî ñîâåðøåííî íîâîå: èìåííî â ïðèçíàíèè íèê÷åìíîñòè ñîñòðàäàíèÿ
 ñõîäèëèñü äî ñèõ ïîð ôèëîñîôû. Íàçîâó ëèøü Ïëàòîíà, Ñïèíîçó, Ëàðîøôóêî è
 Êàíòà, ÷åòûðå óìà, êàê íåëüçÿ ðàçëè÷íûå âî âñåì, íî ñîãëàñíûå â îäíîì: â
 íèçêîé îöåíêå ñîñòðàäàíèÿ. —
 6
 Ýòà ïðîáëåìà öåííîñòè ñîñòðàäàíèÿ è ìîðàëè ñîñòðàäàíèÿ ( — ÿ âðàã
 îìåðçèòåëüíîé ñîâðåìåííîé èçíåæåííîñòè ÷óâñòâ — ) êàæåòñÿ ïîíà÷àëó ëèøü
 ÷åì-òî èçîëèðîâàííûì, íåêèì âîïðîñèòåëüíûì çíàêîì ïðî ñåáÿ; êòî, îäíàêî,
 çàñòðÿíåò îäíàæäû çäåñü, êòî íàó÷èòñÿ çäåñü âîïðîøàòü, ñ íèì ñëó÷èòñÿ òî,
 ÷òî ñëó÷èëîñü ñî ìíîé, — åìó îòêðîåòñÿ ÷óäîâèùíûé íîâûé âèä, íåêàÿ
 âîçìîæíîñòü íàïàäåò íà íåãî ãîëîâîêðóæåíèåì, âñïëûâåò âñÿêîãî ðîäà
 íåäîâåð÷èâîñòü, ïîäîçðèòåëüíîñòü, ñòðàõ, ïîøàòíåòñÿ âåðà â ìîðàëü, âî âñÿêóþ
 ìîðàëü, — íàêîíåö ðàçäàñòñÿ íîâîå òðåáîâàíèå. Âûñêàæåì åãî, ýòî íîâîå
 òðåáîâàíèå: íàì íåîáõîäèìà êðèòèêà ìîðàëüíûõ öåííîñòåé, ñàìà öåííîñòü ýòèõ
 öåííîñòåé äîëæíà áûòü îäíàæäû ïîñòàâëåíà ïîä âîïðîñ, — à äëÿ ýòîãî
 íåîáõîäèìî çíàíèå óñëîâèé è îáñòîÿòåëüñòâ, èç êîòîðûõ îíè ïðîèçðîñëè, ñðåäè
 êîòîðûõ îíè ðàçâèâàëèñü è èçìåíÿëèñü (ìîðàëü êàê ñëåäñòâèå, êàê ñèìïòîì, êàê
 ìàñêà, êàê òàðòþôñòâî, êàê áîëåçíü, êàê íåäîðàçóìåíèå; íî òàêæå è ìîðàëü êàê
 ïðè÷èíà, êàê ñíàäîáüå, êàê ñòèìóë, êàê ïðåïÿòñòâèå, êàê ÿä), — çíàíèå,
 êîòîðîå îòñóòñòâîâàëî äî ñèõ ïîð è â êîòîðîì äàæå íå áûëî íóæäû. Öåííîñòü
 ýòèõ «öåííîñòåé» ïðèíèìàëè çà äàííîñòü, çà ôàêò, çà íå÷òî ïðîáëåìàòè÷åñêè
 íåïðèêîñíîâåííîå: äî ñèõ ïîð íè êàïåëüêè íå ñîìíåâàëèñü è íå êîëåáàëèñü â
 òîì, ÷òîáû îöåíèâàòü «äîáðîãî» ïî áîëåå âûñîêèì ñòàâêàì, ÷åì «çëîãî», áîëåå
 âûñîêèì â ñìûñëå âñåãî ñîäåéñòâóþùåãî, ïîëåçíîãî, ïëîäîòâîðíîãî ñ òî÷êè
 çðåíèÿ ÷åëîâåêà âîîáùå (âêëþ÷àÿ è áóäóùåå ÷åëîâåêà). Êàê? à åñëè áû èñòèíîé
 áûëî îáðàòíîå? Êàê? à åñëè áû â «äîáðîì» ëåæàë ñèìïòîì óïàäêà, ðàâíûì
 îáðàçîì îïàñíîñòü, ñîáëàçí, ÿä, íàðêîòèê, ïîñðåäñòâîì êîòîðîãî íàñòîÿùåå,
 ñêàæåì, ïðåäñòàâàëî áû íàõëåáíèêîì áóäóùåãî? Ñ áîëüøèìè, äîëæíî áûòü, âèäàìè
 íà óþò è áåçîïàñíîñòü, íî è â áîëåå ìåëêîì ñòèëå, íèçìåííåå?.. Òàê ÷òî
 èìåííî ìîðàëü áûëà áû âèíîâíà â òîì, îêàæèñü íàâåêè íåäîñòèæèìîé âîçìîæíàÿ
 ñàìà ïî ñåáå âûñî÷àéøàÿ ìîãóùåñòâåííîñòü è ðîñêîøíîñòü òèïà ÷åëîâåê? Òàê ÷òî
 èìåííî ìîðàëü áûëà áû îïàñíîñòüþ èç âñåõ îïàñíîñòåé?..
 7
 Äîñòàòî÷íî è òîãî, ÷òî ñàì ÿ, êîãäà ìíå îòêðûëàñü ýòà ïåðñïåêòèâà, èìåë
 îñíîâàíèÿ âûñìàòðèâàòü ñåáå ó÷åíûõ, ñìåëûõ è òðóäîëþáèâûõ òîâàðèùåé (ÿ è
 ñåãîäíÿ åùå äåëàþ ýòî). Íàñòàëî âðåìÿ, ñíàðÿäèâøèñü èñêëþ÷èòåëüíî íîâûìè
 âîïðîñàìè è êàê áû íîâûìè ãëàçàìè, ïóñòèòüñÿ â ñòðàíñòâèå ïî ÷óäîâèùíîìó,
 äàëåêîìó è ñòîëü òàèíñòâåííîìó ìàòåðèêó ìîðàëè — äåéñòâèòåëüíî
 ñóùåñòâîâàâøåé, äåéñòâèòåëüíî áûâøåé ìîðàëè: è íå çíà÷èò ëè ýòî ïî÷òè —
 îòêðûòü âïåðâûå íàçâàííûé ìàòåðèê?.. Åñëè ÿ äóìàë ïðè ýòîì, ñðåäè ïðî÷èõ, è
 îá óïîìÿíóòîì ä-ðå Ðý, òî îòòîãî ëèøü, ÷òî íèñêîëüêî íå ñîìíåâàëñÿ â òîì,
 ÷òî ñàìà ïðèðîäà åãî âîïðîñîâ íàòîëêíóëà áû åãî íà áîëåå âåðíóþ ìåòîäèêó
 îáðåòåíèÿ îòâåòîâ. Îáìàíóëñÿ ëè ÿ â ýòîì? Òàêîâûì áûëî âî âñÿêîì ñëó÷àå ìîå
 æåëàíèå — äàòü ýòîìó ñòîëü îñòðîìó è íåéòðàëüíîìó âçîðó ëó÷øåå íàïðàâëåíèå,
 îáðàòèòü åãî ê äåéñòâèòåëüíîé èñòîðèè ìîðàëè è âîâðåìÿ ïðåäîñòåðå÷ü åãî îò
 ïîäîáíîãî ðîäà àíãëèéñêèõ ãèïîòåç, ðàñòâîðÿþùèõñÿ â ëàçóðè. Âåäü âïîëíå
 î÷åâèäíî, êàêîé öâåò âî ñòî êðàò âàæíåå äëÿ ãåíåàëîãà ìîðàëè, ÷åì èìåííî
 ãîëóáîé: èìåííî ñåðûé, ÿ õî÷ó ñêàçàòü, äîêóìåíòàëüíûé, äåéñòâèòåëüíî
 ïîääàþùèéñÿ êîíñòàòàöèè, äåéñòâèòåëüíî áûâøèé, êîðî÷å, âåñü äëèííûé, òðóäíî
 äåøèôðèðóåìûé èåðîãëèôè÷åñêèé ñâèòîê ïðîøëîãî ÷åëîâå÷åñêîé ìîðàëè! — Ýòî
 ïðîøëîå áûëî íåèçâåñòíî ä-ðó Ðý; íî îí ÷èòàë Äàðâèíà — è, òàêèì îáðàçîì, â
 åãî ãèïîòåçàõ çàáàâíûì, ïî ìåíüøåé ìåðå, ñïîñîáîì ó÷òèâî ïîäàþò äðóã äðóãó
 ðóêó äàðâèíîâñêàÿ áåñòèÿ è íàèñîâðåìåííåéøèé ñêðîìíûé ìàìåíüêèí ñûíîê
 ìîðàëè, êîòîðûé «áîëüøå íå êóñàåòñÿ»; ïîñëåäíèé äåëàåò ýòî ñ âûðàæåíèåì ÿâíî
 äîáðîäóøíîãî è óòîí÷åííîãî áåçðàçëè÷èÿ íà ëèöå, ê êîòîðîìó ïðèìåøèâàåòñÿ
 êðóïèöà ïåññèìèçìà, óñòàëîñòè, ñëîâíî áû ýòî íå ñòîèëî è ãðîøà ëîìàíîãî —
 ñòîëü ñåðüåçíî ïðèíèìàòü âñå ýòè âåùè — ïðîáëåìû ìîðàëè. Ìíå æå âîò ñäàåòñÿ,
 íàïðîòèâ, ÷òî íåò âîîáùå âåùåé, êîòîðûå ñòîèëè áû áîëüøåãî ê ñåáå ñåðüåçíîãî
 îòíîøåíèÿ; âîçíàãðàæäåíèåì, íàïðèìåð, ñòàëî áû îäíàæäû äîçâîëåíèå îòíåñòèñü
 ê íèì âåñåëî. Êàê ðàç âåñåëîñòü èëè, ãîâîðÿ íà ìîåì ÿçûêå, âåñåëàÿ íàóêà è
 åñòü íàãðàäà: íàãðàäà çà äîëãóþ, ñìåëóþ, òðóäîëþáèâóþ è ïîäçåìíóþ
 ñåðüåçíîñòü, êîòîðàÿ, ðàçóìååòñÿ, íå êàæäîìó ïî ïëå÷ó. Íî â òîò äåíü, êîãäà
 ìû îò âñåãî ñåðäöà ñêàæåì: «âïåðåä! è ñòàðàÿ íàøà ìîðàëü åñòü âñåãî ëèøü
 êîìåäèÿ!) — ìû îòêðîåì íîâóþ èíòðèãó è íîâóþ âîçìîæíîñòü äëÿ äèîíèñè÷åñêîé
 äðàìû «Ó÷àñòü äóøè»: à îí-òî óæ ñóìååò èñïîëüçîâàòü åå, ìîæíî ïîáèòüñÿ îá
 çàêëàä, îí, âåëèêèé, ñòàðûé, èçâå÷íûé êîìåäèîãðàô íàøåãî ñóùåñòâîâàíèÿ!..
 8
 — Åñëè ýòî ñî÷èíåíèå êîìó-ëèáî íåïîíÿòíî è ïëîõî óñâàèâàåòñÿ íà ñëóõ,
 òî âèíà çà ýòî, êàê ìíå êàæåòñÿ, íå îáÿçàòåëüíî ëîæèòñÿ íà ìåíÿ. Îíî
 äîñòàòî÷íî ÿñíî, åñëè ïðåäïîëîæèòü — ÷òî ÿ è ïðåäïîëàãàþ, — ÷òî
 ïðåäâàðèòåëüíî ïðî÷èòàíû ìîè áîëåå ðàííèå ñî÷èíåíèÿ è ÷òî ïðè ýòîì íå
 ïîñêóïèëèñü íà íåêîòîðûå óñèëèÿ: ýòè ñî÷èíåíèÿ è â ñàìîì äåëå íå ëåãêî
 äîñòóïíû. ×òî, íàïðèìåð, äî ìîåãî «Çàðàòóñòðû», òî ÿ íèêîìó íå ïîçâîëþ ñëûòü
 åãî çíàòîêîì, êòî õîòü îäíàæäû íå áûë áû ðàíåí ãëóáîêî è õîòü îäíàæäû
 ãëóáîêî íå âîñõèùåí êàæäûì åãî ñëîâîì: ëèøü òîãäà âïðàâå îí íàñëàæäàòüñÿ
 ïðåèìóùåñòâîì áûòü áëàãîãîâåéíûì ïàéùèêîì õàëêèîíè÷åñêîé ñòèõèè, èç êîòîðîé
 ðîäèëîñü ýòî ïðîèçâåäåíèå, åå ñîëíå÷íîé ÿñíîñòè, äàëè, øèðîòû è
 äîñòîâåðíîñòè.  äðóãèõ ñëó÷àÿõ òðóäíîñòü âîçíèêàåò â ñâÿçè ñ àôîðèñòè÷åñêîé
 ôîðìîé: òðóäíîñòü â òîì, ÷òî ê ôîðìå ýòîé îòíîñÿòñÿ ñåãîäíÿ íåäîñòàòî÷íî
 âåñîìî. Àôîðèçì, ïî-íàñòîÿùåìó îò÷åêàíåííûé è îòëèòûé, âîâñå åùå íå
 «äåøèôðîâàí» îòòîãî ëèøü, ÷òî îí ïðî÷èòàí; ñêîðåå, èìåííî çäåñü äîëæíî
 íà÷àòüñÿ åãî òîëêîâàíèå, äëÿ êîòîðîãî ïîòðåáíî öåëîå èñêóññòâî òîëêîâàíèÿ. Â
 òðåòüåì ðàññìîòðåíèè ýòîé êíèãè ÿ ïðåïîäíåñ îáðàçåö òîãî, ÷òî ÿ â ïîäîáíîì
 ñëó÷àå íàçûâàþ «òîëêîâàíèåì», — ýòîìó ðàññìîòðåíèþ ïðåäïîñëàí àôîðèçì, ñàìî
 îíî — êîììåíòàðèé ê íåìó. Êîíå÷íî, äàáû ïðàêòèêîâàòü òàêèì îáðàçîì ÷òåíèå
 êàê èñêóññòâî, íåîáõîäèìî ïðåæäå âñåãî îäíî ñâîéñòâî, îò êîòîðîãî íà
 ñåãîäíÿøíèé äåíü âïîëíå îñíîâàòåëüíî îòâûêëè — è îòòîãî ñî÷èíåíèÿ ìîè åùå íå
 ñêîðî ñòàíóò «ðàçáîð÷èâûìè», — íåîáõîäèìî áûòü ïî÷òè êîðîâîé è óæ âî âñÿêîì
 ñëó÷àå íå «ñîâðåìåííûì ÷åëîâåêîì»: íåîáõîäèìî ïåðåæåâûâàíèå æâà÷êè…
 Ñèëüñ-Ìàðèÿ, Âåðõíèé Ýíãàäèí, â èþëå 1887 ãîäà



  


                       
  





ÐÀÑÑÌÎÒÐÅÍÈÅ ÏÅÐÂÎÅ

 «ÄÎÁÐÎ È ÇËλ, «ÕÎÐÎØÅÅ È ÏËÎÕÎÅ»
 1
 — Ýòè àíãëèéñêèå ïñèõîëîãè, êîòîðûì ìû äî ñèõ ïîð îáÿçàíû åäèíñòâåííûìè
 ïîïûòêàìè ñîçäàòü èñòîðèþ âîçíèêíîâåíèÿ ìîðàëè, — ñàìè çàäàþò íàì òåì, ÷òî
 îíè ñîáîþ ïðåäñòàâëÿþò, íåìàëóþ çàãàäêó; îíè èìåþò äàæå — ïðèçíàþñü â ýòîì —
 â êà÷åñòâå âîïëîùåííîé çàãàäêè íåêîòîðîå ñóùåñòâåííîå ïðåèìóùåñòâî ïåðåä
 ñâîèìè êíèãàìè — îíè è ñàìè èíòåðåñíû! Ýòè àíãëèéñêèå ïñèõîëîãè — ÷åãî îíè,
 ñîáñòâåííî, õîòÿò? Äîáðîâîëüíî èëè íåäîáðîâîëüíî, âñåãäà çàñòàåøü èõ çà
 îäíèì è òåì æå çàíÿòèåì, èìåííî, îíè çàíÿòû òåì, ÷òî âûòåñíÿþò íà ïåðåäíèé
 ïëàí partie honteuse íàøåãî âíóòðåííåãî ìèðà è èùóò íàèáîëåå äåéñòâåííûå,
 ðóêîâîäÿùèå, ðåøàþùèå äëÿ ðàçâèòèÿ ôàêòîðû êàê ðàç òàì, ãäå ìåíüøå âñåãî
 æåëàëà áû íàõîäèòü èõ èíòåëëåêòóàëüíàÿ ãîðäîñòü ÷åëîâåêà (ñêàæåì, â vis
 inertiae ïðèâû÷êè, èëè â çàáûâ÷èâîñòè, èëè â ñëåïîì è ñëó÷àéíîì ñöåïëåíèè è
 ìåõàíèêå èäåé, èëè â ÷åì-íèáóäü ÷èñòî ïàññèâíîì, àâòîìàòè÷íîì, ðåôëåêòîðíîì,
 ìîëåêóëÿðíîì è îñíîâàòåëüíî òóïîóìíîì), — ÷òî æå, ñîáñòâåííî, âëå÷åò âñåãäà
 íàçâàííûõ ïñèõîëîãîâ èìåííî â ýòîì íàïðàâëåíèè? Òàéíûé ëè, êîâàðíûé ëè,
 ïîøëûé ëè, áûòü ìîæåò, íå ñîçíàþùèé ñàìîãî ñåáÿ èíñòèíêò óìàëåíèÿ ÷åëîâåêà?
 Èëè ïåññèìèñòè÷åñêàÿ ïîäîçðèòåëüíîñòü, íåäîâåð÷èâîñòü ðàçî÷àðîâàííûõ,
 ïîìðà÷åííûõ, îòðàâëåííûõ è ïîçåëåíåâøèõ èäåàëèñòîâ? Èëè ìåëêàÿ ïîäçåìíàÿ
 âðàæäåáíîñòü è rancune ê õðèñòèàíñòâó (è Ïëàòîíó), êîòîðàÿ, äîëæíî áûòü, íå
 äîñòèãëà äàæå ïîðîãà ñîçíàíèÿ? Èëè æå ïîõîòëèâûé âêóñ ê íåïðèÿòíî-ñòðàííîìó,
 ê áîëåçíåííî-ïàðàäîêñàëüíîìó, ê ñîìíèòåëüíîìó è áåññìûñëåííîìó â
 ñóùåñòâîâàíèè? Èëè, íàêîíåö, — âñåãî ïîíåìíîãó, ìàëîñòü ïîøëîñòè, ìàëîñòü
 ïîìðà÷åíèÿ, ìàëîñòü àíòèõðèñòèàíñòâà, ìàëîñòü ùåêîòêè è ïîòðåáíîñòè â
 ïåðöå?.. Íî ìíå ãîâîðÿò, ÷òî ýòî ïðîñòî ñòàðûå, õîëîäíûå, ñêó÷íûå ëÿãóøêè,
 êîòîðûå ïîëçàþò è ïðûãàþò âîêðóã ÷åëîâåêà, â ÷åëîâåêå, ñëîâíî áû òàì îíè
 áûëè âïîëíå â ñâîåé ñòèõèè — â áîëîòå. ß âíåìëþ ýòîìó ñ ñîïðîòèâëåíèåì,
 áîëüøå òîãî, ÿ íå âåðþ â ýòî; è åæåëè ïîçâîëèòåëüíî æåëàòü òàì, ãäå íåëüçÿ
 çíàòü, òî ÿ îò ñåðäöà æåëàþ, ÷òîáû ñ íèìè âñå îáñòîÿëî íàîáîðîò — ÷òîáû ýòè
 èññëåäîâàòåëè è ìèêðîñêîïèñòû äóøè áûëè â ñóùíîñòè õðàáðûìè, âåëèêîäóøíûìè è
 ãîðäûìè æèâîòíûìè, ñïîñîáíûìè îáóçäûâàòü êàê ñâîå ñåðäöå, òàê è ñâîþ áîëü è
 âîñïèòàâøèìè ñåáÿ ê òîìó, ÷òîáû æåðòâîâàòü èñòèíå âñÿêèìè æåëàíèÿìè — êàæäîé
 èñòèíå, äàæå ïðîñòîé, ãîðüêîé, áåçîáðàçíîé, îòâðàòèòåëüíîé, íåõðèñòèàíñêîé,
 íåìîðàëüíîé èñòèíå… Èáî åñòü âåäü è òàêèå èñòèíû. —
 2
 Èòàê, âñÿ÷åñêîå óâàæåíèå äîáðûì äóõàì, öàðÿùèì â ýòèõ èñòîðèêàõ ìîðàëè!
 Íî äîñòîâåðíî, ê ñîæàëåíèþ, è òî, ÷òî èì íåäîñòàåò êàê ðàç èñòîðè÷åñêîãî
 äóõà, ÷òî îíè ïîêèíóòû êàê ðàç âñåìè äîáðûìè äóõàìè èñòîðèè! Âñå îíè áåç
 èñêëþ÷åíèÿ, êàê ýòî è ñâîéñòâåííî ñòàðîêîëåííûì ôèëîñîôàì, ìûñëÿò
 íåèñòîðè÷åñêè ïî ñóùåñòâó; â ýòîì íåò íèêàêîãî ñîìíåíèÿ. Õàëòóðíîñòü èõ
 ãåíåàëîãèè ìîðàëè ïðîÿâëÿåòñÿ ñðàçó æå òàì, ãäå ðå÷ü èäåò î âíåñåíèè ÿñíîñòè
 â ïðîèñõîæäåíèå ïîíÿòèÿ è ñóæäåíèÿ «õîðîøî». «Ïåðâîíà÷àëüíî, — òàê
 ïîñòàíîâëÿþò îíè, — íåýãîèñòè÷åñêèå ïîñòóïêè ðàñõâàëèâàëèñü è íàçûâàëèñü
 õîðîøèìè ñî ñòîðîíû òåõ, êòî ïîæèíàë èõ ïëîäû, ñòàëî áûòü, òåõ, êîìó îíè
 áûëè ïîëåçíû; ïîçäíåå èñòî÷íèê ýòîé ïîõâàëû áûë ïðåäàí çàáâåíèþ, è
 íåýãîèñòè÷åñêèå ïîñòóïêè, ïðîñòî ïîòîìó, ÷òî èõ ïî îáûêíîâåíèþ ïðåâîçíîñèëè
 âñåãäà êàê õîðîøèå, ñòàëè è âîñïðèíèìàòüñÿ òàêîâûìè — êàê åñëè áû îíè è ñàìè
 ïî ñåáå áûëè ÷åì-òî õîðîøèì». Ñðàçó âèäíî: ýòî ïåðâîå âûâåäåíèå ñîäåðæèò óæå
 âñå òèïè÷íûå ÷åðòû èäèîñèíêðàçèè àíãëèéñêèõ ïñèõîëîãîâ — ìû èìååì
 «ïîëåçíîñòü», «çàáâåíèå», «îáûêíîâåíèå» è ïîä êîíåö «çàáëóæäåíèå», âñå ýòî —
 â êà÷åñòâå ïîäêëàäêè äëÿ òîé ðàñöåíêè öåííîñòåé, êàêîâîé äî ñèõ ïîð ãîðäèëñÿ
 âûñøèé ÷åëîâåê êàê ñâîåãî ðîäà ïðåèìóùåñòâîì ÷åëîâåêà âîîáùå. Ýòà ãîðäîñòü
 äîëæíà áûòü óíèæåíà, ýòà ðàñöåíêà — îáåñöåíåíà: äîñòèãíóòî ëè ýòî?.. Íó òàê
 âîò, ïðåæäå âñåãî äëÿ ìåíÿ î÷åâèäíî, ÷òî ñàìûé î÷àã âîçíèêíîâåíèÿ ïîíÿòèÿ
 «õîðîøî» èùåòñÿ è óñòàíàâëèâàåòñÿ ýòîé òåîðèåé íà ëîæíîì ìåñòå: ñóæäåíèå
 «õîðîøî» áåðåò ñâîå íà÷àëî íå îò òåõ, êîìó ïðè÷èíÿåòñÿ «äîáðî»! Òî áûëè,
 ñêîðåå, ñàìè «äîáðûå», ò. å. çíàòíûå, ìîãóùåñòâåííûå, âûñîêîïîñòàâëåííûå è
 âîçâûøåííî íàñòðîåííûå, êòî âîñïðèíèìàë è îöåíèâàë ñåáÿ è ñâîè äåÿíèÿ êàê
 õîðîøèå, êàê íå÷òî ïåðâîñîðòíîå, â ïðîòèâîïîëîæíîñòü âñåìó íèçêîìó, íèçìåííî
 íàñòðîåííîìó, ïîøëîìó è ïëåáåéñêîìó. Èç ýòîãî ïàôîñà äèñòàíöèè îíè âïåðâûå
 çàíÿëè ñåáå ïðàâî òâîðèòü öåííîñòè, âûáèâàòü íàèìåíîâàíèÿ öåííîñòåé: ÷òî èì
 áûëî çà äåëî äî ïîëüçû! Òî÷êà çðåíèÿ ïîëåçíîñòè êàê ðàç â ìàêñèìàëüíîé
 ñòåïåíè ÷óæäà è íåñîèçìåðèìà ñ òàêèì ãîðÿ÷èì èñòî÷íèêîì âûñøèõ ñóæäåíèé
 öåííîñòè, ó÷ðåæäàþùèõ è îïðåäåëÿþùèõ òàáåëü î ðàíãàõ: èìåííî çäåñü
 òåìïåðàòóðà ÷óâñòâà ïîäñêî÷èëà äî ïðÿìîãî êîíòðàñòà ê òîìó íèçêîìó ãðàäóñó
 òåïëà, êîòîðûé ïðåäïîëàãàåò âñÿêàÿ ðàñ÷åòëèâàÿ ñìûøëåíîñòü, âñÿêàÿ ñìåòà
 ïîëåçíîñòè — è íå â ñìûñëå ðàçîâîñòè, íå íà îäíè ÷àñ — â ïîðÿäêå èñêëþ÷åíèÿ,
 à íàäîëãî. Ïàôîñ çíàòíîñòè è äèñòàíöèè, êàê ñêàçàíî, äëèòåëüíîå è
 äîìèíèðóþùåå îáùåå è êîðåííîå ÷óâñòâî âûñøåãî ãîñïîäñòâóþùåãî ðîäà â
 îòíîøåíèè íèçøåãî ðîäà, «íèçà» — òàêîâî íà÷àëî ïðîòèâîïîëîæíîñòè ìåæäó
 «õîðîøèì» è «ïëîõèì». (Ïðàâî ãîñïîä äàâàòü èìåíà çàõîäèò ñòîëü äàëåêî, ÷òî
 ïîçâîëèòåëüíî áûëî áû ðàññìàòðèâàòü ñàìî íà÷àëî ÿçûêà êàê ïðîÿâëåíèå âëàñòè
 ãîñïîäñòâóþùèõ íàòóð; îíè ãîâîðÿò: «ýòî åñòü òî-òî è òî-òî», îíè îïå÷àòûâàþò
 çâóêîì âñÿêóþ âåùü è ñîáûòèå è òåì ñàìûì êàê áû çàâëàäåâàþò èìè.) Èç ýòîãî
 íà÷àëà ÿâñòâóåò, ÷òî ñëîâî «õîðîøî» âîâñå íå íåîáõîäèìûì îáðàçîì çàðàíåå
 ñâÿçóåòñÿ ñ «íåýãîèñòè÷åñêèìè» ïîñòóïêàìè, êàê ýòî çíà÷èòñÿ â ñóåâåðèè
 íàçâàííûõ ãåíåàëîãîâ ìîðàëè. Ñêîðåå, ýòî ñëó÷àåòñÿ ëèøü ïðè óïàäêå
 àðèñòîêðàòè÷åñêèõ ñóæäåíèé öåííîñòè, êîãäà ïðîòèâîïîëîæíîñòü
 «ýãîèñòè÷åñêîãî» è «íåýãîèñòè÷åñêîãî» âñå áîëüøå è áîëüøå íàâÿçûâàåòñÿ
 ÷åëîâå÷åñêîé ñîâåñòè — ñ íåþ âìåñòå, åñëè ïîëüçîâàòüñÿ ìîèì ÿçûêîì, áåðåò
 ñëîâî (è ñëîâîáëóäèå) ñòàäíûé èíñòèíêò. Íî è òîãäà åùå äîëãîå âðåìÿ
 íàçâàííûé èíñòèíêò íå îáðåòàåò òàêîãî ãîñïîäñòâà, ïðè êîòîðîì ìîðàëüíàÿ
 ðàñöåíêà öåííîñòåé áóêâàëüíî çàñòðåâàåò è âÿçíåò â ýòîé ïðîòèâîïîëîæíîñòè
 (êàê òî èìååò ìåñòî, íàïðèìåð, â ñîâðåìåííîé Åâðîïå: ïðåäðàññóäîê, ñîãëàñíî
 êîòîðîìó «ìîðàëüíûé», «íåýãîèñòè÷åñêèé», «desinteresse» ñóòü ðàâíîöåííûå
 ïîíÿòèÿ, öàðèò íûí÷å óæå ñ ñèëîé «íàâÿç÷èâîé èäåè» è äóøåâíîãî
 ðàññòðîéñòâà).
 3
 Âî-âòîðûõ, îäíàêî, — ñîâåðøåííî îòâëåêàÿñü îò èñòîðè÷åñêîé
 íåñîñòîÿòåëüíîñòè ýòîé ãèïîòåçû î ïðîèñõîæäåíèè îöåíêè «õîðîøî», çàìåòèì:
 îíà ñòðàäàåò âíóòðåííåé ïñèõîëîãè÷åñêîé áåññìûñëèöåé. Ïîëåçíîñòü
 íåýãîèñòè÷åñêîãî ïîñòóïêà äîëæíà áûòü èñòî÷íèêîì åãî ïðåâîçíåñåíèÿ, è
 èñòî÷íèê ýòîò äîëæåí áûë áûòü çàáûò — êàê æå âîçìîæíî ïîäîáíîå çàáâåíèå?
 Ñëåäóåò ëè îòñþäà, ÷òî ïîëåçíîñòü òàêèõ ïîñòóïêîâ îäíàæäû ïðåêðàòèëàñü?
 Äåéñòâèòåëüíî êàê ðàç îáðàòíîå: ýòà ïîëåçíîñòü, ñêîðåå, âî âñå âðåìåíà áûëà
 ïîâñåäíåâíûì îïûòîì, ñòàëî áûòü, ÷åì-òî íåïðåðûâíî è íàíîâî ïîä÷åðêèâàåìûì;
 ñëåäîâàòåëüíî, íå èñ÷åçíóòü äîëæíà áûëà îíà èç ñîçíàíèÿ, íå ïîãðóçèòüñÿ â
 çàáâåíèå, íî âñå îò÷åòëèâåå âäàâëèâàòüñÿ â ñîçíàíèå. Íàñêîëüêî ðàçóìíåå òà
 ïðîòèâîïîëîæíàÿ òåîðèÿ (ýòî, âïðî÷åì, íå äåëàåò åå áîëåå èñòèííîé), êîòîðàÿ,
 íàïðèìåð, çàùèùàåòñÿ Ãåðáåðòîì Ñïåíñåðîì: îí, â ñóùíîñòè, ïðèðàâíèâàåò
 ïîíÿòèå «õîðîøèé» ê ïîíÿòèþ «ïîëåçíûé», «öåëåñîîáðàçíûé», òàê ÷òî â
 ñóæäåíèÿõ «õîðîøî» è «ïëîõî» ÷åëîâå÷åñòâî ñóììèðîâàëî-äå è ñàíêöèîíèðîâàëî
 êàê ðàç ñâîé íåçàáûòûé è íåçàáûâàåìûé îïûò î ïîëåçíî-öåëåñîîáðàçíîì è
 âðåäíî-íåöåëåñîîáðàçíîì. Õîðîøî, ñîãëàñíî ýòîé òåîðèè, òî, ÷òî ñ äàâíèõ ïîð
 îêàçûâàëîñü ïîëåçíûì: òåì ñàìûì ïîëåçíîå ìîæåò ïðåòåíäîâàòü íà çíà÷èìîñòü «â
 âûñøåé ñòåïåíè öåííîãî», «öåííîãî ñàìîãî ïî ñåáå». È ýòîò ïóòü îáúÿñíåíèÿ,
 êàê ñêàçàíî, ëîæåí, íî, ïî êðàéíåé ìåðå, ñàìî îáúÿñíåíèå ðàçóìíî è
 ïñèõîëîãè÷åñêè ñîñòîÿòåëüíî.
 4
 — Îðèåíòèðîì, âûâîäÿùèì íà ïðàâèëüíûé ïóòü, ñòàë ìíå âîïðîñ, ÷òî,
 ñîáñòâåííî, îçíà÷àþò â ýòèìîëîãè÷åñêîì îòíîøåíèè îáîçíà÷åíèÿ «õîðîøåãî» â
 ðàçëè÷íûõ ÿçûêàõ: ÿ îáíàðóæèë òóò, ÷òî âñå îíè îòñûëàþò ê îäèíàêîâîìó
 ïðåîáðàçîâàíèþ ïîíÿòèÿ — ÷òî «çíàòíûé», «áëàãîðîäíûé» â ñîñëîâíîì ñìûñëå
 âñþäó âûñòóïàþò îñíîâíûì ïîíÿòèåì, èç êîòîðîãî íåîáõîäèìûì îáðàçîì
 ðàçâèâàåòñÿ «õîðîøèé» â ñìûñëå «äóøåâíî çíàòíîãî», «áëàãîðîäíîãî», «äóøåâíî
 ïîðîäèñòîãî», «äóøåâíî ïðèâèëåãèðîâàííîãî»: ðàçâèòèå, âñåãäà èäóùåå
 ïàðàëëåëüíî ñ òåì äðóãèì, ãäå «ïîøëîå», «ïëåáåéñêîå», «íèçìåííîå» â êîíöå
 êîíöîâ ïåðåõîäèò â ïîíÿòèå «ïëîõîå». Êðàñíîðå÷èâåéøèì ïðèìåðîì ïîñëåäíåãî
 ñëóæèò ñàìî íåìåöêîå ñëîâî schlecht (ïëîõîé), òîæäåñòâåííîå ñ schlicht
 (ïðîñòîé) — ñðàâíè schlechtweg (çàïðîñòî), schlechterdings (ïðîñòî-íàïðîñòî)
 — è îáîçíà÷àâøåå ïîíà÷àëó ïðîñòîãî ÷åëîâåêà, ïðîñòîëþäèíà, ïîêóäà áåç
 êàêîãî-ëèáî ïîäîçðèòåëüíî êîñÿùåãîñÿ ñìûñëà, âñåãî ëèøü êàê
 ïðîòèâîïîëîæíîñòü çíàòíîìó. Ïðèáëèçèòåëüíî êî âðåìåíè Òðèäöàòèëåòíåé âîéíû,
 ñòàëî áûòü, äîâîëüíî ïîçäíî, ñìûñë ýòîò ñìåùàåòñÿ â íûíåøíèé ðàñõîæèé. —
 Îòíîñèòåëüíî ãåíåàëîãèè ìîðàëè ýòî êàæåòñÿ ìíå ñóùåñòâåííûì óñìîòðåíèåì; åãî
 ñòîëü ïîçäíåå îòêðûòèå îáúÿñíÿåòñÿ òîðìîçÿùèì âëèÿíèåì, êîòîðîå
 äåìîêðàòè÷åñêèé ïðåäðàññóäîê îêàçûâàåò â ñîâðåìåííîì ìèðå íà âñå âîïðîñû,
 êàñàþùèåñÿ ïðîèñõîæäåíèÿ. È ýòî ïðîñòèðàåòñÿ âïëîòü äî îáúåêòèâíåéøåé, íà
 âíåøíèé âçãëÿä, îáëàñòè åñòåñòâîçíàíèÿ è ôèçèîëîãèè, ÷òî çäåñü ìîæåò áûòü
 òîëüêî îòìå÷åíî. Íî êàêèå áåñ÷èíñòâà ñïîñîáåí ó÷èíèòü ýòîò ïðåäðàññóäîê,
 ðàçíóçäàííûé äî íåíàâèñòè, îñîáåííî â ñôåðå ìîðàëè è èñòîðèè, ïîêàçûâàåò
 ïðåñëîâóòûé ñëó÷àé Áîêëÿ; ïëåáåéñòâî ñîâðåìåííîãî äóõà, íåñóùåå íà ñåáå
 ïå÷àòü àíãëèéñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, ñíîâà ïðîðâàëîñü íà ðîäíîé ïî÷âå,
 çàïàëü÷èâîå, êàê âóëêàí, èçâåðãàþùèé ãðÿçü, ñ ïåðåñîëåííûì, íàçîéëèâûì,
 ïîøëûì êðàñíîðå÷èåì, ïðèñóùèì äî ñèõ ïîð âñåì âóëêàíàì. —
 5
 Îòíîñèòåëüíî íàøåé ïðîáëåìû, êîòîðàÿ èç âåñêèõ ñîîáðàæåíèé ìîæåò áûòü
 íàçâàíà áåçìîëâíîé ïðîáëåìîé è êîòîðàÿ âûáîðî÷íî îáðàùàåòñÿ ëèøü ê íåìíîãèì
 óøàì, îòíþäü íåáåçûíòåðåñíî óñòàíîâèòü, ÷òî â ñëîâàõ è êîðíÿõ, îáîçíà÷àþùèõ
 «õîðîøåå», ÷àñòî åùå ïðîñâå÷èâàþò ñóùåñòâåííûå íþàíñû, íà îñíîâàíèè êîòîðûõ
 çíàòíûå êàê ðàç è îùóùàëè ñåáÿ ëþäüìè âûñøåãî ðàíãà. Õîòÿ â áîëüøèíñòâå
 ñëó÷àåâ îíè, ïîæàëóé, èìåíóþò ñåáÿ ïðîñòî ñîîáðàçíî ñâîåìó ïðåâîñõîäñòâó ïî
 ñèëå (â êà÷åñòâå «ìîãóùåñòâåííûõ», «ãîñïîä», «ïîâåëåâàþùèõ») èëè ñîîáðàçíî
 ÿâñòâåííîìó çíàêó ýòîãî ïðåâîñõîäñòâà, íàïðèìåð â êà÷åñòâå «áîãàòûõ»,
 «âëàäåòåëüíûõ» (òàêîâ ñìûñë ñëîâà arya; è ñîîòâåòñòâåííî â èðàíñêèõ è
 ñëàâÿíñêèõ ÿçûêàõ). Íî ïðîöåññ íàèìåíîâàíèÿ ñâÿçàí òàêæå ñ òèïè÷íûì
 õàðàêòåðíûì ïðèçíàêîì, è èìåííî ýòîò ñëó÷àé èíòåðåñóåò íàñ çäåñü. Îíè
 íàçûâàþò ñåáÿ, íàïðèìåð, «èñòèííûìè»; ïðåæäå âñåãî ãðå÷åñêàÿ çíàòü,
 âûðàçèòåëåì êîòîðîé áûë ìåãàðñêèé ïîýò Ôåîãíèä. Îò÷åêàíåííîå äëÿ ýòîãî ñëîâî
 […] ïî êîðíþ ñâîåìó îçíà÷àåò òîãî, êòî åñòü, êòî îáëàäàåò ðåàëüíîñòüþ, êòî
 äåéñòâèòåëåí, êòî èñòèíåí; çàòåì, â ñóáúåêòèâíîì îáîðîòå, èñòèííîãî êàê
 ïðàâäèâîãî: â ýòîé ôàçå ïðåîáðàçîâàíèÿ ïîíÿòèÿ îíî ñòàíîâèòñÿ ëîçóíãîì è
 äåâèçîì çíàòè è áåç îñòàòêà ïåðåõîäèò â ñìûñë ñëîâà «çíàòíûé», îòäåëÿÿñü îò
 ëæèâîãî ïðîñòîëþäèíà, êàê åãî ïîíèìàåò è èçîáðàæàåò Ôåîãíèä, — ïîêóäà
 íàêîíåö, ñ óïàäêîì çíàòè, íå ñîõðàíÿåòñÿ äëÿ îáîçíà÷åíèÿ äóøåâíîãî
 áëàãîðîäñòâà è íå íàëèâàåòñÿ êàê áû çðåëîñòüþ è ñëàäîñòüþ. Â ñëîâå [çëîé],
 êàê è â [íèçìåííûé] (ïëåáåé â ïðîòèâîïîëîæíîñòü [äîáðûé]), ïîä÷åðêíóòà
 òðóñîñòü: ýòî, ïî-âèäèìîìó, ñëóæèò íàìåêîì, â êàêîì íàïðàâëåíèè ñëåäóåò
 èñêàòü ýòèìîëîãè÷åñêîå ïðîèñõîæäåíèå ìíîãîçíà÷íî òîëêóåìîãî [äîáðûé]. Â
 ëàòèíñêîì ÿçûêå malus (ñ êîòîðûì ÿ ñîïîñòàâëÿþ [÷åðíûé]) ìîãëî áû
 õàðàêòåðèçîâàòü ïðîñòîëþäèíà êàê òåìíîêîæåãî, ïðåæäå âñåãî êàê òåìíîâîëîñîãî
 («hic niger est — «), êàê äîàðèéñêîãî îáèòàòåëÿ èòàëèéñêîé ïî÷âû, êîòîðûé
 ÿâñòâåííî îòëè÷àëñÿ ïî öâåòó îò âîçîáëàäàâøåé áåëîêóðîé, èìåííî àðèéñêîé
 ðàñû çàâîåâàòåëåé; ïî êðàéíåé ìåðå, ãàëëüñêèé ÿçûê äàë ìíå òî÷íî
 ñîîòâåòñòâóþùèé ñëó÷àé — fin (íàïðèìåð, â èìåíè Fin-Gal), îòëè÷èòåëüíîå
 ñëîâî, îçíà÷àþùåå çíàòü, à ïîä êîíåö — äîáðîãî, áëàãîðîäíîãî, ÷èñòîãî,
 ïåðâîíà÷àëüíî áëîíäèíà, â ïðîòèâîïîëîæíîñòü òåìíûì ÷åðíîâîëîñûì àáîðèãåíàì.
 Êåëüòû, ìåæäó ïðî÷èì, áûëè ñîâåðøåííî áåëîêóðîé ðàñîé; íàïðàñíî òùàòñÿ
 ïðèâåñòè â ñâÿçü ñ êàêèì-ëèáî êåëüòñêèì ïðîèñõîæäåíèåì è ïðèìåñüþ êðîâè òå
 ïîëîñû òèïè÷íî òåìíîâîëîñîãî íàñåëåíèÿ, êîòîðûå çàìåòíû íà áîëåå òùàòåëüíûõ
 ýòíîãðàôè÷åñêèõ êàðòàõ Ãåðìàíèè, ÷òî ïîçâîëÿåò ñåáå åùå è Âèðõîâ: ñêîðåå, â
 ýòèõ ìåñòàõ ïðåîáëàäàåò äîàðèéñêîå íàñåëåíèå Ãåðìàíèè. (Àíàëîãè÷íîå
 ñîõðàíÿåò ñèëó ïî÷òè äëÿ âñåé Åâðîïû: ãëàâíûì îáðàçîì ïîêîðåííàÿ ðàñà èìåííî
 çäåñü îêîí÷àòåëüíî âîçîáëàäàëà ïî öâåòó, óêîðî÷åííîñòè ÷åðåïà, áûòü ìîæåò,
 äàæå ïî èíòåëëåêòóàëüíûì è ñîöèàëüíûì èíñòèíêòàì: êòî ïîðó÷èëñÿ áû çà òî,
 ÷òî ñîâðåìåííàÿ äåìîêðàòèÿ, åùå áîëåå ñîâðåìåííûé àíàðõèçì è â îñîáåííîñòè
 ýòà òÿãà ê «commune», ê ïðèìèòèâíåéøåé ôîðìå îáùåñòâà, ñâîéñòâåííàÿ òåïåðü
 âñåì ñîöèàëèñòàì Åâðîïû, íå îçíà÷àåò, â ñóùíîñòè, ÷óäîâèùíîãî ðåöèäèâà — è
 ÷òî ðàñà ãîñïîä è çàâîåâàòåëåé, ðàñà àðèéöåâ, íå ïîòåðïåëà êðàõ äàæå
 ôèçèîëîãè÷åñêè?..) Ëàòèíñêîå bonus, ñäàåòñÿ ìíå, ïîçâîëèòåëüíî òîëêîâàòü â
 çíà÷åíèè «âîèí», — ïðåäïîëîæèâ, ÷òî ÿ ñ îñíîâàíèåì âîçâîæó bonus ê áîëåå
 äðåâíåìó duonus (ñðàâíè: bellum — duellum — duen-lum, ãäå, êàê ìíå êàæåòñÿ,
 íàëè÷åñòâóåò è duonus). Îòñþäà bonus êàê ÷åëîâåê ðàçäîðà, ðàçäâîåíèÿ (duo),
 êàê âîèí: ÿñíîå äåëî, ÷òî â äðåâíåì Ðèìå ñîñòàâëÿëî äëÿ ÷åëîâåêà åãî
 «äîáðîòó». Äà è ñàìî íàøå íåìåöêîå «Gut»: íå äîëæíî ëè áûëî îíî îçíà÷àòü
 «áîæåñòâåííîãî» («den Gottlichen»), ÷åëîâåêà «áîæåñòâåííîãî ðîäà»? È íå
 èäåíòè÷íî ëè îíî íàçâàíèþ íàðîäà (ïîíà÷àëó äâîðÿíñòâà) ãîòîâ? Çäåñü íå ìåñòî
 ïðèâîäèòü îáîñíîâàíèÿ ýòîãî ïðåäïîëîæåíèÿ. —
 6
 Èñêëþ÷åíèåì èç òîãî ïðàâèëà, ÷òî ïîíÿòèå ïîëèòè÷åñêîãî ïåðâåíñòâà
 âñåãäà ðàññàñûâàåòñÿ â ïîíÿòèè äóøåâíîãî ïåðâåíñòâà, íå ñëóæèò è òî
 îáñòîÿòåëüñòâî (õîòÿ îíî è äàåò ïîâîä ê èñêëþ÷åíèÿì), ÷òî âûñøàÿ êàñòà
 îêàçûâàåòñÿ îäíîâðåìåííî è æðå÷åñêîé êàñòîé è, ñòàëî áûòü, ïðåäïî÷èòàåò äëÿ
 ñâîåãî îáùåãî îáîçíà÷åíèÿ ïðåäèêàò, íàïîìèíàþùèé î åå æðå÷åñêîé ôóíêöèè.
 Çäåñü, íàïðèìåð, âïåðâûå ñîîòíîñÿòñÿ â êà÷åñòâå ñîñëîâíûõ îòëè÷èòåëüíûõ
 ïðèçíàêîâ ïîíÿòèÿ «÷èñòûé» è «íå÷èñòûé»; è çäåñü æå ïîçäíåå ðàçâèâàþòñÿ
 ïîíÿòèÿ «õîðîøèé» è «ïëîõîé» óæå íå â ñîñëîâíîì ñìûñëå. Ñëåäóåò, âïðî÷åì,
 çàâåäîìî îñòåðåãàòüñÿ áðàòü ýòè ïîíÿòèÿ «÷èñòûé» è «íå÷èñòûé» â ñëèøêîì
 òÿæåëîì, ñëèøêîì øèðîêîì èëè äàæå ñèìâîëè÷åñêîì ñìûñëå — íàïðîòèâ, âñå
 ïîíÿòèÿ äðåâíåãî ÷åëîâå÷åñòâà ïîíèìàëèñü ïåðâîíà÷àëüíî â åäâà ëè âîîáðàçèìîé
 äëÿ íàñ ñòåïåíè ãðóáî, íåîòåñàííî, âíåøíå, óçêî, òîïîðíî è â îñîáåííîñòè
 íåñèìâîëè÷íî. «×èñòûé» ïîíà÷àëó — ýòî ïðîñòî ÷åëîâåê, êîòîðûé ìîåòñÿ,
 êîòîðûé âîñïðåùàåò ñåáå èçâåñòíîãî ðîäà ïèùó, âëåêóùóþ çà ñîáîé êîæíûå
 çàáîëåâàíèÿ, — êîòîðûé íå ñïèò ñ ãðÿçíûìè áàáàìè ïðîñòîíàðîäüÿ, êîòîðûé
 ÷óâñòâóåò îòâðàùåíèå ê êðîâè — íå áîëüøå òîãî, íå ìíîãèì áîëüøå òîãî! Ñ
 äðóãîé ñòîðîíû, ðàçóìååòñÿ, èç ñàìîé ïîðîäû ïðåèìóùåñòâåííî æðå÷åñêîé
 àðèñòîêðàòèè ñòàíîâèòñÿ ÿñíûì, îò÷åãî êàê ðàç çäåñü êðàéíîñòè îöåíîê ìîãëè
 ñòîëü ðàíî ïðèíÿòü îïàñíî óãëóáëåííûé è îáîñòðåííûé õàðàêòåð; è â ñàìîì
 äåëå, ñ èõ ïîìîùüþ íàêîíåö ðàçâåðçëèñü ïðîïàñòè ìåæäó ÷åëîâåêîì è ÷åëîâåêîì,
 ÷åðåç êîòîðûå äàæå Àõèëë ñâîáîäîìûñëèÿ ïåðåïðûãíåò íå áåç äðîæè óæàñà. Åñòü
 íå÷òî èçíà÷àëüíî íåçäîðîâîå â òàêèõ æðå÷åñêèõ àðèñòîêðàòèÿõ è â
 ãîñïîäñòâóþùèõ çäåñü æå ïðèâû÷êàõ, âðàæäåáíûõ äåÿòåëüíîñòè, ÷àñòè÷íî
 âûñèæåííûõ íà ðàçìûøëåíèÿõ, ÷àñòè÷íî íà ïàðîêñèçìàõ ÷óâñòâ, ñëåäñòâèåì ÷åãî
 ïðåäñòàåò ïî÷òè íåèçáåæíàÿ ó ñâÿùåííèêîâ âñåõ âðåìåí èíòåñòèíàëüíàÿ
 áîëåçíåííîñòü è íåâðàñòåíèÿ; ÷òî æå êàñàåòñÿ ñíàäîáèé, èçìûøëåííûõ èìè
 ñàìèìè ïðîòèâ ñîáñòâåííîé áîëåçíåííîñòè, òî íå âïîðó ëè ñêàçàòü, ÷òî ïî
 ñâîèì ïîñëåäñòâèÿì îíè îêàçûâàþòñÿ â êîíöå êîíöîâ âî ñòî êðàò áîëåå
 îïàñíûìè, íåæåëè ñàìà áîëåçíü, îò êîòîðîé îíè äîëæíû áûëè èçáàâèòü? Ñàìî
 ÷åëîâå÷åñòâî åùå ñòðàäàåò ïîñëåäñòâèÿìè ýòîé æðå÷åñêîé ëå÷åáíîé íàèâíîñòè!
 Ïîäóìàåì, íàïðèìåð, îá èçâåñòíûõ ôîðìàõ äèåòû (âîçäåðæàíèå îò ìÿñíîé ïèùè),
 î ïîñòàõ, î ïîëîâîì âîçäåðæàíèè, î áåãñòâå «â ïóñòûíþ» (âåéð-ìèò÷åëëîâñêîå
 èçîëèðîâàíèå — ðàçóìååòñÿ, áåç ïîñëåäóþùåãî ðåæèìà óñèëåííîãî ïèòàíèÿ è
 îòêàðìëèâàíèÿ, â êîòîðîì ñîäåðæèòñÿ ýôôåêòèâíåéøåå ñðåäñòâî îò âñÿ÷åñêîé
 èñòåðèè àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà): âêëþ÷àÿ ñþäà è âñþ âðàæäåáíóþ ÷óâñòâåííîñòè,
 ãíèëóþ è èçîùðåííóþ ìåòàôèçèêó ñâÿùåííèêîâ, åå ñàìîãèïíîç íà ìàíåð ôàêèðîâ è
 áðàìèíîâ — ãäå Áðàìà èñïîëüçóåòñÿ â êà÷åñòâå ñòåêëÿííîé ïóãîâèöû è
 íàâÿç÷èâîé èäåè, — è íàïîñëåäîê ñëèøêîì ïîíÿòíîå âñåîáùåå ïðåñûùåíèå ñ åãî
 ðàäèêàëüíûì ëå÷åíèåì — ÷åðåç Íè÷òî (èëè Áîãà — ñòðåìëåíèå ê unio mystica ñ
 Áîãîì åñòü ñòðåìëåíèå áóääèñòà â Íè÷òî, â Íèðâàíó — íå áîëüøå!). Ó æðåöîâ
 èìåííî âñå ñòàíîâèòñÿ îïàñíåå: íå òîëüêî öåëåáíûå ñðåäñòâà è ñïîñîáû
 âðà÷åâàíèÿ, íî è âûñîêîìåðèå, ìåñòü, îñòðîóìèå, ðàñïóòñòâî, ëþáîâü,
 âëàñòîëþáèå, äîáðîäåòåëü, áîëåçíü — ñ íåêîòîðîé äîëåé ñïðàâåäëèâîñòè ìîæíî,
 êîíå÷íî, ïðèáàâèòü ê ñêàçàííîìó, ÷òî ëèøü íà ïî÷âå ýòîé ïðèíöèïèàëüíî
 îïàñíîé ôîðìû ñóùåñòâîâàíèÿ ÷åëîâåêà, æðå÷åñêîé ôîðìû, ÷åëîâåê âîîáùå ñòàë
 èíòåðåñíûì æèâîòíûì, ÷òî òîëüêî çäåñü äóøà ÷åëîâå÷åñêàÿ â âûñøåì ñìûñëå
 ïðèîáðåëà ãëóáèíó è ñòàëà çëîþ, — à ýòî ñóòü êàê ðàç äâå îñíîâíûå ôîðìû
 ïðåâîñõîäñòâà, ñòàâèâøèå äî ñèõ ïîð ÷åëîâåêà íàä ïðî÷èìè æèâîòíûìè!..
 7
 Âû óãàäàëè óæå, ñ êàêîé ëåãêîñòüþ ìîæåò æðå÷åñêèé ñïîñîá îöåíêè
 îòâåòâèòüñÿ îò ðûöàðñêè-àðèñòîêðàòè÷åñêîãî è âûðàñòè çàòåì â åãî
 ïðîòèâîïîëîæíîñòü; ïîâîä äëÿ ýòîãî â îñîáåííîñòè ñëó÷àåòñÿ âñÿêèé ðàç, êîãäà
 êàñòà æðåöîâ è êàñòà âîèíîâ ðåâíèâî ñòàëêèâàþòñÿ äðóã ñ äðóãîì è íå æåëàþò
 ñòîëêîâàòüñÿ î öåíå. Ïðåäïîñûëêîé ðûöàðñêè-àðèñòîêðàòè÷åñêèõ ñóæäåíèé
 öåííîñòè âûñòóïàåò ìîùíàÿ òåëåñíîñòü, öâåòóùåå, áîãàòîå, äàæå áüþùåå ÷åðåç
 êðàé çäîðîâüå, âêëþ÷àÿ è òî, ÷òî îáóñëîâëèâàåò åãî ñîõðàííîñòü, — âîéíó,
 àâàíòþðó, îõîòó, òàíåö, òóðíèðû è âîîáùå âñå, ÷òî ñîäåðæèò â ñåáå ñèëüíóþ,
 ñâîáîäíóþ, ðàäîñòíóþ àêòèâíîñòü. Æðå÷åñêè-çíàòíûé ñïîñîá îöåíêè — ìû âèäåëè
 ýòî — èìååò äðóãèå ïðåäïîñûëêè: äëÿ íåãî äåëî îáñòîèò äîñòàòî÷íî ñêâåðíî,
 êîãäà ðå÷ü çàõîäèò î âîéíå! Ñâÿùåííèêè, êàê èçâåñòíî, — çëåéøèå âðàãè. —
 Îò÷åãî æå? Îòòîãî, ÷òî îíè ñóòü áåññèëüíåéøèå. Íåíàâèñòü âûðàñòàåò ó íèõ èç
 áåññèëèÿ äî ÷óäîâèùíûõ è æóòêèõ ðàçìåðîâ, äî ñàìûõ äóõîâíûõ è ñàìûõ ÿäîâèòûõ
 ôîðì. Âåëè÷àéøèìè íåíàâèñòíèêàìè â ìèðîâîé èñòîðèè âñåãäà áûëè ñâÿùåííèêè,
 òàêæå è îñòðîóìíåéøèìè íåíàâèñòíèêàìè — â ñðàâíåíèè ñ äóõîì ñâÿùåííè÷åñêîé
 ìåñòè âñÿêèé èíîé äóõ åäâà ëè çàñëóæèâàåò âîîáùå âíèìàíèÿ. ×åëîâå÷åñêàÿ
 èñòîðèÿ áûëà áû âïîëíå ãëóïîé çàòååé áåç äóõà, êîòîðûé ïðîíèê â íåå ÷åðåç
 áåññèëüíûõ, — âîçüìåì ñðàçó æå âåëè÷àéøèé ïðèìåð. Âñå, ÷òî áûëî ñîäåÿíî íà
 çåìëå ïðîòèâ «çíàòíûõ», «ìîãóùåñòâåííûõ», «ãîñïîä», íå èäåò íè â ìàëåéøåå
 ñðàâíåíèå ñ òåì, ÷òî ñîäåÿëè ïðîòèâ íèõ åâðåè; åâðåè, ýòîò æðå÷åñêèé íàðîä,
 óìåâøèé â êîíöå êîíöîâ áðàòü ðåâàíø íàä ñâîèìè âðàãàìè è ïîáåäèòåëÿìè ëèøü
 ïóòåì ðàäèêàëüíîé ïåðåîöåíêè èõ öåííîñòåé, ñòàëî áûòü, ïóòåì àêòà äóõîâíîé
 ìåñòè. Òàê åäèíñòâåííî è ïîäîáàëî æðå÷åñêîìó íàðîäó, íàðîäó íàèáîëåå
 âûòåñíåííîé æðå÷åñêîé ìñòèòåëüíîñòè. Èìåííî åâðåè ðèñêíóëè ñ óæàñàþùåé
 ïîñëåäîâàòåëüíîñòüþ âûâåðíóòü íàèçíàíêó àðèñòîêðàòè÷åñêîå óðàâíåíèå öåííîñòè
 (õîðîøèé = çíàòíûé = ìîãóùåñòâåííûé = ïðåêðàñíûé = ñ÷àñòëèâûé =
 áîãîâîçëþáëåííûé) — è âöåïèëèñü â ýòî çóáàìè áåçäîííîé íåíàâèñòè (íåíàâèñòè
 áåññèëèÿ), èìåííî: «òîëüêî îäíè îòâåðæåííûå ÿâëÿþòñÿ õîðîøèìè; òîëüêî
 áåäíûå, áåññèëüíûå, íåçíàòíûå ÿâëÿþòñÿ õîðîøèìè; òîëüêî ñòðàæäóùèå, òåðïÿùèå
 ëèøåíèÿ, áîëüíûå, óðîäëèâûå ñóòü åäèíñòâåííî áëàãî÷åñòèâûå, åäèíñòâåííî
 íàáîæíûå, èì òîëüêî è ïðèíàäëåæèò áëàæåíñòâî, — âû æå, çíàòíûå è
 ìîãóùåñòâåííûå, âû, íà âåêè âå÷íûå çëûå, æåñòîêèå, ïîõîòëèâûå, íåíàñûòíûå,
 áåçáîæíûå, è âû äî ñêîí÷àíèÿ âðåìåí áóäåòå çëîñ÷àñòíûìè, ïðîêëÿòûìè è
 îñóæäåííûìè!» …Èçâåñòíî, êòî óíàñëåäîâàë ýòó åâðåéñêóþ ïåðåîöåíêó… ß
 íàïîìíþ, â ñâÿçè ñ ÷óäîâèùíîé è ñâåðõ âñÿêîé ìåðû ïàãóáíîé èíèöèàòèâîé,
 êîòîðóþ âûêàçàëè åâðåè ýòèì ðàäèêàëüíåéøèì èç âñåõ îáúÿâëåíèé âîéíû,
 ïîëîæåíèå, ê êîòîðîìó ÿ ïðèøåë ïî äðóãîìó ïîâîäó («Ïî òó ñòîðîíó äîáðà è
 çëà» II 653) — [II 315], — èìåííî, ÷òî ñ åâðååâ íà÷èíàåòñÿ âîññòàíèå ðàáîâ â
 ìîðàëè, — âîññòàíèå, èìåþùåå çà ñîáîþ äâóõòûñÿ÷åëåòíþþ èñòîðèþ è
 óñêîëüçàþùåå íûí÷å îò âçîðà ëèøü ïîòîìó, ÷òî îíî — áûëî ïîáåäîíîñíûì…
 8
 — Íî âû íå ïîíèìàåòå ýòîãî? Ó âàñ íåò ãëàç äëÿ òîãî, ÷åìó ïîòðåáîâàëîñü
 äâå òûñÿ÷è ëåò, äàáû ïðèéòè ê ïîáåäå?.. Çäåñü íå÷åìó óäèâëÿòüñÿ: âñå
 äîëãîñðî÷íûå âåùè ñ òðóäîì ïîääàþòñÿ çðåíèþ, îáîçðåíèþ. Íî âîò ñàìî ñîáûòèå:
 èç ñòâîëà òîãî äåðåâà ìåñòè è íåíàâèñòè, åâðåéñêîé íåíàâèñòè — ãëóáî÷àéøåé è
 óòîí÷åííåéøåé, ñîçäàþùåé èäåàëû è ïåðåñîçäàþùåé öåííîñòè, íåíàâèñòè, íèêîãäà
 íå èìåâøåé ñåáå ðàâíûõ íà çåìëå, — ïðîèçðîñëî íå÷òî ñòîëü æå íåñðàâíåííîå,
 íîâàÿ ëþáîâü, ãëóáî÷àéøàÿ è óòîí÷åííåéøàÿ èç âñåõ ðîäîâ ëþáâè, — èç êàêîãî
 åùå äðóãîãî ñòâîëà ìîãëà áû îíà ïðîèçðàñòè?.. Íî ïóñòü è íå âîîáðàæàþò, ÷òî
 îíà âûðîñëà êàê ïðÿìîå îòðèöàíèå òîé æàæäû ìåñòè, êàê ïðîòèâîïîëîæíîñòü
 åâðåéñêîé íåíàâèñòè! Íåò, èñòèííî êàê ðàç îáðàòíîå! Ëþáîâü âûðîñëà èç ýòîé
 íåíàâèñòè, êàê åå êðîíà, êàê òîðæåñòâóþùàÿ, âñå øèðå è øèðå ðàñêèäûâàþùàÿñÿ
 â ÷èñòåéøóþ ëàçóðü è ñîëíå÷íóþ ïîëíîòó êðîíà, êîòîðàÿ òåì ïîðûâèñòåå
 âëåêëàñü â öàðñòâî ñâåòà è âûñîòû — ê öåëÿì òîé íåíàâèñòè, ê ïîáåäå ê
 äîáû÷å, ê ñîáëàçíó, ÷åì ãëóáæå è âîæäåëåííåå âïèâàëèñü êîðíè ñàìîé íåíàâèñòè
 âî âñå, ÷òî èìåëî ãëóáèíó è áûëî çëûì. Ýòîò Èèñóñ èç Íàçàðåòà, êàê
 âîïëîùåííîå Åâàíãåëèå ëþáâè, ýòîò «Ñïàñèòåëü», ïðèíîñÿùèé áåäíûì, áîëüíûì,
 ãðåøíèêàì áëàæåíñòâî è ïîáåäó, — íå áûë ëè îí ñàìèì ñîáëàçíîì â íàèáîëåå
 æóòêîé è íåîòðàçèìîé åãî ôîðìå, ñîáëàçíîì è îêîëüíûì ïóòåì, âåäóùèì èìåííî ê
 òåì èóäåéñêèì öåííîñòÿì è îáíîâëåíèÿì èäåàëà? Ðàçâå íå íà îêîëüíîì ïóòè
 ýòîãî «Ñïàñèòåëÿ», ýòîãî ìíèìîãî ïðîòèâíèêà è îòìåíèòåëÿ Èçðàèëÿ äîñòèã
 Èçðàèëü ïîñëåäíåé öåëè ñâîåé óòîí÷åííîé ìñòèòåëüíîñòè? Ðàçâå íå òàéíûì
 ÷åðíûì èñêóññòâîì äîïîäëèííî áîëüøîé ïîëèòèêè ìåñòè, äàëüíîçîðêîé,
 ïîäçåìíîé, ìåäëåííî íàñòèãàþùåé è ïðåäóñìîòðèòåëüíîé â ðàñ÷åòàõ ìåñòè,
 ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî ñàì Èçðàèëü äîëæåí áûë ïåðåä âñåì ìèðîì îòðå÷üñÿ îò îðóäèÿ
 ñîáñòâåííîé ìåñòè, êàê îò ñìåðòåëüíîãî âðàãà, è ðàñïÿòü åãî íà êðåñòå, äàáû
 «âåñü ìèð» è ãëàâíûì îáðàçîì âñå ïðîòèâíèêè Èçðàèëÿ ìîãëè íå ìîðãíóâ ãëàçîì
 êëþíóòü êàê ðàç íà ýòó ïðèìàíêó? Äà è ñëûõàííîå ëè äåëî, ñ äðóãîé ñòîðîíû,
 ïðè âñåé èçîùðåííîñòè óìà èçìûñëèòü âîîáùå áîëåå îïàñíóþ ïðèìàíêó? Íå÷òî
 òàêîå, ÷òî ïî ñèëå ïðåëüñòèòåëüíîñòè, äóðìàíà, óñûïëåíèÿ, ïîð÷è ðàâíÿëîñü áû
 ýòîìó ñèìâîëó «ñâÿòîãî êðåñòà», ýòîìó óæàñíîìó ïàðàäîêñó «Áîãà íà êðåñòå»,
 ýòîé ìèñòåðèè íåìûñëèìîé, ïîñëåäíåé, ïðåäåëüíîé æåñòîêîñòè è ñàìîðàñïèíàíèÿ
 Áîãà âî ñïàñåíèå ÷åëîâåêà?.. Íåñîìíåííî, ïî êðàéíåé ìåðå, òî, ÷òî Èçðàèëü
 sub hoc signo äî ñèõ ïîð âñå íàíîâî òîðæåñòâîâàë ñâîåé ìåñòüþ è ïåðåîöåíêîé
 âñåõ öåííîñòåé íàä âñåìè ïðî÷èìè èäåàëàìè, íàä âñåìè áîëåå ïðåèìóùåñòâåííûìè
 èäåàëàìè. —
 9
 — «Íî ÷òî òàêîå ãîâîðèòå âû åùå î áîëåå ïðåèìóùåñòâåííûõ èäåàëàõ!
 Ïîêîðèìñÿ ôàêòàì: ïîáåäèë íàðîä — «ðàáû» ëè, èëè «ïëåáåè», èëè «ñòàäî», èëè
 êàê âàì óãîäíî åùå íàçâàòü ýòî, — è åñëè ýòî ñëó÷èëîñü áëàãîäàðÿ åâðåÿì, íó
 òàê ÷òî æå! â òàêîì ñëó÷àå íèêîãäà åùå íè îäèí íàðîä íå èìåë áîëåå
 âñåìèðíî-èñòîðè÷åñêîé ìèññèè. «Ãîñïîäà» óïðàçäíåíû; ïîáåäèëà ìîðàëü
 ïðîñòîëþäèíà. Åñëè ñîèçâîëÿò ñðàâíèòü ýòó ïîáåäó ñ îòðàâëåíèåì êðîâè (îíà
 ñìåøàëà ðàñû), — ÿ íå áóäó íè÷åãî èìåòü ïðîòèâ; íåñîìíåííî, îäíàêî, ÷òî
 èíòîêñèêàöèÿ ýòà óäàëàñü. «Ñïàñåíèå» ðîäà ÷åëîâå÷åñêîãî (èìåííî îò «ãîñïîä»)
 íà âåðíîì ïóòè; âñå çàìåòíî îáèóäåèâàåòñÿ, îõðèñòèàíèâàåòñÿ, îïëåáåèâàåòñÿ
 (÷òî ïðîêó â ñëîâàõ). Õîä ýòîãî îòðàâëåíèÿ ïî âñåìó òåëó ÷åëîâå÷åñòâà
 âûãëÿäèò áåçóäåðæíûì, îòíûíå òåìï åãî è òå÷åíèå ìîãóò äàæå ïîçâîëèòü ñåáå
 áîëüøóþ ìåäëèòåëüíîñòü, òîíêîñòü, íåâíÿòíîñòü, îñìîòðèòåëüíîñòü — âî âðåìåíè
 âåäü íåò íåäîñòàòêà… Ïðåäñòîèò ëè åùå öåðêâè â ýòîé ïåðñïåêòèâå
 íåîáõîäèìàÿ çàäà÷à, âîîáùå ïðàâî íà ñóùåñòâîâàíèå? Ìîæíî ëè îáîéòèñü áåç
 íåå? Quaeritur. Êàæåòñÿ, ÷òî îíà ñêîðåå òîðìîçèò è çàäåðæèâàåò ýòîò õîä,
 âìåñòî òîãî ÷òîáû óñêîðÿòü åãî. ×òî æ, â ýòîì-òî è ìîãëà áû áûòü åå
 ïîëåçíîñòü… Íåñîìíåííî, ÷òî îíà ïîñòåïåííî äåëàåòñÿ ÷åì-òî ãðóáûì è
 ìóæèöêèì, ÷òî ïåðå÷èò áîëåå äåëèêàòíîìó óìó, äåéñòâèòåëüíî ñîâðåìåííîìó
 âêóñó. Íå ñëåäîâàëî áû åé, ïî ìåíüøåé ìåðå, ñòàòü ÷óòî÷êó áîëåå
 ðàôèíèðîâàííîé?.. Íûí÷å îíà îòòàëêèâàåò â áîëüøåé ñòåïåíè, ÷åì ñîáëàçíÿåò…
 Êòî áû èç íàñ ñòàë åùå ñâîáîäîìûñëÿùèì, íå áóäü öåðêâè? Íàì ïðîòèâíà
 öåðêîâü, à íå åå ÿä… Íå ñ÷èòàÿ öåðêâè, è ìû ëþáèì ÿä…» — Òàêîâ ýïèëîã
 «ñâîáîäíîãî óìà» ê ìîåé ðå÷è — ÷åñòíîãî æèâîòíîãî, êàêîâûì îí ñ èçáûòêîì
 çàñâèäåòåëüñòâîâàë ñåáÿ, ê òîìó æå äåìîêðàòà; îí ñëóøàë ìåíÿ äî ñèõ ïîð è íå
 âûòåðïåë, ñëûøà ìåíÿ ìîë÷àùèì. Ìíå æå â ýòîì ìåñòå åñòü î ÷åì óìîë÷àòü. —
 10
 Âîññòàíèå ðàáîâ â ìîðàëè íà÷èíàåòñÿ ñ òîãî, ÷òî ressentiment ñàì
 ñòàíîâèòñÿ òâîð÷åñêèì è ïîðîæäàåò öåííîñòè: ressentiment òàêèõ ñóùåñòâ,
 êîòîðûå íå ñïîñîáíû ê äåéñòâèòåëüíîé ðåàêöèè, ðåàêöèè, âûðàçèâøåéñÿ áû â
 ïîñòóïêå, è êîòîðûå âîçíàãðàæäàþò ñåáÿ âîîáðàæàåìîé ìåñòüþ. Â òî âðåìÿ êàê
 âñÿêàÿ ïðåèìóùåñòâåííàÿ ìîðàëü ïðîèçðàñòàåò èç òîðæåñòâóþùåãî
 ñàìîóòâåðæäåíèÿ, ìîðàëü ðàáîâ ñ ñàìîãî íà÷àëà ãîâîðèò Íåò «âíåøíåìó»,
 «èíîìó», «íåñîáñòâåííîìó»: ýòî Íåò è îêàçûâàåòñÿ åå òâîð÷åñêèì äåÿíèåì. Ýòîò
 ïîâîðîò îöåíèâàþùåãî âçãëÿäà — ýòî íåîáõîäèìîå îáðàùåíèå âîâíå, âìåñòî
 îáðàùåíèÿ ê ñàìîìó ñåáå — êàê ðàç è ïðèíàäëåæèò ê ressentiment: ìîðàëü ðàáîâ
 âñåãäà íóæäàåòñÿ äëÿ ñâîåãî âîçíèêíîâåíèÿ ïðåæäå âñåãî â ïðîòèâîñòîÿùåì è
 âíåøíåì ìèðå, íóæäàåòñÿ, ãîâîðÿ ôèçèîëîãè÷åñêèì ÿçûêîì, âî âíåøíèõ
 ðàçäðàæåíèÿõ, ÷òîáû âîîáùå äåéñòâîâàòü, — — åå àêöèÿ â êîðíå ÿâëÿåòñÿ
 ðåàêöèåé. Îáðàòíîå ÿâëåíèå èìååò ìåñòî ïðè àðèñòîêðàòè÷åñêîì ñïîñîáå îöåíêè:
 ïîñëåäíèé äåéñòâóåò è ïðîèçðàñòàåò ñïîíòàííî, îí èùåò ñâîåé
 ïðîòèâîïîëîæíîñòè ëèøü äëÿ òîãî, ÷òîáû ñ áîëüøåé áëàãîäàðíîñòüþ, ñ áîëüøèì
 ëèêîâàíèåì óòâåðæäàòü ñàìîå ñåáÿ, — åãî íåãàòèâíîå ïîíÿòèå «íèçêèé»,
 «ïîøëûé», «ïëîõîé» åñòü ëèøü ïîñëåäîâûé áëåêëûé êîíòðàñòíûé îáðàç ïî
 îòíîøåíèþ ê åãî ïîëîæèòåëüíîìó, íàñêâîçü ïðîïèòàííîìó æèçíüþ è ñòðàñòüþ
 îñíîâíîìó ïîíÿòèþ: «ìû ïðåèìóùåñòâåííûå, ìû äîáðûå, ìû ïðåêðàñíûå, ìû
 ñ÷àñòëèâûå!» Åñëè àðèñòîêðàòè÷åñêèé ñïîñîá îöåíêè îøèáàåòñÿ è ãðåøèò ïðîòèâ
 ðåàëüíîñòè, òî òîëüêî â òîé ñôåðå, êîòîðàÿ íåäîñòàòî÷íî åìó èçâåñòíà è
 çíàêîìñòâà ñ êîòîðîé îí ÷îïîðíî ÷óðàåòñÿ: ïðè èçâåñòíûõ îáñòîÿòåëüñòâàõ îí
 íåäîîöåíèâàåò ïðåçèðàåìóþ èì ñôåðó, ñôåðó ïðîñòîëþäèíà, ïðîñòîíàðîäüÿ; ñ
 äðóãîé ñòîðîíû, ïóñòü îáðàòÿò âíèìàíèå íà òî, ÷òî âî âñÿêîì ñëó÷àå àôôåêò
 ïðåçðåíèÿ, âçãëÿäà ñâûñîêà, âûñîêîìåðíîãî âçãëÿäà — äîïóñòèâ, ÷òî îí
 ôàëüñèôèöèðóåò îáðàç ïðåçèðàåìîãî, — äàëåêî óñòóïàåò òîé ôàëüøèâêå, êîòîðîþ
 — ðàçóìååòñÿ, in effigie — ãðåøèò â îòíîøåíèè ñâîåãî ïðîòèâíèêà âûòåñíåííàÿ
 íåíàâèñòü, ìåñòü áåññèëüíîãî. Íà äåëå ê ïðåçðåíèþ ïðèìåøèâàåòñÿ ñëèøêîì
 ìíîãî íåðàäèâîñòè, ñëèøêîì ìíîãî ëåãêîìûñëèÿ, ñëèøêîì ìíîãî ãëàçåíèÿ ïî
 ñòîðîíàì è íåòåðïåíèÿ, äàæå ñëèøêîì ìíîãî ðàäîñòíîãî ñàìî÷óâñòâèÿ, ÷òîáû îíî
 áûëî â ñîñòîÿíèè ïðåîáðàçèòü ñâîé îáúåêò â íàñòîÿùóþ êàðèêàòóðó è â ïóãàëî.
 Íå ñëåäóåò ïðîïóñêàòü ìèìî óøåé òå ïî÷òè áëàãîæåëàòåëüíûå nuances, êîòîðûå,
 íàïðèìåð, ãðå÷åñêàÿ çíàòü âëàãàåò âî âñå ñëîâà, êàêîâûìè îíà âûäåëÿåò ñåáÿ
 íà ôîíå ïðîñòîíàðîäüÿ; êàê ñþäà ïîñòîÿííî ïðèìåøèâàåòñÿ è ïðèñëàùèâàåòñÿ
 ñîæàëåíèå, òàêòè÷íîñòü, òåðïèìîñòü, ïîêà íàêîíåö ïî÷òè âñå ñëîâà, ïîäõîäÿùèå
 ïðîñòîëþäèíó, íå îáîðà÷èâàþòñÿ âûðàæåíèÿìè «íåñ÷àñòíîãî», «ïðèñêîðáíîãî», —
 è êàê, ñ äðóãîé ñòîðîíû, «ïëîõîé», «íèçêèé», «íåñ÷àñòíûé» íèêîãäà íå
 ïåðåñòàâàëè çâó÷àòü äëÿ ãðå÷åñêîãî óõà â îäíîé òîíàëüíîñòè, â îäíîì òåìáðå,
 â êîåì ïðåîáëàäàë îòòåíîê «íåñ÷àñòíîãî»: òàêîâî íàñëåäñòâî äðåâíåãî, áîëåå
 áëàãîðîäíîãî, àðèñòîêðàòè÷åñêîãî ñïîñîáà îöåíêè, êîòîðûé íå èçìåíÿåò ñàìîìó
 ñåáå äàæå â ïðåçðåíèè. «Âûñîêîðîäíûå» ÷óâñòâîâàëè ñåáÿ êàê ðàç
 «ñ÷àñòëèâûìè»; èì íå ïðèõîäèëîñü èñêóññòâåííî êîíñòðóèðîâàòü ñâîå ñ÷àñòüå
 ëèöåçðåíèåì ñîáñòâåííûõ âðàãîâ, âíóøàòü ñåáå ïðè ñëó÷àå ýòî è ëãàòü ñàìèì
 ñåáå (êàê ýòî ïî îáûêíîâåíèþ äåëàþò âñå ëþäè ressentiment); îíè óìåëè â
 ðàâíîé ñòåïåíè, áóäó÷è öåëüíûìè, ïðåèñïîëíåííûìè ñèëû, ñòàëî áûòü,
 íåîòâðàòèìî àêòèâíûìè ëþäüìè, íå îòäåëÿòü äåÿòåëüíîñòè îò ñ÷àñòüÿ —
 äåÿòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå íåîáõîäèìûì îáðàçîì âêëþ÷àåòñÿ ó íèõ â ñ÷àñòüå —
 âñå ýòî â ðåøèòåëüíîé ïðîòèâîïîëîæíîñòè ê «ñ÷àñòüþ» íà ñòóïåíè áåññèëüíûõ,
 óãíåòåííûõ, ãíîÿùèõñÿ ÿäîâèòûìè è âðàæäåáíûìè ÷óâñòâàìè ëþäåé, ó êîòîðûõ îíî
 âûñòóïàåò, â ñóùíîñòè, êàê íàðêîç, óñûïëåíèå, ïîêîé, ñîãëàñèå, «øàáàø»,
 ïåðåäûøêà äóøè è ïîòÿãèâàíèå êîíå÷íîñòåé, êîðî÷å, ïàññèâíî.  òî âðåìÿ êàê
 áëàãîðîäíûé ÷åëîâåê ïîëîí äîâåðèÿ è îòêðûòîñòè ïî îòíîøåíèþ ê ñåáå, ÷åëîâåê
 ressentiment ëèøåí âñÿêîé îòêðîâåííîñòè, íàèâíîñòè, ÷åñòíîñòè è ïðÿìîòû ê
 ñàìîìó ñåáå. Åãî äóøà êîñèò, óì åãî ëþáèò óêðûòèÿ, ëàçåéêè è çàäíèå äâåðè;
 âñå ñêðûòîå ïðèâëåêàåò åãî êàê åãî ìèð, åãî áåçîïàñíîñòü, åãî óñëàäà; îí
 çíàåò òîëê â ìîë÷àíèè, çëîïàìÿòñòâå, îæèäàíèè, â ñèþìèíóòíîì ñàìîóìàëåíèè è
 ñàìîóíè÷èæåíèè. Ðàñà òàêèõ ëþäåé ressentiment â êîíöå êîíöîâ íåèçáåæíî
 îêàæåòñÿ óìíåå, íåæåëè êàêàÿ-ëèáî çíàòíàÿ ðàñà; îíà è óì-òî áóäåò ïî÷èòàòü â
 ñîâåðøåííî èíîé ìåðå, èìåííî, êàê ïåðâîñòåïåííîå óñëîâèå ñóùåñòâîâàíèÿ,
 òîãäà êàê óì ó áëàãîðîäíûõ ëþäåé ñëåãêà îòäàåò òîíêèì ïðèâêóñîì ðîñêîøè è
 ðàôèíèðîâàííîñòè — êàê ðàç çäåñü îí è îòñòóïàåò íà çàäíèé ïëàí, îñâîáîæäàÿ
 ìåñòî äëÿ ïîëíîé óâåðåííîñòè â ôóíêöèîíèðîâàíèè áåññîçíàòåëüíî óïðàâëÿþùèõ
 èíñòèíêòîâ èëè äàæå äëÿ èçâåñòíîãî áåçðàññóäñòâà, õðàáðî ïóñêàþùåãîñÿ âî âñå
 íåëåãêèå — íà îïàñíîñòü ëè, íà âðàãà ëè; èëè äëÿ òîé ìå÷òàòåëüíîé
 âíåçàïíîñòè ãíåâà, ëþáâè, áëàãîãîâåíèÿ, áëàãîäàðíîñòè è ìåñòè, ïî êîòîðîé âî
 âñå âðåìåíà óçíàâàëèñü áëàãîðîäíûå äóøè. Ñàì ressentiment áëàãîðîäíîãî
 ÷åëîâåêà, êîëü ñêîðî îí îâëàäåâàåò èì, îñóùåñòâëÿåòñÿ è èñ÷åðïûâàåòñÿ â
 íåìåäëåííîé ðåàêöèè; îòòîãî îí íå îòðàâëÿåò; ñ äðóãîé ñòîðîíû, åãî, êàê
 ïðàâèëî, è âîâñå íå áûâàåò òàì, ãäå îí íåèçáåæåí ó âñåõ ñëàáûõ è íåìîùíûõ.
 Íåóìåíèå äîëãîå âðåìÿ âñåðüåç îòíîñèòüñÿ ê ñâîèì âðàãàì, ê ñâîèì
 çëîêëþ÷åíèÿì, äàæå ê ñâîèì çëîäåÿíèÿì — òàêîâ ïðèçíàê êðåïêèõ è öåëüíûõ
 íàòóð, â êîòîðûõ ïðåèçáûòî÷åñòâóåò ïëàñòè÷åñêàÿ, âîñïðîèçâîäÿùàÿ, èñöåëÿþùàÿ
 è ñòèìóëèðóþùàÿ çàáûâ÷èâîñòü ñèëà (õîðîøèì ïðèìåðîì ýòîìó â ñîâðåìåííîì ìèðå
 ÿâëÿåòñÿ Ìèðàáî, êîòîðûé áûë íà÷èñòî ëèøåí ïàìÿòè íà îñêîðáëåíèÿ è ïîäëîñòè
 â ñâîé àäðåñ è êîòîðûé ëèøü îòòîãî íå ìîã ïðîùàòü, ÷òî — çàáûâàë). Òàêîé
 ÷åëîâåê îäíèì ðûâêîì ñòðÿõèâàåò ñ ñåáÿ ìíîæåñòâî ãàäîâ, êîòîðûå îêàïûâàþòñÿ
 ó äðóãèõ; òîëüêî çäåñü è âîçìîæíà, äîïóñòèâ, ÷òî ýòî âîîáùå âîçìîæíî íà
 çåìëå, — íàñòîÿùàÿ «ëþáîâü ê âðàãàì ñâîèì». Êàê ìíîãî óâàæåíèÿ ê ñâîèì
 âðàãàì íåñåò â ñåáå áëàãîðîäíûé ÷åëîâåê! — à òàêîå óâàæåíèå è îêàçûâàåòñÿ
 óæå ìîñòîì ê ëþáâè… Îí äàæå òðåáóåò ñåáå ñâîåãî âðàãà, â êà÷åñòâå
 ñîáñòâåííîãî çíàêà îòëè÷èÿ; îí è íå âûíîñèò èíîãî âðàãà, êðîìå òàêîãî, â
 êîòîðîì íå÷åãî ïðåçèðàòü è åñòü î÷åíü ìíîãî ÷òî óâàæàòü! Ïðåäñòàâüòå æå
 òåïåðü ñåáå «âðàãà», êàêèì èçìûøëÿåò åãî ÷åëîâåê ressentiment, — è èìåííî ê
 ýòîìó ñâåäåòñÿ åãî äåÿíèå, åãî òâîð÷åñòâî: îí èçìûøëÿåò «çëîãî âðàãà»,
 «çëîãî» êàê ðàç â êà÷åñòâå îñíîâíîãî ïîíÿòèÿ, èñõîäÿ èç êîòîðîãî è êàê
 ïîñëåîáðàç è àíòèïîä êîòîðîãî îí âûäóìûâàåò è «äîáðîãî» — ñàìîãî ñåáÿ!..
 11
 Èòàê, â ïðÿìîì êîíòðàñòå áëàãîðîäíîìó, êîòîðûé çàâåäîìî è ñïîíòàííî, èç
 ñàìîãî ñåáÿ èçìûøëÿåò îñíîâíîå ïîíÿòèå «õîðîøèé», «äîáðûé» (gut) è ëèøü
 çàòåì ñîçäàåò ñåáå ïðåäñòàâëåíèå î «ïëîõîì»! Ýòî «ïëîõîå» è òî «çëîå»,
 âûêèïåâøåå èç ïèâîâàðåííîãî êîòëà íåíàñûòíîé íåíàâèñòè: ïåðâîå — îòãîëîñîê,
 ïîáî÷üå, äîïîëíèòåëüíûé öâåò, âòîðîå, íàïðîòèâ, — îðèãèíàë, íà÷àëî, ÷èñòîå
 äåÿíèå â êîíöåïöèè ìîðàëè ðàáîâ — êàê ðàçëè÷íû îíè, ïðîòèâîïîñòàâëåííûå
 ìíèìî îäèíàêîâîìó ïîíÿòèþ «õîðîøèé», «äîáðûé», îáà ýòèõ ñëîâà — «ïëîõîé» è
 «çëîé»! Íî ïîíÿòèå «õîðîøèé», «äîáðûé» íå îäèíàêîâî — ïóñòü ñêîðåå ñïðîñÿò
 ñåáÿ, êòî, ñîáñòâåííî, åñòü «çëîé» â ñìûñëå ìîðàëè ressentiment. Åñëè
 îòâåòèòü ñî âñåé ñòðîãîñòüþ: êàê ðàç «äîáðûé» äðóãîé ìîðàëè, êàê ðàç
 áëàãîðîäíûé, ìîãóùåñòâåííûé, ãîñïîäñòâóþùèé, òîëüêî ïåðåêðàøåííûé, òîëüêî
 ïåðåèíà÷åííûé, òîëüêî ïåðåñìîòðåííûé ÿäîâèòûì çðåíèåì ressentiment. Çäåñü
 ìåíüøå âñåãî õîòåëîñü áû íàì îòðèöàòü îäíî: êòî óçíàë òåõ «äîáðûõ» ëèøü â
 êà÷åñòâå âðàãîâ, òîò óçíàë èõ íå èíà÷å êàê çëûõ âðàãîâ, è òå æå ñàìûå ëþäè,
 êîòîðûå inter pares ñòîëü ñòðîãî ïðèäåðæèâàþòñÿ ïðàâèë, íàäèêòîâàííûõ
 íðàâàìè, óâàæåíèåì, ïðèâû÷êîé, áëàãîäàðíîñòüþ, åùå áîëåå âçàèìíûì êîíòðîëåì
 è ðåâíîñòüþ, êîòîðûå, ñ äðóãîé ñòîðîíû, âûêàçûâàþò â îòíîøåíèÿõ äðóã ñ
 äðóãîì òàêóþ èçîáðåòàòåëüíîñòü ïî ÷àñòè òàêòà, ñäåðæàííîñòè, ÷óòêîñòè,
 âåðíîñòè, ãîðäîñòè è äðóæáû, — ýòè æå ëþäè çà ïðåäåëàìè ñâîåé ñðåäû, ñòàëî
 áûòü, òàì, ãäå íà÷èíàåòñÿ ÷óæîå, ÷óæáèíà, âåäóò ñåáÿ íåìíîãèì ëó÷øå
 âûïóùåííûõ íà âîëþ õèùíûõ çâåðåé. Çäåñü îíè ñìàêóþò ñâîáîäó îò âñÿêîãî
 ñîöèàëüíîãî ïðèíóæäåíèÿ; â äèêèõ çàðîñëÿõ âîçíàãðàæäàþò îíè ñåáÿ çà
 íàïðÿæåíèå, âûçâàííîå äîëãèì çàêëþ÷åíèåì è îãîðîæåííîñòüþ â ìèðíîì
 ñîæèòåëüñòâå îáùèíû; îíè âîçâðàùàþòñÿ ê íåâèííîé ñîâåñòè õèùíîãî çâåðÿ êàê
 ëèêóþùèå ÷óäîâèùà, êîòîðûå, äîëæíî áûòü, ñ çàäîðîì è äóøåâíûì ðàâíîâåñèåì
 èäóò äîìîé ïîñëå óæàñíîé ÷åðåäû óáèéñòâ, ïîäæîãîâ, íàñèëèé, ïûòîê, òî÷íî
 ðå÷ü øëà î ñòóäåí÷åñêîé ïðîäåëêå, óáåæäåííûå â òîì, ÷òî ïîýòàì íàäîëãî åñòü
 òåïåðü ÷òî âîñïåâàòü è âîñõâàëÿòü. Â îñíîâå âñåõ ýòèõ áëàãîðîäíûõ ðàñ
 ïðîñìàòðèâàåòñÿ õèùíûé çâåðü, ðîñêîøíàÿ, ïîõîòëèâî áëóæäàþùàÿ â ïîèñêàõ
 äîáû÷è è ïîáåäû áåëîêóðàÿ áåñòèÿ; ýòîé ñêðûòîé îñíîâå âðåìÿ îò âðåìåíè
 ïîòðåáíà ðàçðÿäêà, çâåðü äîëæåí íàíîâî âûõîäèòü íàðóæó, íàíîâî âîçâðàùàòüñÿ
 â çàðîñëè — ðèìñêàÿ, àðàáñêàÿ, ãåðìàíñêàÿ, ÿïîíñêàÿ çíàòü, ãîìåðîâñêèå
 ãåðîè, ñêàíäèíàâñêèå âèêèíãè — â ýòîé ïîòðåáíîñòè âñå îíè ñõîæè äðóã ñ
 äðóãîì. Áëàãîðîäíûå ðàñû, èìåííî îíè âñþäó, ãäå òîëüêî íè ñòóïàëà èõ íîãà,
 îñòàâèëè çà ñîáîþ ñëåäû ïîíÿòèÿ «âàðâàð»; åùå è íà âûñøèõ ñòóïåíÿõ èõ
 êóëüòóðû îáíàðóæèâàåòñÿ ñîçíàíèå ýòîãî è äàæå íàäìåâàíèå (êîãäà, íàïðèìåð,
 Ïåðèêë ãîâîðèò ñâîèì àôèíÿíàì â òîé ïðîñëàâëåííîé íàäãðîáíîé ðå÷è: «Êî âñåì
 ñòðàíàì è ìîðÿì ïðîëîæèëà ñåáå ïóòü íàøà ñìåëîñòü, âñþäó âîçäâèãàÿ ñåáå
 íåïðåõîäÿùèå ïàìÿòíèêè â õîðîøåì è ïëîõîì»). Ýòà «ñìåëîñòü» áëàãîðîäíûõ ðàñ,
 áåçóìíàÿ, àáñóðäíàÿ, âíåçàïíàÿ â ñâîèõ ïðîÿâëåíèÿõ, ñàìà íåïðåäâèäåííîñòü è
 íåïðàâäîïîäîáíîñòü èõ ïðåäïðèÿòèé — Ïåðèêë îñîáåííî âûäåëÿåò áåñïå÷íîñòü
 àôèíÿí, — èõ ðàâíîäóøèå è ïðåçðåíèå ê áåçîïàñíîñòè, òåëó, æèçíè, óäîáñòâàì;
 èõ óæàñíàÿ âåñåëîñòü è ãëóáèíà ðàäîñòè, èñïûòûâàåìîé ïðè âñÿ÷åñêèõ
 ðàçðóøåíèÿõ, âñÿ÷åñêèõ ñëàäîñòðàñòèÿõ ïîáåäû è æåñòîêîñòè, — âñå ýòî
 ñëèâàëîñü äëÿ òåõ, êòî ñòðàäàë îò ýòîãî, â îáðàç «âàðâàðà», «çëîãî âðàãà»,
 ñêàæåì «ãîòà», «âàíäàëà». Ãëóáîêîå ëåäÿíîå íåäîâåðèå, åùå è òåïåðü
 âîçáóæäàåìîå íåìöåì, ñòîèò òîëüêî åìó ïðèéòè ê âëàñòè, — ÿâëÿåòñÿ âñå åùå
 íåêèì ðåöèäèâîì òîãî íåèçãëàäèìîãî óæàñà, ñ êîòîðûì Åâðîïà íà ïðîòÿæåíèè
 ñòîëåòèé âçèðàëà íà ñâèðåïñòâà áåëîêóðîé ãåðìàíñêîé áåñòèè (õîòÿ ìåæäó
 äðåâíèìè ãåðìàíöàìè è íàìè, íåìöàìè, åäâà ëè ñóùåñòâóåò êàêîå-ëèáî èäåéíîå
 ðîäñòâî, íå ãîâîðÿ óæå î êðîâíîì). Îäíàæäû ÿ îáðàòèë âíèìàíèå íà çàòðóäíåíèå
 Ãåñèîäà, êîãäà îí èçìûñëèë ïîñëåäîâàòåëüíîñòü êóëüòóðíûõ ýïîõ è ñèëèëñÿ
 âûðàçèòü èõ â çîëîòå, ñåðåáðå, ìåäè: åìó óäàëîñü ñïðàâèòüñÿ ñ ïðîòèâîðå÷èåì,
 íà êîòîðîå îí íàòîëêíóëñÿ â âåëèêîëåïíîì è â òî æå âðåìÿ ñòîëü óæàñíîì,
 ñòîëü íàñèëüñòâåííîì ìèðå Ãîìåðà, íå èíà÷å êàê ñäåëàâ èç îäíîé ýïîõè äâå è
 çàñòàâèâ èõ ñëåäîâàòü äðóã çà äðóãîì — ñíà÷àëà âåê ãåðîåâ è ïîëóáîãîâ Òðîè è
 Ôèâ, êàêîâûì ìèð ýòîò è ñîõðàíèëñÿ â ïàìÿòè áëàãîðîäíûõ ïîêîëåíèé, èìåâøèõ â
 íåì ñîáñòâåííûõ ïðåäêîâ; çàòåì ìåäíûé âåê, êàêîâûì òîò æå ìèð ïðåäñòàë
 ïîòîìêàì ðàñòîïòàííûõ, îãðàáëåííûõ, ïîðóãàííûõ, óãíàííûõ â ðàáñòâî è
 ïðîäàííûõ: âåê ìåäè, êàê áûëî ñêàçàíî, òâåðäûé, õîëîäíûé, æåñòîêèé,
 áåñ÷óâñòâåííûé è áåññîâåñòíûé, ðàçäàâëèâàþùèé âñå è çàëèòûé êðîâüþ. Åñëè
 ïðèíÿòü çà èñòèíó òî, ÷òî âî âñÿêîì ñëó÷àå íûí÷å ïðèíèìàåòñÿ çà «èñòèíó», à
 èìåííî, ÷òî ñìûñëîì âñÿêîé êóëüòóðû ÿâëÿåòñÿ âûâåäåíèå èç õèùíîãî çâåðÿ
 «÷åëîâåê» íåêîé ðó÷íîé è öèâèëèçîâàííîé ïîðîäû æèâîòíîãî, äîìàøíåãî
 æèâîòíîãî, òî ñëåäîâàëî áû áåç âñÿêîãî ñîìíåíèÿ ðàññìàòðèâàòü âñå òå
 èíñòèíêòû ðåàêöèè è ressentiment, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ áûëè îêîí÷àòåëüíî
 ïîãóáëåíû è ðàçäàâëåíû áëàãîðîäíûå ïîêîëåíèÿ ñî âñåìè èõ èäåàëàìè, êàê
 ñîáñòâåííî îðóäèÿ êóëüòóðû; èç ÷åãî, ðàçóìååòñÿ, íå âûòåêàëî áû åùå, ÷òî
 íîñèòåëè ýòèõ èíñòèíêòîâ îäíîâðåìåííî ïðåäñòàâëÿëè ñàìó êóëüòóðó. Ñêîðåå,
 ïðîòèâîïîëîæíîå áûëî áû íå òîëüêî âåðîÿòíûì — íåò! íî è î÷åâèäíûì íûí÷å! Ýòè
 íîñèòåëè ãíåòóùèõ è âîæäåëåþùèõ ê îòìùåíèþ èíñòèíêòîâ, îòïðûñêè âñåãî
 åâðîïåéñêîãî è íååâðîïåéñêîãî ðàáñòâà, â îñîáåííîñòè âñåãî äîàðèéñêîãî
 íàñåëåíèÿ — ïðåäñòàâëÿþò äâèæåíèå ÷åëîâå÷åñòâà âñïÿòü! Ýòè «îðóäèÿ êóëüòóðû»
 — ïîçîð ÷åëîâåêà è, áîëüøå òîãî, ïîäîçðåíèå, ïàäàþùåå íà «êóëüòóðó» âîîáùå,
 êîíòðàðãóìåíò ïðîòèâ íåå! Ìîæåò áûòü, ñîâåðøåííî ïðàâû òå, êòî íå ïåðåñòàåò
 ñòðàøèòüñÿ áåëîêóðîé áåñòèè, òàÿùåéñÿ â ãëóáèíàõ âñåõ áëàãîðîäíûõ ðàñ, è
 äåðæèò ïåðåä íåþ óõî âîñòðî, — íî êòî áû íå ïðåäïî÷åë ñòîêðàòíûé ñòðàõ, ïðè
 óñëîâèè ÷òî çäåñü â òî æå âðåìÿ åñòü ÷åì âîñõèùàòüñÿ, ïðîñòî îòñóòñòâèþ
 ñòðàõà, îêóïàåìîìó íåâîçìîæíîñòüþ èçáàâèòüñÿ îò ãàäëèâîãî ëèöåçðåíèÿ âñåãî
 íåóäà÷ëèâîãî, èçìåëü÷åííîãî, ÷àõëîãî, îòðàâëåííîãî? È ðàçâå ýòî íå íàøà
 íàïàñòü? ×åì íûí÷å ïîäñòðåêàåòñÿ íàøå îòâðàùåíèå ê «÷åëîâåêó»? — èáî ìû
 ñòðàäàåì ÷åëîâåêîì, â ýòîì íåò ñîìíåíèÿ. — Íå ñòðàõîì; ñêîðåå, òåì, ÷òî íàì
 íå÷åãî áîëüøå ñòðàøèòüñÿ â ÷åëîâåêå; ÷òî ïðåñìûêàþùååñÿ «÷åëîâåê» çàíèìàåò
 àâàíñöåíó è êèøìÿ êèøèò íà íåé; ÷òî «ðó÷íîé ÷åëîâåê», íåèñöåëèìî
 ïîñðåäñòâåííûé è òùåäóøíûé, óæå ñíîðîâèëñÿ ÷óâñòâîâàòü ñåáÿ öåëüþ è
 âåðøèíîé, ñìûñëîì èñòîðèè, «âûñøèì ÷åëîâåêîì», — ÷òî îí íå ëèøåí äàæå
 íåêîòîðîãî ïðàâà ÷óâñòâîâàòü ñåáÿ òàêèì îáðàçîì îòíîñèòåëüíî òîãî èçáûòêà
 íåóäà÷ëèâîñòè, áîëåçíåííîñòè, óñòàëîñòè, èçæèòîñòè, êîòîðûì íà÷èíàåò íûí÷å
 ñìåðäåòü Åâðîïà, ñòàëî áûòü, ÷óâñòâîâàòü ñåáÿ ÷åì-òî ïî êðàéíåé ìåðå
 ñðàâíèòåëüíî óäà÷íûì, ïî êðàéíåé ìåðå åùå æèçíåñïîñîáíûì, ïî êðàéíåé ìåðå
 æèçíåóòâåðæäàþùèì…
 12
 — ß íå ìîãó ïîäàâèòü íà ýòîì ìåñòå âçäîõà è ïîñëåäíåãî ïðîáëåñêà
 íàäåæäû. ×òî æå ìíå èìåííî ñòîëü íåâûíîñèìî çäåñü? Ñ ÷åì ÿ â îäèíî÷êó íå â
 ñîñòîÿíèè ñïðàâèòüñÿ, ÷òî äóøèò ìåíÿ è äîâîäèò äî èçíåìîæåíèÿ? Ñêâåðíûé
 âîçäóõ! Ñêâåðíûé âîçäóõ! Òî, ÷òî êî ìíå ïðèáëèæàåòñÿ íå÷òî íåóäàâøååñÿ; òî,
 ÷òî ÿ âûíóæäåí îáîíÿòü ïîòðîõà íåóäàâøåéñÿ äóøè!.. ×åãî òîëüêî íå âûíåñåøü
 èç íóæäû, ëèøåíèé, íåíàñòüÿ, õâîðè, íåâçãîä, èçîëÿöèè? Â ñóùíîñòè, ñî âñåì
 ýòèì óäàåòñÿ ñïðàâèòüñÿ, åñëè òû ðîæäåí äëÿ ïîäçåìíîãî è ðàòíîãî
 ñóùåñòâîâàíèÿ; âñå ñíîâà è ñíîâà âûõîäèøü íà ñâåò, ñíîâà ïåðåæèâàåøü çîëîòîé
 ÷àñ ïîáåäû — è òîãäà ñòîèøü òàì, ïåðâîðîäíûé, íåñîêðóøèìûé, íàïðÿæåííûé,
 èçãîòîâèâøèéñÿ ê íîâîìó, ê áîëåå òðóäíîìó, áîëåå äàëåêîìó, òî÷íî ëóê,
 êîòîðûé ëèøü òóæå íàòÿãèâàåòñÿ âñÿ÷åñêîé íóæäîé. — Íî âðåìÿ îò âðåìåíè äàéòå
 æå ìíå — äîïóñòèâ, ÷òî ñóùåñòâóþò íåáåñíûå âîçäàÿòåëüíèöû, ïî òó ñòîðîíó
 äîáðà è çëà, — âçãëÿíóòü, ëèøü îäíè ðàç âçãëÿíóòü íà ÷òî-ëèáî ñîâåðøåííîå,
 äî êîíöà óäàâøååñÿ, ñ÷àñòëèâîå, ìîãóùåñòâåííîå, òîðæåñòâóþùåå, â ÷åì áûëî áû
 åùå ÷åãî ñòðàøèòüñÿ! Íà êàêîãî-ëèáî ÷åëîâåêà, êîòîðûé îïðàâäûâàåò ÷åëîâåêà,
 íà îêîí÷àòåëüíûé è èñêóïèòåëüíûé ñ÷àñòëèâûé ñëó÷àé ÷åëîâåêà, ðàäè êîòîðîãî
 ìîæíî áûëî áû ñîõðàíèòü âåðó â ÷åëîâåêà!.. Èáî òàê îáñòîèò äåëî: èçìåëü÷àíèå
 è íèâåëèðîâàíèå åâðîïåéñêîãî ÷åëîâåêà òàèò â ñåáå âåëè÷àéøóþ íàøó îïàñíîñòü,
 èáî çðåëèùå ýòî óòîìëÿåò… Íûí÷å ìû íå âèäèì íè÷åãî, ÷òî õîòåëî áû âûðàñòè;
 ìû ïðåä÷óâñòâóåì, ÷òî ýòî áóäåò ñêàòûâàòüñÿ âñå íèæå è íèæå, â áîëåå æèäêîå,
 áîëåå äîáðîäóøíîå, áîëåå ñìûøëåíîå, áîëåå óþòíîå, áîëåå ïîñðåäñòâåííîå,
 áîëåå áåçðàçëè÷íîå, áîëåå êèòàéñêîå, áîëåå õðèñòèàíñêîå — ÷åëîâåê, áåç
 âñÿêîãî ñîìíåíèÿ, äåëàåòñÿ âñå «ëó÷øå»… Çäåñü è òàèòñÿ ðîê Åâðîïû — âìåñòå
 ñî ñòðàõîì ïåðåä ÷åëîâåêîì ìû óòðàòèëè è ëþáîâü ê íåìó, óâàæåíèå ê íåìó,
 íàäåæäó íà íåãî, äàæå âîëþ ê íåìó. Âèä ÷åëîâåêà îòíûíå óòîìëÿåò — ÷òî æå
 òàêîå ñåãîäíÿ íèãèëèçì, åñëè íå ýòî?.. Ìû óñòàëè îò ÷åëîâåêà…
 13
 — Íî âåðíåìñÿ íàçàä: ïðîáëåìà äðóãîãî èñòî÷íèêà «äîáðà», äîáðà, êàê åãî
 èçìûñëèë ñåáå ÷åëîâåê ressentiment, òðåáóåò ïîäâåäåíèÿ èòîãîâ. — ×òî ÿãíÿòà
 ïèòàþò çëîáó ê êðóïíûì õèùíûì ïòèöàì, ýòî íå êàæåòñÿ ñòðàííûì; íî îòñþäà
 âîâñå íå ñëåäóåò ñòàâèòü â óïðåê êðóïíûì õèùíûì ïòèöàì, ÷òî îíè õâàòàþò
 ìàëåíüêèõ ÿãíÿò. È åñëè ÿãíÿòà ãîâîðÿò ìåæäó ñîáîé: «Ýòè õèùíûå ïòèöû çëû; è
 òîò, êòî ìåíüøå âñåãî ÿâëÿåòñÿ õèùíîé ïòèöåé, êòî, íàïðîòèâ, ÿâëÿåòñÿ èõ
 ïðîòèâîïîëîæíîñòüþ, ÿãíåíêîì, — ðàçâå íå äîëæåí îí áûòü äîáðûì?» — òî íà
 òàêîå âîçäâèæåíèå èäåàëà íå÷åãî è âîçðàçèòü, ðàçâå ÷òî ñàìè õèùíûå ïòèöû
 âçãëÿíóò íà ýòî ñëåãêà íàñìåøëèâûì âçîðîì è ñêàæóò ñåáå, áûòü ìîæåò: «Ìû
 âîâñå íå ïèòàåì çëîáû ê íèì, ýòèì äîáðûì ÿãíÿòàì, ìû èõ ëþáèì äàæå: ÷òî
 ìîæåò áûòü âêóñíåå íåæíîãî ÿãíåíêà». — Òðåáîâàòü îò ñèëû, ÷òîáû îíà íå
 ïðîÿâëÿëà ñåáÿ êàê ñèëà, ÷òîáû îíà íå áûëà æåëàíèåì âîçîáëàäàíèÿ, æåëàíèåì
 óñìèðåíèÿ, æåëàíèåì ãîñïîäñòâà, æàæäîþ âðàãîâ, ñîïðîòèâëåíèé è òðèóìôîâ,
 ñòîëü æå áåññìûñëåííî, êàê òðåáîâàòü îò ñëàáîñòè, ÷òîáû îíà ïðîÿâëÿëà ñåáÿ
 êàê ñèëà. Íåêèé êâàíòóì ñèëû ÿâëÿåòñÿ òàêèì æå êâàíòóìîì ïîðûâà, âîëè,
 äåéñòâîâàíèÿ — áîëåå òîãî, îí è åñòü íå ÷òî èíîå, êàê ñàìî ýòî ïîáóæäåíèå,
 æåëàíèå, äåéñòâîâàíèå, è ëèøü âñëåäñòâèå ÿçûêîâîãî îáîëüùåíèÿ (è îêàìåíåâøèõ
 â íåì êîðåííûõ çàáëóæäåíèé ðàçóìà), êîòîðîå ïî íåäîðàçóìåíèþ ïîíèìàåò âñÿêîå
 äåéñòâîâàíèå êàê íå÷òî îáóñëîâëåííîå äåéñòâóþùèì, «ñóáúåêòîì», ìîæåò ýòî
 ïðåäñòàâëÿòüñÿ èíà÷å. Ñîâåðøåííî òàê æå, êàê íàðîä îòäåëÿåò ìîëíèþ îò åå
 ñâåðêàíèÿ è ïðèíèìàåò ïîñëåäíåå çà àêöèþ, çà äåéñòâèå íåêîåãî ñóáúåêòà,
 èìåíóåìîãî ìîëíèåé, òàê æå è íàðîäíàÿ ìîðàëü îòäåëÿåò ñèëó îò ïðîÿâëåíèé
 ñèëû, êàê åñëè áû çà ñèëüíûì íàëè÷åñòâîâàë íåêèé èíäèôôåðåíòíûé ñóáñòðàò,
 êîòîðûé áûë áû âîëåí ïðîÿâëÿòü ëèáî íå ïðîÿâëÿòü ñèëó. Íî òàêîãî ñóáñòðàòà
 íåò; íå ñóùåñòâóåò íèêàêîãî «áûòèÿ», ñêðûòîãî çà ïîñòóïêîì, äåéñòâîâàíèåì,
 ñòàíîâëåíèåì; «äåÿòåëü» ïðîñòî ïðèñî÷èíåí ê äåéñòâèþ — äåéñòâèå åñòü âñå. Ïî
 ñóòè, íàðîä óäâàèâàåò äåéñòâèå, âûíóæäàÿ ìîëíèþ ñâåðêàòü: ýòî —
 äåéñòâèå-äåéñòâèå; îäíî è òî æå ñâåðøåíèå îí ïîëàãàåò îäèí ðàç êàê ïðè÷èíó è
 çàòåì åùå îäèí ðàç êàê åå äåéñòâèå. Åñòåñòâîèñïûòàòåëè ïîñòóïàþò íå ëó÷øå,
 êîãäà îíè ãîâîðÿò: «ñèëà äâèãàåò, ñèëà ïðè÷èíÿåò» è òîìó ïîäîáíîå, — âñÿ
 íàøà íàóêà, íåñìîòðÿ íà åå ðàñ÷åòëèâîñòü, åå ñâîáîäó îò àôôåêòà, îêàçûâàåòñÿ
 åùå îáîëüùåííîé ÿçûêîì è íå èçáàâèëàñü îò ïîäñóíóòûõ åé óáëþäêîâ,
 «ñóáúåêòîâ» (òàêèì óáëþäêîì ÿâëÿåòñÿ, ê ïðèìåðó, àòîì, ðàâíûì îáðàçîì
 êàíòîâñêàÿ «âåùü â ñåáå»); ÷òî æå óäèâèòåëüíîãî â òîì, åñëè âûòåñíåííûå,
 ñêðûòî òëåþùèå àôôåêòû ìåñòè è íåíàâèñòè èñïîëüçóþò äëÿ ñåáÿ ýòó âåðó è íå
 ïîääåðæèâàþò, â ñóùíîñòè, íè îäíîé âåðû ñ áîëüøèì ðâåíèåì, ÷åì âåðó â òî,
 ÷òî ñèëüíûé âîëåí áûòü ñëàáûì, à õèùíàÿ ïòèöà — ÿãíåíêîì; âåäü òåì ñàìûì îíè
 çàíèìàþò ñåáå ïðàâî âìåíÿòü â âèíó õèùíîé ïòèöå òî, ÷òî îíà — õèùíàÿ
 ïòèöà… Êîãäà óãíåòåííûå, ðàñòîïòàííûå, ïîäâåðãøèåñÿ íàñèëèþ óâåùåâàþò ñåáÿ
 èç ìñòèòåëüíîé õèòðîñòè áåññèëèÿ: «áóäåì èíûìè, ÷åì çëûå, èìåííî, äîáðûìè! À
 äîáð âñÿêèé, êòî íå ñîâåðøàåò íàñèëèÿ, êòî íå îñêîðáëÿåò íèêîãî, êòî íå
 íàïàäàåò, êòî íå âîçäàåò çëîì çà çëî, êòî ïðåïîðó÷àåò ìåñòü Áîãó, êòî
 ïîäîáíî íàì äåðæèòñÿ â òåíè, êòî óêëîíÿåòñÿ îò âñåãî çëîãî, è âîîáùå
 íåìíîãîãî òðåáóåò îò æèçíè, ïîäîáíî íàì, òåðïåëèâûì, ñìèðåííûì, ïðàâåäíûì»,
 — òî õîëîäíîìó è íåïðåäóáåæäåííîìó ñëóõó ýòî çâó÷èò, ïî ñóòè, íå èíà÷å êàê:
 «ìû, ñëàáûå, ñëàáû, è íå÷åãî òóò; õîðîøî, åñëè ìû íå äåëàåì íè÷åãî òàêîãî,
 äëÿ ÷åãî ìû íåäîñòàòî÷íî ñèëüíû»; íî ýòà âúåäëèâàÿ êîíñòàòàöèÿ, ýòà
 ñìûøëåíîñòü ñàìîãî íèçøåãî ðàíãà, ïðèñóùàÿ äàæå íàñåêîìûì (êîòîðûå â ñëó÷àå
 áîëüøîé îïàñíîñòè ïðèêèäûâàþòñÿ äîõëûìè, ÷òîáû èçáåæàòü «ñëèøêîì ìíîãèõ»
 äåéñòâèé), âûðÿäèëàñü, áëàãîäàðÿ óêàçàííîé ôàáðèêàöèè ôàëüøèâûõ ìîíåò è
 ñàìîîäóðà÷èâàíèþ áåññèëèÿ, â ðîñêîøü ñàìîîòâåðæåííîé, óìîëêøåé, âûæèäàþùåé
 äîáðîäåòåëè, òî÷íî ñëàáîñòü ñàìîãî ñëàáîãî — ò. å. ñàìà åãî ñóùíîñòü, åãî
 äåÿòåëüíîñòü, âñÿ åãî åäèíñòâåííàÿ íåèçáåæíàÿ, íåðàçäåëüíàÿ äåéñòâèòåëüíîñòü
 — ïðåäñòàâëÿëà áû ñîáîþ íåêóþ äîáðîâîëüíóþ ïîâèííîñòü, íå÷òî ïîâîëåííîå,
 ïðåäïî÷òåííîå, íåêîå äåÿíèå, íåêóþ çàñëóãó. Ýòîò ñîðò ëþäåé èç èíñòèíêòà
 ñàìîñîõðàíåíèÿ, ñàìîóòâåðæäåíèÿ íóæäàåòñÿ â âåðå â èíäèôôåðåíòíîãî
 ôàêóëüòàòèâíîãî «ñóáúåêòà», â êîòîðîì ïî îáûêíîâåíèþ îñâÿùàåòñÿ âñÿêàÿ ëîæü.
 Ñóáúåêò (èëè, ãîâîðÿ ïîïóëÿðíåå, äóøà), äîëæíî áûòü, îòòîãî è áûë äîñåëå
 ëó÷øèì äîãìàòîì âåðû íà çåìëå, ÷òî îí äàâàë áîëüøèíñòâó ñìåðòíûõ, ñëàáûì è
 óãíåòåííûì âñÿêîãî ðîäà, âîçìîæíîñòü óòîí÷åííîãî ñàìîîáìàíà — òîëêîâàòü ñàìó
 ñëàáîñòü êàê ñâîáîäó, à ïðåâðàòíîñòè åå ñóùåñòâîâàíèÿ — êàê çàñëóãó.
 14
 Õî÷åò ëè êòî-íèáóäü ïîñìîòðåòü âíèç è âãëÿäåòüñÿ â ñåêðåò, êàê íà çåìëå
 ôàáðèêóþòñÿ èäåàëû? Ó êîãî õâàòèò äóõó íà ýòî?.. Íó, òàê ÷òî æ! Çäåñü
 îòêðûòûé âèä â ýòó òåìíóþ ìàñòåðñêóþ. Ïîäîæäèòå åùå ñ ìãíîâåíèå, ãîñïîäèí
 ëþáîñëàñòåö è ñîðâèãîëîâà: Âàø ãëàç äîëæåí ñïåðâà ïðèâûêíóòü ê ýòîìó
 ôàëüøèâîìó ïåðåëèâ÷àòîìó ñâåòó… Òàê! Äîâîëüíî! Ãîâîðèòå òåïåðü! ×òî
 ïðîèñõîäèò òàì, âíèçó? Ðàññêàçûâàéòå, ÷òî Âû âèäèòå, ÷åëîâåê îïàñíåéøåãî
 ëþáîïûòñòâà, — òåïåðü ÿ òîò, êòî áóäåò Âàñ ñëóøàòü. —
 — «ß íè÷åãî íå âèæó, íî ÿ òåì áîëüøå ñëûøó. Ýòî âêðàä÷èâûé, êîâàðíûé,
 åäâà ðàçëè÷èìûé øåïîò è øóøóêàíüå âî âñåõ óãëàõ è çàêîóëêàõ. Ìíå êàæåòñÿ,
 ÷òî çäåñü ëãóò; êàæäûé çâóê ëèïíåò îò îáñàõàðåííîé íåæíîñòè. Ñëàáîñòü
 ñëåäóåò ïåðåëãàòü â çàñëóãó, ýòî áåññïîðíî — ñ ýòèì îáñòîèò òàê, êàê Âû
 ãîâîðèëè», —
 — Äàëüøå!
 — «à áåññèëèå, êîòîðîå íå âîçäàåò, — â «äîáðîòó»; òðóñëèâóþ ïîäëîñòü —
 â «ñìèðåíèå»; ïîä÷èíåíèå òåì, êîãî íåíàâèäÿò, — â «ïîñëóøàíèå» (èìåííî òîìó,
 î êîì îíè ãîâîðÿò, ÷òî îí ïðåäïèñûâàåò ýòî ïîä÷èíåíèå, — îíè èìåíóþò åãî
 Áîãîì). Áåçîáèäíîñòü ñëàáîãî, ñàìà òðóñîñòü, êîòîðîé ó íåãî âäîñòàëü, åãî
 ïîïðîøàéíè÷åñòâî, åãî íåèçáåæíàÿ ó÷àñòü áûòü âñåãäà îæèäàþùèì ïîëó÷àåò çäåñü
 ñëèøêîì ëàäíîå íàèìåíîâàíèå — «òåðïåíèå», îíà ñòîëü æå ëàäíî çîâåòñÿ
 äîáðîäåòåëüþ; íåóìåíèå îòîìñòèòü çà ñåáÿ íàçûâàåòñÿ íåæåëàíèåì ìñòèòü, ìîæåò
 áûòü, äàæå ïðîùåíèåì («èáî îíè íå âåäàþò, ÷òî òâîðÿò, — òîëüêî ìû âåäàåì,
 ÷òî îíè òâîðÿò!»). Ãîâîðÿò òàêæå î «ëþáâè ê âðàãàì ñâîèì» — è ïîòåþò ïðè
 ýòîì». —
 — Äàëüøå!
 — «Îíè óáîãè, íåò íèêàêîãî ñîìíåíèÿ, âñå ýòè øåïòóíû è ïîäïîëüíûå
 ôàëüøèâîìîíåò÷èêè, õîòÿ èì è òåïëî íà êîðòî÷êàõ äðóã âîçëå äðóãà, — íî îíè
 ãîâîðÿò ìíå, ÷òî èõ óáîæåñòâî åñòü çíàê Áîæüåãî èçáðàííè÷åñòâà è îòëè÷èÿ,
 ÷òî áüþò êàê ðàç òåõ ñîáàê, êîòîðûõ áîëüøå âñåãî ëþáÿò; ýòî óáîæåñòâî, ìîæåò
 ñòàòüñÿ, åñòü òàêæå íåêàÿ ïîäãîòîâêà, ýêçàìåí, âûó÷êà, ìîæåò ñòàòüñÿ, è
 íå÷òî áîëüøåå — íå÷òî òàêîå, ÷òî îäíàæäû áóäåò âîçìåùåíî è ñ îãðîìíûìè
 ïðîöåíòàìè âûïëà÷åíî çîëîòîì, íåò! ñ÷àñòüåì. Ýòî íàçûâàþò îíè
 «áëàæåíñòâîì»».
 — Äàëüøå!
 — «Òåïåðü îíè äàþò ìíå ïîíÿòü, ÷òî îíè íå òîëüêî ëó÷øå, ÷åì ñèëüíûå
 ìèðà ñåãî, ãîñïîäà çåìëè, ÷üè ïëåâêè èì íàäëåæèò ëèçàòü (íå èç ñòðàõà, âîâñå
 íå èç ñòðàõà! íî ïîíåæå Áîã âåëèò ïî÷èòàòü âñÿêîå íà÷àëüñòâî), — ÷òî îíè íå
 òîëüêî ëó÷øå, íî ÷òî è èì «ëó÷øå», âî âñÿêîì ñëó÷àå îäíàæäû áóäåò ëó÷øå. Íî
 äîâîëüíî! äîâîëüíî! ß íå âûíîøó áîëüøå ýòîãî. Ñêâåðíûé âîçäóõ! Ñêâåðíûé
 âîçäóõ! Ýòà ìàñòåðñêàÿ, ãäå ôàáðèêóþò èäåàëû, — ìíå êàæåòñÿ, îíà âñÿ
 ïðîâîíÿëàñü ëîæüþ».
 — Íåò! Åùå ìãíîâåíèå! Âû íè÷åãî åùå íå ñêàçàëè î øåäåâðå ýòèõ
 ÷åðíîêíèæíèêîâ, êîòîðûå èç âñÿêîé ñàæè èçãîòîâëÿþò áåëèëà, ìîëîêî è
 íåâèííîñòü, — ðàçâå Âû íå çàìåòèëè, â ÷åì ñîñòîèò ó íèõ âåðõ óòîí÷åííîñòè,
 ñàìàÿ ñìåëàÿ, ñàìàÿ òîíêàÿ, ñàìàÿ îñòðîóìíàÿ, ñàìàÿ ëæèâàÿ èõ àðòèñòè÷åñêàÿ
 óëîâêà? Ñëóøàéòå æå âíèìàòåëüíî! Ýòè ïîäâàëüíûå êðûñû, íàáèòûå ìåñòüþ è
 íåíàâèñòüþ, — ÷òî æå èìåííî äåëàþò îíè èç ìåñòè è íåíàâèñòè? Ñëûøàëè ëè Âû
 êîãäà-ëèáî ýòè ñëîâà? Ðàçâå ïðèøëî áû Âàì â ãîëîâó, äîâåðÿÿ ëèøü èõ ñëîâàì,
 ÷òî Âû íàõîäèòåñü ñïëîøü è ðÿäîì ñðåäè ëþäåé ressentiment?..
 — «ß ïîíèìàþ, ÿ ñíîâà íàâîñòðÿþ óøè (àõ! àõ! àõ! è çàæèìàþ íîñ). Òîëüêî
 òåïåðü è ñëûøó ÿ, ÷òî îíè ñòîëü ÷àñòî óæå ãîâîðèëè: «Ìû, äîáðûå, — ìû
 ïðàâåäíû», — òî, ÷åãî îíè òðåáóþò, îíè íàçûâàþò íå âîçìåçäèåì, íî
 «òîðæåñòâîì ñïðàâåäëèâîñòè»; òî, ÷òî îíè íåíàâèäÿò, ýòî íå âðàã èõ, íåò! îíè
 íåíàâèäÿò «íåñïðàâåäëèâîñòü», «áåçáîæèå»; òî, âî ÷òî îíè âåðÿò è íà ÷òî
 íàäåþòñÿ, åñòü íå íàäåæäà íà ìåñòü, íå óïîåíèå ñëàäêîé ìåñòüþ ( — «ñëàäêîé,
 êàê ìåä», íàçûâàë åå óæå Ãîìåð), íî ïîáåäà Áîãà, ñïðàâåäëèâîãî Áîãà íàä
 áåçáîæíèêàìè; òî, ÷òî îñòàåòñÿ èì ëþáèòü íà çåìëå, ýòî íå èõ áðàòüÿ â
 íåíàâèñòè, íî èõ «áðàòèÿ âî ëþáâè», êàê ãîâîðÿò îíè, âñå äîáðûå è ïðàâåäíûå
 íà çåìëå».
 — À êàê íàçûâàþò îíè òî, ÷òî ñëóæèò èì óòåøåíèåì îò âñåõ æèçíåííûõ
 ñòðàäàíèé, — ñâîþ ôàíòàñìàãîðèþ îãîâîðåííîãî áóäóùåãî áëàæåíñòâà?
 — «Êàê? Íå îñëûøàëñÿ ëè ÿ? Îíè èìåíóþò ýòî «Ñòðàøíûì ñóäîì»,
 ïðèøåñòâèåì èõ öàðñòâà, «Öàðñòâà Áîæèÿ», — à ïîêà ÷òî îíè æèâóò «â âåðå», «â
 ëþáâè», «â íàäåæäå»».
 — Äîâîëüíî! Äîâîëüíî!
 15
  âåðå âî ÷òî?  ëþáâè ê ÷åìó?  íàäåæäå íà ÷òî? — Ýòè ñëàáûå —
 êîãäà-íèáóäü è îíè çàõîòÿò áûòü ñèëüíûìè, — ýòî áåññïîðíî, êîãäà-íèáóäü
 ãðÿäåò è èõ «Öàðñòâèå» — êàê ñêàçàíî, îíî íàçûâàåòñÿ ó íèõ ïðîñòî «Öàðñòâèå
 Áîæèå»: íà òî âåäü è ïðåäñòàåøü âî âñåì ñòîëü ñìèðåííûì! Óæå äëÿ òîãî, ÷òîáû
 ïåðåæèòü ýòî, ïîòðåáíà äîëãàÿ æèçíü, ñâåðõ ñìåðòè — ïîòðåáíà äàæå âå÷íàÿ
 æèçíü, ÷òîáû ìîæíî áûëî âå÷íî âîçíàãðàæäàòü ñåáÿ â «Öàðñòâèè Áîæüåì» çà òó
 çåìíóþ æèçíü «â âåðå, â ëþáâè, â íàäåæäå». Âîçíàãðàæäàòü çà ÷òî?
 Âîçíàãðàæäàòü ÷åì?.. Äàíòå, ñäàåòñÿ ìíå, æåñòîêî îøèáñÿ, êîãäà îí ñ
 âãîíÿþùåé â îòîðîïü îòêðîâåííîñòüþ ïðîñòàâèë íàä âðàòàìè ñâîåãî Àäà íàäïèñü:
 «è ìåíÿ ñîòâîðèëà âå÷íàÿ ëþáîâü», — íàä âðàòàìè õðèñòèàíñêîãî Ðàÿ ñ åãî
 «âå÷íûì áëàæåíñòâîì» ìîãëà áû, âî âñÿêîì ñëó÷àå ñ áîëüøèì ïðàâîì, ñòîÿòü
 íàäïèñü: «è ìåíÿ ñîòâîðèëà âå÷íàÿ íåíàâèñòü» — äîïóñòèâ, ÷òî íàä âðàòàìè,
 âåäóùèìè êî ëæè, ìîãëà áû ñòîÿòü èñòèíà! Èáî ÷òî åñòü áëàæåíñòâî òîãî ðàÿ?..
 Ìû, äîëæíî áûòü, ñóìåëè áû óæå óãàäàòü ýòî; íî ëó÷øå, åñëè íàì âûðàçèòåëüíî
 çàñâèäåòåëüñòâóåò ýòî àâòîðèòåò, íå ïîäëåæàùèé â òàêèõ âåùàõ íèêàêîìó
 ïðåíåáðåæåíèþ, Ôîìà Àêâèíñêèé, âåëèêèé ó÷èòåëü è ñâÿòîé. «Beati in regno
 coelesti, — ãîâîðèò îí êðîòêî, òî÷íî àãíåö, — videbunt poenas damnatorum, ut
 beatitudo illis magis complaceat». Èëè óãîäíî ëè óñëûøàòü ýòî â áîëåå
 êîíöåíòðèðîâàííîé òîíàëüíîñòè, èç óñò òîðæåñòâóþùåãî îòöà öåðêâè, êîòîðûé íå
 ðåêîìåíäîâàë ñâîèì õðèñòèàíàì æåñòîêèå íàñëàæäåíèÿ ïóáëè÷íûõ çðåëèù — îò÷åãî
 æå? «Âåäü âåðà äàåò íàì ãîðàçäî áîëüøå, — ãîâîðèò îí (de spectac. ñ. 29
 ss.), — ãîðàçäî áîëåå ñèëüíîå; áëàãîäàðÿ èñêóïëåíèþ íàì âåäü çàïîâåäàíû
 ñîâñåì èíûå ðàäîñòè; âìåñòî àòëåòîâ ó íàñ åñòü ñâîè ìó÷åíèêè; à õî÷åòñÿ íàì
 êðîâè, ÷òî æ, ìû èìååì êðîâü Õðèñòîâó… À ÷òî æäåò íàñ â äåíü Åãî
 ïðèøåñòâèÿ, Åãî òîðæåñòâà!» — è âîò æå, îí ïðîäîëæàåò, ñåé âîñõèùåííûé
 âèçèîíåð: «At enim supersunt alia spectacula, ille ultimus et perpetuus
 judicii dies, ille nationibus insperatus, ille derisus, cum tanta saeculi
 vetustas et tot ejus nativitates uno igne haurientur. Quae tunc spectaculi
 latitudo! Quid admirer! Quid rideam! Ubi gaudeam! Ubi exultem, spectans tot
 et tantos reges, qui ein coelum recepti nuntiabantur, cum ipso Jove et ipsis
 suis testibus in imis tenebris congemescentes! Item praesides (íàìåñòíèêè
 ïðîâèíöèé) persecutores dominici nominis saevioribus quam ipsi flammis
 saevierunt insultantibus contra Christianos liquescentes! Quos praeterea
 sapientes illos philosophos coram discipulis suis una conflagrantibus
 erubescentes, quibus nihil ad deum pertinere suadebant, quibus animas aut
 nullas aut non in pristina corpora redituras affirabant! Etiam poåtas non ad
 Rhadamanti nec ad Minois, sed ad inopinati Christi tribunal palpitantes!
 Tunc magis tragoedi audiendi, magis scilicet vocales (ãîëîñîì âûøå îáû÷íîãî,
 íåèñïðàâèìûå êðèêóíû) in sua propria calamitate; tunc histriones
 cognoscendi, solutiores multo per ignem; tunc spectandus auriga in flammea
 rota totus rubens, tunc xystici contemplandi non in gymnasiis, sed in igne
 jaculati, nisi quod ne tunc quidem illos velim vivos, ut qui malim ad eos
 potius conspectum insatiabilem conferre, qui in dominum desaevierunt. «Hic
 est ille», dicam, «fabri aut quaestuariae filius (êàê ïîêàçûâàåò âñå
 ïîñëåäóþùåå, à â îñîáåííîñòè ýòî èçâåñòíîå èç Òàëìóäà îáîçíà÷åíèå ìàòåðè
 Èèñóñà, ñ ýòîãî ìåñòà Òåðòóëëèàí èìååò â âèäó åâðååâ) sabbati destructor,
 Samarites et daemonium habens. Hic est, quem a Juda redemistis, hic est ille
 arundine et colaphis diverberatus, sputamentis dedecoratus, felle et aceto
 potatus. Hic est, quem clam discentes subripuerunt, ut resurrexisse dicatur
 vel hortulanus detraxit, ne lactucae suae frequentia commeantium
 laederentur». Ut talia spectes, ut talibus exultes, quis tibi praetor aut
 consul aut quaestor aut sacerdos de sua liberalitate praestabit? Et tamen
 haec jam habemus quodammodo per fidem spiritu imaginante repraesentata.
 Ceterum qualia illa sunt, quae nec oculus vidit nec auris audivit nec in cor
 hominis ascenderunt? (1 Êîð. 2, 9). Credo circo et utraque cavea (â ïåðâîì è
 ÷åòâåðòîì ÿðóñå èëè, ïî ìíåíèþ äðóãèõ, íà êîìè÷åñêîé è òðàãè÷åñêîé ñöåíå) et
 omni stadio gratiora». — Per fidem; òàê è íàïèñàíî.
 16
 Ïîäâåäåì èòîãè. Îáå ïðîòèâîïîñòàâëåííûå öåííîñòè — «õîðîøåå è ïëîõîå»,
 «äîáðîå è çëîå» — áèëèñü íà çåìëå òûñÿ÷åëåòíèì ñìåðòíûì áîåì; è õîòÿ
 íåñîìíåííî òî, ÷òî âòîðàÿ öåííîñòü äàâíî óæå âçÿëà âåðõ, âñå-òàêè è òåïåðü
 åùå íåò íåäîñòàòêà â ìåñòàõ, ãäå áîðüáà ïðîäîëæàåòñÿ âíè÷üþ. Ìîæíî áû áûëî
 ñêàçàòü äàæå, ÷òî îíà òåì âðåìåíåì âîçíåñëàñü âñå âûøå è îòòîãî ñòàëà âñå
 ãëóáæå, âñå äóõîâíåå: òàê ÷òî íûí÷å, äîëæíî áûòü, íåò áîëåå ðåøàþùåãî
 ïðèçíàêà «âûñøåé íàòóðû», íàòóðû áîëåå äóõîâíîé, íåæåëè ïðåäñòàâëÿòü ñîáîþ
 ðàçëàä â ýòîì ñìûñëå è áûòü âñå åùå äåéñòâèòåëüíîé àðåíîé áîðüáû äëÿ
 íàçâàííûõ ïðîòèâîïîëîæíîñòåé. Ñèìâîë ýòîé îîðüèû, çàïå÷àòëåííûé â ïèñüìåíàõ,
 êîòîðûå ïîâåðõ âñåé ÷åëîâå÷åñêîé èñòîðèè ñîõðàíèëè äî íàñòîÿùåãî âðåìåíè
 ðàçáîð÷èâîñòü, íàçûâàåòñÿ: «Ðèì ïðîòèâ Èóäåè, Èóäåÿ ïðîòèâ Ðèìà» — äî ñèõ
 ïîð íå áûëî ñîáûòèÿ áîëåå âåëèêîãî, ÷åì ýòà áîðüáà, ýòà ïîñòàíîâêà âîïðîñà,
 ýòî ñìåðòåëüíîå ïðîòèâîðå÷èå.  åâðåå Ðèì îùóòèë íå÷òî âðîäå ñàìîé
 ïðîòèâîåñòåñòâåííîñòè, êàê áû ñâîåãî ìîíñòðà-àíòèïîäà; â Ðèìå åâðåé ñ÷èòàëñÿ
 «óëè÷åííûì â íåíàâèñòè êî âñåìó ðîäó ÷åëîâå÷åñêîìó»: è ñ ïîëíûì ïðàâîì,
 ïîñêîëüêó åñòü ïîëíîå ïðàâî íà òî, ÷òîáû ñâÿçûâàòü áëàãîïîëó÷èå è áóäóùíîñòü
 ðîäà ÷åëîâå÷åñêîãî ñ áåçóñëîâíûì ãîñïîäñòâîì àðèñòîêðàòè÷åñêèõ öåííîñòåé,
 ðèìñêèõ öåííîñòåé. ×òî æå, íàïðîòèâ, ÷óâñòâîâàëè ê Ðèìó åâðåè? Ýòî
 óãàäûâàåòñÿ ïî òûñÿ÷å ñèìïòîìîâ; íî äîñòàòî÷íî è òîãî, ÷òîáû ñíîâà ïðèíÿòü
 âî âíèìàíèå èîàíîâñêèé Àïîêàëèïñèñ, ýòîò íàèáîëåå îïóñòîøèòåëüíûé èç âñåõ
 ïðèñòóïîâ ñëîâåñíîñòè, â êîòîðûõ ïîâèííà ìåñòü. (Íå áóäåì, âïðî÷åì,
 íåäîîöåíèâàòü ãëóáèííóþ ïîñëåäîâàòåëüíîñòü õðèñòèàíñêîãî èíñòèíêòà,
 ïðèïèñàâøåãî àâòîðñòâî ýòîé êíèãè íåíàâèñòè êàê ðàç ó÷åíèêó ëþáâè, òîìó
 ñàìîìó, êîòîðîìó îí ïîäàðèë âëþáëåííî-ìå÷òàòåëüíîå Åâàíãåëèå: çäåñü åñòü
 äîëÿ ïðàâäû, ñêîëüêî áû ëèòåðàòóðíîãî ìîøåííè÷åñòâà íè áûëî çàòðà÷åíî äëÿ
 ýòîé öåëè). Âåäü ðèìëÿíå áûëè ñèëüíû è çíàòíû â òàêîé ñòåïåíè, êàê äî ñèõ
 ïîð íå òîëüêî íå áûëî, íî è íå ãðåçèëîñü íèêîãäà íà çåìëå. Êàæäûé ñëåä,
 îñòàâëåííûé èìè, êàæäàÿ íàäïèñü âîñõèùàåò, åñëè äîïóñòèòü, ÷òî óäàåòñÿ
 îòãàäàòü, ÷òî èìåííî ïèøåò òóò. Åâðåè, íàïðîòèâ, áûëè òåì ñâÿùåííè÷åñêèì
 íàðîäîì ressentiment par excellence, â êîòîðîì æèëà áåñïðèìåðíàÿ
 íàðîäíî-ìîðàëüíàÿ ãåíèàëüíîñòü; äîñòàòî÷íî ëèøü ñðàâíèòü ñ åâðåÿìè
 ðîäñòâåííî-îäàðåííûå íàðîäû, ñêàæåì êèòàéöåâ èëè íåìöåâ, ÷òîáû
 ïî÷óâñòâîâàòü, ÷òî åñòü ïåðâîãî ðàíãà, à ÷òî ïÿòîãî. Êòî æå èç íèõ ïîáåäèë
 òåì âðåìåíåì, Ðèì èëè Èóäåÿ? Íî âåäü îá ýòîì íå ìîæåò áûòü è ðå÷è: ïóñòü
 òîëüêî âñïîìíÿò, ïåðåä êåì ïðåêëîíÿþòñÿ íûí÷å â ñàìîì Ðèìå êàê ïåðåä
 âîïëîùåíèåì âñåõ âûñøèõ öåííîñòåé — è íå òîëüêî â Ðèìå, íî ïî÷òè íà ïîëîâèíå
 çåìíîãî øàðà, âñþäó, ãäå ÷åëîâåê ñòàë ëèáî õî÷åò ñòàòü ðó÷íûì, — ïåðåä òðåìÿ
 åâðåÿìè, êàê èçâåñòíî, è îäíîé åâðåéêîé (ïåðåä Èèñóñîì èç Íàçàðåòà, ðûáàêîì
 Ïåòðîì, êîâðîâùèêîì Ïàâëîì è ìàòåðüþ íàçâàííîãî Èèñóñà, çîâóùåéñÿ Ìàðèÿ).
 Ýòî âåñüìà ïðèìå÷àòåëüíî: Ðèì, áåç âñÿêîãî ñîìíåíèÿ, ïîíåñ ïîðàæåíèå.
 Ïðàâäà, â ýïîõó Ðåíåññàíñà ïðîèçîøëî áëèñòàòåëüíî-æóòêîå ïðîáóæäåíèå
 êëàññè÷åñêîãî èäåàëà, ïðåèìóùåñòâåííîãî ñïîñîáà îöåíêè âñåõ âåùåé: ñàì Ðèì
 çàøåâåëèëñÿ, êàê ðàçáóæåííûé ëåòàðãèê, ïîä äàâëåíèåì íîâîãî, íàäñòðîå÷íîãî
 èóäàèçèðîâàííîãî Ðèìà, ÿâëÿâøåãî àñïåêò íåêîé ýêóìåíè÷åñêîé ñèíàãîãè è
 èìåíóåìîãî «öåðêîâüþ», — íî òîò÷àñ æå ñíîâà âîñòîðæåñòâîâàëà Èóäåÿ,
 áëàãîäàðÿ òîìó îñíîâàòåëüíî ïëåáåéñêîìó (íåìåöêîìó è àíãëèéñêîìó) äâèæåíèþ
 ressentiment, êîòîðîå íàçûâàþò Ðåôîðìàöèåé, âêëþ÷àÿ ñþäà è òî, ÷òî äîëæíî
 áûëî âîñïîñëåäîâàòü çà íåþ: âîññòàíîâëåíèå öåðêâè — âîññòàíîâëåíèå òàêæå è
 äðåâíåãî ìîãèëüíîãî ïîêîÿ êëàññè÷åñêîãî Ðèìà.  êàêîì-òî äàæå áîëåå
 ðåøèòåëüíîì è ãëóáîêîì ñìûñëå, ÷åì òîãäà, Èóäåÿ åùå ðàç îäåðæàëà âåðõ íàä
 êëàññè÷åñêèì èäåàëîì ñ ôðàíöóçñêîé ðåâîëþöèåé: ïîñëåäíåå ïîëèòè÷åñêîå
 äâîðÿíñòâî, ñóùåñòâîâàâøåå â Åâðîïå, äâîðÿíñòâî ñåìíàäöàòîãî è
 âîñåìíàäöàòîãî ôðàíöóçñêèõ ñòîëåòèé, ïàëî ïîä óäàðàìè íàðîäíûõ èíñòèíêòîâ
 ressentiment — íèêîãäà åùå íà çåìëå íå ðàçäàâàëîñü áîëüøåãî ëèêîâàíèÿ, áîëåå
 øóìíîãî âîîäóøåâëåíèÿ! Ïðàâäà, â ýòîé ñóìàòîõå ñëó÷èëîñü ñàìîå ÷óäîâèùíîå,
 ñàìîå íåîæèäàííîå: ñàì àíòè÷íûé èäåàë âûñòóïèë âî ïëîòè è â íåñëûõàííîì
 âåëèêîëåïèè ïåðåä âçîðîì è ñîâåñòüþ ÷åëîâå÷åñòâà, — è ñíîâà, ñèëüíåå, ïðîùå,
 ïðîíèêíîâåííåå, ÷åì êîãäà-ëèáî, ïðîãðåìåë â îòâåò íà ñòàðûé ëîçóíã ëæè
 ressentiment î ïðåèìóùåñòâå áîëüøèíñòâà, â îòâåò íà âîëþ ê íèçèíàì, ê
 óíèæåíèþ, ê óðàâíèëîâêå, ê ñêàòó è çàêàòó ÷åëîâåêà ñòðàøíûé è
 îáâîðîæèòåëüíûé âñòðå÷íûé ëîçóíã î ïðåèìóùåñòâå ìåíüøèíñòâà! Êàê ïîñëåäíåå
 çíàìåíèå äðóãîãî ïóòè ÿâèëñÿ Íàïîëåîí, ýòîò ñàìûé åäèíîëè÷íûé è ñàìûé
 çàïîçäàëûé ÷åëîâåê èç êîãäà-ëèáî áûâøèõ, è â íåì âîïëîùåííàÿ ïðîáëåìà
 àðèñòîêðàòè÷åñêîãî èäåàëà ñàìîãî ïî ñåáå — ïóñòü æå ïîðàçìûñëÿò íàä òåì, ÷òî
 ýòî çà ïðîáëåìà: Íàïîëåîí, ýòîò ñèíòåç íå÷åëîâåêà è ñâåðõ÷åëîâåêà…
 17
 Ìèíîâàëî ëè ýòî? Áûëî ëè ýòî âåëè÷àéøåå èç âñåõ ïðîòèâîðå÷èé èäåàëà
 îòëîæåíî òåì ñàìûì íà âñå âðåìåíà ad acta? Èëè òîëüêî îòñðî÷åíî, íàäîëãî
 îòñðî÷åíî?.. Íå äîëæåí ëè êîãäà-íèáóäü ñíîâà çàïûëàòü ñòàðûé ïîæàð ñ ãîðàçäî
 áîëåå ñòðàøíîé, äîëüøå íàêîïëåííîé ñèëîé? Áîëüøå: íå âïîðó ëè áûëî áû èçî
 âñåõ ñèë æåëàòü êàê ðàç ýòîãî? äàæå âçûñêèâàòü? äàæå ïîîùðÿòü?.. Êòî,
 ïîäîáíî ìîèì ÷èòàòåëÿì, ñòàíåò íà ýòîì ìåñòå îáäóìûâàòü è äîäóìûâàòü
 ñêàçàííîå, òîò åäâà ëè ñêîðî ïîêîí÷èò ñ ýòèì — âïîëíå äîñòàòî÷íîå îñíîâàíèå
 äëÿ ìåíÿ ñàìîìó ïîêîí÷èòü ñ ýòèì, ïðåäïîëîæèâ, ÷òî óæå äàâíî ñòàëî èñïîäâîëü
 ÿñíî, ÷åãî ÿ õî÷ó, ÷åãî èìåííî ÿ õî÷ó òåì îïàñíûì ëîçóíãîì, êîòîðûé âïèñàí â
 ïëîòü ìîåé ïîñëåäíåé êíèãè: «Ïî òó ñòîðîíó äîáðà è çëà»… Ýòî, ïî ìåíüøåé
 ìåðå, íå çíà÷èò: «ïî òó ñòîðîíó õîðîøåãî è ïëîõîãî». — —
 Ïðèìå÷àíèå. ß ïîëüçóþñü ñëó÷àåì, êîòîðûé äàåò ìíå ýòî ðàññìîòðåíèå,
 ÷òîáû ïóáëè÷íî è îôèöèàëüíî âûðàçèòü ïîæåëàíèå, âûñêàçûâàâøååñÿ ìíîþ äî ñèõ
 ïîð ëèøü â ñëó÷àéíûõ áåñåäàõ ñ ó÷åíûìè: èìåííî, ÷òî êàêîé-íèáóäü ôèëîñîôñêèé
 ôàêóëüòåò ìîã áû ñòÿæàòü ñåáå ÷åñòü ñåðèåé àêàäåìè÷åñêèõ êîíêóðñîâ â
 ïîîùðåíèå øòóäèé ïî èñòîðèè ìîðàëè; äîëæíî áûòü, ñàìà ýòà êíèãà ïîñëóæèò
 òîìó, ÷òîáû äàòü ìîùíûé ñòèìóë êàê ðàç â óêàçàííîì íàïðàâëåíèè. Â
 ïðåäâèäåíèè òàêîé âîçìîæíîñòè ïóñòü áóäåò ïðåäëîæåí ñëåäóþùèé âîïðîñ: îí â
 ðàâíîé ìåðå çàñëóæèâàåò âíèìàíèÿ ôèëîëîãîâ è èñòîðèêîâ, êàê è ñîáñòâåííî
 ïðîôåññèîíàëüíûõ ôèëîñîôîâ.
 «Êàêèå óêàçàíèÿ äàåò ÿçûêîçíàíèå, â îñîáåííîñòè ýòèìîëîãè÷åñêîå
 èññëåäîâàíèå ïî ÷àñòè èñòîðèè ðàçâèòèÿ ìîðàëüíûõ ïîíÿòèé?»
 — Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ðàçóìååòñÿ, ñòîëü æå íåîáõîäèìî ïðèâëå÷ü ê ýòîé
 ïðîáëåìå (î öåííîñòè ñóùåñòâîâàâøèõ äîñåëå ðàñöåíîê öåííîñòè) ôèçèîëîãîâ è
 âðà÷åé; ïðè÷åì ôèëîñîôàì-ñïåöèàëèñòàì è â ýòîì îñîáîì ñëó÷àå ìîæåò áûòü
 ïðåäîñòàâëåíà ðîëü õîäàòàåâ è ïîñðåäíèêîâ, åñëè èì â öåëîì óäàñòñÿ
 ïðåîáðàçèòü ñòîëü ÷îïîðíîå èçíà÷àëüíî è íåäîâåð÷èâîå îòíîøåíèå ìåæäó
 ôèëîñîôèåé, ôèçèîëîãèåé è ìåäèöèíîé â äðóæåëþáíåéøèé è ïëîäîòâîðíåéøèé îáìåí
 ìûñëÿìè. Â ñàìîì äåëå, âñå ñêðèæàëè áëàã, âñå «òû äîëæåí», èçâåñòíûå èñòîðèè
 èëè ýòíîëîãè÷åñêîìó èññëåäîâàíèþ, íóæäàþòñÿ ïðåæäå âñåãî â ôèçèîëîãè÷åñêîì
 îñâåùåíèè è òîëêîâàíèè, áîëüøå, âî âñÿêîì ñëó÷àå, ÷åì â ïñèõîëîãè÷åñêîì;
 ðàâíûì îáðàçîì âñå îíè ïîäëåæàò êðèòèêå ñî ñòîðîíû ìåäèöèíñêîé íàóêè.
 Âîïðîñ: ÷åãî ñòîèò òà èëè èíàÿ ñêðèæàëü áëàã è ìîðàëü? — òðåáóåò ïîñòàíîâêè
 â ñàìûõ ðàçëè÷íûõ ïåðñïåêòèâàõ; ãëàâíûì îáðàçîì íå óäàåòñÿ äîñòàòî÷íî òîíêî
 ðàçîáðàòü: «äëÿ ÷åãî ñòîèò?» Ñêàæåì, íå÷òî òàêîå, ÷òî èìååò ÿâíóþ öåííîñòü ñ
 òî÷êè çðåíèÿ âîçìîæíûõ øàíñîâ íà äîëãîâå÷íîñòü êàêîé-ëèáî ðàñû (èëè ñ òî÷êè
 çðåíèÿ ðîñòà åå ïðèñïîñîáëÿåìîñòè ê îïðåäåëåííîìó êëèìàòó, èëè æå ñîõðàíåíèÿ
 íàèáîëüøåãî ÷èñëà), âîâñå íå îáëàäàåò òîþ æå öåííîñòüþ, êîãäà ðå÷ü èäåò î
 ôîðìèðîâàíèè áîëåå ñèëüíîãî òèïà. Áëàãîïîëó÷èå áîëüøèíñòâà è áëàãîïîëó÷èå
 ìåíüøèíñòâà ñóòü ïðîòèâîïîëîæíûå òî÷êè çðåíèÿ öåííîñòè: ñ÷èòàòü ïåðâóþ ñàìó
 ïî ñåáå áîëåå âûñîêîêà÷åñòâåííîé — ýòî ìû ïðåäîñòàâèì íàèâíîñòè àíãëèéñêèõ
 áèîëîãîâ… Âñåì íàóêàì ïðåäñòîèò îòíûíå ïîäãîòàâëèâàòü áóäóùóþ çàäà÷ó
 ôèëîñîôà, ïîíèìàÿ ýòó çàäà÷ó â òîì ñìûñëå, ÷òî ôèëîñîôó íàäëåæèò ðåøèòü
 ïðîáëåìó öåííîñòè, ÷òî åìó íàäëåæèò îïðåäåëèòü òàáåëü î öåííîñòíûõ ðàíãàõ. —

ÐÀÑÑÌÎÒÐÅÍÈÅ ÂÒÎÐÎÅ

 «ÂÈÍÀ», «ÍÅ×ÈÑÒÀß ÑÎÂÅÑÒÜ» È ÂѨ, ×ÒÎ ÑÐÎÄÍÈ ÈÌ
 1
 Âûäðåññèðîâàòü æèâîòíîå, ñìåþùåå îáåùàòü, — íå åñòü ëè ýòî êàê ðàç òà
 ïàðàäîêñàëüíàÿ çàäà÷à, êîòîðóþ ïîñòàâèëà ñåáå ïðèðîäà îòíîñèòåëüíî ÷åëîâåêà?
 íå åñòü ëè ýòî ñîáñòâåííî ïðîáëåìà ÷åëîâåêà?.. ×òî ïðîáëåìà ýòà äî íåêîòîðîé
 ñòåïåíè ðåøåíà, íàâåðíÿêà ïîêàæåòñÿ òåì óäèâèòåëüíåå òîìó, êòî âäîâîëü óìååò
 îòäàâàòü äîëæíîå ïðîòèâîäåéñòâóþùåé ñèëå, ñèëå çàáûâ÷èâîñòè. Çàáûâ÷èâîñòü íå
 ÿâëÿåòñÿ ïðîñòîé vis inertiae, êàê ïîëàãàþò âåðõîãëÿäû; ñêîðåå, îíà åñòü
 àêòèâíàÿ, â ñòðîæàéøåì ñìûñëå ïîçèòèâíàÿ ñäåðæèâàþùàÿ ñïîñîáíîñòü, êîòîðîé
 ñëåäóåò ïðèïèñàòü òî, ÷òî âñå ïåðåæèâàåìîå, èñïûòûâàåìîå, âîñïðèíèìàåìîå
 íàìè â ñîñòîÿíèè ïåðåâàðèâàíèÿ (ïîçâîëèòåëüíî áûëî áû íàçâàòü ýòî «äóøåâíûì
 ñâàðåíèåì») ñòîëü æå ìàëî äîõîäèò äî ñîçíàíèÿ, êàê è âåñü òûñÿ÷åêðàòíûé
 ïðîöåññ, â êîòîðîì ðàçûãðûâàåòñÿ íàøå òåëåñíîå ïèòàíèå, òàê íàçûâàåìîå
 «îðãàíè÷åñêîå ñâàðåíèå». Çàêðûâàòü âðåìåíàìè äâåðè è îêíà ñîçíàíèÿ;
 îñòàâàòüñÿ â ñòîðîíå îò øóìà è áîðüáû, êîòîðóþ âåäóò ìåæäó ñîáîþ ñëóæåáíûå
 îðãàíû íàøåãî ïîäçåìíîãî ìèðà; íåìíîãî òèøèíû, íåìíîãî tabula rasa ñîçíàíèÿ,
 ÷òîáû îïÿòü î÷èñòèòü ìåñòî äëÿ íîâîãî, ïðåæäå âñåãî äëÿ áîëåå áëàãîðîäíûõ
 ôóíêöèé è ôóíêöèîíåðîâ, äëÿ óïðàâëåíèÿ, ïðåäâèäåíèÿ, ïðåäîïðåäåëåíèÿ (èáî
 îðãàíèçì íàø óñòðîåí îëèãàðõè÷åñêè), — òàêîâà ïîëüçà àêòèâíîé, êàê ñêàçàíî,
 çàáûâ÷èâîñòè, êàê áû íåêîé ïðèâðàòíèöû, îõðàíèòåëüíèöû äóøåâíîãî ïîðÿäêà,
 ïîêîÿ, ýòèêåòà, èç ÷åãî òîò÷àñ æå ìîæíî âçÿòü â òîëê, ÷òî áåç çàáûâ÷èâîñòè è
 âîâñå íå ñóùåñòâîâàëî áû íèêàêîãî ñ÷àñòüÿ, âåñåëîñòè, íàäåæäû, ãîðäîñòè,
 íèêàêîãî íàñòîÿùåãî. ×åëîâåê, â êîòîðîì ýòîò ñäåðæèâàþùèé àïïàðàò
 ïîâðåæäàåòñÿ è âûõîäèò èç ñòðîÿ, ñõîæ (è íå òîëüêî ñõîæ) ñ äèñïåïòèêîì — îí
 íè ñ ÷åì íå ìîæåò «ñïðàâèòüñÿ»… Èìåííî ýòî ïî íåîáõîäèìîñòè çàáûâ÷èâîå
 æèâîòíîå, â êîòîðîì çàáâåíèå ïðåäñòàâëÿåò ñèëó, ôîðìó ìîãó÷åãî çäîðîâüÿ,
 âçðàñòèëî â ñåáå ïðîòèâîïîëîæíóþ ñïîñîáíîñòü, ïàìÿòü, ñ ïîìîùüþ êîòîðîé
 çàáûâ÷èâîñòü â íåêîòîðûõ ñëó÷àÿõ óïðàçäíÿåòñÿ — â òåõ èìåííî ñëó÷àÿõ, ãäå
 ðå÷ü èäåò îá îáåùàíèè: ñòàëî áûòü, íèêîèì îáðàçîì íå ïðîñòî ïàññèâíîå
 íåóìåíèå îòäåëàòüñÿ îò âöàðàïàííîãî îäíàæäû âïå÷àòëåíèÿ, íå ïðîñòî
 íåñâàðåíèå äàííîãî îäíàæäû ðó÷àòåëüñòâà, ñ êîòîðûì íåëüçÿ óæå ñïðàâèòüñÿ, íî
 àêòèâíîå íåæåëàíèå îòäåëàòüñÿ, íåïðåðûâíîå âîëåíèå îäíàæäû íåâîëåííîãî, —
 íàñòîÿùóþ ïàìÿòü âîëè, òàê ÷òî ìåæäó èçíà÷àëüíûì «ÿ õî÷ó», «ÿ ñäåëàþ» è
 ñîáñòâåííûì ðàçðÿæåíèåì âîëè, åå àêòîì ñïîêîéíî ìîæåò áûòü âñòàâëåí öåëûé
 ìèð íîâûõ è ÷óæäûõ âåùåé, îáñòîÿòåëüñòâ, äàæå âîëåâûõ àêòîâ, áåç òîãî ÷òîáû
 ýòà äëèííàÿ öåïü âîëè ëîïíóëà. ×òî, îäíàêî, âñå ýòî ïðåäïîëàãàåò? Òî èìåííî,
 íàñêîëüêî äîëæåí áûë ÷åëîâåê, äàáû â òàêîé ìåðå ðàñïîðÿæàòüñÿ áóäóùèì,
 íàó÷èòüñÿ ñïåðâà îòäåëÿòü íåîáõîäèìîå îò ñëó÷àéíîãî, ðàçâèòü êàóçàëüíîå
 ìûøëåíèå, âèäåòü è ïðåäóïðåæäàòü äàëåêîå êàê íàñòîÿùåå, ñ óâåðåííîñòüþ
 óñòàíàâëèâàòü, ÷òî åñòü öåëü è ÷òî ñðåäñòâî ê íåé, óìåòü âîîáùå ñ÷èòàòü è
 ïîäñ÷èòûâàòü — íàñêîëüêî äîëæåí áûë ñàì ÷åëîâåê ñòàòü äëÿ ýòîãî ïðåæäå âñåãî
 èñ÷èñëèìûì, ðåãóëÿðíûì, íåîáõîäèìûì, äàæå â ñîáñòâåííîì ñâîåì ïðåäñòàâëåíèè,
 ÷òîáû ñìî÷ü íàêîíåö, êàê ýòî äåëàåò îáåùàþùèé, ðó÷àòüñÿ çà ñåáÿ êàê çà
 áóäóùíîñòü!
 2
 Èìåííî ýòî è åñòü äëèííàÿ èñòîðèÿ ïðîèñõîæäåíèÿ îòâåòñòâåííîñòè. Çàäà÷à
 âûäðåññèðîâàòü æèâîòíîå, ñìåþùåå îáåùàòü, çàêëþ÷àåò â ñåáå, êàê ìû óæå
 ïîíÿëè, â êà÷åñòâå óñëîâèÿ è ïîäãîòîâêè áëèæàéøóþ çàäà÷ó ñäåëàòü ÷åëîâåêà äî
 èçâåñòíîé ñòåïåíè íåîáõîäèìûì, îäíîîáðàçíûì, ðàâíûì ñðåäè ðàâíûõ, ðåãóëÿðíûì
 è, ñëåäîâàòåëüíî, èñ÷èñëèìûì. ×óäîâèùíàÿ ðàáîòà íàä òåì, ÷òî áûëî íàçâàíî
 ìíîþ «íðàâñòâåííîñòüþ íðàâîâ» (ñð. «Óòðåííÿÿ çàðÿ» I 1019 ñë.), —
 äåéñòâèòåëüíàÿ ðàáîòà ÷åëîâåêà íàä ñàìèì ñîáîþ â òå÷åíèå äëèòåëüíîãî îòðåçêà
 ñóùåñòâîâàíèÿ ðîäà ÷åëîâå÷åñêîãî, âñÿ åãî äîèñòîðè÷åñêàÿ ðàáîòà îáðåòàåò
 çäåñü ñâîé ñìûñë, ñâîå âåëèêîå îïðàâäàíèå, êàêîé áû èçáûòîê ÷åðñòâîñòè,
 òèðàíèè, òóïîñòè è èäèîòèçìà íè çàêëþ÷àëñÿ â íåé: ñ ïîìîùüþ íðàâñòâåííîñòè
 íðàâîâ è ñîöèàëüíîé ñìèðèòåëüíîé ðóáàøêè ÷åëîâåê áûë äåéñòâèòåëüíî ñäåëàí
 èñ÷èñëèìûì. Åñëè, íàïðîòèâ, ìû ïåðåíåñåìñÿ â ñàìûé êîíåö ýòîãî ÷óäîâèùíîãî
 ïðîöåññà, òóäà, ãäå äåðåâî ïîñïåâàåò óæå ïëîäàìè, ãäå îáùåñòâî è åãî
 íðàâñòâåííîñòü íðàâîâ îáíàðóæèâàþò óæå íå÷òî òàêîå, äëÿ ÷åãî îíè ñëóæèëè
 ïðîñòî ñðåäñòâîì, òî íàèáîëåå ñïåëûì ïëîäîì ýòîãî äåðåâà ïðåäñòàíåò íàì
 ñóâåðåííûé èíäèâèä, ðàâíûé ëèøü ñàìîìó ñåáå, âíîâü ïðåîäîëåâøèé
 íðàâñòâåííîñòü íðàâîâ, àâòîíîìíûé, ñâåðõíðàâñòâåííûé èíäèâèä (èáî
 «àâòîíîìíîñòü» è «íðàâñòâåííîñòü» èñêëþ÷àþò äðóã äðóãà), êîðî÷å, ÷åëîâåê
 ñîáñòâåííîé íåçàâèñèìîé äëèòåëüíîé âîëè, ñìåþùèé îáåùàòü, — è â íåì ãîðäîå,
 òðåïåùóùåå âî âñåõ ìûøöàõ ñîçíàíèå òîãî, ÷òî íàêîíåö îêàçàëîñü äîñòèãíóòûì è
 âîïëîùåííûì â íåì, — ñîçíàíèå ñîáñòâåííîé ìîùè è ñâîáîäû, ÷óâñòâî
 ñîâåðøåíñòâà ÷åëîâåêà âîîáùå. Ýòîò âîëüíîîòïóùåííèê, äåéñòâèòåëüíî ñìåþùèé
 îáåùàòü, ýòîò ãîñïîäèí íàä ñâîáîäíîé âîëåé, ýòîò ñóâåðåí — åìó ëè áûëî íå
 çíàòü òîãî, êàêèì ïðåèìóùåñòâîì îáëàäàåò îí ïåðåä âñåì òåì, ÷òî íå âïðàâå
 îáåùàòü è ðó÷àòüñÿ çà ñåáÿ, ñêîëüêî äîâåðèÿ, ñêîëüêî ñòðàõà, ñêîëüêî
 óâàæåíèÿ âíóøàåò îí — òî, äðóãîå è òðåòüå ñóòü åãî «çàñëóãà» — è ÷òî âìåñòå
 ñ ýòèì ãîñïîäñòâîì íàä ñîáîþ åìó ïî íåîáõîäèìîñòè âìåíåíî è ãîñïîäñòâî íàä
 îáñòîÿòåëüñòâàìè, íàä ïðèðîäîé è âñåìè íåóñòîé÷èâûìè êðåàòóðàìè ñ òàê èëè
 èíà÷å îòøèáëåííîé âîëåé? «Ñâîáîäíûé» ÷åëîâåê, äåðæàòåëü äîëãîé íåñîêðóøèìîé
 âîëè, ðàñïîëàãàåò â ýòîì ñâîåì âëàäåíèè òàêæå è ñîáñòâåííûì ìåðèëîì
 öåííîñòè: îí ñàì íàçíà÷àåò ñåáå ìåðó ñâîåãî óâàæåíèÿ è ïðåçðåíèÿ ê äðóãèì; è
 ñ òàêîþ æå íåîáõîäèìîñòüþ, ñ êàêîé îí óâàæàåò ðàâíûõ ñåáå, ñèëüíûõ è
 áëàãîíàäåæíûõ ëþäåé (òåõ, êòî âïðàâå îáåùàòü), — ñòàëî áûòü, âñÿêîãî, êòî,
 òî÷íî íåêèé ñóâåðåí, îáåùàåò ñ òðóäîì, ðåäêî, ìåäëÿ, êòî ñêóïèòñÿ íà ñâîå
 äîâåðèå, êòî íàãðàæäàåò ñâîèì äîâåðèåì, êòî äàåò ñëîâî êàê òàêîå, íà êîòîðîå
 ìîæíî ïîëîæèòüñÿ, èáî ÷óâñòâóåò ñåáÿ äîñòàòî÷íî ñèëüíûì, ÷òîáû ñäåðæàòü åãî
 äàæå âîïðåêè íåñ÷àñòíûì ñëó÷àÿì, äàæå «âîïðåêè ñóäüáå», — ñ òàêîþ æå
 íåîáõîäèìîñòüþ ó íåãî âñåãäà îêàæåòñÿ íàãîòîâå ïèíîê äëÿ øàâîê, äàþùèõ
 îáåùàíèÿ áåç âñÿêîãî íà òî ïðàâà, è ðîçãà äëÿ ëæåöà, íàðóøàþùåãî ñâîå ñëîâî,
 åùå íå óñïåâ åãî âûãîâîðèòü. Ãîðäàÿ îñâåäîìëåííîñòü îá èñêëþ÷èòåëüíîé
 ïðèâèëåãèè îòâåòñòâåííîñòè, ñîçíàíèå ýòîé ðåäêîñòíîé ñâîáîäû, ýòîé âëàñòè
 íàä ñîáîþ è ñóäüáîé ïðîíÿëî åãî äî ñàìîé ãëóáèíû è ñòàëî èíñòèíêòîì,
 äîìèíèðóþùèì èíñòèíêòîì — êàê æå îí íàçîâåò åãî, ýòîò äîìèíèðóþùèé èíñòèíêò,
 äîïóñòèâ, ÷òî åìó íóæíî ïðî ñåáÿ ïîäûñêàòü åìó ñëîâî? Íî â ýòîì íåò
 ñîìíåíèÿ: ýòîò ñóâåðåííûé ÷åëîâåê íàçûâàåò åãî ñâîåé ñîâåñòüþ…
 3
 Ñâîåé ñîâåñòüþ?.. Ìîæíî çàðàíåå óãàäàòü, ÷òî ïîíÿòèå «ñîâåñòü», êîòîðîå
 ìû âñòðå÷àåì çäåñü â åãî âûñøåì, ïî÷òè íåîáû÷íîì îôîðìëåíèè, èìååò óæå çà
 ñîáîþ äîëãóþ èñòîðèþ è äîëãèé ìåòàìîðôîç. Óìåòü ðó÷àòüñÿ çà ñåáÿ è ñ
 ãîðäîñòüþ, ñòàëî áûòü, ñìåòü òàêæå ãîâîðèòü Äà ñàìîìó ñåáå — ýòî, êàê áûëî
 ñêàçàíî, ñïåëûé ïëîä, íî è ïîçäíèé ïëîä — ñêîëü äîëãî ïëîä ýòîò äîëæåí áûë
 òåðïêèì è êèñëûì âèñåòü íà äåðåâå! À åùå äîëüøå îí îñòàâàëñÿ è âîâñå
 íåçðèìûì — íèêòî è íå ïîñìåë áû îáåùàòü åãî, õîòÿ ñòîëü æå ÿâíûì îêàçûâàëîñü
 è òî, ÷òî âñå íà äåðåâå áûëî ïðèóãîòîâëåíî ê íåìó è øëî èìåííî â åãî ðîñò! —
 «Êàê ñîòâîðèòü ÷åëîâåêó-çâåðþ ïàìÿòü? Êàê âûòèñíèòü â ýòîé ÷àñòè÷íî òóïîé,
 ÷àñòè÷íî âçäîðíîé ìèìîëåòíîé ìûñëèòåëüíîé ñïîñîáíîñòè, â ýòîé âîïëîùåííîé
 çàáûâ÷èâîñòè íå÷òî òàêèì îáðàçîì, ÷òîáû îíî îñòàâàëîñü?»… Ýòà äðåâíåéøàÿ
 ïðîáëåìà, íàäî ïîëàãàòü, ðåøàëàñü îòíþäü íå íåæíûìè îòâåòàìè è ñðåäñòâàìè;
 ìîæåò áûòü, âî âñåé ïðåäûñòîðèè ÷åëîâåêà è íå áûëî íè÷åãî áîëåå ñòðàøíîãî è
 áîëåå æóòêîãî, ÷åì åãî ìíåìîòåõíèêà. «Âæèãàòü, äàáû îñòàëîñü â ïàìÿòè: ëèøü
 òî, ÷òî íå ïåðåñòàåò ïðè÷èíÿòü áîëü, îñòàåòñÿ â ïàìÿòè» — òàêîâ îñíîâíîé
 òåçèñ íàèäðåâíåéøåé (ê ñîæàëåíèþ, è ïðîäîëæèòåëüíåéøåé) ïñèõîëîãèè íà çåìëå.
 Ìîæíî äàæå ñêàçàòü, ÷òî âñþäó, ãäå íûí÷å ñóùåñòâóåò åùå íà çåìëå
 òîðæåñòâåííîñòü, ñåðüåçíîñòü, òàéíà, ìðà÷íûå òîíà â æèçíè ëþäåé è íàðîäîâ,
 òàì ïðîäîëæàåò äåéñòâîâàòü íå÷òî îò òîãî óæàñà, ñ êîòîðûì íåêîãäà ïîâñþäó íà
 çåìëå îáåùàëè, ðó÷àëèñü, êëÿëèñü: ïðîøëîå, îòäàëåííåéøåå, ãëóáî÷àéøåå,
 ñóðîâåéøåå ïðîøëîå âååò íà íàñ è âñïó÷èâàåòñÿ â íàñ, êîãäà ìû äåëàåìñÿ
 «ñåðüåçíûìè». Íèêîãäà íå îáõîäèëîñü áåç êðîâè, ïûòîê, æåðòâ, êîãäà ÷åëîâåê
 ñ÷èòàë íåîáõîäèìûì ñîòâîðèòü ñåáå ïàìÿòü; íàèáîëåå çëîâåùèå æåðòâû è çàëîãè
 (ñþäà îòíîñÿòñÿ æåðòâîïðèíîøåíèÿ ïåðâåíöåâ), îìåðçèòåëüíûå óâå÷üÿ (íàïðèìåð,
 êàñòðàöèè), æåñòî÷àéøèå ðèòóàëüíûå ôîðìû âñåõ ðåëèãèîçíûõ êóëüòîâ (à âñå
 ðåëèãèè â ãëóáî÷àéøåé ñâîåé ïîäîïëåêå ñóòü ñèñòåìû æåñòîêîñòåé) — âñå ýòî
 áåðåò íà÷àëî â òîì èíñòèíêòå, êîòîðûé ðàçãàäàë â áîëè ìîãóùåñòâåííåéøåå
 ïîäñïîðüå ìíåìîíèêè. Â èçâåñòíîì ñìûñëå ñþäà îòíîñèòñÿ âñÿ àñêåòèêà: íóæíî
 áûëî ñäåëàòü íåñêîëüêî èäåé íåèçãëàäèìûìè, ïîñòîÿííî ïðèñóùèìè,
 íåçàáâåííûìè, «íàâÿç÷èâûìè» â öåëÿõ ãèïíîòèçàöèè âñåé íåðâíîé è
 èíòåëëåêòóàëüíîé ñèñòåìû ïîñðåäñòâîì ýòèõ «íàâÿç÷èâûõ èäåé» — àñêåòè÷åñêèå
 æå ïðîöåäóðû è æèçíåííûå ôîðìû ñëóæàò ñðåäñòâîì ê òîìó, ÷òîáû èçáàâèòü ýòè
 èäåè îò êîíêóðåíöèè ñî âñåìè ïðî÷èìè èäåÿìè, ÷òîáû ñäåëàòü èõ
 «íåçàáâåííûìè». ×åì õóæå îáñòîÿëî «ñ ïàìÿòüþ» ÷åëîâå÷åñòâà, òåì ñòðàøíåå
 âûãëÿäåëè âñåãäà åãî îáû÷àè; ñóðîâîñòü êàðàþùèõ çàêîíîâ, â ÷àñòíîñòè,
 ÿâëÿåòñÿ ìàñøòàáîì òîãî, ñêîëüêî ïîíàäîáèëîñü óñèëèé, ÷òîáû îäåðæàòü âåðõ
 íàä çàáûâ÷èâîñòüþ è ñîõðàíèòü â ïàìÿòè ýòèõ ìèìîëåòíûõ ðàáîâ àôôåêòà è
 âîæäåëåíèÿ íåñêîëüêî ïðèìèòèâíûõ òðåáîâàíèé ñîöèàëüíîãî ñîæèòåëüñòâà. Ìû,
 íåìöû, ÿâíî íå ñ÷èòàåì ñåáÿ îñîáåííî æåñòîêèì è áåññåðäå÷íûì íàðîäîì è óæ
 òåì áîëåå îñîáåííî âåòðåíûì è áåñïå÷íûì; íî ïóñòü òîëüêî âçãëÿíóò íà íàøè
 ñòàðûå óëîæåíèÿ î íàêàçàíèÿõ, ÷òîáû ïîíÿòü, êàêèõ óñèëèé íà çåìëå ñòîèò
 âûäðåññèðîâàòü «íàðîä ìûñëèòåëåé» (ÿ õî÷ó ñêàçàòü, íàðîä Åâðîïû, â êîòîðîì è
 ïî ñåé äåíü ìîæíî ñûñêàòü åùå ìàêñèìóì äîâåðèÿ, ñåðüåçíîñòè, áåçâêóñèöû è
 äåëîâèòîñòè è êîòîðûé â ñèëó ýòèõ ñâîéñòâ ïðèñâàèâàåò ñåáå ïðàâî ðàñïëîäèòü
 â Åâðîïå öåëûé ïèòîìíèê ìàíäàðèíîâ). Ýòè íåìöû óæàñíûìè ñðåäñòâàìè ñêîëîòèëè
 ñåáå ïàìÿòü, ÷òîáû îáóçäàòü ñâîè ðàäèêàëüíî ïëåáåéñêèå èíñòèíêòû è èõ
 çâåðèíóþ íåîòåñàííîñòü: ïóñòü âñïîìíÿò î ñòàðûõ íåìåöêèõ íàêàçàíèÿõ, ñêàæåì
 î ïîáèâàíèè êàìíÿìè ( — óæå ñàãà âåëèò æåðíîâó óïàñòü íà ãîëîâó âèíîâíîãî),
 êîëåñîâàíèè (äîïîäëèííåéøåå èçîáðåòåíèå è ñïåöèàëüíîñòü íåìåöêîãî ãåíèÿ ïî
 ÷àñòè íàêàçàíèé!), ñàæàíèè íà êîë, ðàçðûâàíèè èëè ðàñòàïòûâàíèè ëîøàäüìè
 («÷åòâåðòîâàíèå»), âàðêå ïðåñòóïíèêà â ìàñëå èëè âèíå (åùå â ÷åòûðíàäöàòîì è
 ïÿòíàäöàòîì ñòîëåòèÿõ), îá èçëþáëåííîì ñäèðàíèè êîæè («âûðåçûâàíèå ðåìíåé»),
 âûðåçàíèè ìÿñà èç ãðóäè; ñòîëü æå áëàãîïîëó÷íûì îáðàçîì çëîäåÿ îáìàçûâàëè
 ìåäîì è ïðåäîñòàâëÿëè ìóõàì ïîä ïàëÿùèì ñîëíöåì. Ñ ïîìîùüþ ïîäîáíûõ çðåëèù è
 ïðîöåäóð ñîõðàíÿþò íàêîíåö â ïàìÿòè ïÿòü-øåñòü «íå õî÷ó», îòíîñèòåëüíî
 êîòîðûõ è äàâàëè îáåùàíèå, ÷òîáû æèòü, ïîëüçóÿñü îáùåñòâåííûìè âûãîäàìè, — è
 â ñàìîì äåëå! ñ ïîìîùüþ ýòîãî ðîäà ïàìÿòè ïðèõîäèëè â êîíöå êîíöîâ «ê
 óìó-ðàçóìó»! — Àõ, ðàçóì, ñåðüåçíîñòü, îáóçäàíèå àôôåêòîâ, âñÿ ýòà ìðà÷íàÿ
 çàòåÿ, íàçûâàåìàÿ ðàçìûøëåíèåì, âñå ýòè ïðèâèëåãèè è ùåãîëÿíèÿ ÷åëîâåêà: êàê
 äîðîãî ïðèøëîñü çà íèõ ðàñïëà÷èâàòüñÿ! ñêîëüêî êðîâè è óæàñà çàëîæåíî â
 îñíîâå âñåõ «õîðîøèõ âåùåé»!..
 4
 Íî êàêèì æå îáðàçîì ÿâèëàñü â ìèð òà äðóãàÿ «ìðà÷íàÿ çàòåÿ», ñîçíàíèå
 âèíû, âñÿ ñîâîêóïíîñòü «íå÷èñòîé ñîâåñòè»? — è çäåñü ìû âîçâðàùàåìñÿ ê íàøèì
 ãåíåàëîãàì ìîðàëè. Ãîâîðÿ åùå ðàç — èëè ÿ åùå íå ãîâîðèë ýòîãî? — îíè íèêóäà
 íå ãîäÿòñÿ. Íåêèé ïÿòè ïÿäåíåé âî ëáó ñàìîäåëüíûé, íà÷èñòî «ñîâðåìåííûé»
 îïûò; íèêàêîãî çíàíèÿ, íèêàêîé âîëè ê çíàíèþ ìèíóâøåãî; åùå ìåíüøå
 èñòîðè÷åñêîãî èíñòèíêòà, èìåííî çäåñü ïîòðåáíîãî «âòîðîãî çðåíèÿ» — è ñ
 ýòèì-òî ïîêóøàòüñÿ íà èñòîðèþ ìîðàëè: ÿâíîå äåëî, ýòî äîëæíî ïîâåñòè ê
 ðåçóëüòàòàì, êîòîðûå íå èìåþò ê èñòèíå äàæå è ÷îïîðíîãî îòíîøåíèÿ. Ñíèëîñü
 ëè íàçâàííûì ãåíåàëîãàì ìîðàëè õîòÿ áû â îòäàëåííîì ïðèáëèæåíèè, ÷òî,
 íàïðèìåð, îñíîâíîå ìîðàëüíîå ïîíÿòèå «âèíà» (Schuld) ïðîèçîøëî îò
 ìàòåðèàëüíîãî ïîíÿòèÿ «äîëãè» (Schulden)? Èëè ÷òî íàêàçàíèå êàê âîçìåçäèå
 ðàçâèëîñü ñîâåðøåííî íåçàâèñèìî îò âñÿêîãî äîïóùåíèÿ ñâîáîäû èëè íåñâîáîäû
 âîëè? — è ýòî â òàêîé ñòåïåíè, ÷òî, íàïðîòèâ, âñåãäà íåîáõîäèìîé îêàçûâàåòñÿ
 ïðåæäå âñåãî âûñîêàÿ ñòóïåíü î÷åëîâå÷èâàíèÿ, ÷òîáû æèâîòíîå «÷åëîâåê» íà÷àëî
 ïðîâîäèòü ãîðàçäî áîëåå ïðèìèòèâíûå ðàçëè÷èÿ òèïà «ïðåäíàìåðåííî»,
 «íåîñòîðîæíî», «ñëó÷àéíî», «âìåíÿåìî» è ïðîòèâîïîëîæíûå èì è ó÷èòûâàòü èõ
 ïðè îïðåäåëåíèè íàêàçàíèÿ. Ñòîëü ðàñõîæàÿ íûí÷å è âûãëÿäÿùàÿ ñòîëü
 åñòåñòâåííîé, ñòîëü íåèçáåæíîé ìûñëü, íà êîòîðóþ âûíóæäåííî ññûëàþòñÿ â
 îáúÿñíåíèå òîãî, êàê âîîáùå âîçíèêëî íà çåìëå ÷óâñòâî ñïðàâåäëèâîñòè:
 «ïðåñòóïíèê çàñëóæèâàåò íàêàçàíèÿ, òàê êàê îí íå ìîã ïîñòóïèòü èíà÷å» — ýòà
 ìûñëü ôàêòè÷åñêè ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ êðàéíå çàïîçäàëóþ, äàæå ðàôèíèðîâàííóþ
 ôîðìó ÷åëîâå÷åñêîãî ñóæäåíèÿ è óìîçàêëþ÷åíèÿ; êòî ïîìåùàåò åå â íà÷àëüíûå
 ñòàäèè ðàçâèòèÿ, òîò ãðóáûìè ïàëüöàìè ïîñÿãàåò íà ïñèõîëîãèþ äðåâíåéøåãî
 ÷åëîâå÷åñòâà. Íà ïðîòÿæåíèè äëèòåëüíåéøåãî ïåðèîäà ÷åëîâå÷åñêîé èñòîðèè
 íàêàçûâàëè îòíþäü íå îòòîãî, ÷òî ïðèçûâàëè çà÷èíùèêà ê îòâåòñòâåííîñòè çà
 åãî çëîäåÿíèå, ñòàëî áûòü, íå â ñèëó äîïóùåíèÿ, ÷òî íàêàçàíèþ ïîäëåæèò ëèøü
 âèíîâíûé, — ñêîðåå, âñå îáñòîÿëî àíàëîãè÷íî òîìó, êàê òåïåðü åùå ðîäèòåëè
 íàêàçûâàþò ñâîèõ äåòåé, ãíåâàÿñü íà ïîíåñåííûé óùåðá è ñðûâàÿ çëîáó íà
 âðåäèòåëå, — íî ãíåâ ýòîò óäåðæèâàëñÿ â ðàìêàõ è îãðàíè÷èâàëñÿ èäååé, ÷òî
 âñÿêèé óùåðá èìååò â ÷åì-òî ñâîé ýêâèâàëåíò è äåéñòâèòåëüíî ìîæåò áûòü
 âîçìåùåí, õîòÿ áû äàæå ïóòåì áîëè, ïðè÷èíåííîé âðåäèòåëþ. Îòêóäà ïîëó÷èëà
 âëàñòü ýòà íåçàïàìÿòíàÿ, çàêîðåíåëàÿ, äîëæíî áûòü, íûí÷å óæå íå èñêîðåíèìàÿ
 èäåÿ ýêâèâàëåíòíîñòè óùåðáà è áîëè? ß óæå ïðåäàë ýòî îãëàñêå: èç äîãîâîðíîãî
 îòíîøåíèÿ ìåæäó çàèìîäàâöåì è äîëæíèêîì, êîòîðîå ñòîëü æå ñòàðî, êàê è
 «ñóáúåêòû ïðàâà», è âîñõîäèò, â ñâîþ î÷åðåäü, ê îñíîâîïîëàãàþùèì ôîðìàì
 êóïëè, ïðîäàæè, îáìåíà è òîðãîâëè.
 5
 Ðåìèíèñöåíöèÿ ýòèõ äîãîâîðíûõ îòíîøåíèé, êàê è ñëåäîâàëî áû îæèäàòü
 ïîñëå ïðåäûäóùèõ çàìå÷àíèé, âëå÷åò çà ñîáîþ âñÿêîãî ðîäà ïîäîçðåíèÿ è
 íåïðèÿçíü â îòíîøåíèè ñîçäàâøåãî èëè äîïóñòèâøåãî èõ äðåâíåéøåãî
 ÷åëîâå÷åñòâà. Èìåííî çäåñü äàåòñÿ îáåùàíèå, èìåííî çäåñü ðå÷ü èäåò î òîì,
 ÷òîáû âíóøèòü ïàìÿòü òîìó, êòî îáåùàåò; èìåííî çäåñü — ìîæíî ïðåäïîëîæèòü
 íåäîáðîå — íàõîäèòñÿ ìåñòîðîæäåíèå âñåãî æåñòêîãî, æåñòîêîãî, ìó÷èòåëüíîãî.
 Äîëæíèê, äàáû âíóøèòü äîâåðèå ê ñâîåìó îáåùàíèþ óïëàòû äîëãà, äàáû
 ïðåäîñòàâèòü ãàðàíòèþ ñåðüåçíîñòè è ñâÿòîñòè ñâîåãî îáåùàíèÿ, äàáû çàðóáèòü
 ñåáå íà ñîâåñòè óïëàòó, êàê äîëã è îáÿçàòåëüñòâî, çàêëàäûâàåò â ñèëó
 äîãîâîðà çàèìîäàâöó — íà ñëó÷àé íåóïëàòû — íå÷òî, ÷åì îí åùå «îáëàäàåò», íàä
 ÷åì îí åùå èìååò ñèëó, íàïðèìåð ñâîå òåëî, èëè ñâîþ æåíó, èëè ñâîþ ñâîáîäó,
 èëè äàæå ñâîþ æèçíü (èëè, ïðè îïðåäåëåííûõ ðåëèãèîçíûõ ïðåäïîñûëêàõ, äàæå
 ñâîå áëàæåíñòâî, ñïàñåíèå äóøè, âïëîòü äî ìîãèëüíîãî ïîêîÿ: òàê â Åãèïòå,
 ãäå òðóï äîëæíèêà íå íàõîäèë è â ìîãèëå ïîêîÿ îò çàèìîäàâöà, — êîíå÷íî,
 èìåííî ó åãèïòÿí ïîêîé ýòîò ÷òî-íèáóäü äà çíà÷èë). Íî ãëàâíûì îáðàçîì
 çàèìîäàâåö ìîã ïîäâåðãàòü òåëî äîëæíèêà âñåì ðàçíîâèäíîñòÿì ãëóìëåíèé è
 ïûòîê, ñêàæåì ñðåçàòü ñ íåãî ñòîëüêî, ñêîëüêî íà ãëàç ñîîòâåòñòâîâàëî
 âåëè÷èíå äîëãà, — ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ â ðàííèå âðåìåíà ïîâñþäó ñóùåñòâîâàëè
 ðàçðàáîòàííûå, êîå â ÷åì äî óæàñàþùèõ äåòàëåé, è èìåþùèå ïðàâîâóþ ñèëó
 ðàñöåíêè îòäåëüíûõ ÷ëåíîâ è ÷àñòåé òåëà. ß ñ÷èòàþ ýòî óæå ïðîãðåññîì,
 äîêàçàòåëüñòâîì áîëåå ñâîáîäíîãî, áîëåå ùåäðîãî íà ðóêó, áîëåå ðèìñêîãî
 ïðàâîñîçíàíèÿ, êîãäà çàêîíîäàòåëüñòâî äâåíàäöàòè òàáëèö óñòàíîâèëî, ÷òî
 áåçðàçëè÷íî, êàê ìíîãî èëè êàê ìàëî âûðåæóò â ïîäîáíîì ñëó÷àå çàèìîäàâöû:
 «si plus minusve secuerunt, ne fraude esto». Óÿñíèì ñåáå ëîãèêó âñåé ýòîé
 ôîðìû ïîãàøåíèÿ: îíà äîñòàòî÷íî íåîáû÷íà. Ýêâèâàëåíòíîñòü óñòàíàâëèâàåòñÿ
 òàêèì îáðàçîì, ÷òî âìåñòî âûãîäû, íåïîñðåäñòâåííî âîçìåùàþùåé óáûòîê (ñòàëî
 áûòü, âìåñòî ïîãàøåíèÿ äîëãà äåíüãàìè, çåìëåé, èìóùåñòâîì êàêîãî-ëèáî ðîäà),
 çàèìîäàâöó ïðåäîñòàâëÿåòñÿ â ïîðÿäêå îáðàòíîé âûïëàòû è êîìïåíñàöèè
 íåêîòîðîãî ðîäà óäîâîëüñòâèå — óäîâîëüñòâèå îò ïðàâà áåçíàêàçàííî ïðîÿâëÿòü
 ñâîþ âëàñòü íàä áåññèëüíûì, ñëàäîñòðàñòèå «de faire le mal pour le plaisir
 de le faire», íàñëàæäåíèå â íàñèëèè: íàñëàæäåíèå, öåíèìîå òåì âûøå, ÷åì íèæå
 è íåâçðà÷íåå ìåñòî, çàíèìàåìîå çàèìîäàâöåì â îáùåñòâå, è ñ ëåãêîñòüþ ñìîãøåå
 áû ïîêàçàòüñÿ åìó ëàêîìûì êóñêîì, äàæå ïðåäâêóøåíèåì áîëåå âûñîêîãî
 ïîëîæåíèÿ. Ïîñðåäñòâîì «íàêàçàíèÿ», íàëàãàåìîãî íà äîëæíèêà, çàèìîäàâåö
 ïðè÷àùàåòñÿ ê ïðàâó ãîñïîä: â êîíöå êîíöîâ è îí ïðèõîäèò ê îêðûëÿþùåìó
 ÷óâñòâó äîçâîëåííîñòè ãëóìëåíèÿ è íàäðóãàòåëüñòâà íàä êàêèì-ëèáî ñóùåñòâîì,
 êàê «ïîä÷èíåííûì», — èëè ïî êðàéíåé ìåðå, â ñëó÷àå åñëè äèñöèïëèíàðíàÿ
 âëàñòü, ïðèâåäåíèå ïðèãîâîðà â äåéñòâèå ïåðåøëî óæå ê «íà÷àëüñòâó», —
 ëèöåçðåíèÿ, êàê ãëóìÿòñÿ íàä äîëæíèêîì è êàê åãî èñòÿçàþò. Êîìïåíñàöèÿ,
 òàêèì îáðàçîì, ñîñòîèò â îðäåðå è ïðàâå íà æåñòîêîñòü.
 6
 Â ýòîé ñôåðå, ñòàëî áûòü, â äîëãîâîì ïðàâå, òàèòñÿ ðàññàäíèê ìèðà
 ìîðàëüíûõ ïîíÿòèé «âèíà», «ñîâåñòü», «äîëã», «ñâÿùåííîñòü äîëãà» — êîðíè
 åãî, êàê è êîðíè âñåãî âåëèêîãî íà çåìëå, èçîáèëüíî è äîëãîå âðåìÿ îðîøàëèñü
 êðîâüþ. È íå ñëåäîâàëî ëè áû äîáàâèòü, ÷òî ìèð ýòîò, â ñóùíîñòè, íèêîãäà óæå
 íå òåðÿë â ïîëíîé ìåðå çàïàõà êðîâè è ïûòîê? (äàæå ó ñòàðîãî Êàíòà: îò
 êàòåãîðè÷åñêîãî èìïåðàòèâà ðàçèò æåñòîêîñòüþ…) Çäåñü âïåðâûå ñöåïèëèñü
 æóòêèì îáðàçîì è, ïîæàëóé, íàìåðòâî êðþ÷êè èäåé «âèíà» è «ñòðàäàíèå».
 Ñïðàøèâàÿ åùå ðàç: â êàêîé ìåðå ñòðàäàíèå ìîæåò áûòü ïîãàøåíèåì «äîëãîâ»? Â
 òîé ìåðå, â êàêîé ïðè÷èíåíèå ñòðàäàíèÿ äîñòàâëÿëî âûñî÷àéøåå óäîâîëüñòâèå, â
 êàêîé ïîòåðïåâøèé âûìåíèâàë ñâîé óáûòîê, â òîì ÷èñëå è äèñêîìôîðò â ñâÿçè ñ
 óáûòêîì, íà ÷ðåçâû÷àéíîå êîíòðíàñëàæäåíèå: ïðè÷èíÿòü ñòðàäàíèå — íàñòîÿùèé
 ïðàçäíèê, íå÷òî, êàê áûëî ñêàçàíî, òåì âûøå âçëåòàâøåå â öåíå, ÷åì áîëüøå
 ïðîòèâîðå÷èëî îíî ðàíãó è îáùåñòâåííîìó ïîëîæåíèþ çàèìîäàâöà. Ýòî ñêàçàíî â
 ïîðÿäêå ïðåäïîëîæåíèÿ: èáî òðóäíî âãëÿäûâàòüñÿ â êîðíè ïîäîáíûõ ïîäçåìíûõ
 âåùåé, íå ãîâîðÿ óæå î ìó÷èòåëüíîñòè ýòîãî; è òîò, êòî ãðóáî ïîäáðàñûâàåò
 ñþäà ïîíÿòèå «ìåñòè», òîò, ñêîðåå, òóìàíèò è ìóòèò ñâîé âçãëÿä, íåæåëè
 ïðîÿñíÿåò åãî ( — âåäü è ñàìà ìåñòü âîñõîäèò ê òîé æå ïðîáëåìå: «êàê ìîæåò
 ïðè÷èíåíèå ñòðàäàíèÿ ñëóæèòü óäîâëåòâîðåíèåì?»). Ìíå êàæåòñÿ, ÷òî
 äåëèêàòíîñòü, áîëüøå òîãî, òàðòþôñòâî ðó÷íûõ äîìàøíèõ çâåðåé (ÿ õî÷ó
 ñêàçàòü, ñîâðåìåííûõ ëþäåé, ÿ õî÷ó ñêàçàòü, íàñ) ïðîòèâèòñÿ òîìó, ÷òîáû â
 ïîëíóþ ìîùü ïðåäñòàâèòü ñåáå, äî êàêîé ñòåïåíè æåñòîêîñòü ñîñòàâëÿëà âåëèêóþ
 ïðàçäíè÷íóþ ðàäîñòü äðåâíåéøåãî ÷åëîâå÷åñòâà, ïðèìåøèâàÿñü, êàê èíãðåäèåíò,
 ïî÷òè ê êàæäîìó åãî âåñåëüþ; ñêîëü íàèâíîé, ñ äðóãîé ñòîðîíû, ñêîëü íåâèííîé
 ïðåäñòàåò åãî ïîòðåáíîñòü â æåñòîêîñòè, ñêîëü ñóùåñòâåííî òî, ÷òî èìåííî
 «áåñêîðûñòíàÿ çëîñòü» (èëè, ãîâîðÿ ñî Ñïèíîçîé, sympathia malevolens)
 îöåíèâàåòñÿ èì êàê íîðìàëüíîå ñâîéñòâî ÷åëîâåêà, — ñòàëî áûòü, êàê íå÷òî,
 ÷åìó ñîâåñòü îò âñåãî ñåðäöà ãîâîðèò Äà! Äëÿ áîëåå ïðîíèöàòåëüíîãî âçîðà,
 ïîæàëóé, åùå è ñåé÷àñ áûëî áû ÷òî çàïðèìåòèòü â ýòîé äðåâíåéøåé è
 ãëóáèííåéøåé ïðàçäíè÷íîé ðàäîñòè ÷åëîâåêà; â «Ïî òó ñòîðîíó äîáðà è çëà», à
 ðàíüøå óæå â «Óòðåííåé çàðå» ÿ îñòîðîæíûì êàñàíèåì óêàçàë íà âîçðàñòàþùåå
 îäóõîòâîðåíèå è «îáîæåñòâëåíèå» æåñòîêîñòè, êîòîðîå ïðîíèçûâàåò âñþ èñòîðèþ
 âûñøåé êóëüòóðû (è, â íåêîòîðîì çíà÷èòåëüíîì ñìûñëå, äàæå ñîñòàâëÿåò åå). Âî
 âñÿêîì ñëó÷àå, åùå íå â ñòîëü îòäàëåííûå âðåìåíà íåëüçÿ áûëî è ïðåäñòàâèòü
 ñåáå ìîíàðøüèõ ñâàäåá è íàðîäíûõ ïðàçäíåñòâ áîëüøîãî ñòèëÿ áåç êàçíåé, ïûòîê
 èëè êàêîãî-òî àóòîäàôå, ðàâíûì îáðàçîì íåëüçÿ áûëî è âîîáðàçèòü ñåáå
 çíàòíîãî äîìà áåç ñóùåñòâ, íà êîòîðûõ ìîãëè áåç ìàëåéøèõ êîëåáàíèé ñðûâàòü
 ñâîþ çëîáó è ïðîáîâàòü ñâîè æåñòîêèå øóòêè (äîñòàòî÷íî, ê ñëîâó, âñïîìíèòü
 Äîí-Êèõîòà ïðè äâîðå ãåðöîãèíè: ìû ïåðå÷èòûâàåì ñåãîäíÿ Äîí-Êèõîòà ñ ãîðüêèì
 ïðèâêóñîì íà ÿçûêå, ïî÷òè òåðçàÿñü, è ìû ïîêàçàëèñü áû â ýòîì îòíîøåíèè
 âåñüìà ñòðàííûìè, âåñüìà ñìóòíûìè åãî àâòîðó è ñîâðåìåííèêàì ïîñëåäíåãî —
 îíè ÷èòàëè åãî ñî ñïîêîéíåéøåé ñîâåñòüþ, êàê âåñåëåéøóþ èç êíèã, è ÷óòü íå
 óìèðàëè ñî ñìåõó íàä íèì). Âèäåòü ñòðàäàíèÿ — ïðèÿòíî, ïðè÷èíÿòü ñòðàäàíèÿ —
 åùå ïðèÿòíåå: âîò ñóðîâîå ïðàâèëî, íî ïðàâèëî ñòàðîå, ìîãóùåñòâåííîå,
 ÷åëîâå÷åñêîå-ñëèøêîì-÷åëîâå÷åñêîå, ïîä êîòîðûì, âïðî÷åì, ïîäïèñàëèñü áû,
 äîëæíî áûòü, è îáåçüÿíû: èáî ãîâîðÿò, ÷òî â èçìûøëåíèè ïðè÷óäëèâûõ
 æåñòîêîñòåé îíè óæå ñïîëíà ïðåäâåùàþò ÷åëîâåêà è êàê áû «íàñòðàèâàþò
 èíñòðóìåíò». Íèêàêîãî ïðàçäíåñòâà áåç æåñòîêîñòè — òàê ó÷èò äðåâíåéøàÿ,
 ïðîäîëæèòåëüíåéøàÿ èñòîðèÿ ÷åëîâåêà, — è äàæå â íàêàçàíèè òàê ìíîãî
 ïðàçäíè÷íîãî! —
 7
 — Ýòèìè ìûñëÿìè, ãîâîðÿ ìåæäó ïðî÷èì, ÿ âîâñå íå íàìåðåí ëèòü íîâóþ
 âîäó íà ðàññòðîåííûå è ñêðèïó÷èå ìåëüíèöû íàøèõ ïåññèìèñòîâ, ïåðåìàëûâàþùèå
 ïðåñûùåíèå æèçíüþ; íàïðîòèâ, äîëæíî áûòü ñî âñåé îïðåäåëåííîñòüþ
 çàñâèäåòåëüñòâîâàíî, ÷òî â òå âðåìåíà, êîãäà ÷åëîâå÷åñòâî íå ñòûäèëîñü åùå
 ñâîåé æåñòîêîñòè, æèçíü íà çåìëå ïðîòåêàëà âåñåëåå, ÷åì íûí÷å, êîãäà
 ñóùåñòâóþò ïåññèìèñòû. Íåáî íàä ÷åëîâåêîì ìðà÷íåëî âñåãäà â çàâèñèìîñòè îò
 òîãî, íàñêîëüêî âîçðàñòàë ñòûä ÷åëîâåêà ïåðåä ÷åëîâåêîì. Óñòàëûé
 ïåññèìèñòè÷åñêèé âçãëÿä, íåäîâåðèå ê çàãàäêå æèçíè, ëåäÿíîå Íåò îòâðàùåíèÿ ê
 æèçíè — ýòî íå ñóòü ïðèçíàêè çëåéøèõ ýïîõ ðîäà ÷åëîâå÷åñêîãî: ñêîðåå, îíè
 ðàñïóñêàþòñÿ êàê áîëîòíûå ðàñòåíèÿ, êàêîâû îíè è åñòü, ëèøü òîãäà, êîãäà
 íàëè÷åñòâóåò áîëîòî, ê êîåìó îíè ïðèíàäëåæàò, — ÿ ðàçóìåþ áîëåçíåííóþ
 èçíåæåííîñòü è èçìîðàëåííîñòü, áëàãîäàðÿ êîòîðûì æèâîòíîå «÷åëîâåê» ó÷èòñÿ
 íàêîíåö ñòûäèòüñÿ âñåõ ñâîèõ èíñòèíêòîâ. Ñòðåìÿñü ïîïàñòü â «àíãåëû» (÷òîáû
 íå óïîòðåáèòü áîëåå ãðóáîãî ñëîâà), ÷åëîâåê îòêîðìèë ñåáå èñïîð÷åííûé
 æåëóäîê è îáëîæåííûé ÿçûê, ÷åðåç êîòîðûå åìó íå òîëüêî îïðîòèâåëè ðàäîñòü è
 íåâèííîñòü çâåðÿ, íî è ñàìà æèçíü óòðàòèëà âêóñ, — òàê ÷òî âðåìåíàìè îí
 ñòîèò ïåðåä ñàìèì ñîáîé ñ çàæàòûì íîñîì è, õìóðÿñü, ñîñòàâëÿåò ñ ïàïîé
 Èííîêåíòèåì Òðåòüèì êàòàëîã ñâîèõ ñêâåðíîò («íå÷èñòîå çà÷àòèå, îìåðçèòåëüíîå
 ïèòàíèå âî ÷ðåâå ìàòåðè, çàãðÿçíåííîñòü âåùåñòâà, èç êîåãî ðàçâèâàåòñÿ
 ÷åëîâåê, ìåðçêàÿ âîíü, âûäåëåíèå ìîêðîò, ìî÷è è êàëà»). Íûí÷å, êîãäà
 ñòðàäàíèå äîëæíî âñåãäà âûïÿ÷èâàòüñÿ â ðÿäó àðãóìåíòîâ ïðîòèâ ñóùåñòâîâàíèÿ
 êàê íàèáîëåå ñêâåðíûé âîïðîñèòåëüíûé çíàê åãî, áûëî áû ïîëåçíî íàïîìíèòü
 ñåáå î òåõ âðåìåíàõ, êîãäà ñóäèëè îáðàòíûì îáðàçîì, òàê êàê íå õîòåëè
 îáõîäèòüñÿ áåç ïðè÷èíåíèÿ ñòðàäàíèé è óñìàòðèâàëè â íåì ïåðâîêëàññíîå
 âîëøåáñòâî, íàñòîÿùóþ ïðèìàíêó, ñîâðàùàþùóþ ê æèçíè. Áûòü ìîæåò, òîãäà —
 ãîâîðÿ â óòåøåíèå íåæåíêàì — áîëü íå îùóùàëàñü ñòîëü ñèëüíî, êàê íûí÷å; ïî
 êðàéíåé ìåðå, òàê âïðàâå áóäåò ñóäèòü âðà÷, ëå÷èâøèé íåãðîâ (ïðèíèìàÿ
 ïîñëåäíèõ çà ïðåäñòàâèòåëåé äîèñòîðè÷åñêîãî ÷åëîâåêà) â ñëó÷àÿõ òÿæåëûõ
 âíóòðåííèõ âîñïàëåíèé, êîòîðûå äîâîäÿò ïî÷òè äî îò÷àÿíèÿ äàæå îòëè÷íî
 ñëîæåííûõ åâðîïåéöåâ, — íåãðîâ îíè íå äîâîäÿò. (Êðèâàÿ ÷åëîâå÷åñêîé
 âîñïðèèì÷èâîñòè ê áîëè, äîëæíî áûòü, â ñàìîì äåëå ÷ðåçâû÷àéíî è ïî÷òè
 âíåçàïíî ïàäàåò, ñòîèò òîëüêî èìåòü çà ïëå÷àìè âåðõíèå äåñÿòü òûñÿ÷ èëè
 äåñÿòü ìèëëèîíîâ ñâåðõðàçâèòîé êóëüòóðû; è ëè÷íî ÿ íå ñîìíåâàþñü, ÷òî ïðîòèâ
 îäíîé ìó÷èòåëüíîé íî÷è îäíîé-åäèíñòâåííîé èñòåðè÷íîé îáðàçîâàííîé ñàìêè
 ñòðàäàíèÿ âñåõ æèâîòíûõ, âìåñòå âçÿòûõ, êîòîðûõ äî ñèõ ïîð äîïðàøèâàëè íîæîì
 ñ öåëüþ ïîëó÷åíèÿ íàó÷íûõ îòâåòîâ, ïðîñòî íå èäóò â ñ÷åò.) Áûòü ìîæåò,
 ïîçâîëèòåëüíî äàæå äîïóñòèòü âîçìîæíîñòü, ÷òî è íàñëàæäåíèþ îò æåñòîêîñòè
 âîâñå íå îáÿçàòåëüíî áûëî èñ÷åçàòü ïîëíîñòüþ: îíî ëèøü íóæäàëîñü — ïîñêîëüêó
 áîëü ñòàëà íûí÷å îùóòèìåå — â íåêîòîðîé ñóáëèìàöèè è ñóáòèëèçàöèè; ñëåäîâàëî
 ïåðåâåñòè åãî êàê ðàç íà ÿçûê âîîáðàæàåìîãî è äóøåâíîãî, ãäå îíî ïðåäñòàâàëî
 áû â òàêîé ñïëîøíîé êîñìåòèêå áëàãîíàäåæíûõ íàèìåíîâàíèé, ÷òî äàæå ñàìàÿ
 ÷óòêàÿ ëèöåìåðíàÿ ñîâåñòü íå ó÷óÿëà áû çäåñü íèêàêîãî ïîäâîõà («òðàãè÷åñêîå
 ñîñòðàäàíèå» åñòü îäíî èç ïîäîáíûõ íàèìåíîâàíèé; «les nostalgies de la
 croix» — äðóãîå). ×òî, ñîáñòâåííî, âîçìóùàåò â ñòðàäàíèè, òàê ýòî íå ñàìî
 ñòðàäàíèå, íî áåññìûñëåííîñòü ñòðàäàíèÿ; à ìåæäó òåì íè äëÿ õðèñòèàíèíà,
 âòîëêîâàâøåãî â ñòðàäàíèå öåëóþ ìàøèíåðèþ òàèíñòâåííîãî ñïàñåíèÿ, íè äëÿ
 íàèâíîãî ÷åëîâåêà áîëåå ñòàðûõ âðåìåí, ãîðàçäîãî òîëêîâàòü ñåáå âñÿêîå
 ñòðàäàíèå ñ òî÷êè çðåíèÿ ñîãëÿäàòàÿ èëè ìó÷èòåëÿ, íå ñóùåñòâîâàëî âîîáùå
 ïîäîáíîãî áåññìûñëåííîãî ñòðàäàíèÿ. Äàáû ñîêðîâåííîå, íåîáíàðóæåííîå,
 íåçàñâèäåòåëüñòâîâàííîå ñòðàäàíèå ìîãëî áûòü óñòðàíåíî èç ìèðà è ÷åñòíî
 îñïîðåíî, áûëè ïî÷òè âûíóæäåíû òîãäà èçîáðåñòè áîãîâ è ïðîìåæóòî÷íûõ ñóùåñòâ
 âî âñþ âûñü è âî âñþ ãëóáü, êîðî÷å, íå÷òî òàêîå, ÷òî áëóæäàåò äàæå â
 ñîêðîâåííîì, âèäèò äàæå âî ìðàêå è îõî÷å äî èíòåðåñíîãî çðåëèùà áîëè. Ñ
 ïîìîùüþ èìåííî òàêèõ èçîáðåòåíèé è óäàëîñü æèçíè âûêèíóòü âñåãäà óäàâàâøèéñÿ
 åé ôîðòåëü ñàìîîïðàâäàíèÿ, îïðàâäàíèÿ ñâîåãî «çëà»; íûí÷å, ïîæàëóé, äëÿ
 ýòîãî ïîíàäîáèëèñü áû äðóãèå âñïîìîãàòåëüíûå èçîáðåòåíèÿ (ñêàæåì, æèçíü êàê
 çàãàäêà, æèçíü êàê ïðîáëåìà ïîçíàíèÿ). «Îïðàâäàíî âñÿêîå çëî, âèäîì êîåãî
 íàñëàæäàåòñÿ íåêèé áîã» — òàê çâó÷àëà äîïîòîïíàÿ ëîãèêà ÷óâñòâà, — è â ñàìîì
 äåëå, òîëüêî ëè äîïîòîïíàÿ? Áîãè, ïîìûñëåííûå êàê îõîòíèêè äî æåñòîêèõ
 çðåëèù, — î, ñêîëü äàëåêî âäàåòñÿ ýòî ïåðâîáûòíîå ïðåäñòàâëåíèå åùå è â íàøó
 åâðîïåéñêóþ î÷åëîâå÷åííîñòü! ìîæíî ñïðàâèòüñÿ íà ñåé ñ÷åò ó Êàëüâèíà è
 Ëþòåðà. Äîñòîâåðíî âî âñÿêîì ñëó÷àå òî, ÷òî åùå ãðåêè íå âåäàëè áîëåå íåæíîé
 ïðèïðàâû ê ñ÷àñòüþ ñâîèõ áîãîâ, ÷åì óòåõè æåñòîêîñòè. Êàêèìè æå, äóìàåòå âû,
 ãëàçàìè âçèðàëè ó Ãîìåðà áîãè íà ñóäüáû ëþäåé? Êàêîâ áûë ïîñëåäíèé, ïî ñóòè,
 ñìûñë òðîÿíñêèõ âîéí è ñõîæèõ òðàãè÷åñêèõ óæàñîâ? Íåò ñîìíåíèÿ: îíè áûëè
 çàäóìàíû êàê ñâîåãî ðîäà ôåñòèâàëè äëÿ áîãîâ; è — ïîñêîëüêó ïîýò áîëüøå
 ïðî÷èõ ëþäåé óðîäèëñÿ «â áîãîâ» — òàêæå äëÿ ïîýòîâ… Íå èíà÷å è
 ôèëîñîôû-ìîðàëèñòû Ãðåöèè ïðåäñòàâëÿëè ñåáå ïîçäíåå î÷åñà Áîæüè, âçèðàþùèå
 íà ìîðàëüíûå ðèñòàëèùà, íà ãåðîèçì è ñàìîèñòÿçàíèÿ äîáðîäååâ: «Ãåðàêë äîëãà»
 áûë íà ïîäìîñòêàõ è ñîçíàâàë ñåáÿ íà âèäó: äîáðîäåòåëü áåç ñâèäåòåëåé
 îêàçûâàëàñü ÷åì-òî ñîâåðøåííî íåìûñëèìûì äëÿ ýòîãî íàðîäà àêòåðîâ. Ðàçâå òî
 ñòîëü îòâàæíîå, ñòîëü ðîêîâîå èçîáðåòåíèå ôèëîñîôîâ, ñäåëàííîå òîãäà âïåðâûå
 äëÿ íóæä Åâðîïû, èçîáðåòåíèå «ñâîáîäíîé âîëè», àáñîëþòíîé ñïîíòàííîñòè
 ÷åëîâåêà â äîáðå è çëå — ðàçâå íå áûëî îíî ïðåæäå âñåãî ïðåäíàçíà÷åíî äëÿ
 òîãî, ÷òîáû çàíÿòü ñåáå ïðàâî íà ìûñëü î òîì, ÷òî èíòåðåñ áîãîâ ê ÷åëîâåêó,
 ê ÷åëîâå÷åñêîé äîáðîäåòåëè íèêîãäà íå ìîæåò áûòü èñ÷åðïàí? Íà ýòèõ çåìíûõ
 ïîäìîñòêàõ âîîáùå íå äîëæíî áûëî áûòü íåäîñòàòêà â äåéñòâèòåëüíî íîâîì, â
 äåéñòâèòåëüíî íåñëûõàííûõ íàïðÿæåíèÿõ, èíòðèãàõ, êàòàñòðîôàõ: ìèð,
 èçìûñëåííûé â ïîëíîì ñîãëàñèè ñ ïðàâèëàìè äåòåðìèíèçìà, áûë áû äëÿ áîãîâ
 ëåãêî îòãàäûâàåìûì è, ñëåäîâàòåëüíî, â êîðîòêèé ñðîê íàâîäÿùèì ñêóêó —
 äîñòàòî÷íîå îñíîâàíèå äëÿ ýòèõ äðóçåé áîãîâ — ôèëîñîôîâ íå ñ÷èòàòü ñâîèõ
 áîãîâ ñïîñîáíûìè íà ïîäîáíûé äåòåðìèíèñòè÷åñêèé ìèð! Âñå àíòè÷íîå
 ÷åëîâå÷åñòâî ïðåèñïîëíåíî ÷óòêèõ çíàêîâ âíèìàíèÿ ê «çðèòåëþ», áóäó÷è ìèðîì
 ñóãóáî ïóáëè÷íûì, ñóãóáî íàãëÿäíûì, íå ìûñëèâøèì ñåáå ñ÷àñòüÿ áåç çðåëèù è
 ïðàçäíåñòâ. — À êàê óæå áûëî ñêàçàíî, è â áîëüøîì íàêàçàíèè òàê ìíîãî
 ïðàçäíè÷íîãî!..
 8
 ×óâñòâî âèíû, ëè÷íîé îáÿçàííîñòè, — ñêàæåì, ÷òîáû âîçîáíîâèòü õîä
 íàøåãî èññëåäîâàíèÿ, — ïðîèñòåêàëî, êàê ìû âèäåëè, èç äðåâíåéøèõ è
 èçíà÷àëüíûõ ëè÷íûõ îòíîøåíèé, èç îòíîøåíèÿ ìåæäó ïîêóïàòåëåì è ïðîäàâöîì,
 çàèìîäàâöåì è äîëæíèêîì: çäåñü âïåðâûå ëè÷íîñòü âûñòóïèëà ïðîòèâ ëè÷íîñòè,
 çäåñü âïåðâûå ëè÷íîñòü ñòàëà òÿãàòüñÿ ñ ëè÷íîñòüþ. Åùå íå íàéäåíà ñòîëü
 íèçêàÿ ñòóïåíü öèâèëèçàöèè, íà êîòîðîé íå áûëè áû çàìåòíû õîòü êàêèå-ëèáî
 ñëåäû ýòîãî îòíîøåíèÿ. Óñòàíàâëèâàòü öåíû, èçìåðÿòü öåííîñòè, èçìûøëÿòü
 ýêâèâàëåíòû, çàíèìàòüñÿ îáìåíîì — ýòî â òàêîé ñòåïåíè ïðåäâîñõèùàëî
 íà÷àëüíîå ìûøëåíèå ÷åëîâåêà, ÷òî â èçâåñòíîì ñìûñëå è áûëî ñàìèì ìûøëåíèåì:
 çäåñü âûðàáàòûâàëèñü äðåâíåéøèå ïîâàäêè ñîîáðàçèòåëüíîñòè, çäåñü õîòåëîñü áû
 óñìîòðåòü è ïåðâóþ íàêèïü ÷åëîâå÷åñêîé ãîðäîñòè, åãî ÷óâñòâà ïðåâîñõîäñòâà
 íàä ïðî÷èì çâåðüåì. Äîëæíî áûòü, åùå íàøå ñëîâî «÷åëîâåê» (Mensch) âûðàæàåò
 êàê ðàç íå÷òî îò ýòîãî ñàìî÷óâñòâèÿ: ÷åëîâåê (manas) îáîçíà÷èë ñåáÿ êàê
 ñóùåñòâî, êîòîðîå èçìåðÿåò öåííîñòè, êîòîðîå îöåíèâàåò è ìåðèò â êà÷åñòâå
 «îöåíèâàþùåãî æèâîòíîãî êàê òàêîâîãî». Êóïëÿ è ïðîäàæà, ñî âñåì èõ
 ïñèõîëîãè÷åñêèì èíâåíòàðåì, ïðåâîñõîäÿò ïî âîçðàñòó äàæå çà÷àòêè êàêèõ-ëèáî
 îáùåñòâåííûõ ôîðì îðãàíèçàöèè è ñâÿçåé: èç íàèáîëåå ðóäèìåíòàðíîé ôîðìû
 ëè÷íîãî ïðàâà çà÷àòî÷íîå ÷óâñòâî îáìåíà, äîãîâîðà, äîëãà, ïðàâà,
 îáÿçàííîñòè, óïëàòû áûëî ïåðåíåñåíî âïåðâûå íà ñàìûå ãðóáûå è èçíà÷àëüíûå
 êîìïëåêñû îáùèíû (â èõ îòíîøåíèè ê ñõîæèì êîìïëåêñàì) îäíîâðåìåííî ñ
 ïðèâû÷êîé ñðàâíèâàòü, èçìåðÿòü, èñ÷èñëÿòü âëàñòü âëàñòüþ. Ãëàç òàê è
 ïðèñïîñîáèëñÿ ê ýòîé ïåðñïåêòèâå: è ñ òîïîðíîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòüþ, ïðèñóùåé
 òÿæåëîìó íà ïîäúåì, íî çàòåì íåóêëîííî ñëåäóþùåìó â îäèíàêîâîì íàïðàâëåíèè
 ìûøëåíèþ áîëåå äðåâíåãî ÷åëîâå÷åñòâà, ïðèøëè â ñêîðîì âðåìåíè ê âåëèêîìó
 îáîáùåíèþ: «âñÿêàÿ âåùü èìååò ñòîèìîñòü; âñå ìîæåò áûòü îïëà÷åíî» — ê
 äðåâíåéøåìó è íàèâíåéøåìó ìîðàëüíîìó êàíîíó ñïðàâåäëèâîñòè, ê èñòîêó âñÿêîãî
 «äîáðîäóøèÿ», âñÿêîé «ïðàâîìåðíîñòè», âñÿêîé «äîáðîé âîëè», âñÿêîé
 «îáúåêòèâíîñòè» íà çåìëå. Ñïðàâåäëèâîñòü íà ýòîé ïåðâîé ñòóïåíè ïðåäñòàåò
 äîáðîé âîëåé ëþäåé ïðèáëèçèòåëüíî ðàâíîìîùíûõ ïîëàäèòü äðóã ñ äðóãîì,
 «ñãîâîðèòüñÿ» ïóòåì î÷åðåäíîé ñäåëêè, — à ÷òî äî ìåíåå ìîùíûõ, âûíóäèòü èõ ê
 ñäåëêå ìåæäó ñîáîé. —
 9
 Åñëè ìåðèòü âñå åùå ìåðîé ãëóáîêîé äðåâíîñòè (êàêîâàÿ äðåâíîñòü,
 âïðî÷åì, åñòü è âîçìîæíà âî âñå âðåìåíà): â òîì æå âàæíîì èçíà÷àëüíîì
 îòíîøåíèè çàèìîäàâöà ê ñâîèì äîëæíèêàì ñòîèò è îáùèíà ê ñâîèì ÷ëåíàì. Æèâåøü
 â îáùèíå, ïîëüçóåøüñÿ ïðåèìóùåñòâàìè êîëëåêòèâà (î, ÷òî çà ïðåèìóùåñòâà!
 íûí÷å ìû íåäîîöåíèâàåì èõ âðåìåíàìè), âëà÷èøü ñâîå ñóùåñòâîâàíèå ïîä ñåíüþ
 çàùèòû è ïîïå÷åíèÿ, â ìèðå è äîâåðèè, íå îáðåìåíÿÿ ñåáÿ çàáîòàìè î
 íåìèíóåìûõ óáûòêàõ è íàïàäêàõ, êîòîðûì ïîäâåðæåí ÷åëîâåê âîâíå, íàõîäÿñü
 «âíå çàêîíà», — íåìåö ïîíèìàåò, ÷òî äîëæíî áûëî îçíà÷àòü ïåðâîíà÷àëüíî ñëîâî
 «Elend», elend, — èìåííî íà ôîíå ýòèõ óáûòêîâ è íàïàäîê çàêëàäûâàåøü ñåáÿ
 îáùèíå è ñâÿçûâàåøü ñåáÿ îáÿçàòåëüñòâàìè ïåðåä íåé. ×òî ïðîèçîéäåò â
 ïðîòèâíîì ñëó÷àåâ? Êîëëåêòèâ, îáìàíóòûé çàèìîäàâåö, — çà ýòèì óæ äåëî íå
 ñòàíåò — çàñòàâèò-òàêè óïëàòèòü ñåáå ñòîðèöåé. Ðå÷ü èäåò çäåñü, ïî ìåíüøåé
 ìåðå, î íåïîñðåäñòâåííîì âðåäå, ïðè÷èíåííîì âðåäèòåëåì; åñëè îòâëå÷üñÿ è îò
 ýòîãî, òî ïðåñòóïíèê îêàçûâàåòñÿ ïðåæäå âñåãî «îòñòóïíèêîì», íàðóøèòåëåì
 äîãîâîðà è ñëîâà â îòíîøåíèè öåëîãî, â îòíîøåíèè âñåõ áëàã è óäîáñòâ
 îáùèííîé æèçíè, â êîòîðîé îí äîñåëå èìåë äîëþ. Ïðåñòóïíèê åñòü äîëæíèê,
 êîòîðûé íå òîëüêî íå âîçìåùàåò ñâîèõ ïðèáûëåé è çàäàòêîâ, íî è ïîêóøàåòñÿ
 äàæå íà ñâîåãî çàèìîäàâöà: îòòîãî, ïî ñïðàâåäëèâîñòè, îí íå òîëüêî ëèøàåòñÿ
 âïðåäü âñåõ ýòèõ áëàã è ïðåèìóùåñòâ — åìó íàïîìèíàþò òåïåðü, ÷åãî ñòîÿò âñå
 ýòè áëàãà. Ãíåâ ïîòåðïåâøåãî çàèìîäàâöà, ãíåâ îáùèíû, ñíîâà âîçâðàùàåò åãî â
 äèêîå è âíåçàêîííîå ñîñòîÿíèå, îò êîòîðîãî îí áûë äîñåëå çàùèùåí: îáùèíà
 èñòîðãàåò åãî èç ñåáÿ, — è òåïåðü îí îòêðûò âñåì âèäàì âðàæäåáíûõ äåéñòâèé.
 Íà ýòîé ñòóïåíè êóëüòóðû «íàêàçàíèå» ÿâëÿåòñÿ ïðîñòî îòðàæåíèåì, ìèìîì
 íîðìàëüíîãî îòíîøåíèÿ ê íåíàâèñòíîìó, îáåçîðóæåííîìó, ïîâåðæåííîìó âðàãó,
 ëèøèâøåìóñÿ íå òîëüêî âñÿêîãî ïðàâà è çàùèòû, íî è âñÿêîé ìèëîñòè; ñòàëî
 áûòü, ïðàâîì âîéíû è òîðæåñòâîì Vae victis! âî âñåé ñâîåé áåñïîùàäíîñòè è
 æåñòîêîñòè, — èç ÷åãî ÿâñòâóåò, ÷òî èìåííî âîéíà (âêëþ÷àÿ è âîèíñòâåííûé
 êóëüò æåðòâîïðèíîøåíèé) äàëà âñå òå ôîðìû, â êîòîðûõ íàêàçàíèå âûñòóïàåò â
 èñòîðèè.
 10
 Ñ óñèëåíèåì âëàñòè îáùèíà íå ïðèäàåò áîëüøå òàêîãî çíà÷åíèÿ
 ïðåãðåøåíèÿì îòäåëüíûõ ëèö, ïîñêîëüêó îíè íå ìîãóò óæå êàçàòüñÿ åé ñòîëü æå
 îïàñíûìè è ïàãóáíûìè â îòíîøåíèè ñóùåñòâîâàíèÿ öåëîãî, êàê ïðåæäå: çëîäåé íå
 îáúÿâëÿåòñÿ áîëüøå «âíå çàêîíà» è íå èçãîíÿåòñÿ, âñåîáùèé ãíåâ íå âïðàâå óæå
 îáðóøèòüñÿ íà íåãî ñ ïðåæíåé íåîáóçäàííîñòüþ, — íàïðîòèâ, îòíûíå öåëîå
 ïðåäóñìîòðèòåëüíî áåðåò ïîä ñâîþ ïðîòåêöèþ çëîäåÿ, çàùèùàÿ åãî îò ýòîãî
 ãíåâà, â îñîáåííîñòè ãíåâà íåïîñðåäñòâåííî ïîòåðïåâøèõ ëèö. Êîìïðîìèññ
 ãëàâíûì îáðàçîì ñ ãíåâîì ïîñòðàäàâøèõ îò çëîäåÿíèÿ; óñèëèÿ âîêðóã òîãî,
 ÷òîáû ëîêàëèçîâàòü ñëó÷àé è ïðåäîòâðàòèòü áîëåå øèðîêèé èëè äàæå âñåîáùèé
 ðîñò ñòèõèéíûõ ïàéùèêîâ áåñïîêîéñòâà; ïîïûòêè íàéòè ýêâèâàëåíòû è
 óðåãóëèðîâàòü â öåëîì òÿæáó (compositio); ïðåæäå âñåãî âñå îïðåäåëåííåå
 âûñòóïàþùàÿ âîëÿ ñ÷èòàòü êàæäûé ïðîñòóïîê â êàêîì-òî ñìûñëå îïëà÷èâàåìûì,
 ñòàëî áûòü, ïî êðàéíåé ìåðå äî èçâåñòíîé ñòåïåíè èçîëèðîâàòü äðóã îò äðóãà
 ïðåñòóïíèêà è åãî äåÿíèå — òàêîâû ÷åðòû, êîòîðûå âñå îò÷åòëèâåå
 îòïå÷àòûâàþòñÿ íà äàëüíåéøåì ðàçâèòèè óãîëîâíîãî ïðàâà. Ñ âîçðàñòàíèåì
 âëàñòè è ñàìîñîçíàíèÿ îáùèíû óãîëîâíîå ïðàâî âñåãäà ñìÿã÷àåòñÿ; âñÿêîå
 ïîñëàáëåíèå åå è áîëåå ãëóáîêàÿ ïîäâåðæåííîñòü óãðîçàì ñíîâà èçâëåêàþò íà
 ñâåò ñóðîâåéøèå ôîðìû ïîñëåäíåãî. «Çàèìîäàâåö» âñåãäà ñòàíîâèëñÿ ãóìàííûì ïî
 ìåðå òîãî, êàê îí áîãàòåë; ïîä êîíåö ìåðèëîì åãî áîãàòñòâà îêàçûâàåòñÿ äàæå
 òî, êàêîå êîëè÷åñòâî óáûòêîâ îí â ñîñòîÿíèè ïîíåñòè, íå ñòðàäàÿ îò ýòîãî.
 Íåò íè÷åãî íåâîîáðàçèìîãî â òîì, ÷òîáû ïðåäñòàâèòü ñåáå îáùåñòâî ñ òàêèì
 ñîçíàíèåì ñîáñòâåííîãî ìîãóùåñòâà, ïðè êîòîðîì îíî ìîãëî áû ïîçâîëèòü ñåáå
 áëàãîðîäíåéøóþ ðîñêîøü èç âñåõ èìåþùèõñÿ â åãî ðàñïîðÿæåíèè — îñòàâèòü
 áåçíàêàçàííûì òîãî, êòî íàíîñèò åìó âðåä. «Êàêîå ìíå, ñîáñòâåííî, äåëî äî
 ìîèõ ïàðàçèòîâ? — âïðàâå áûëî áû îíî ñêàçàòü â òàêîì ñëó÷àå. — Ïóñòü ñåáå
 æèâóò è ïðîöâåòàþò: äëÿ ýòîãî ÿ åùå äîñòàòî÷íî ñèëüíî!» Ñïðàâåäëèâîñòü,
 íà÷àâøàÿ ñ òîãî, ÷òî «âñå ïîäëåæèò óïëàòå, âñå äîëæíî ïîäëåæàòü óïëàòå»,
 êîí÷àåò òåì, ÷òî ñìîòðèò ñêâîçü ïàëüöû è îòïóñêàåò íåïëàòåæåñïîñîáíîãî, —
 îíà êîí÷àåò, êàê è âñÿêàÿ õîðîøàÿ âåùü íà çåìëå, ñàìîóïðàçäíåíèåì. Ýòî
 ñàìîóïðàçäíåíèå ñïðàâåäëèâîñòè — èçâåñòíî, êàêèì ïðåêðàñíûì èìåíåì îíî ñåáÿ
 íàçûâàåò: ìèëîñòüþ — îñòàåòñÿ, êàê ýòî ðàçóìååòñÿ ñàìî ñîáîé, ïðåèìóùåñòâîì
 íàèáîëåå ìîãóùåñòâåííîãî, ëó÷øå òîãî, ïîòóñòîðîííîñòüþ åãî ïðàâà.
 11
 Çäåñü — ñëîâî äëÿ îòâîäà ïðåäïðèíÿòûõ íåäàâíî ïîïûòîê îáíàðóæèòü
 èñòî÷íèê ñïðàâåäëèâîñòè íà ñîâåðøåííî èíîé ïî÷âå — èìåííî, íà ïî÷âå
 ressentiment. Ãîâîðÿ íà óõî ïñèõîëîãàì, â ñëó÷àå åñëè èì áóäåò îõîòà èçó÷èòü
 îäíàæäû ressentiment ñ áëèçêîãî ðàññòîÿíèÿ, — ýòî ðàñòåíèå ïðîöâåòàåò íûí÷å
 ëó÷øèì îáðàçîì ñðåäè àíàðõèñòîâ è àíòèñåìèòîâ, êàê, âïðî÷åì, îíî è öâåëî
 âñåãäà, â óêðîìíîì ìåñòå, ïîäîáíî ôèàëêå, õîòÿ è ñ äðóãèì çàïàõîì. È
 ïîñêîëüêó èç ïîäîáíîãî äîëæíî ñ íåîáõîäèìîñòüþ ñëåäîâàòü ïîäîáíîå, òî íå÷åãî
 óäèâëÿòüñÿ, âèäÿ, êàê èìåííî èç ýòèõ êðóãîâ èñõîäÿò ïîïûòêè, íå ðàç óæå
 èìåâøèå ìåñòî, — îñâÿòèòü ìåñòü ïîä èìåíåì ñïðàâåäëèâîñòè, òî÷íî
 ñïðàâåäëèâîñòü áûëà áû, ïî ñóòè, ëèøü äàëüíåéøèì ðàçâèòèåì ÷óâñòâà îáèäû, —
 è âìåñòå ñ ìåñòüþ âîçâåëè÷èòü çàäíèì ÷èñëîì âñå âîîáùå ðåàêòèâíûå àôôåêòû.
 Ïîñëåäíåå øîêèðîâàëî áû ìåíÿ ìåíüøå âñåãî: îíî êàçàëîñü áû ìíå äàæå íåêîé
 çàñëóãîé ñ òî÷êè çðåíèÿ âñåé áèîëîãè÷åñêîé ïðîáëåìû (îòíîñèòåëüíî êîòîðîé
 öåííîñòü óïîìÿíóòûõ àôôåêòîâ íåäîîöåíèâàëàñü äî ñèõ ïîð). Íà ÷òî ÿ òîëüêî
 îáðàùàþ âíèìàíèå, òàê ýòî íà îáñòîÿòåëüñòâî, ÷òî èìåííî èç äóõà ñàìîãî
 ressentiment ïðîèçðîñ ýòîò íîâûé íþàíñ íàó÷íîé ñïðàâåäëèâîñòè (â ïîëüçó
 íåíàâèñòè, çàâèñòè, íåäîáðîæåëàòåëüñòâà, ïîäîçðèòåëüíîñòè, rancune, ìåñòè).
 Íàçâàííàÿ «íàó÷íàÿ ñïðàâåäëèâîñòü» òîò÷àñ æå ñòóøåâûâàåòñÿ è óñòóïàåò ìåñòî
 àêöåíòàì ñìåðòåëüíîé âðàæäû è ïðåäâçÿòîñòè, êàê òîëüêî ðå÷ü çàõîäèò î äðóãîé
 ãðóïïå àôôåêòîâ, èìåþùèõ, íà ìîé âçãëÿä, ãîðàçäî áîëåå âûñîêóþ áèîëîãè÷åñêóþ
 öåííîñòü, íåæåëè òå ðåàêòèâíûå, è îòòîãî ïî ïðàâó çàñëóæèâàþùèõ íàó÷íîé
 îöåíêè è óâàæåíèÿ: èìåííî, î äåéñòâèòåëüíî àêòèâíûõ àôôåêòàõ, êàê-òî
 âëàñòîëþáèå, êîðûñòîëþáèå è èì ïîäîáíûå. (Å. Äþðèíã, «Öåííîñòü æèçíè»; «Êóðñ
 ôèëîñîôèè»; â ñóùíîñòè, âñþäó.) Ñòîëüêî âîò ïðîòèâ ýòîé òåíäåíöèè â öåëîì;
 ÷òî æå äî ÷àñòíîãî òåçèñà Äþðèíãà, ÷òî ðîäèíó ñïðàâåäëèâîñòè íàäëåæèò èñêàòü
 íà íî÷âå ðåàêòèâíîãî ÷óâñòâà, òî, ïðàâäû ðàäè, ïðèõîäèòñÿ ïðîòèâîïîñòàâèòü
 åìó ñëåäóþùèé ðåçêî ïåðåâåðíóòûé òåçèñ: ïîñëåäíåé ïî÷âîé, ïîêîðÿåìîé äóõîì
 ñïðàâåäëèâîñòè, ÿâëÿåòñÿ ïî÷âà ðåàêòèâíîãî ÷óâñòâà! Åñëè è â ñàìîì äåëå
 ñëó÷àåòñÿ, ÷òî ñïðàâåäëèâûé ÷åëîâåê îñòàåòñÿ ñïðàâåäëèâûì äàæå â îòíîøåíèè
 ëèöà, ïðè÷èíèâøåãî åìó âðåä (è íå ïðîñòî õîëîäíûì, óìåðåííûì, ïîñòîðîííèì,
 ðàâíîäóøíûì: áûòü ñïðàâåäëèâûì ïðåäïîëàãàåò âñåãäà ïîçèòèâíóþ óñòàíîâêó),
 åñëè äàæå ïîä íàïîðîì ëè÷íîé îáèäû, íàäðóãàííîñòè, çàïîäîçðåííîñòè íå
 òóñêíååò âûñîêàÿ, ÿñíàÿ, ñòîëü æå ãëóáîêàÿ, ñêîëü è ñíèñõîäèòåëüíàÿ
 îáúåêòèâíîñòü ñïðàâåäëèâîãî, ñóäÿùåãî îêà, íó òàê ÷òî æå, òîãäà ýòî
 ýêçåìïëÿð ñîâåðøåíñòâà è âûñî÷àéøåãî ìàñòåðñòâà íà çåìëå — äàæå íå÷òî òàêîå,
 íà ÷òî, ïî áëàãîðàçóìèþ, è íå íàäååøüñÿ çäåñü, ÷åìó âî âñÿêîì ñëó÷àå íå
 òàê-òî ëåãêî âåðèøü.  ñðåäíåì íåñîìíåííî, ÷òî äàæå ó ïîðÿäî÷íåéøèõ ëþäåé
 äîñòàòî÷íîé îêàçûâàåòñÿ óæå ìàëàÿ äîçà ïîñÿãàòåëüñòâà, çëîñòè, èíñèíóàöèè,
 ÷òîáû ïðîãíàòü èì êðîâü â ãëàçà, à ñïðàâåäëèâîñòü èç ãëàç. Àêòèâíûé,
 íàñòóïàòåëüíûé, ïåðåñòóïàòåëüíûé ÷åëîâåê âñå åùå íà ñòî øàãîâ áëèæå ê
 ñïðàâåäëèâîñòè, íåæåëè ðåàêòèâíûé; åìó-òî è íå íóæíî âîâñå ëîæíî è ïðåäâçÿòî
 îöåíèâàòü ñâîé îáúåêò íà ìàíåð òîãî, êàê ýòî äåëàåò, êàê ýòî äîëæåí äåëàòü
 ðåàêòèâíûé ÷åëîâåê. Îòòîãî ôàêòè÷åñêè âî âñå âðåìåíà àãðåññèâíûé ÷åëîâåê, â
 êà÷åñòâå áîëåå ñèëüíîãî, áîëåå ìóæåñòâåííîãî, áîëåå çíàòíîãî, îáëàäàë è
 áîëåå ñâîáîäíûì âçãëÿäîì, áîëåå ñïîêîéíîé ñîâåñòüþ; íàïðîòèâ, íå ñòîèò òðóäà
 óãàäàòü, íà ÷üåé ñîâåñòè âîîáùå ëåæèò èçîáðåòåíèå «íå÷èñòîé ñîâåñòè», — ýòî
 ÷åëîâåê ressentiment!  êîíöå êîíöîâ îñìîòðèòåñü æå â ñàìîé èñòîðèè: â êàêîé
 èìåííî ñôåðå îñåäàëî âîîáùå äî ñèõ ïîð íà çåìëå ñîáëþäåíèå ïðàâà, ñîáñòâåííî
 ïîòðåáíîñòü â ïðàâå? Áûòü ìîæåò, â ñôåðå ðåàêòèâíûõ ëþäåé? Íèñêîëüêî: íî
 èìåííî â ñôåðå àêòèâíûõ, ñèëüíûõ, ñïîíòàííûõ, àãðåññèâíûõ. Ñ èñòîðè÷åñêîé
 òî÷êè çðåíèÿ — è ê äîñàäå íàçâàííîãî àãèòàòîðà (îí ñàì îäíàæäû ñäåëàë î ñåáå
 ïðèçíàíèå: «Ó÷åíèå î ìåñòè êðàñíîé íèòüþ ñïðàâåäëèâîñòè ïðîøëî ÷åðåç âñå ìîè
 òðóäû è ñòàðàíèÿ») — ïðàâî íà çåìëå ïðåäñòàâëÿåò êàê ðàç áîðüáó ïðîòèâ
 ðåàêòèâíûõ ÷óâñòâ, âîéíó ñ íèìè ñî ñòîðîíû àêòèâíûõ è àãðåññèâíûõ ñèë,
 êîòîðûå ÷àñòè÷íî îáðàùàëè ñâîþ ìîùü íà òî, ÷òîáû ïîëîæèòü ÷åðòó è ìåðó
 èçëèøåñòâàì ðåàêòèâíîãî ïàôîñà è ïðèíóäèòü åãî ê ñîãëàøåíèþ. Âñþäó, ãäå
 ïðàêòèêóåòñÿ ñïðàâåäëèâîñòü, áëþäåòñÿ ñïðàâåäëèâîñòü, âçîðó ïðåäñòàåò
 ñèëüíàÿ âëàñòü, èçûñêèâàþùàÿ â îòíîøåíèè ïîä÷èíåííûõ åé áîëåå ñëàáûõ ëèö
 (ãðóïï èëè îäèíî÷åê, âñå ðàâíî) ñðåäñòâà, äàáû ïîëîæèòü êîíåö îõâàòèâøåìó èõ
 áåññìûñëåííîìó áåøåíñòâó ressentiment, ëèáî âûðûâàÿ èç ðóê ìåñòè îáúåêò
 ressentiment, ëèáî çàìåíÿÿ ìåñòü ñîáñòâåííîé áîðüáîé ñ âðàãàìè ìèðà è
 ïîðÿäêà, ëèáî èçîáðåòàÿ, ïðåäëàãàÿ, à ïðè ñëó÷àå è íàâÿçûâàÿ êîìïðîìèññû,
 ëèáî, íàêîíåö, âîçâîäÿ â íîðìó èçâåñòíûå ýêâèâàëåíòû óðîíà, ê êîòîðûì îòíûíå
 ðàç è íàâñåãäà îòîñëàí ressentiment. Íî ñàìîå ðåøèòåëüíîå, ÷òî äåëàåò è
 âíåäðÿåò âûñøàÿ âëàñòü, áîðÿñü ñ ïðåîáëàäàíèåì âðàæäåáíûõ ÷óâñòâ-ïîñëåäûøåé,
 — îíà äåëàåò ýòî âñÿêèé ðàç, êîãäà òàê èëè èíà÷å èìååò íà òî äîñòàòî÷íî
 ñèëû, — åñòü ïðèíÿòèå çàêîíà, èìïåðàòèâíîå ðàçúÿñíåíèå òîãî, ÷òî âîîáùå, ñ
 åå òî÷êè çðåíèÿ, äîëæíî ñ÷èòàòüñÿ äîçâîëåííûì, ïðàâèëüíûì, à ÷òî
 âîñïðåùåííûì, íåïðàâèëüíûì: îòíîñÿñü ïî ïðèíÿòèè çàêîíà ê çëîóïîòðåáëåíèÿì è
 ñàìî÷èíñòâàì îòäåëüíûõ ëèö ëèáî öåëûõ ãðóïï êàê ê ïðåñòóïëåíèÿì ïåðåä
 çàêîíîì, êàê ê íåïîâèíîâåíèþ âûñøåé âëàñòè, îíà îòâëåêàåò ÷óâñòâà ñâîèõ
 ïîääàííûõ îò áëèæàéøåãî íàíåñåííîãî òàêèìè ïðåñòóïëåíèÿìè âðåäà è äîáèâàåòñÿ
 òåì ñàìûì ïðî÷íîãî ýôôåêòà, îáðàòíîãî òîìó, ÷åãî æåëàåò âñÿêàÿ ìåñòü, íå
 âèäÿùàÿ è íå ïðèçíàþùàÿ íè÷åãî, êðîìå òî÷êè çðåíèÿ ïîòåðïåâøåãî, — îòíûíå
 ãëàç ïðèíîðàâëèâàåòñÿ êî âñå áîëåå áåçëè÷íîé îöåíêå ïîñòóïêà, äàæå ãëàç
 ñàìîãî ïîòåðïåâøåãî (õîòÿ îí-òî è â ïîñëåäíþþ î÷åðåäü, êàê áûëî îòìå÷åíî
 ïðåæäå). — Ñîîáðàçíî ýòîìó «ïðàâî» è «áåñïðàâèå» ñóùåñòâóþò ëèøü êàê
 ïðîèçâîäíûå îò óñòàíîâëåíèÿ çàêîíà (à íå îò àêòà íàðóøåíèÿ, êàê òîãî æåëàåò
 Äþðèíã). Ãîâîðèòü î ïðàâå è áåñïðàâèè ñàìèõ ïî ñåáå ëèøåíî âñÿêîãî ñìûñëà;
 ñàìè ïî ñåáå îñêîðáëåíèå, íàñèëèå, ýêñïëóàòàöèÿ, óíè÷òîæåíèå íå ìîãóò,
 ðàçóìååòñÿ, áûòü ÷åì-òî «áåñïðàâíûì», ïîñêîëüêó ñàìà æèçíü â ñóùåñòâåííîì,
 èìåííî â îñíîâíûõ ñâîèõ ôóíêöèÿõ, äåéñòâóåò îñêîðáèòåëüíî, íàñèëüñòâåííî,
 ãðàáèòåëüñêè, ðàçðóøèòåëüíî è áûëà áû ïðîñòî íåìûñëèìà áåç ýòîãî õàðàêòåðà.
 Ñëåäóåò ïðèçíàòüñÿ ñåáå äàæå â ÷åì-òî áîëåå ùåêîòëèâîì: èìåííî, ÷òî ñ âûñøåé
 áèîëîãè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ ïðàâîâûå ñèòóàöèè ìîãóò áûòü âñåãäà ëèøü
 èñêëþ÷èòåëüíûìè ñèòóàöèÿìè, â êà÷åñòâå ÷àñòè÷íûõ îãðàíè÷åíèé äîïîäëèííîé
 âîëè æèçíè, íàöåëåííîé íà âëàñòü, è êàê ÷àñòíûå ñðåäñòâà, ñóáîðäèíàòèâíî
 âêëþ÷åííûå â åå îáùóþ öåëü, — ñðåäñòâà êàê ðàç ê ñîçäàíèþ áîëåå çíà÷èòåëüíûõ
 åäèíèö âëàñòè. Ïðàâîâîé ïîðÿäîê, ìûñëèìûé ñóâåðåííî è óíèâåðñàëüíî, íå êàê
 ñðåäñòâî â áîðüáå êîìïëåêñîâ âëàñòè, íî êàê ñðåäñòâî ïðîòèâ âñÿêîé áîðüáû
 âîîáùå — ïðèáëèçèòåëüíî ïî êîììóíèñòè÷åñêîìó øàáëîíó Äþðèíãà, ãëàñÿùåìó, ÷òî
 êàæäàÿ âîëÿ äîëæíà îòíîñèòüñÿ ê êàæäîé âîëå, êàê ê ðàâíîé, — áûë áû
 æèçíåâðàæäåáíûì ïðèíöèïîì, ðàçðóøèòåëåì è ðàñòëèòåëåì ÷åëîâåêà, ïîêóøåíèåì
 íà áóäóùåå ÷åëîâåêà, ïðèçíàêîì óñòàëîñòè, êîíòðàáàíäèñòñêîé òðîïîé â Íè÷òî.
 —
 12
 Çäåñü åùå îäíî ñëîâî î ïðîèñõîæäåíèè è öåëè íàêàçàíèÿ — äâóõ
 ðàñïàäàþùèõñÿ ëèáî âûíóæäåííî ðàñïàâøèõñÿ ïðîáëåìàõ; ê ñîæàëåíèþ, èõ ïî
 ïðèâû÷êå ñìåøèâàþò âîåäèíî. Êàê æå ïîñòóïàþò â ýòîì ñëó÷àå çíàêîìûå íàì
 ãåíåàëîãè ìîðàëè? Íàèâíî, êàê îíè è ïîñòóïàëè âñåãäà: îíè îòûñêèâàþò
 êàêóþ-ëèáî «öåëü» â íàêàçàíèè, ñêàæåì ìåñòü èëè óñòðàøåíèå, ïðîñòîäóøíî
 ïîìåùàþò çàòåì ýòó öåëü â íà÷àëå, â êà÷åñòâå causa fiendi íàêàçàíèÿ, è —
 õîòü êîë íà ãîëîâå òåøè! Íî «öåëü ïðàâà» ëèøü â ñàìóþ ïîñëåäíþþ î÷åðåäü
 ìîæåò áûòü ïðèìåíåíà ê èñòîðèè âîçíèêíîâåíèÿ ïðàâà: íàïðîòèâ, äëÿ âñÿêîãî
 ðîäà èñòîðè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ íå ñóùåñòâóåò áîëåå âàæíîãî ïîëîæåíèÿ, ÷åì
 òî, êîòîðîå áûëî äîñòèãíóòî ñ òàêèìè óñèëèÿìè, íî è äîëæíî áûëî íà äåëå áûòü
 äîñòèãíóòî, — ÷òî èìåííî ïðè÷èíà âîçíèêíîâåíèÿ êàêîé-ëèáî âåùè è åå êîíå÷íàÿ
 ïîëåçíîñòü, åå ôàêòè÷åñêîå ïðèìåíåíèå è âêëþ÷åííîñòü â ñèñòåìó öåëåé toto
 coelo ðàñõîäÿòñÿ ìåæäó ñîáîé; ÷òî íå÷òî íàëè÷åñòâóþùåå, êàêèì-òî îáðàçîì
 îñóùåñòâèâøååñÿ, âñå ñíîâà è ñíîâà èñòîëêîâûâàåòñÿ íåêîé ïðåâîñõîäÿùåé åãî
 ñèëîé ñîîáðàçíî íîâûì íàìåðåíèÿì, çàíîâî êîíôèñêóåòñÿ, ïåðåóñòðàèâàåòñÿ è
 ïåðåíàëàæèâàåòñÿ äëÿ íîâîãî óïîòðåáëåíèÿ; ÷òî âñÿêîå ñâåðøåíèå â
 îðãàíè÷åñêîì ìèðå åñòü âîçîáëàäàíèå è ãîñïîäñòâîâàíèå è ÷òî, â ñâîþ î÷åðåäü,
 âñÿêîå âîçîáëàäàíèå è ãîñïîäñòâîâàíèå åñòü íîâàÿ èíòåðïðåòàöèÿ,
 ïðèíîðîâëåíèå, ïðè êîòîðîì ïðåæíèå «ñìûñë» è «öåëü» ñ íåèçáåæíîñòüþ äîëæíû
 ïîìåðêíóòü ëèáî âîâñå èñ÷åçíóòü. Êàê áû õîðîøî íè ïîíèìàëàñü íàìè ïîëåçíîñòü
 êàêîãî-ëèáî ôèçèîëîãè÷åñêîãî îðãàíà (èëè äàæå ïðàâîâîãî èíñòèòóòà,
 ïóáëè÷íîãî íðàâà, ïîëèòè÷åñêîãî íàâûêà, ôîðìû â èñêóññòâàõ èëè â ðåëèãèîçíîì
 êóëüòå), ìû òåì ñàìûì íè÷åãî åùå íå ñìûñëèì â åãî âîçíèêíîâåíèè, — ñêîëü áû
 íåóäîáíî è íåïðèÿòíî íè çâó÷àëî ýòî äëÿ áîëåå ñòàðûõ óøåé; èáî ñ äàâíèõ ïîð
 ïðèâûêëè âåðèòü, ÷òî â äîêàçóåìîé öåëè, â ïîëåçíîñòè êàêîé-ëèáî âåùè, ôîðìû,
 óñòðîéñòâà çàëîæåíî òàêæå è ïîíèìàíèå ïðè÷èíû èõ âîçíèêíîâåíèÿ: ãëàç
 ñîçäàí-äå äëÿ çðåíèÿ, ðóêà ñîçäàíà-äå äëÿ õâàòàíèÿ. Òàê ïðåäñòàâëÿëè ñåáå è
 íàêàçàíèå, êàê èçîáðåòåííîå ÿêîáû äëÿ íàêàçàíèÿ. Íî âñå öåëè, âñå âûãîäû
 ñóòü ëèøü ñèìïòîìû òîãî, ÷òî íåêàÿ âîëÿ ê âëàñòè âîçãîñïîäñòâîâàëà íàä
 ÷åì-òî ìåíåå ìîãóùåñòâåííûì è ñàìîòâîðíî îòòèñíóëà åãî çíà÷åíèåì
 îïðåäåëåííîé ôóíêöèè; è îòòîãî ñîâîêóïíàÿ èñòîðèÿ âñÿêîé «âåùè», îðãàíà,
 íàâûêà ìîæåò ïðåäñòàòü íåïðåðûâíîé öåïüþ çíàêîâ, ïîääàþùèõñÿ âñå íîâûì
 èíòåðïðåòàöèÿì è ïðèñïîñîáëåíèÿì, ïðè÷èíû êîòîðûõ íå íóæäàþòñÿ äàæå âî
 âçàèìîñâÿçè, íî ïðè èçâåñòíûõ óñëîâèÿõ ÷èñòî ñëó÷àéíî ñëåäóþò äðóã çà äðóãîì
 è ñìåíÿþò äðóã äðóãà. Ñîîáðàçíî ýòîìó «ðàçâèòèå» âåùè, íàâûêà, îðãàíà ìåíåå
 âñåãî ÿâëÿåòñÿ progressus ê íåêîé öåëè, åùå ìåíåå ëîãè÷åñêèì è
 íàèêðàò÷àéøèì, äîñòèãíóòûì ñ ìèíèìàëüíîé çàòðàòîé ñèë progressus, — íî
 ïîñëåäîâàòåëüíîñòüþ áîëåå èëè ìåíåå óêîðåíèâøèõñÿ, áîëåå èëè ìåíåå íå
 çàâèñÿùèõ äðóã îò äðóãà è ðàçûãðûâàþùèõñÿ çäåñü ïðîöåññîâ âîçîáëàäàíèÿ,
 âêëþ÷àÿ è ÷èíèìûå èì âñÿêèé ðàç ïðåïÿòñòâèÿ, ïðîáíûå ìåòàìîðôîçû â öåëÿõ
 çàùèòû è ðåàêöèè, äàæå ðåçóëüòàòû óäàâøèõñÿ ïðîòèâîàêöèé. Ôîðìà òåêó÷à,
 «ñìûñë» åùå áîëåå… Äàæå â êàæäîì îòäåëüíîì îðãàíèçìå äåëî îáñòîèò íå
 èíà÷å: âñÿêèé ðàç ñ ñóùåñòâåííûì ðîñòîì öåëîãî ñìåùàåòñÿ è «ñìûñë» îòäåëüíûõ
 îðãàíîâ — ïðè ñëó÷àå èõ ÷àñòè÷íîå ðàçðóøåíèå, èõ ñîêðàùåíèå â ÷èñëå (ñêàæåì,
 ïóòåì óíè÷òîæåíèÿ ñðåäíèõ çâåíüåâ) ìîæåò îêàçàòüñÿ ïðèçíàêîì âîçðàñòàþùåé
 ñèëû è ñîâåðøåíñòâà. ß õî÷ó ñêàçàòü: äàæå ÷àñòè÷íàÿ óòðàòà ïîëåçíîñòè,
 ÷àõëîñòü è âûðîæäåíèå, èñ÷åçíîâåíèå ñìûñëà è öåëåñîîáðàçíîñòè, êîðî÷å,
 ñìåðòü ïðèíàäëåæèò ê óñëîâèÿì äåéñòâèòåëüíîãî progressus, êàêîâîé âñåãäà
 ÿâëÿåòñÿ â ãåøòàëüòå âîëè è ïóòè ê áîëüøåé âëàñòè è âñåãäà îñóùåñòâëÿåòñÿ çà
 ñ÷åò ìíîãî÷èñëåííûõ ìåíüøèõ ñèë. Âåëè÷èíà «ïðîãðåññà» èçìåðÿåòñÿ äàæå
 êîëè÷åñòâîì îòâåäåííûõ åìó æåðòâ; ÷åëîâå÷åñòâî, ïîæåðòâîâàííîå â ìàññå
 ïðîöâåòàíèþ îòäåëüíîãî áîëåå ñèëüíîãî ÷åëîâå÷åñêîãî ýêçåìïëÿðà, — âîò ÷òî
 áûëî áû ïðîãðåññîì… ß ïîä÷åðêèâàþ ýòó îñíîâíóþ òî÷êó çðåíèÿ èñòîðè÷åñêîé
 ìåòîäèêè, òåì áîëåå ÷òî îíà â êîðíå ïðîòèâèòñÿ ãîñïîäñòâóþùåìó íûí÷å
 èíñòèíêòó è âêóñó äíÿ, êîòîðûé îõîòíåå óæèëñÿ áû åùå ñ àáñîëþòíîé
 ñëó÷àéíîñòüþ è äàæå ñ ìåõàíèñòè÷åñêîé áåññìûñëåííîñòüþ âñåãî ïðîèñõîäÿùåãî,
 íåæåëè ñ òåîðèåé âîëè âëàñòè, ðàçûãðûâàþùåéñÿ âî âñåì ïðîèñõîäÿùåì.
 Äåìîêðàòè÷åñêàÿ èäèîñèíêðàçèÿ êî âñåìó, ÷òî ãîñïîäñòâóåò è õî÷åò
 ãîñïîäñòâîâàòü, ñîâðåìåííûé ìèçàðõèçì (äàáû âûëåïèòü ñêâåðíîå ñëîâî äëÿ
 ñêâåðíîé øòóêè) ïîñòåïåííî â òàêîé ñòåïåíè ïåðåìåñòèëñÿ è ïåðåîäåëñÿ â
 äóõîâíîå, äóõîâíåéøåå, ÷òî íûí÷å îí óæå øàã çà øàãîì ïðîíèêàåò, îñìåëèâàåòñÿ
 ïðîíèêíóòü â íàèáîëåå ñòðîãèå, ïî-âèäèìîìó, íàèáîëåå îáúåêòèâíûå íàóêè; ìíå
 êàæåòñÿ äàæå, ÷òî îí ïðèáðàë óæå ê ðóêàì âñþ ôèçèîëîãèþ è ó÷åíèå î æèçíè,
 ïðîäåìîíñòðèðîâàâ, ðàçóìååòñÿ â óùåðá ïîñëåäíèì, ôîêóñ èñ÷åçíîâåíèÿ ó íèõ
 îäíîãî ôóíäàìåíòàëüíîãî ïîíÿòèÿ, ñîáñòâåííî ïîíÿòèÿ àêòèâíîñòè. Ïîä
 äàâëåíèåì ýòîé èäèîñèíêðàçèè âûïÿ÷èâàþò, íàïðîòèâ, «ïðèñïîñîáëåíèå», ò. å.
 àêòèâíîñòü âòîðîãî ðàíãà, ãîëóþ ðåàêòèâíîñòü, è äàæå ñàìó æèçíü îïðåäåëÿþò
 êàê âñå áîëåå öåëåñîîáðàçíîå âíóòðåííåå ïðèñïîñîáëåíèå ê âíåøíèì óñëîâèÿì
 (Ãåðáåðò Ñïåíñåð). Íî òåì ñàìûì íåóçíàííîè îñòàåòñÿ ñóùíîñòü æèçíè, åå âîëÿ
 ê âëàñòè; òåì ñàìûì óïóñêàåòñÿ èç âèäó ïðåèìóùåñòâî, ïðèñóùåå ñïîíòàííûì,
 íàñòóïàòåëüíûì, ïåðåñòóïàòåëüíûì, íàíîâî òîëêóþùèì, íàíîâî íàïðàâëÿþùèì è
 ñîçèäàòåëüíûì ñèëàì, ñëåäñòâèåì êîòîðûõ è îêàçûâàåòñÿ «ïðèñïîñîáëåíèå»; òåì
 ñàìûì â îðãàíèçìå îòðèöàåòñÿ ãîñïîäñòâóþùàÿ ðîëü âûñøèõ ôóíêöèîíåðîâ, â
 êîòîðûõ àêòèâíî è ôîðìîîáðàçóþùå ïðîÿâëÿåòñÿ âîëÿ æèçíè. Ïðèïîìíèì óïðåê,
 êîòîðûé Ãåêñëè àäðåñîâàë Ñïåíñåðó; åãî «àäìèíèñòðàòèâíûé íèãèëèçì», — íî
 ðå÷ü èäåò âñå åùå î áîëüøåì, ÷åì «àäìèíèñòðèðîâàíèå»…
 13
 — Ñëåäóåò, òàêèì îáðàçîì, — âîçâðàùàÿñü ê òåìå, èìåííî, ê íàêàçàíèþ —
 ðàçëè÷àòü â íåì äâîÿêîå: ñ îäíîé ñòîðîíû, îòíîñèòåëüíî óñòîé÷èâîå, íàâûê,
 àêò, «äðàìó», íåêóþ ñòðîãóþ ïîñëåäîâàòåëüíîñòü ïðîöåäóð, ñ äðóãîé ñòîðîíû,
 òåêó÷åå, ñìûñë, öåëü, îæèäàíèå, ñâÿçàííîå ñ èñïîëíåíèåì ïîäîáíûõ ïðîöåäóð.
 Ïðè ýòîì ñðàçó æå äîïóñêàåòñÿ per analogiam, ñîãëàñíî ðàçâèòîé çäåñü
 îñíîâíîé òî÷êå çðåíèÿ èñòîðè÷åñêîé ìåòîäèêè, ÷òî ñàìà ïðîöåäóðà åñòü íå÷òî
 áîëåå äðåâíåå è ðàííåå, ÷åì åå ïðèìåíåíèå ê íàêàçàíèþ; ÷òî ïîñëåäíåå ëèøü
 âêðàïëèâàåòñÿ, âòîëêîâûâàåòñÿ â (äàâíî ñóùåñòâóþùóþ, íî â èíîì ñìûñëå
 ïðèìåíÿâøóþñÿ) ïðîöåäóðó; êîðî÷å, ÷òî äåëî îáñòîèò íå òàê, êàê ïîëàãàëè äî
 ñèõ ïîð íàøè íàèâíûå ãåíåàëîãè ìîðàëè è ïðàâà, âîîáðàçèâøèå ñåáå âñå äî
 îäíîãî, áóäòî ïðîöåäóðà áûëà èçîáðåòåíà â öåëÿõ íàêàçàíèÿ, ïîäîáíî òîìó êàê
 íåêîãäà âîîáðàæàëè ñåáå, áóäòî ðóêà èçîáðåòåíà â öåëÿõ õâàòàíèÿ. ×òî æå
 êàñàåòñÿ òîãî äðóãîãî — òåêó÷åãî — ýëåìåíòà íàêàçàíèÿ, åãî «ñìûñëà», òî íà
 áîëåå ïîçäíåì ýòàïå êóëüòóðû (íàïðèìåð, â íûíåøíåé Åâðîïå) ïîíÿòèå
 «íàêàçàíèå» è â ñàìîì äåëå ïðåäñòàâëÿåò îòíþäü íå îäèí ñìûñë, íî öåëûé
 ñèíòåç «ñìûñëîâ»; âñÿ ïðåäûäóùàÿ èñòîðèÿ íàêàçàíèÿ, èñòîðèÿ åãî ïðèìåíåíèÿ â
 íàèáîëåå ðàçëè÷íûõ öåëÿõ, êðèñòàëëèçóåòñÿ íàïîñëåäîê â ñâîåãî ðîäà åäèíñòâî,
 òðóäíî ðàñòâîðèìîå, ñ òðóäîì ïîääàþùååñÿ àíàëèçó è, ÷òî ñëåäóåò ïîä÷åðêíóòü,
 ñîâåðøåííî íåîïðåäåëèìîå. (Íûí÷å íåâîçìîæíî ñî âñåé îïðåäåëåííîñòüþ ñêàçàòü,
 ïî÷åìó, ñîáñòâåííî, íàêàçûâàþò: âñå ïîíÿòèÿ, â êîòîðûõ ñåìèîòè÷åñêè
 ðåçþìèðóåòñÿ ïðîöåññ êàê òàêîâîé, óñêîëüçàþò îò äåôèíèöèè; äåôèíèöèè
 ïîäëåæèò òîëüêî òî, ÷òî ëèøåíî èñòîðèè). Íà áîëåå ðàííåé ñòàäèè ýòîò ñèíòåç
 «ñìûñëîâ» ïðåäñòàåò, íàïðîòèâ, áîëåå ðàñòâîðèìûì, òàêæå è áîëåå èçìåí÷èâûì;
 ìîæíî åùå çàìåòèòü, êàê â êàæäîì îòäåëüíîì ñëó÷àå ýëåìåíòû ñèíòåçà ìåíÿþò
 ñâîþ âàëåíòíîñòü è ïîðÿäîê, òàê ÷òî çà ñ÷åò îñòàëüíûõ âûäåëÿåòñÿ è
 äîìèíèðóåò òî îäèí, òî äðóãîé, è êàê ïðè ñëó÷àå îäèí ýëåìåíò (ñêàæåì, öåëü
 óñòðàøåíèÿ) ñëîâíî áû óñòðàíÿåò âñå ïðî÷èå ýëåìåíòû. ×òîáû ïî ìåíüøåé ìåðå
 ñîñòàâèòü ïðåäñòàâëåíèå î òîì, ñêîëü íåíàäåæåí, íàäáàâëåí, ïîáî÷åí «ñìûñë»
 íàêàçàíèÿ è êàêèì îáðàçîì îäíà è òà æå ïðîöåäóðà ìîæåò èñïîëüçîâàòüñÿ,
 òîëêîâàòüñÿ, ïîäãîòàâëèâàòüñÿ â ïðèíöèïèàëüíî ðàçëè÷íûõ öåëÿõ, çäåñü áóäåò
 äàíà ñõåìà, êîòîðàÿ ñàìà ïðåäñòàåò ìíå íà îñíîâàíèè ñðàâíèòåëüíî ìàëîãî è
 ñëó÷àéíîãî ìàòåðèàëà. Íàêàçàíèå êàê îáåçâðåæèâàíèå, êàê ïðåäîòâðàùåíèå
 äàëüíåéøåãî óðîíà. Íàêàçàíèå êàê âîçìåùåíèå â êàêîé-ëèáî ôîðìå óáûòêà
 ïîòåðïåâøåìó (äàæå â âèäå êîìïåíñàöèè ÷åðåç àôôåêò). Íàêàçàíèå êàê ñðåäñòâî
 èçîëÿöèè òîãî, ÷òî íàðóøàåò ðàâíîâåñèå, âî èçáåæàíèå ðàñïðîñòðàíÿþùåãîñÿ
 áåñïîêîéñòâà. Íàêàçàíèå êàê óñòðàøåíèå ñî ñòîðîíû òåõ, êòî íàçíà÷àåò
 íàêàçàíèå è ïðèâîäèò åãî â èñïîëíåíèå. Íàêàçàíèå êàê ñâîåãî ðîäà êîìïåíñàöèÿ
 íàæèâ, óñëàæäàâøèõ äîòîëå ïðåñòóïíèêà (íàïðèìåð, êîãäà îí èñïîëüçóåòñÿ â
 êà÷åñòâå ðàáà íà ðóäíèêàõ). Íàêàçàíèå êàê áðàêîâêà âûðîäèâøåãîñÿ ýëåìåíòà
 (ïðè ñëó÷àå öåëîé âåòâè, êàê ýòî ïðåäïèñûâàåò êèòàéñêîå ïðàâî: ñòàëî áûòü,
 êàê ñðåäñòâî ñîõðàíåíèÿ ÷èñòîòû ðàñû èëè ïîääåðæàíèÿ ñîöèàëüíîãî òèïà).
 Íàêàçàíèå êàê ïðàçäíèê, èìåííî, êàê àêò íàñèëèÿ è íàäðóãàòåëüñòâà íàä
 ïîâåðæåííûì íàêîíåö âðàãîì. Íàêàçàíèå êàê âêîëà÷èâàíèå ïàìÿòè: òîìó, êòî
 ïîäâåðãàåòñÿ íàêàçàíèþ — ýòî íàçûâàåòñÿ «èñïðàâëåíèåì», — ëèáî ñâèäåòåëÿì
 êàçíè. Íàêàçàíèå êàê óïëàòà ñâîåãî ðîäà ãîíîðàðà, îãîâîðåííîãî ñî ñòîðîíû
 âëàñòè, êîòîðàÿ îáåðåãàåò çëîäåÿ îò èçëèøåñòâ ìåñòè. Íàêàçàíèå êàê
 êîìïðîìèññ ñ åñòåñòâåííûì ñîñòîÿíèåì ìåñòè, ïîêóäà ïîñëåäíÿÿ îòñòàèâàåòñÿ
 åùå ìîãóùåñòâåííûìè ðîäîâûìè êëàíàìè è ïðèòÿçàåò íà ïðèâèëåãèè. Íàêàçàíèå
 êàê îáúÿâëåíèå âîéíû è âîåííàÿ ìåðà ïðîòèâ âðàãà ìèðà, çàêîíà, ïîðÿäêà,
 íà÷àëüñòâà, ñ êîòîðûì áîðþòñÿ êàê ñ îïàñíûì äëÿ îáùèíû ñóùåñòâîì, êàê ñ
 íàðóøèòåëåì ïðåäïîñëàííîãî îáùèíîþ äîãîâîðà, êàê ñ íåêèì ñìóòüÿíîì,
 èçìåííèêîì è êëÿòâîïðåñòóïíèêîì, áîðþòñÿ âñåìè ñðåäñòâàìè, ñðîäíûìè êàê ðàç
 âîéíå. —
 14
 Ýòîò ñïèñîê íàâåðíÿêà íå ïîëîí; î÷åâèäíî, ÷òî íàêàçàíèå ïåðåãðóæåíî
 âûãîäàìè âñÿêîãî ðîäà. Òåì æèâåå ñëåäîâàëî áû âû÷åñòü èç íåãî ìíèìóþ âûãîäó,
 êîòîðàÿ — ðàçóìååòñÿ, â ïîïóëÿðíîì âîñïðèÿòèè — ñëûâåò ñóùåñòâåííåéøåé åãî
 âûãîäîé, — âåðà â íàêàçàíèå, ðàñøàòàííàÿ íûí÷å â ñèëó ìíîæåñòâà îñíîâàíèé,
 èìåííî â íàçâàííîé âûãîäå íàõîäèò âñå åùå ñèëüíåéøóþ äëÿ ñåáÿ îïîðó.
 Íàêàçàíèþ âìåíÿþò â çàñëóãó òî, ÷òî îíî ïðîáóæäàåò â âèíîâíîì ÷óâñòâî âèíû,
 â íåì èùóò äîïîäëèííûé instrumentum òîé äóøåâíîé ðåàêöèè, êîòîðàÿ èìåíóåòñÿ
 «íå÷èñòîé ñîâåñòüþ», «óãðûçåíèÿìè ñîâåñòè». Íî òåì ñàìûì ãðåøàò ïðîòèâ
 äåéñòâèòåëüíîñòè è ïñèõîëîãèè äàæå ïî ìåðêàì ñåãîäíÿøíåãî äíÿ; ìîë÷ó óæ î
 âñåì èñòîðè÷åñêîì è äîèñòîðè÷åñêîì ïðîøëîì ÷åëîâåêà! Íàñòîÿùèå óãðûçåíèÿ
 ñîâåñòè — íå÷òî â âûñøåé ñòåïåíè ðåäêîå êàê ðàç ñðåäè ïðåñòóïíèêîâ è
 êàòîðæíèêîâ; òþðüìû, èñïðàâèòåëüíûå äîìà íå èíêóáàòîðû äëÿ áëàãîïðèÿòíîãî
 ðàçâåäåíèÿ ýòîãî âèäà ãëîæóùåãî ÷åðâÿ — â ýòîì ñõîäÿòñÿ âñå äîáðîñîâåñòíûå
 íàáëþäàòåëè, êîòîðûå âî ìíîãèõ ñëó÷àÿõ êðàéíå íåîõîòíî è âîïðåêè ñîáñòâåííûì
 æåëàíèÿì ðåøàþòñÿ íà ïîäîáíîå ñóæäåíèå. Ïî áîëüøîìó ñ÷åòó íàêàçàíèå çàêàëÿåò
 è îõëàæäàåò; îíî êîíöåíòðèðóåò; îíî îáîñòðÿåò ÷óâñòâî îò÷óæäåíèÿ; îíî
 óñèëèâàåò ñîïðîòèâëÿåìîñòü. Åñëè ñëó÷àåòñÿ, ÷òî îíî íàäëàìûâàåò ýíåðãèþ è
 ïðèâîäèò ê æàëêîé ïðîñòðàöèè è ñàìîóíè÷èæåíèþ, òî íàâåðíÿêà òàêîé ðåçóëüòàò
 ìåíåå îòðàäåí, íåæåëè ñðåäíèé ýôôåêò íàêàçàíèÿ ñ õàðàêòåðíîé äëÿ íåãî ñóõîé
 è ìðà÷íîé ñåðüåçíîñòüþ. Ïîäóìàâ æå î ïðåäøåñòâîâàâøèõ ÷åëîâå÷åñêîé èñòîðèè
 òûñÿ÷åëåòèÿõ, ìîæíî ñêàçàòü áåç êîëåáàíèé, ÷òî ðàçâèòèå ÷óâñòâà âèíû ñèëüíåå
 âñåãî áûëî çàòîðìîæåíî èìåííî íàêàçàíèåì, — — ïî êðàéíåé ìåðå â ñëó÷àå òåõ
 æåðòâ, íà êîòîðûõ ðàñïðîñòðàíÿëàñü êàðàòåëüíàÿ âëàñòü. Íå áóäåì â
 îñîáåííîñòè íåäîîöåíèâàòü òîãî, ÷òî ñàìèì çðåëèùåì ñóäåáíûõ è ýêçåêóòèâíûõ
 ïðîöåäóð ïðåñòóïíèê ëèøàåòñÿ âîçìîæíîñòè îùóòèòü ñàìó ïðåäîñóäèòåëüíîñòü
 ñâîåãî ïîñòóïêà, ñâîåãî îáðàçà äåéñòâèé: èáî ñîâåðøåííî àíàëîãè÷íûé îáðàç
 äåéñòâèé âèäèò îí ïîñòàâëåííûì íà ñëóæáó ïðàâîñóäèþ, ãäå ýòî ñàíêöèîíèðóåòñÿ
 è ÷èíèòñÿ áåç ìàëåéøåãî çàçîðà ñîâåñòè, — ñòàëî áûòü, øïèîíàæ, êîâàðñòâî,
 âçÿòî÷íè÷åñòâî, ëîâóøêè, âñå êðþ÷êîòâîðíîå è ïðîäóâíîå èñêóññòâî ïîëèöåéñêèõ
 è ïðîêóðîðñêèõ ÷èíîâ, çàòåì îñíîâàòåëüíûé, íå ñìÿã÷åííûé äàæå àôôåêòîì
 ãðàáåæ, íàñèëèå, ãëóìëåíèå, àðåñò, ïûòêè, óìåðùâëåíèå, êàê ýòî è çàïå÷àòëåíî
 â ðàçëè÷íûõ âèäàõ íàêàçàíèÿ, — â èòîãå öåëûé ðÿä ïðîöåäóð, íèñêîëüêî íå
 îòâåðãàåìûõ è íå îñóæäàåìûõ åãî ñóäüÿìè ïî ñóùåñòâó, íî ëèøü â èçâåñòíîì
 ïðàêòè÷åñêîì îòíîøåíèè è ïðèìåíåíèè. «Íå÷èñòàÿ ñîâåñòü», ýòî ñàìîå æóòêîå è
 ñàìîå èíòåðåñíîå ðàñòåíèå íàøåé çåìíîé ôëîðû, ïðîèçðîñëà íå íà ýòîé ïî÷âå —
 ïî ñóùåñòâó, íè÷òî â ñîçíàíèè ñóäÿùèõ, ñàìèõ íàêàçóþùèõ â òå÷åíèå
 äëèòåëüíåéøåãî ïåðèîäà âðåìåíè íå ñâèäåòåëüñòâîâàëî î òîì, ÷òî ïðèõîäèòñÿ
 èìåòü äåëî ñ «âèíîâíûì». Ðå÷ü øëà ïðîñòî î çà÷èíùèêå çëà, î êàêîì-òî
 áåçîòâåòñòâåííîì îñêîëêå ðîêà. È òîò, íà êîãî âïîñëåäñòâèè, îïÿòü æå êàê
 îñêîëîê ðîêà, ïàäàëî íàêàçàíèå, íå èñïûòûâàë ïðè ýòîì èíîé «âíóòðåííåé
 ìóêè», ÷åì â ñëó÷àÿõ, ñêàæåì, âíåçàïíîé, íåïðåäâèäåííîé íàïàñòè, óæàñíîãî
 ïðèðîäíîãî áåäñòâèÿ, ñðûâàþùåéñÿ è ðàçäàâëèâàþùåé êàìåííîé ãëûáû, ñ ÷åì óæå
 è âîâñå íåëüçÿ áîðîòüñÿ.
 15
 Ýòî äîøëî êàê-òî, êàêèì-òî ìóäðåíûì îáðàçîì äî ñîçíàíèÿ Ñïèíîçû (ê
 äîñàäå åãî òîëêîâàòåëåé, ïðÿìî-òàêè ñòàðàþùèõñÿ èñêàçèòü åãî â ýòîì ìåñòå,
 íàïðèìåð Êóíî Ôèøåðà), êîãäà îäíàæäû â ïîñëåîáåäåííîå âðåìÿ — êòî çíàåò, î
 êàêîå îí òåðñÿ âîñïîìèíàíèå, — åìó ïðèøëîñü ðàçìûøëÿòü íàä âîïðîñîì, ÷òî
 ñîáñòâåííî îñòàëîñü â íåì ñàìîì îò çíàìåíèòîãî morsus conscientiae — â íåì,
 âûäâîðèâøåì äîáðî è çëî â îáëàñòü ÷åëîâå÷åñêîãî âîîáðàæåíèÿ è çëîáíî
 çàùèùàâøåì ÷åñòü ñâîåãî «ñâîáîäíîãî» Áîãà îò òåõ êîùóííèêîâ, ÷üè óòâåðæäåíèÿ
 äîõîäèëè äî òîãî, áóäòî Áîã òâîðèò âñå sub ratione boni («ýòî, îäíàêî,
 çíà÷èëî áû ïîä÷èíèòü Áîãà ñóäüáå è áûëî áû ïîèñòèíå âåëè÷àéøåé èç âñåõ
 áåññìûñëèö» — ). Ìèð äëÿ Ñïèíîçû ñíîâà âåðíóëñÿ ê íåâèííîñòè, â êîòîðîé îí
 ïðåáûâàë äî èçîáðåòåíèÿ íå÷èñòîé ñîâåñòè, — ÷òî æå òåì ñàìûì âûøëî èç morsus
 conscientiae? «Ïðîòèâîïîëîæíîñòü gaudium, — ñêàçàë îí ñåáå íàêîíåö, —
 ïå÷àëü, ñîïðîâîæäàåìàÿ ïðåäñòàâëåíèåì î íåêîé ïðîøåäøåé âåùè, êîòîðàÿ íå
 îïðàâäàëà íàäåæä». Eth. III propos. XVII schol. I, II. He èíà÷å, ÷åì
 Ñïèíîçà, ÷óâñòâîâàëè íà ïðîòÿæåíèè òûñÿ÷åëåòèé îòíîñèòåëüíî ñâîåãî
 «ïðîøåäøåãî ïðîñòóïêà» íàñòèãíóòûå êàðîé çà÷èíùèêè çëà: «òóò ÷òî-òî
 íåîæèäàííî ïîøëî âêðèâü è âêîñü», íå: «ÿ íå äîëæåí áûë äåëàòü ýòîãî», — îíè
 ïîêîðÿëèñü íàêàçàíèþ, êàê ïîêîðÿþòñÿ áîëåçíè, íåñ÷àñòüþ èëè ñìåðòè, ñ òåì
 õðàáðûì áåçðîïîòíûì ôàòàëèçìîì, êàêîâûì, íàïðèìåð, åùå è ñåãîäíÿ ðóññêèå
 ïðåâîñõîäÿò íàñ, çàïàäíûõ ëþäåé, â æèçíåííîì ïîâåäåíèè. Åñëè òîãäà
 ñóùåñòâîâàëà êðèòèêà ïîñòóïêà, òî â êðèòèêå íà äåëå èçîùðÿëñÿ óì: áåç
 ñîìíåíèÿ, ìû äîëæíû èñêàòü äîïîäëèííûé ýôôåêò íàêàçàíèÿ ïðåæäå âñåãî â
 èçîùðåíèè óìà, â ðàñòÿæåíèè ïàìÿòè, â íàìåðåíèè èäòè âïðåäü íà äåëî ñ
 áîëüøåé îñòîðîæíîñòüþ, íåäîâåð÷èâîñòüþ, ñêðûòíîñòüþ, â îñîçíàíèè òîãî, ÷òî
 ìíîãîå ðàç è íàâñåãäà îêàçûâàåòñÿ íå ïî ïëå÷ó, â ðîñòå ñàìîêðèòè÷íîñòè. ×åãî
 â èòîãå ìîæíî äîñòè÷ü íàêàçàíèåì ó ÷åëîâåêà è çâåðÿ, òàê ýòî óâåëè÷åíèÿ
 ñòðàõà, èçîùðåíèÿ óìà, ïîäàâëåíèÿ ñòðàñòåé: òåì ñàìûì íàêàçàíèå ïðèðó÷àåò
 ÷åëîâåêà, íî îíî íå äåëàåò åãî «ëó÷øå» — ñ áîëüøèì ïðàâîì ìîæíî áûëî áû
 óòâåðæäàòü îáðàòíîå. («Áåäà ó÷èò óìó», — ãîâîðèò íàðîä; à íàñêîëüêî îíà ó÷èò
 óìó, íàñòîëüêî æå ó÷èò îíà è äóðíûì ïîñòóïêàì. Ê ñ÷àñòüþ, îíà äîâîëüíî ÷àñòî
 ó÷èò è ãëóïîñòè).
 16
 Çäåñü ìíå íå èçáåæàòü óæå òîãî, ÷òîáû íå íà÷åðòàòü â ïåðâîì,
 ïðåäâàðèòåëüíîì, íàáðîñêå ìîþ ñîáñòâåííóþ ãèïîòåçó î ïðîèñõîæäåíèè «íå÷èñòîé
 ñîâåñòè»: åå íå ëåãêî äîâåñòè äî ñëóõà, è ñ íåé íàäîáíî íå òîëüêî âîçèòüñÿ
 ìûñëÿìè, íî è áîäðñòâîâàòü è ñïàòü. ß ñ÷èòàþ íå÷èñòóþ ñîâåñòü ãëóáîêèì
 çàáîëåâàíèåì, äî êîòîðîãî ÷åëîâåêó ïðèøëîñü îïóñòèòüñÿ ïîä äàâëåíèåì
 íàèáîëåå êîðåííîãî èç âñåõ èçìåíåíèé, âûïàâøèõ íà åãî äîëþ, — èçìåíåíèÿ,
 ñëó÷èâøåãîñÿ ñ íèì â ìîìåíò, êîãäà îí îêîí÷àòåëüíî îñîçíàë íà ñåáå îøåéíèê
 îáùåñòâà è ìèðà. Íå èíà÷å, êàê ýòî ïðèøëîñü âîäÿíûì æèâîòíûì, êîãäà îíè áûëè
 âûíóæäåíû ñòàòü íàçåìíûìè æèâîòíûìè ëèáî ïîãèáíóòü, ñëó÷èëîñü òî æå è ñ
 ýòèìè ñ÷àñòëèâî ïðèñïîñîáëåííûìè ê çàðîñëÿì, âîéíå, áðîäÿæíè÷åñòâó, àâàíòþðå
 ïîëóçâåðÿì — îäíèì ìàõîì âñå èõ èíñòèíêòû áûëè îáåñöåíåíû è «ñíÿòû ñ
 ïåòåëü». Îòíûíå èì ïðèõîäèëîñü õîäèòü íà íîãàõ è «íåñòè ñàìèõ ñåáÿ» òàì, ãäå
 ïðåæäå èõ íåñëà âîäà: óæàñíîå áðåìÿ ëåãëî íà íèõ. Îíè ÷óâñòâîâàëè ñåáÿ
 íåëîâêî ïðè ïðîñòåéøèõ åñòåñòâåííûõ îòïðàâëåíèÿõ; â ýòîò íîâûé íåçíàåìûé ìèð
 îíè âñòóïàëè óæå áåç ñòàðûõ ñâîèõ âîæàòûõ, íàäåæíî íàâîäÿùèõ
 èíñòèíêòîâ-ðåãóëÿòîðîâ, — îíè áûëè ñâåäåíû ê ìûøëåíèþ, óìîçàêëþ÷åíèþ,
 èñ÷èñëåíèþ, êîìáèíèðîâàíèþ ïðè÷èí è ñëåäñòâèé, ýòè íåñ÷àñòíûå, — áûëè
 ñâåäåíû ê ñâîåìó «ñîçíàíèþ», ê íàèáîëåå æàëêîìó è ïðîìàõèâàþùåìóñÿ îðãàíó
 ñâîåìó! ß äóìàþ, ÷òî íèêîãäà íà çåìëå íå áûëî òàêîãî ÷óâñòâà óáîæåñòâà,
 òàêîãî îñâèíöîâàííîãî íåäîìîãàíèÿ, — è ïðè âñåì òîì òå ñòàðûå èíñòèíêòû íå
 ñðàçó ïåðåñòàëè ïðåäúÿâëÿòü ñâîè òðåáîâàíèÿ! Ëèøü ñ òðóäîì è èçðåäêà
 âûïàäàëà âîçìîæíîñòü óãîäèòü èì: ãëàâíûì îáðàçîì èì ïðèõîäèëîñü èñêàòü ñåáå
 íîâûõ è êàê áû óæå ïîäçåìíûõ óäîâëåòâîðåíèé. Âñå èíñòèíêòû, íå ðàçðÿæàþùèåñÿ
 âîâíå, îáðàùàþòñÿ âîâíóòðü — ýòî è íàçûâàþ ÿ óõîäîì-â-ñåáÿ ÷åëîâåêà: òàê
 èìåííî íà÷èíàåò â ÷åëîâåêå ðàñòè òî, ÷òî ïîçäíåå íàçîâóò åãî «äóøîþ». Âåñü
 âíóòðåííèé ìèð, ïîíà÷àëó ñòîëü òîíêèé, ÷òî, êàê áû çàæàòûé ìåæ äâóõ øêóð,
 ðàçîøåëñÿ è ðàñïîðîëñÿ âãëóáü, âøèðü è ââûñü â òîé ìåðå, â êàêîé
 ñäåðæèâàëàñü ðàçðÿäêà ÷åëîâåêà âîâíå. Òå ãðîçíûå áàñòèîíû, êîòîðûìè
 ãîñóäàðñòâåííàÿ îðãàíèçàöèÿ îáîðîíÿëàñü îò ñòàðûõ èíñòèíêòîâ ñâîáîäû, — ê
 ýòèì áàñòèîíàì ïðåæäå âñåãî îòíîñÿòñÿ íàêàçàíèÿ — ïðèâåëè ê òîìó, ÷òî âñå
 íàçâàííûå èíñòèíêòû äèêîãî ñâîáîäíîãî áðîäÿæíîãî ÷åëîâåêà îáåðíóëèñü âñïÿòü,
 ïðîòèâ ñàìîãî ÷åëîâåêà. Âðàæäà, æåñòîêîñòü, ðàäîñòü ïðåñëåäîâàíèÿ,
 íàïàäåíèÿ, ïåðåìåíû, ðàçðóøåíèÿ — âñå ýòî ïîâåðíóòîå íà îáëàäàòåëÿ ñàìèõ
 èíñòèíêòîâ: òàêîâî ïðîèñõîæäåíèå «íå÷èñòîé ñîâåñòè». ×åëîâåê, êîòîðûé, çà
 îòñóòñòâèåì âíåøíèõ âðàãîâ è ïðåïÿòñòâèé, âòèñíóòûé â ãíåòóùóþ òåñíîòó è
 ðåãóëÿðíîñòü îáû÷àÿ, íåòåðïåëèâî òåðçàë, ïðåñëåäîâàë, ãðûç, èçíóðÿë, èñòÿçàë
 ñàìîãî ñåáÿ, ýòîò áüþùèéñÿ äî êðîâè î ðåøåòêè ñâîåé êëåòêè çâåðü, êîòîðîãî
 õîòÿò «ïðèðó÷èòü», ýòîò ëèøåíåö è èçâîäÿùèé ñåáÿ íîñòàëüãèê ïî ïóñòûíå,
 ñïîäîáèâøèéñÿ ñêîëîòèòü èç ñàìîãî ñåáÿ àâàíòþðó è çàñòåíîê, íåêîå ïîäîáèå
 íåíàäåæíîé è îïàñíîé öåëèíû, — ýòîò äóðåíü, ýòîò òîñêóþùèé è áåçóòåøíûé
 ïëåííèê ñòàë èçîáðåòàòåëåì «íå÷èñòîé ñîâåñòè». Íî ñ ýòîãî è íà÷àëîñü
 âåëè÷àéøåå è òðåâîæíåéøåå çàáîëåâàíèå, îò êîòîðîãî ÷åëîâå÷åñòâî íå
 îïðàâèëîñü è ïî ñåé äåíü, ñòðàäàíèå ÷åëîâåêà ÷åëîâåêîì, ñàìèì ñîáîþ, êàê
 ñëåäñòâèå íàñèëüñòâåííîãî îòïàðûâàíèÿ îò æèâîòíîãî ïðîøëîãî, êàê áû íåêîåãî
 ïðûæêà è ïàäåíèÿ â íîâóþ îáñòàíîâêó è óñëîâèÿ ñóùåñòâîâàíèÿ, îáúÿâëåíèÿ
 âîéíû ñòàðûì èíñòèíêòàì, íà êîòîðûõ çèæäèëèñü äîíûíå åãî ñèëà, ðàäîñòü è
 âíóøàåìûé èì ñòðàõ. Äîáàâèì ñðàçó æå, ÷òî, ñ äðóãîé ñòîðîíû, ñàìèì ôàêòîì
 îáåðíóâøåéñÿ íà ñåáÿ, âûñòóïàþùåé ïðîòèâ ñåáÿ äóøè æèâîòíîãî íà çåìëå
 ïîÿâèëîñü íå÷òî ñòîëü íîâîå, ãëóáîêîå, íåñëûõàííîå, çàãàäî÷íîå,
 ïðîòèâîðå÷èâîå è ïåðñïåêòèâíîå, ÷òî áëàãîäàðÿ ýòîìó ñàìà êîíôèãóðàöèÿ çåìëè
 ïðåòåðïåëà ñóùåñòâåííîå èçìåíåíèå. Äåéñòâèòåëüíî, ïîíàäîáèëèñü áîæåñòâåííûå
 çðèòåëè, ÷òîáû îòäàòü äîëæíîå çàâÿçàâøåéñÿ òàêèì îáðàçîì êîìåäèè, ÷åé èñõîä
 îñòàåòñÿ åùå ñîâåðøåííî íåïðåäâèäåííûì, — ñëèøêîì óòîí÷åííîé, ñëèøêîì
 ÷óäåñíîé, ñëèøêîì ïàðàäîêñàëüíîé êîìåäèè, ÷òîáû ïîçâîëèòåëüíî áûëî
 ðàçûãðûâàòü åå áåñòîëêîâî íåïðèìåòíûì îáðàçîì íà êàêîì-íèáóäü çàáàâíîì
 ñîçâåçäèè! Ñ òåõ ïîð ÷åëîâåê ïîñòàâëåí íà êîí è ïðåäîñòàâëåí ñàìûì
 íåîæèäàííûì è ñàìûì âîëíóþùèì âûáðîñàì èãðàëüíûõ êîñòåé, êîòîðûìè ìå÷åò
 «âåëèêîå äèòÿ» Ãåðàêëèòà, íàçûâàéñÿ îíî Çåâñîì èëè Ñëó÷àåì, — îí ïðèêîâûâàåò
 ê ñåáå èíòåðåñ, íàïðÿæåíèå, íàäåæäó, ïî÷òè óâåðåííîñòü, ñëîâíî áû ñ íèì
 âîçâåùàëîñü íå÷òî, ïðèóãîòàâëèâàëîñü íå÷òî, ñëîâíî áû ÷åëîâåê áûë íå öåëüþ,
 íî ëèøü ïóòåì, èíöèäåíòîì, ìîñòîì, âåëèêèì îáåùàíèåì…
 17
 Ïðåäïîñûëêîé ýòîé ãèïîòåçû î ïðîèñõîæäåíèè íå÷èñòîé ñîâåñòè ñëóæèò,
 âî-ïåðâûõ, òî, ÷òî íàçâàííîå èçìåíåíèå íå áûëî íè ïîñòåïåííûì, íè
 äîáðîâîëüíûì è ïðåäñòàâëÿëî ñîáîþ íå îðãàíè÷åñêîå âðàñòàíèå â íîâûå óñëîâèÿ,
 íî ðàçðûâ, ïðûæîê, ïðèíóæäåíèå, íåîòâðàòèìûé ðîê, ïðîòèâ êîòîðîãî
 íåâîçìîæíîé îêàçûâàëàñü âñÿêàÿ áîðüáà è äàæå ressentiment. Âî-âòîðûõ æå, òî,
 ÷òî âãîíêà íåîáóçäàííîãî äîñåëå è áåçëèêîãî íàñåëåíèÿ â æåñòêóþ ôîðìó íå
 òîëüêî íà÷àëàñü ñ àêòà íàñèëèÿ, íî è äîâîäèëàñü äî êîíöà ïóòåì ñïëîøíûõ
 íàñèëüñòâåííûõ àêòîâ,- ÷òî ñîîáðàçíî ýòîìó äðåâíåéøåå «ãîñóäàðñòâî»
 ïðåäñòàâàëî è ôóíêöèîíèðîâàëî â âèäå ñòðàøíîé òèðàíèè, íåêîåãî
 ðàçäàâëèâàþùåãî è áåñïîùàäíîãî ìàøèííîãî óñòðîéñòâà, ïîêóäà íàêîíåö ñûðüå,
 ñîñòîÿùåå èç íàðîäà è ïîëóæèâîòíûõ, îêàçûâàëîñü íå òîëüêî ðàçìÿòûì è
 òÿãó÷èì, íî è ñôîðìîâàííûì. ß óïîòðåáèë ñëîâî «ãîñóäàðñòâî»; íåòðóäíî
 ïîíÿòü, êòî ïîäðàçóìåâàåòñÿ ïîä ýòèì — êàêàÿ-òî ñòàÿ áåëîêóðûõ õèùíèêîâ,
 ðàñà ïîêîðèòåëåé è ãîñïîä, êîòîðàÿ, îáëàäàÿ âîåííîé îðãàíèçîâàííîñòüþ è
 îðãàíèçàòîðñêîé ñïîñîáíîñòüþ, áåç ìàëåéøèõ êîëåáàíèé íàëàãàëà ñâîè ñòðàøíûå
 ëàïû íà, äîëæíî áûòü, ÷óäîâèùíî ïðåâîñõîäÿùåå åå ïî ÷èñëåííîñòè, íî âñå åùå
 áåñôîðìåííîå, âñå åùå áðîäÿæíîå íàñåëåíèå. Òàê âîò è çàòåâàåòñÿ
 «ãîñóäàðñòâî» íà çåìëå: ÿ äóìàþ, ÷òî òîìíûå ãðåçû, âîçâîäÿùèå åãî íà÷àëî ê
 «äîãîâîðó», îòæèëè óæå ñâîé âåê. Êòî ìîæåò ïîâåëåâàòü, êòî ïî ïðèðîäå
 ÿâëÿåòñÿ «ãîñïîäèíîì», êòî ïðåäñòàåò íàñèëüíèêîì â ïîñòóïêàõ è æåñòàõ —
 êàêîå åìó äåëî äî äîãîâîðîâ! Òàêèå ñóùåñòâà íå ïîäîò÷åòíû; îíè ïîÿâëÿþòñÿ,
 êàê ñóäüáà, áåñïðè÷èííî, áåçðàññóäíî, áåñöåðåìîííî, áåçîãîâîðî÷íî, îíè åñòü,
 êàê åñòü ìîëíèÿ, ñëèøêîì óæàñíûå, ñëèøêîì âíåçàïíûå, ñëèøêîì óáåäèòåëüíûå,
 ñëèøêîì «èíûå», ÷òîáû ìîæíî áûëî èõ äàæå íåíàâèäåòü. Èõ äåëî — èíñòèíêòèâíîå
 ñîçèäàíèå ôîðì, øòàìïîâêà ôîðì; îíè ñóòü ñàìûå ïîäíåâîëüíûå, ñàìûå
 íåïðåäóìûøëåííûå õóäîæíèêè èç êîãäà-ëèáî ñóùåñòâîâàâøèõ — òàì, ãäå îíè
 ïîÿâëÿþòñÿ, âîçíèêàåò â ñêîðîì âðåìåíè íå÷òî íîâîå, òâîðåíèå âëàñòè, êîòîðîå
 æèâåò, ÷àñòè è ôóíêöèè êîòîðîãî ðàçãðàíè÷åíû è ñîîòíåñåíû, â êîòîðîì âîîáùå
 íåò ìåñòà òîìó, ÷òî íå áûëî áû ïðåäâàðèòåëüíî «âñìûñëåíî» â ñòðóêòóðó
 öåëîãî. Èì íåâåäîìî, ÷òî åñòü âèíà, ÷òî îòâåòñòâåííîñòü, ÷òî îãëÿäêà, ýòèì
 ïðèðîæäåííûì îðãàíèçàòîðàì; èõ ïðåâîçìîãàåò òîò óæàñíûé ýãîèçì õóäîæíèêà,
 êîòîðûé âèäèòñÿ áðîíçîé è íàïåðåä ÷óâñòâóåò ñåáÿ áåññðî÷íî îïðàâäàííûì â
 ñâîåì «òâîðåíèè», êàê ìàòü â ñâîåì ðåáåíêå. Íå â íèõ ïðîèçðîñëà «íå÷èñòàÿ
 ñîâåñòü», ýòî ïîíÿòíî ñ ñàìîãî íà÷àëà, — íî îíà íå âûðîñëà áû áåç íèõ, ýòà
 óðîäëèâàÿ îïóõîëü; åå è íå áûëî áû âîâñå, åñëè áû ïîä òÿæåñòüþ èõ ìîëîòà, èõ
 àðòèñòè÷åñêîãî íàñèëèÿ èç ìèðà, ïî êðàéíåé ìåðå èç ïîëÿ çðåíèÿ, íå èñ÷åç è
 íå ñòàë, òàê ñêàçàòü, ëàòåíòíûì íåêèé ÷óäîâèùíûé êâàíòóì ñâîáîäû. Ýòîò
 íàñèëüñòâåííî ïîäàâëåííûé èíñòèíêò ñâîáîäû — êàê ìû ïîíÿëè óæå, — ýòîò
 âûòåñíåííûé, âûñòàâëåííûé, èçíóòðè çàïåðòûé è â êîíöå êîíöîâ ëèøü â ñàìîì
 ñåáå ðàçðÿæàþùèéñÿ è èçëèâàþùèéñÿ èíñòèíêò ñâîáîäû: âîò ÷åì òîëüêî è áûëà
 âíà÷àëå íå÷èñòàÿ ñîâåñòü.
 18
 Ïîîñòåðåæåìñÿ, êàê áû íå ïðîãëÿäåòü âñåãî ýòîãî ôåíîìåíà îòòîãî óæå,
 ÷òî îí çàãîäÿ ïðåäñòàåò ñòîëü óðîäëèâûì è áîëåçíåííûì.  ñóùíîñòè, ðå÷ü âåäü
 èäåò î òîé æå àêòèâíîé ñèëå, êîòîðàÿ ðîñêîøåñòâóåò è ñòðîèò ãîñóäàðñòâà â
 ëèöå íàçâàííûõ õóäîæíèêîâ íàñèëèÿ è îðãàíèçàòîðîâ è êîòîðàÿ çäåñü âíóòðåííå,
 â ìåíüøèõ ìàñøòàáàõ, ìåëî÷íåå, ïÿòÿñü, â «ëàáèðèíòå ãðóäè», ãîâîðÿ âìåñòå ñ
 Ãåòå, ìàñòåðèò ñåáå íå÷èñòóþ ñîâåñòü è ñòðîèò íåãàòèâíûå èäåàëû — ýòî è åñòü
 êàê ðàç òîò èíñòèíêò ñâîáîäû (íà ìîåì ÿçûêå: âîëÿ ê âëàñòè): ðàçíèöà ëèøü
 òàêîâà, ÷òî ìàòåðèàëîì, íà êîòîðûé èçëèâàåòñÿ ôîðìîîáðàçóþùàÿ è
 íàñèëüñòâåííàÿ ïðèðîäà íàçâàííîé ñèëû, îêàçûâàåòñÿ çäåñü ñàì ÷åëîâåê, âñÿ
 ïîëíîòà åãî æèâîòíîé äàâíèøíåé ñàìîñòè — ýòîò, à íå äðóãîé ÷åëîâåê, äðóãèå
 ëþäè, êàê â òîì áîëåå çíà÷èòåëüíîì è áîëåå áðîñêîì ôåíîìåíå. Ýòî òàéíîå
 ñàìîíàñèëèå, ýòà æåñòîêîñòü õóäîæíèêà, ýòà ðàäîñòü ïðèäàâàòü ñåáå ôîðìó êàê
 òðóäíîìó, ñîïðîòèâëÿþùåìóñÿ, ñòðàäàþùåìó ìàòåðèàëó, âæèãàòü â ñåáÿ âîëþ,
 êðèòèêó, ïðîòèâîðå÷èå, ïðåçðåíèå, îòêàç, ýòà æóòêàÿ è óæàñàþùå
 íàñëàäèòåëüíàÿ ðàáîòà ñâîåâîëüíî ðàçäâîåííîé äóøè, ïðè÷èíÿþùåé ñåáå
 ñòðàäàíèÿ èç óäîâîëüñòâèÿ ïðè÷èíÿòü ñòðàäàíèÿ, âñÿ ýòà àêòèâíàÿ «íå÷èñòàÿ
 ñîâåñòü», áóäó÷è íàñòîÿùèì ìàòåðèíñêèì ëîíîì èäåàëüíûõ è âîîáðàæàåìûõ
 ñîáûòèé, ïðîèçâåëà â êîíöå êîíöîâ íà ñâåò — ÷èòàòåëü óæå äîãàäûâàåòñÿ —
 íåêîå èçîáèëèå íîâûõ è ñòðàííûõ êðàñîò è óòâåðæäåíèé è, áûòü ìîæåò, âîîáùå è
 ñàìó êðàñîòó… Èáî ÷òî æå òàêîå è ïðåäñòàâëÿëî áû ñîáîþ «ïðåêðàñíîå», åñëè
 áû ïðîòèâîðå÷èå çàðàíåå íå îñîçíàëî ñàìîå ñåáÿ, åñëè áû áåçîáðàçíîå íå
 ñêàçàëî ïðåæäå ñàìîìó ñåáå: «ÿ áåçîáðàçíî»?.. Ïî êðàéíåé ìåðå, ïîñëå ýòîãî
 íàìåêà íå ñòîëü çàãàäî÷íîé îêàæåòñÿ óæå çàãàäêà, â êàêîé ìåðå â
 ïðîòèâîðå÷èâûõ ïîíÿòèÿõ, âðîäå ñàìîîòâåðæåííîñòè, ñàìîîòðå÷åíèÿ,
 ñàìîïîæåðòâîâàíèÿ ìîæåò ïðîñòóïèòü íåêèé èäåàë, íåêàÿ êðàñîòà; è âïðåäü, ÿ
 íå ñîìíåâàþñü â ýòîì, îäíî áóäåò èçâåñòíî íàâåðíÿêà — èìåííî, êàêîãî ñîðòà
 óäîâîëüñòâèåì ñ ñàìîãî íà÷àëà ÿâëÿåòñÿ óäîâîëüñòâèå, èñïûòûâàåìîå ÷åëîâåêîì
 áåñêîðûñòíûì, ñàìîîòâåðæåííûì, æåðòâóþùèì ñîáîþ: óäîâîëüñòâèåì æåñòîêîñòè. —
 Òàêîâ ïðåäâàðèòåëüíûé èòîã ðàçìûøëåíèé î ïðîèñõîæäåíèè «íåýãîèñòè÷åñêîãî»,
 êàê ìîðàëüíîé öåííîñòè, è î ðàçìåòêå ïî÷âû, íà êîòîðîé ïðîèçðîñëà ýòà
 öåííîñòü: òîëüêî íå÷èñòàÿ ñîâåñòü, òîëüêî âîëÿ ê ñàìîèñòÿçàíèþ ñëóæèò
 ïðåäïîñûëêîé äëÿ öåííîñòè íåýãîèñòè÷åñêîãî. —
 19
 Íå÷èñòàÿ ñîâåñòü — áîëåçíü, ýòî íå ïîäëåæèò ñîìíåíèþ, íî áîëåçíü â òîì
 æå ñìûñëå, â êàêîì áîëåçíüþ ÿâëÿåòñÿ áåðåìåííîñòü. Åñëè ìû ïðèìåìñÿ
 îòûñêèâàòü óñëîâèÿ, ïðè êîòîðûõ áîëåçíü ýòà äîñòèãëà ñâîåãî óæàñíåéøåãî è
 îäóõîòâîðåííåéøåãî ïèêà, òî ìû óâèäèì, ÷òî ñîáñòâåííî ïîñëóæèëî ïðè÷èíîé åå
 âñòóïëåíèÿ â ìèð. Äëÿ ýòîãî, îäíàêî, ïîòðåáíà áîëüøàÿ âûäåðæêà — è íàì
 ñëåäóåò ïðåæäå âñåãî åùå ðàç âåðíóòüñÿ ê áîëåå ðàííåé òî÷êå çðåíèÿ.
 Ãðàæäàíñêî-ïðàâîâîå îòíîøåíèå äîëæíèêà ê ñâîåìó çàèìîäàâöó, î ÷åì óæå
 ïðîñòðàííî øëà ðå÷ü, áûëî — ïðèòîì â èñòîðè÷åñêîì îòíîøåíèè íà êðàéíå
 ïðèìå÷àòåëüíûé è ùåêîòëèâûé ëàä — ïåðåòîëêîâàíî â êëþ÷å åùå îäíîãî
 îòíîøåíèÿ, êîòîðîå, äîëæíî áûòü, îñòàåòñÿ íàèáîëåå íåïîíÿòíûì äëÿ íàñ,
 íûíåøíèõ ëþäåé: ðå÷ü èäåò îá îòíîøåíèè ñîâðåìåííèêîâ ê ñâîèì ïðåäêàì. Â
 ðàìêàõ ïåðâîíà÷àëüíîé ðîäîâîé êîîïåðàöèè — ìû ãîâîðèì î ïåðâîáûòíîé ýïîõå —
 êàæäîå æèâóùåå ïîêîëåíèå ñâÿçàíî ñ áîëåå ðàííèì è â îñîáåííîñòè ñî
 ñòàðåéøèì, ðîäîíà÷àëüíûì ïîêîëåíèåì íåêèì þðèäè÷åñêèì îáÿçàòåëüñòâîì (à
 âîâñå íå ïðîñòîé ïðèçíàòåëüíîñòüþ ÷óâñòâà: ýòî ïîñëåäíåå, è íå áåç
 îñíîâàíèé, ñëåäîâàëî áû âîîáùå ïîñòàâèòü ïîä âîïðîñ íà ïðîòÿæåíèè
 äëèòåëüíåéøåãî ïåðèîäà èñòîðèè ðîäà ÷åëîâå÷åñêîãî). Çäåñü öàðèò óáåæäåíèå,
 ÷òî ðîä îáÿçàí ñâîåé óñòîé÷èâîñòüþ èñêëþ÷èòåëüíî æåðòâàì è äîñòèæåíèÿì
 ïðåäêîâ — è ÷òî ñëåäóåò îïëàòèòü ýòî æåðòâàìè æå è äîñòèæåíèÿìè: òåì ñàìûì
 ïðèçíàþò çà ñîáîþ äîëã, êîòîðûé ïîñòîÿííî âîçðàñòàåò åùå è îòòîãî, ÷òî ýòè
 ïðåäêè â ñâîåì ïîñìåðòíîì ñóùåñòâîâàíèè â êà÷åñòâå ìîãóùåñòâåííûõ äóõîâ íå
 ïåðåñòàþò ñèëîþ ñâîåé ïðåäîñòàâëÿòü ðîäó íîâûå ïðåèìóùåñòâà è àâàíñû.
 Íåóæåëè æå äàðîì? Íî äëÿ òîãî íåîòåñàííîãî è «íèùåãî äóøîé» âðåìåíè íå
 ñóùåñòâóåò íèêàêîãî «äàðîì». ×åì æå ìîæíî âîçäàòü èì? Æåðòâàìè
 (ïåðâîíà÷àëüíî íà ïðîïèòàíèå, â ãðóáåéøåì ñìûñëå), ïðàçäíåñòâàìè, ÷àñîâíÿìè,
 îêàçàíèåì ïî÷åñòåé, ïðåæäå âñåãî ïîñëóøàíèåì, — èáî âñå îáû÷àè, áóäó÷è
 òâîðåíèÿìè ïðåäêîâ, ñóòü òàêæå èõ óñòàâû è ïîâåëåíèÿ. Äîñòàòî÷íî ëè èì äàþò
 âî âñÿêîå âðåìÿ? — ýòî ïîäîçðåíèå îñòàåòñÿ è ðàñòåò: âðåìÿ îò âðåìåíè îíî
 âûíóæäàåò ê áîëüøîìó âûêóïó îïòîì, ê êàêîìó-òî ÷óäîâèùíîìó âîçâðàùåíèþ äîëãà
 «çàèìîäàâöó» (ñêàæåì, ïðåñëîâóòûì æåðòâîïðèíîøåíèåì ïåðâåíöà, êðîâüþ,
 ÷åëîâå÷åñêîé êðîâüþ âî âñÿêîì ñëó÷àå). Ñòðàõ ïåðåä ðîäîíà÷àëüíèêîì è åãî
 âëàñòüþ, ñîçíàíèå çàäîëæåííîñòè åìó, ñîãëàñíî ýòîãî ðîäà ëîãèêå, íåèçáåæíî
 âîçðàñòàåò â òàêîé æå òî÷íî ìåðå, â êàêîé âîçðàñòàåò âëàñòü ñàìîãî ðîäà, â
 êàêîé ñàì ðîä ïðåäñòàåò âñå áîëåå ïîáåäîíîñíûì, íåçàâèñèìûì, ïî÷èòàåìûì,
 óñòðàøàþùèì. Îòíþäü íå íàîáîðîò! Êàæäûé øàã ê óïàäêó ðîäà, âñå áåäû è
 çëîïîëó÷èÿ, âñå ïðèçíàêè âûðîæäåíèÿ, íàñòóïàþùåãî ðàñïàäà, íàïðîòèâ, òîëüêî
 óìåíüøàþò ñòðàõ ïåðåä äóõîì åãî îñíîâàòåëÿ è ïîñòåïåííî ñâîäÿò íà íåò
 ïðåäñòàâëåíèå î åãî óìå, ïðåäóñìîòðèòåëüíîñòè è íàëè÷íîé ìîùè. Åñëè
 ïîìûñëèòü ñåáå ýòîò íåîòåñàííûé ðîä ëîãèêè â åãî êðàéíèõ ïîñëåäñòâèÿõ, òî
 ïðàðîäèòåëÿì íàèáîëåå ìîãóùåñòâåííûõ ðîäîâ ïðèõîäèòñÿ â êîíöå êîíöîâ,
 ïîä÷èíÿÿñü ôàíòàçèè íàðàñòàþùåãî ñòðàõà, ñàìèì âûðàñòàòü â ÷óäîâèùíûõ
 ìàñøòàáàõ è îòîäâèãàòüñÿ âî ìãëó áîæåñòâåííîé çëîêîçíåííîñòè è
 íåâîîáðàçèìîñòè — ïðàðîäèòåëü ïîä êîíåö ïðåîáðàæàåòñÿ â áîãà. Ìîæåò áûòü,
 èìåííî çäåñü òàèòñÿ ïðîèñõîæäåíèå áîãîâ, ïðîèñõîæäåíèå, ñòàëî áûòü, èç
 ñòðàõà!.. È êòî ñ÷åë áû íóæíûì äîáàâèòü: «íî òàêæå èç áëàãî÷åñòèÿ!» — åäâà
 ëè ñìîã áû âûäåðæàòü ïîâåðêó ñâîåé ïðàâîòû íàèáîëåå ïðîäîëæèòåëüíûì ïåðèîäîì
 ÷åëîâå÷åñêîãî ðîäà, åãî äîèñòîðè÷åñêèì ïðîøëûì. Òåì ëåã÷å, êîíå÷íî,
 âûäåðæàòü ýòó ïîâåðêó ïðîìåæóòî÷íûì ïåðèîäîì, êîãäà ôîðìèðóþòñÿ áëàãîðîäíûå
 ïîêîëåíèÿ — òå ñàìûå, êîòîðûå äåéñòâèòåëüíî ñ ëèõâîé îòïëàòèëè ñâîèì
 ñîçèäàòåëÿì, ïðàîòöàì (ãåðîÿì, áîãàì) âñåìè ñâîéñòâàìè, ïðîÿâèâøèìèñÿ òåì
 âðåìåíåì â íèõ ñàìèõ, — áëàãîðîäíûìè ñâîéñòâàìè. Ïîçæå ìû åùå áðîñèì âçãëÿä
 íà îâåëüìîæèâàíèå è îáëàãîðàæèâàíèå áîãîâ (÷òî, êîíå÷íî, íå ÿâëÿåòñÿ
 ïðè÷èñëåíèåì èõ «ê ëèêó ñâÿòûõ»); íûí÷å æå ïðîñëåäèì ïîêóäà äî êîíöà âåñü
 ýòîò õîä ðàçâèòèÿ ñîçíàíèÿ âèíû.
 20
 Êàê ó÷èò èñòîðèÿ, ñîçíàíèå çàäîëæåííîñòè áîæåñòâó íèêîèì îáðàçîì íå
 ïðåêðàùàåòñÿ äàæå ïîñëå óïàäêà îñíîâàííîé íà êðîâíîì ðîäñòâå ôîðìû
 îðãàíèçàöèè «îáùèíû»; àíàëîãè÷íî òîìó, êàê ÷åëîâå÷åñòâî óíàñëåäîâàëî îò
 ðîäîâîé çíàòè ïîíÿòèÿ «õîðîøî» è «ïëîõî» (âìåñòå ñ åãî êîðåííîé
 ïñèõîëîãè÷åñêîé òÿãîé ê ó÷ðåæäåíèþ òàáåëåé î ðàíãàõ), îíî ïîëó÷èëî â
 íàñëåäñòâî íàðÿäó ñ ðîäîâûìè è ïëåìåííûìè áîæåñòâàìè òàêæå è òÿæåñòü íå
 îïëà÷åííûõ åùå äîëãîâ è ñòðåìëåíèå ê èõ ïîãàøåíèþ. (Ïåðåõîäíóþ ñòóïåíü
 îáðàçóþò òå îáøèðíûå ïîïóëÿöèè ðàáîâ è êðåïîñòíûõ, êîòîðûå ïðèíîðîâèëèñü —
 ïðèíóäèòåëüíî ëè, ïîäîáîñòðàñòíî ëè è ÷åðåç mimicry — ê êóëüòó áîãîâ ñâîèõ
 ãîñïîä: îò íèõ çàòåì è ðàçëèâàåòñÿ ýòî íàñëåäñòâî âî âñå ñòîðîíû.) ×óâñòâî
 çàäîëæåííîñòè áîæåñòâó íå ïåðåñòàâàëî ðàñòè íà ïðîòÿæåíèè ìíîãèõ
 òûñÿ÷åëåòèé, è ïðèòîì âñå â òîé æå ïðîïîðöèè, â êàêîé ðîñëî íà çåìëå è
 âçìûâàëî ââåðõ ïîíÿòèå Áîãà è îùóùåíèå Áîãà. (Âñÿ èñòîðèÿ ýòíè÷åñêîé áîðüáû,
 ïîáåä, ïðèìèðåíèé, ñëèÿíèé, âñå, ÷òî ïðåäøåñòâóåò îêîí÷àòåëüíîé èåðàðõèè
 íàðîäíûõ ýëåìåíòîâ â êàæäîì âåëèêîì ðàñîâîì ñèíòåçå, îòðàæàåòñÿ â
 ãåíåàëîãè÷åñêîé íåðàçáåðèõå èõ áîãîâ, â ñàãàõ îá èõ áîðåíèÿõ, ïîáåäàõ è
 ïðèìèðåíèÿõ; ïåðåõîä ê âñåìèðíûì èìïåðèÿì ñîïðÿæåí âñåãäà ñ ïåðåõîäîì ê
 âñåìèðíûì áîæåñòâàì; äåñïîòèçì ñâîèì ïðåâîçìîãàíèåì íåçàâèñèìîãî äâîðÿíñòâà
 âñåãäà òàêæå ðàñ÷èùàåò ïóòü êàêîìó-ëèáî ìîíîòåèçìó). Âîñõîæäåíèå
 õðèñòèàíñêîãî Áîãà, êàê ìàêñèìàëüíîãî Áîãà, äîñòèãøåãî ïèêà ãðàäàöèè,
 ïîâëåêëî çà ñîáîþ è ìàêñèìóì ÷óâñòâà âèíû íà çåìëå. Äîïóñòèâ, ÷òî ìû íàêîíåö
 âñòóïèëè â îáðàòíîå äâèæåíèå, ïîçâîëèòåëüíî áûëî áû ñ íåìàëîé ñòåïåíüþ
 âåðîÿòíîñòè çàêëþ÷èòü èç íåóäåðæèìîãî óïàäêà âåðû â õðèñòèàíñêîãî Áîãà, ÷òî
 óæå è òåïåðü â ÷åëîâåêå íàëèöî çíà÷èòåëüíûé ñïàä ñîçíàíèÿ âèíû; â ëþáîì
 ñëó÷àå íå ñëåäóåò èñêëþ÷àòü øàíñà, ÷òî ïîëíàÿ è ñîâåðøåííàÿ ïîáåäà àòåèçìà
 ñìîãëà áû îñâîáîäèòü ÷åëîâå÷åñòâî îò âñåãî ýòîãî ÷óâñòâà çàäîëæåííîñòè
 ñâîåìó íà÷àëó, ñâîåé causa prima. Àòåèçì è íå÷òî âðîäå âòîðîé íåâèííîñòè
 ñâÿçàíû äðóã ñ äðóãîì. —
 21
 Ñêàçàííîå âêðàòöå è â÷åðíå îòíîñèòñÿ ê ñâÿçè ïîíÿòèé «âèíà», «äîëã» ñ
 ðåëèãèîçíûìè ïðåäïîñûëêàìè: ÿ óìûøëåííî íå çàòðîíóë ïîêóäà ñîáñòâåííî
 ìîðàëèçàöèè ýòèõ ïîíÿòèé (ñìåùåíèÿ èõ â ñîâåñòü, òî÷íåå ñìåøåíèÿ íå÷èñòîé
 ñîâåñòè ñ ïîíÿòèåì Áîãà) è äàæå â êîíöå ïðåäûäóùåé ãëàâêè âûñêàçûâàëñÿ â
 òàêîì êëþ÷å, ñëîâíî áû ýòîé ìîðàëèçàöèè è íå áûëî âîâñå, à çíà÷èò òàê,
 ñëîâíî áû íàçâàííûå ïîíÿòèÿ âïðåäü íåèçáåæíî áëèçèëèñü ê êîíöó ñ óñòðàíåíèåì
 èõ ïðåäïîñûëêè — âåðû â íàøåãî «çàèìîäàâöà», Áîãà. Ðåàëüíîå ïîëîæåíèå âåùåé
 äî óæàñíîãî ðàñõîäèòñÿ ñ ýòèì. Ñ ìîðàëèçàöèåé ïîíÿòèé âèíû è äîëãà, ñî
 ñìåùåíèåì èõ â íå÷èñòóþ ñîâåñòü ïðåäïðèíÿòà, ñîáñòâåííî ãîâîðÿ, ïîïûòêà
 îáðàòèòü âñïÿòü íàïðàâëåíèå òîëüêî ÷òî îïèñàííîãî ðàçâèòèÿ, ïî ìåíüøåé ìåðå
 àìîðòèçèðîâàòü åãî äâèæåíèå: èìåííî òåïåðü äîëæåí áûë ðàç è íàâñåãäà
 ïåññèìèñòè÷åñêè çàêðûòüñÿ øàíñ íà îêîí÷àòåëüíóþ óïëàòó, òåïåðü äîëæåí áûë
 âçãëÿä áåçóòåøíî îòñêî÷èòü ðèêîøåòîì îò æåëåçíîé íåâîçìîæíîñòè, òåïåðü
 äîëæíû áûëè ýòè ïîíÿòèÿ «âèíà» è «äîëã» îáåðíóòüñÿ âñïÿòü — ïðîòèâ êîãî æå?
 Ñîìíåíèé íåò: ïðåæäå âñåãî ïðîòèâ «äîëæíèêà», â êîòîðîì îòíûíå íå÷èñòàÿ
 ñîâåñòü ïðèæèâàåòñÿ, âúåäàåòñÿ, ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ è ïîëèïîîáðàçíî ðàñòåò
 âøèðü è âãëóáü, ïîêóäà íàêîíåö ñ íåðàñòîðæèìîñòüþ âèíû íå çà÷èíàåòñÿ è
 íåðàñòîðæèìîñòü èñêóïëåíèÿ, ìûñëü î åå íåîïëàòíîñòè (î «âå÷íîì íàêàçàíèè»),
 — íî ïîä êîíåö äàæå ïðîòèâ «çàèìîäàâöà», áóäóò ëè ïðè ýòîì äóìàòü î causa
 prima ÷åëîâåêà, î íà÷àëå ðîäà ÷åëîâå÷åñêîãî, î ðîäîíà÷àëüíèêå åãî, ñâÿçàííîì
 îòíûíå ïðîêëÿòèåì («Àäàì», «ïåðâîðîäíûé ãðåõ», «íåñâîáîäà âîëè»), èëè î
 ïðèðîäå, èç ëîíà êîòîðîé âûøåë ÷åëîâåê è â êîòîðóþ îòíûíå âëàãàåòñÿ çëîé
 ïðèíöèï («î÷åðòîâùëåíèå ïðèðîäû»), èëè âîîáùå î ñóùåñòâîâàíèè, îáåñöåíåííîì
 â ñàìîì ñåáå (íèãèëèñòè÷åñêèé ðàçðûâ ñ íèì, òîñêà ïî Íè÷òî èëè òîñêà ïî åãî
 «êîíòðàñòó», ïî èíî-áûòèþ, áóääèçì è ñðîäíè åìó), — ïîêà ìû ðàçîì íå
 îñòàíàâëèâàåìñÿ ïåðåä ïàðàäîêñàëüíûì è óæàñíûì ïàëëèàòèâîì, â êîòîðîì
 çàìó÷åííîå ÷åëîâå÷åñòâî îáðåëî ñåáå âðåìåííîå îáëåã÷åíèå, ïåðåä ýòèì øòðèõîì
 ãåíèÿ õðèñòèàíñòâà: Áîã, ñàì æåðòâóþùèé ñîáîþ âî èñêóïëåíèå âèíû ÷åëîâåêà,
 Áîã, ñàì çàñòàâëÿþùèé ñåáÿ ïëàòèòü ñàìîìó ñåáå, Áîã, êàê åäèíñòâåííî
 ñïîñîáíûé èñêóïèòü â ÷åëîâåêå òî, ÷òî â ñàìîì ÷åëîâåêå ñòàëî íåèñêóïèìûì, —
 çàèìîäàâåö, æåðòâóþùèé ñîáîþ ðàäè ñâîåãî äîëæíèêà, èç ëþáâè (íåóæåëè â ýòî
 ïîâåðèëè? — ), èç ëþáâè ê ñâîåìó äîëæíèêó!..
 22
 Âîçìîæíî, óæå óãàäàëè, ÷òî ñîáñòâåííî ñâåðøèëîñü ñî âñåì ýòèì è ïîä
 ýòèì: ñâåðøèëàñü âîëÿ ê ñàìîèñòÿçàíèþ, òà âïàëàÿ æåñòîêîñòü ïðèó÷åííîãî ê
 èíòèìíîñòè, ñïóãíóòîãî â ñàìîãî ñåáÿ çâåðî÷åëîâåêà, çàïåðòîãî â öåëÿõ
 ïðèðó÷åíèÿ â «ãîñóäàðñòâî», èçîáðåòøåãî íå÷èñòóþ ñîâåñòü, äàáû ïðè÷èíÿòü
 ñåáå áîëü, ïîñëå òîãî êàê áûë çàòêíóò åñòåñòâåííûé âûõîä ýòîé õðîíè÷åñêîé
 áîëå÷åñîòêè, — ñâåðøèëñÿ ÷åëîâåê íå÷èñòîé ñîâåñòè, êîòîðûé çàâëàäåë
 ðåëèãèîçíîé ïðåäïîñûëêîé, äàáû âîçîãíàòü ñâîé ñàìîòåðç äî óæàñàþùåé
 âûíîñëèâîñòè è îñòðîòû. Âèíà ïåðåä Áîãîì, ýòà ìûñëü ñòàíîâèòñÿ äëÿ íåãî
 îðóäèåì ïûòêè. Îí ñõâàòûâàåò â «Áîãå» ïðåäåëüíûå êîíòðàñòû, êîòîðûå
 èçìûøëÿåò íà ïîòðåáó ñîáñòâåííûì è íåîòòîðæèìûì æèâîòíûì èíñòèíêòàì, îí
 ïåðåòîëêîâûâàåò ñàìè ýòè æèâîòíûå èíñòèíêòû â âèíó ïåðåä Áîãîì (êàê âðàæäó,
 âîññòàíèå, áóíò ïðîòèâ «Ãîñïîäà», «Îòöà», ïðåäêà è ïåðâîíà÷àëà ìèðà), îí
 âïðÿãàåò ñåáÿ â ïðîòèâîðå÷èå «Áîã» è «Äüÿâîë», îí âûáðàñûâàåò èç ñåáÿ âñÿêîå
 îòðèöàíèå ñàìîãî ñåáÿ, ïðèðîäû, åñòåñòâåííîñòè, ôàêòè÷íîñòè ñâîåãî ñóùåñòâà,
 ïðåäñòàâàÿ íåêèì óòâåðæäåíèåì, ÷åì-òî ñóùåñòâóþùèì, òåëåñíûì,
 äåéñòâèòåëüíûì, Áîãîì, ñâÿòîñòüþ Áîæüåé, ñóäîì Áîæüèì, ïàëà÷åñòâîì Áîæüèì,
 ïîòóñòîðîííîñòüþ, âå÷íîñòüþ, ìóêîé áåç êîíöà, àäîì, íåñîèçìåðèìîñòüþ
 íàêàçàíèÿ è âèíû. Ýòî ñâîåãî ðîäà èññòóïëåííîñòü âîëè â ýëåìåíòå äóøåâíîé
 æåñòîêîñòè, ðåøèòåëüíî íå èìåþùàÿ ðàâíûõ ñåáå: âîëÿ ÷åëîâåêà ÷óâñòâîâàòü
 ñåáÿ âèíîâíûì è íåãîäíûì âïëîòü äî íåèñêóïèìîñòè, åãî âîëÿ ñ÷èòàòü ñåáÿ
 íàêàçàííûì, õîòÿ è íàêàçàíèå íèêîãäà íå ìîãëî áû áûòü ýêâèâàëåíòíî âèíå, åãî
 âîëÿ çàðàçèòü è îòðàâèòü ïîäîïëåêó âåùåé ïðîáëåìîé íàêàçàíèÿ è âèíû, ÷òîáû
 ðàç è íàâñåãäà îòðåçàòü ñåáå âñå ïóòè èç ýòîãî ëàáèðèíòà «íàâÿç÷èâûõ èäåé»,
 åãî âîëÿ âîäðóçèòü èäåàë — èäåàë «ñâÿòîãî Áîãà» — è ïåðåä ëèöîì åãî áûòü
 îñÿçàåìî óâåðåííûì â ñâîåé àáñîëþòíîé íåäîñòîéíîñòè. Î, ýòà áåçóìíàÿ æàëêàÿ
 áåñòèÿ ÷åëîâåê! Äî êàêèõ òîëüêî çàòåé íå äîäóìûâàåòñÿ îíà, êàêàÿ
 ïðîòèâîåñòåñòâåííîñòü, êàêèå ïàðîêñèçìû âçäîðà, êàêàÿ áåñòèàëüíîñòü èäåè
 âûðûâàþòñÿ íàðóæó, ñòîèò ëèøü ÷óòî÷êó âîñïðåïÿòñòâîâàòü åé áûòü áåñòèåé íà
 äåëå!.. Âñå ýòî èíòåðåñíî êàê íåëüçÿ, íî è ïîëíî òàêîé ÷åðíîé,
 áåñïðîñâåòíîé, ýíåðâèðóþùåé òîñêè, ÷òî ñëåäóåò íàñèëüíî âîçáðàíÿòü ñåáå
 ñëèøêîì äîëãî âãëÿäûâàòüñÿ â ýòè ïðîïàñòè. Çäåñü, ÷òî è ãîâîðèòü, ÿâëåíà
 áîëåçíü, óæàñíåéøàÿ áîëåçíü èç âñåõ áåøåíñòâîâàâøèõ äî ñèõ ïîð â ÷åëîâåêå, —
 è êòî â ñîñòîÿíèè åùå ñëûøàòü (íî â íàøå âðåìÿ íå èìåþò óæå óøåé äëÿ ýòîãî!
 — ), êàê ñðåäè âîöàðèâøåéñÿ íî÷è ìó÷åíè÷åñòâà è àáñóðäà çâó÷àë êðèê î ëþáâè,
 êðèê òîñêëèâåéøåãî âîñòîðãà, ñïàñåíèÿ â ëþáâè, òîò îòâîðà÷èâàåòñÿ, îáúÿòûé
 íåïîáåäèìûì ñòðàõîì… Â ÷åëîâåêå òàê ìíîãî óæàñíîãî!.. Çåìëÿ ñëèøêîì óæ
 äîëãî áûëà äîìîì äëÿ óìàëèøåííûõ!..
 23
 Ñêàçàííîãî ðàç è íàâñåãäà äîñòàòî÷íî î ïðîèñõîæäåíèè «ñâÿòîãî Áîãà». —
 ×òî êîíöåïöèÿ áîãîâ ñàìà ïî ñåáå íå îáÿçàòåëüíî äîëæíà âåñòè ê ïîð÷å
 ôàíòàçèè, êîòîðóþ ìû âûíóæäåíû áûëè íà ìèã ïðåäñòàâèòü ñåáå, — ÷òî
 ñóùåñòâóþò áîëåå áëàãîðîäíûå ïîâàäêè îáðàùåíèÿ ñ âûìûñëîì áîãîâ, íåæåëè
 ñàìîðàñïèíàíèå è ñàìîîñêâåðíåíèå ÷åëîâåêà, ïî ÷àñòè êîèõ ïîñëåäíèå
 òûñÿ÷åëåòèÿ Åâðîïû äîáèëèñü ñâîåãî ìàñòåðñòâà, — â ýòîì, ê ñ÷àñòüþ, ìîæíî
 åùå óáåäèòüñÿ ñ êàæäîãî âçãëÿäà, áðîøåííîãî íà ãðå÷åñêèõ áîãîâ, ýòè
 îòîáðàæåíèÿ áëàãîðîäíûõ è ñóâåðåííûõ ëþäåé, â êîòîðûõ æèâîòíîå, òàÿùååñÿ â
 ÷åëîâåêå, ÷óâñòâîâàëî ñåáÿ îáîæåñòâëåííûì è íå òåðçàëî ñàìîãî ñåáÿ, íå
 ñâèðåïñòâîâàëî ïðîòèâ ñàìîãî ñåáÿ! Ýòè ãðåêè äëèòåëüíîå âðåìÿ ïîëüçîâàëèñü
 ñâîèìè áîãàìè êàê ðàç äëÿ òîãî, ÷òîáû íå ïîäïóñêàòü ê ñåáå áëèçêî «íå÷èñòóþ
 ñîâåñòü», ÷òîáû íàñëàæäàòüñÿ ñâîáîäîé ñâîåé äóøè: ñòàëî áûòü, â ñìûñëå,
 îáðàòíîì òîìó, âî ÷òî óïîòðåáèëî ñâîåãî Áîãà õðèñòèàíñòâî. Îíè çàõîäèëè â
 ýòîì âåñüìà äàëåêî, ýòè ðîñêîøíûå è èñïîëíåííûå ëüâèíîé õðàáðîñòè ñîðâàíöû;
 è íå êàêîé-íèáóäü àâòîðèòåò, à ñàì ãîìåðîâñêèé Çåâñ äàåò èì òàì è ñÿì
 ïîíÿòü, ÷òî îíè ñëèøêîì ëåãêîìûñëåííî îòíîñÿòñÿ ê äåëó. «Ñòðàííî!» — ãîâîðèò
 îí îäíàæäû — ðå÷ü èäåò î ñëó÷àå Ýãèñòà, âåñüìà ñêâåðíîì ñëó÷àå —
 Ñòðàííî, êàê ñìåðòíûå ëþäè çà âñå íàñ, áîãîâ, îáâèíÿþò!
 Çëî îò íàñ, óòâåðæäàþò îíè; íî íå ñàìè ëè ÷àñòî
 Ãèáåëü, ñóäüáå âîïðåêè, íà ñåáÿ íàâëåêàþò áåçóìñòâîì?
 Ãîìåð, «Îäèññåÿ»
 Íî â òî æå âðåìÿ çäåñü ñëûøíî è âèäíî, ÷òî è ýòîò îëèìïèéñêèé çðèòåëü è
 ñóäüÿ äàëåê îò òîãî, ÷òîáû íåâçëþáèòü èõ çà ýòî è áûòü î íèõ äóðíîãî ìíåíèÿ:
 «÷òî çà ñóìàñáðîäû!» — òàê äóìàåò îí, âçèðàÿ íà çëîäåÿíèÿ ñìåðòíûõ, — à
 «ñóìàñáðîäñòâî», «áåçðàññóäñòâî», òîëèêó «÷îêíóòîñòè» äîïóñêàëè â ñåáå äàæå
 ãðåêè íàèáîëåå ñèëüíîãî è îòâàæíîãî âðåìåíè â êà÷åñòâå ïðè÷èíû ìíîæåñòâà
 ñêâåðíûõ è ãèáåëüíûõ âåùåé — ñóìàñáðîäñòâî, íå ãðåõ! ïîíèìàåòå ëè âû ýòî?..
 Íî äàæå è ýòà ÷îêíóòîñòü áûëà ïðîáëåìîé: «à êàê îíà âîçìîæíà? îòêóäà ìîãëà
 îíà ñîáñòâåííî âîçíèêíóòü â òàêèõ ãîëîâàõ, êàê íàøè, ó íàñ, ëþäåé
 áëàãîðîäíîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, ñ÷àñòüÿ, óäà÷ëèâîñòè, èçûñêàííîãî îáùåñòâà,
 àðèñòîêðàòè÷íîñòè, äîáðîäåòåëè?» — òàê íà ïðîòÿæåíèè ñòîëåòèé ñïðàøèâàë ñåáÿ
 áëàãîðîäíûé ãðåê ïðè âèäå êàæäîé íåïîíÿòíîé åìó ìåðçîñòè è çëîäåÿíèÿ,
 êîòîðûìè áåñ÷åñòèë ñåáÿ îäèí èç ðàâíûõ åìó. «Åãî, äîëæíî áûòü, îäóðà÷èë
 áîã», — ãîâîðèë îí ñåáå íàêîíåö, ïîêà÷èâàÿ ãîëîâîé… Ýòà óâåðòêà òèïè÷íà
 äëÿ ãðåêîâ… Òàêèì âîò îáðàçîì ñëóæèëè òîãäà áîãè äëÿ òîãî, ÷òîáû äî
 èçâåñòíîé ñòåïåíè îïðàâäûâàòü ÷åëîâåêà è â äóðíîì; îíè ñëóæèëè ïðè÷èíîé çëà:
 îíè áðàëè íà ñåáÿ â òî âðåìÿ íå íàêàçàíèå, à — ÷òî ãîðàçäî áëàãîðîäíåå —
 âèíó…
 24
 — ß çàêàí÷èâàþ òðåìÿ âîïðîñèòåëüíûìè çíàêàìè, ýòî âïîëíå î÷åâèäíî.
 «Âîçäâèãàåòñÿ ëè çäåñü ïî ñóòè èäåàë èëè ðàçðóøàåòñÿ?» — òàê, ìîæåò ñòàòüñÿ,
 ñïðîñÿò ìåíÿ… Íî äîñòàòî÷íî ëè âû ñïðàøèâàëè ñàìèõ ñåáÿ, êàê äîðîãî
 îïëà÷èâàëîñü íà çåìëå âîçäâèæåíèå âñÿêîãî èäåàëà? Ñêîëüêî äåéñòâèòåëüíîñòè
 äîëæíî áûëî áûòü î÷åðíåíî è íåäîïîíÿòî ðàäè ýòîãî, ñêîëüêî îñâÿùåíî ëæè,
 ñêîëüêî ñáèòî ñ òîëêó ñîâåñòè, ñêîëüêî âñÿêèé ðàç ïîæåðòâîâàíî «Áîãà»? ×òîáû
 ìîæíî áûëî âîçäâèãíóòü ñâÿòûíþ, íóæíî ðàçáèòü ñâÿòûíþ: ýòî çàêîí — ïîêàæèòå
 ìíå ñëó÷àé, ãäå îí íå áûë èñïîëíåí!.. Ìû, íûíåøíèå ëþäè, ìû ïðåäñòàåì
 íàñëåäíèêàìè öåëûõ òûñÿ÷åëåòèé âèâèñåêöèè ñîâåñòè è æåñòîêîãî îáðàùåíèÿ ñ
 æèâîòíûìè â ñàìèõ ñåáå: â ýòîì íàøà äëèòåëüíåéøàÿ âûó÷êà, âîçìîæíî, íàøå
 õóäîæåñòâî, âî âñÿêîì ñëó÷àå íàøà èñòîí÷åííîñòü, èçáàëîâàííîñòü íàøåãî
 âêóñà. Ñëèøêîì äîëãî ñìîòðåë ÷åëîâåê «äóðíûì ãëàçîì» íà ñâîè åñòåñòâåííûå
 ñêëîííîñòè, ïîêà íàêîíåö îíè íå ïîðîäíèëèñü â íåì ñ «äóðíîé ñîâåñòüþ». Ñàìà
 ïî ñåáå áûëà áû âîçìîæíà è îáðàòíàÿ ïîïûòêà — íî ó êîãî äîñòàíåò íà ýòî ñèë?
 — èìåííî, ïîðîäíèòü ñ íå÷èñòîé ñîâåñòüþ íååñòåñòâåííûå ñêëîííîñòè, âñå ýòè
 óñòðåìëåíèÿ ê ïîòóñòîðîííåìó, ïðîòèâî÷óâñòâåííîìó, ïðîòèâîèíñòèíêòèâíîìó,
 ïðîòèâîïðèðîäíîìó, ïðîòèâîæèâîòíîìó, êîðî÷å, ïðåæíèå èäåàëû, ÿâëÿþùèåñÿ â
 ñîâîêóïíîñòè æèçíåâðàæäåáíûìè è ìèðîêëåâåòíè÷åñêèìè. Ê êîìó îáðàòèòüñÿ íûí÷å
 ñ òàêèìè íàäåæäàìè è òðåáîâàíèÿìè?.. Ýòî çíà÷èëî áû — âîññòàíîâèòü ïðîòèâ
 ñåáÿ êàê ðàç äîáðûõ ëþäåé; ê òîìó æå, êàê è ïîëàãàåòñÿ, òÿæåëûõ íà ïîäúåì,
 ñìèðèâøèõñÿ, òùåñëàâíûõ, ýêçàëüòèðîâàííûõ, óñòàëûõ… ×òî ìîæåò áûòü áîëåå
 îñêîðáèòåëüíûì, áîëåå îòòàëêèâàþùèì, ÷åì îáíàðóæèòü íå÷òî îò ñòðîãîñòè è
 óðîâíÿ âûñîòû, ñ êîòîðûìè ïîäõîäèøü ê ñàìîìó ñåáå? È íàïðîòèâ — ñêîëü
 ïðåäóïðåäèòåëüíî, ñêîëü ëàñêîâî îòíîñÿòñÿ ê íàì âñå, ñòîèò ëèøü íàì
 ïîñòóïàòü êàê âñå è êàê âñå «íàäåÿòüñÿ íà àâîñü»!.. Äëÿ ýòîé öåëè
 ïîíàäîáèëèñü áû èíîãî ðîäà óìû, ÷åì ýòî ìîæíî áûëî áû ïðåäïîëîæèòü èìåííî â
 íàøó ýïîõó: óìû, óêðåïëåííûå âîéíàìè è ïîáåäàìè è èñïûòûâàþùèå äàæå íóæäó â
 ïîêîðåíèè, àâàíòþðå, îïàñíîñòè, áîëè; ïîíàäîáèëàñü áû ïðèâû÷êà ê îñòðîìó
 ðàçðåæåííîìó âîçäóõó, ê çèìíèì âûëàçêàì, êî ëüäó è ãîðàì âî âñÿêîì ñìûñëå,
 ïîíàäîáèëàñü áû ñâîåãî ðîäà óòîí÷åííàÿ çëîñòü, êðàéíåå è ïðåäåëüíî ñîçíàþùåå
 ñåáÿ îçîðñòâî ïîçíàíèÿ, ïðèíàäëåæàùåå ê âåëèêîìó çäîðîâüþ, ïîíàäîáèëîñü áû,
 êîðîòêî è äîâîëüíî ãîðüêî ãîâîðÿ, èìåííî ýòî âåëèêîå çäîðîâüå!.. Âîçìîæíî ëè
 îíî èìåííî ñåãîäíÿ?.. Íî îäíàæäû, â ïîðó áîëåå ñèëüíóþ, íåæåëè ýòà
 òðóõëÿâàÿ, ñîìíåâàþùàÿñÿ â ñåáå ñîâðåìåííîñòü, îí-òàêè ïðèäåò,
 ÷åëîâåê-èñêóïèòåëü, ÷åëîâåê âåëèêîé ëþáâè è ïðåçðåíèÿ, çèæäèòåëüíûé äóõ, ÷üÿ
 íàñóùíàÿ ñèëà âå÷íî ãîíèò åãî èç âñÿêîé ïîñòîðîííîñòè è ïîòóñòîðîííîñòè, ÷üå
 îäèíî÷åñòâî ïðåâðàòíî òîëêóåòñÿ ëþäüìè, ñëîâíî îíî áûëî áû áåãñòâîì îò
 äåéñòâèòåëüíîñòè — òîãäà êàê îíî åñòü ëèøü ïîãðóæåíèå, çàõîðîíåíèå,
 çàïðîïàùåíèå â äåéñòâèòåëüíîñòü, äàáû, âûéäÿ ñíîâà íà ñâåò, îí ïðèíåñ áû ñ
 ñîáîé èñêóïëåíèå ýòîé äåéñòâèòåëüíîñòè: èñêóïëåíèå ïðîêëÿòèÿ, íàëîæåííîãî íà
 íåå ïðåæíèì èäåàëîì. Ýòîò ÷åëîâåê áóäóùåãî, êîòîðûé èçáàâèò íàñ êàê îò
 ïðåæíåãî èäåàëà, òàê è îò òîãî, ÷òî äîëæíî áûëî âûðàñòè èç íåãî, îò âåëèêîãî
 îòâðàùåíèÿ, îò âîëè ê Íè÷òî, îò íèãèëèçìà, ýòîò áîé ïîëóäåííîãî ÷àñà è
 âåëèêîãî ðåøåíèÿ, íàíîâî îñâîáîæäàþùèé âîëþ, âîçâðàùàþùèé çåìëå åå öåëü, à
 ÷åëîâåêó åãî íàäåæäó, ýòîò àíòèõðèñò è àíòèíèãèëèñò, ýòîò ïîáåäèòåëü Áîãà è
 Íè÷òî — îí-òàêè ïðèäåò îäíàæäû…
 25
 — Íî ÷òî ÿ ãîâîðþ òóò? Äîâîëüíî! Äîâîëüíî! Íà ýòîì ìåñòå ìíå
 ïðèëè÷åñòâóåò ëèøü îäíî — ìîë÷àòü: ÿ ïîñÿãíóë áû èíà÷å íà òî, ÷òî äîçâîëåíî
 òîëüêî áîëåå þíîìó, áîëåå «áóäóùåìó», áîëåå ñèëüíîìó, ÷åì ÿ, — ÷òî äîçâîëåíî
 òîëüêî Çàðàòóñòðå, Çàðàòóñòðå-áåçáîæíèêó…

ÐÀÑÑÌÎÒÐÅÍÈÅ ÒÐÅÒÜÅ

 ×ÒÎ ÎÇÍÀ×ÀÞÒ ÀÑÊÅÒÈ×ÅÑÊÈÅ ÈÄÅÀËÛ?
 Áåççàáîòíûìè, íàñìåøëèâûìè,
 ñèëüíûìè — òàêèìè õî÷åò íàñ
 ìóäðîñòü: îíà — æåíùèíà è ëþáè
 âñåãäà òîëüêî âîèíà.
 Òàê ãîâîðèë Çàðàòóñòðà
 1
 ×òî îçíà÷àþò àñêåòè÷åñêèå èäåàëû? — Ó õóäîæíèêîâ íè÷åãî ëèáî ñëèøêîì
 ìíîãîå; ó ôèëîñîôîâ è ó÷åíûõ íå÷òî âðîäå íþõà è èíñòèíêòà íà íàèáîëåå
 áëàãîïðèÿòíûå ïðåäóñëîâèÿ âûñîêîé äóõîâíîñòè; ó æåíùèí, â ëó÷øåì ñëó÷àå,
 ëèøíèé øàðì îáîëüñòèòåëüíîñòè, íåìíîãî morbidezza íà êðàñèâîé ïëîòè,
 àíãåëüñêèé âèä ïðåëåñòíîãî æèðíîãî çâåðüêà; ó ôèçèîëîãè÷åñêè óâå÷íûõ è
 ðàññòðîåííûõ (ó áîëüøèíñòâà ñìåðòíûõ) ïîïûòêó âûãëÿäåòü â ñâîèõ ãëàçàõ
 «ñëèøêîì õîðîøèìè» äëÿ ýòîãî ìèðà, ñâÿùåííóþ ôîðìó ðàçãóëà, èõ ãëàâíîå
 ñðåäñòâî â áîðüáå ñ èçíóðèòåëüíîé áîëüþ è ñêóêîé; ó ñâÿùåííèêîâ ñîáñòâåííî
 ñâÿùåííè÷åñêóþ âåðó, èõ ëó÷øåå îðóäèå âëàñòè, òàêæå «âûñî÷àéøåå» ñîèçâîëåíèå
 íà âëàñòü; ó ñâÿòûõ, íàêîíåö, ïðåäëîã ê çèìíåé ñïÿ÷êå, èõ novissima gloriae
 cupido, èõ óïîêîåíèå â Íè÷òî («Áîã»), èõ ôîðìó ñëàáîóìèÿ. ×òî, îäíàêî,
 àñêåòè÷åñêèé èäåàë âîîáùå òàê ìíîãî çíà÷èë äëÿ ÷åëîâåêà, â ýòîì âûðàæàåòñÿ
 îñíîâíîé ôàêò ÷åëîâå÷åñêîé âîëè, åãî horror vacui: îí íóæäàåòñÿ â öåëè — è
 îí ïðåäïî÷òåò ñêîðåå õîòåòü Íè÷òî, ÷åì íè÷åãî íå õîòåòü. — Ïîíèìàþò ëè
 ìåíÿ?.. Ïîíÿëè ëè ìåíÿ?.. «Ðåøèòåëüíî íåò! ñóäàðü!» — Èòàê, íà÷íåì ñíà÷àëà.
 2
 ×òî îçíà÷àþò àñêåòè÷åñêèå èäåàëû? — Èëè, áåðÿ îòäåëüíûé ñëó÷àé,
 îòíîñèòåëüíî êîòîðîãî ñî ìíîé äîâîëüíî ÷àñòî êîíñóëüòèðîâàëèñü, ÷òî
 îçíà÷àåò, íàïðèìåð, êîãäà õóäîæíèê, êàê Ðèõàðä Âàãíåð, íà ñòàðîñòè ëåò
 âîñõâàëÿåò öåëîìóäðèå?  èçâåñòíîì ñìûñëå, êîíå÷íî, îí äåëàë ýòî âñåãäà; íî
 ëèøü ïîä ñàìûé êîíåö â àñêåòè÷åñêîì ñìûñëå. ×òî îçíà÷àåò ýòà ïåðåìåíà
 «ñìûñëà», ýòîò ðàäèêàëüíûé âûâåðò ñìûñëà? — èáî òàêîâûì îí è áûë: Âàãíåð
 âïàë òåì ñàìûì â ñâîþ ïðîòèâîïîëîæíóþ êðàéíîñòü. ×òî ýòî çíà÷èò, åñëè
 õóäîæíèê âïàäàåò â ñâîþ ïðîòèâîïîëîæíóþ êðàéíîñòü?.. Çäåñü — ïðè óñëîâèè,
 ÷òî ìû íå ïðî÷ü íåìíîãî çàäåðæàòüñÿ íà ýòîì âîïðîñå, — íàì òîò÷àñ æå
 ïðèõîäèò íà ïàìÿòü ëó÷øåå, ñèëüíåéøåå, çàäîðíåéøåå, áîäðåéøåå âðåìÿ, êàêîå
 òîëüêî áûëî â æèçíè Âàãíåðà: ýòî áûëî òîãäà, êîãäà îí ñîêðîâåííî è ãëóáîêî
 âûíàøèâàë ìûñëü î ñâàäüáå Ëþòåðà. Êòî çíàåò, êàêèìè ñóäüáàìè äîñòàëèñü íàì
 íûí÷å âìåñòî ýòîé ñâàäåáíîé ìóçûêè Ìåéñòåðçèíãåðû? È â ýòèõ ïîñëåäíèõ,
 ïîæàëóé, ñêîëüêèå îòãîëîñêè òîé? Íå ïîäëåæèò, îäíàêî, ñîìíåíèþ, ÷òî è â
 íàçâàííîé «Ñâàäüáå Ëþòåðà» äåëî øëî áû î ïîõâàëå öåëîìóäðèþ. Ïðàâäà, è î
 ïîõâàëå ÷óâñòâåííîñòè — è èìåííî òàê, ïî ìíå, äîëæíî áûëî ýòî áûòü, èìåííî
 òàê áûëî áû ýòî âïîëíå «ïî-âàãíåðîâñêè». Èáî ìåæäó öåëîìóäðèåì è
 ÷óâñòâåííîñòüþ íå ñóùåñòâóåò íåîáõîäèìîãî ïðîòèâîðå÷èÿ; âñÿêèé äîáðûé áðàê,
 âñÿêàÿ íàñòîÿùàÿ, èäóùàÿ îò ñåðäöà ëþáîâíàÿ ñâÿçü âûñòóïàþò çà ðàìêè ýòîãî
 ïðîòèâîðå÷èÿ. Âàãíåð, ñäàåòñÿ ìíå, ïîñòóïèë áû õîðîøî, ñíîâà äàâ
 ïî÷óâñòâîâàòü ñâîèì íåìöàì ñ ïîìîùüþ íåâèííîé è îòâàæíîé ëþòåðîâñêîé êîìåäèè
 ýòó ïðèÿòíóþ ðåàëüíîñòü, èáî ñðåäè íåìöåâ åñòü è áûëî âñåãäà ìíîæåñòâî
 êëåâåòíèêîâ íà ÷óâñòâåííîñòü; è íè â ÷åì, ïîæàëóé, çàñëóãà Ëþòåðà íå
 ñêàçàëàñü ñòîëü çíà÷èòåëüíûì îáðàçîì, êàê èìåííî â òîì, ÷òî îí îáëàäàë
 ìóæåñòâîì ïî ÷àñòè ñâîåé ÷óâñòâåííîñòè ( — åå íàçûâàëè òîãäà, äîâîëüíî
 äåëèêàòíî, «åâàíãåëüñêîé ñâîáîäîé»…). Íî äàæå è â òîì ñëó÷àå, êîãäà ìåæäó
 öåëîìóäðèåì è ÷óâñòâåííîñòüþ äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâóåò ïðîòèâîðå÷èå, åìó, ê
 ñ÷àñòüþ, âîâñå íå îáÿçàòåëüíî áûòü òðàãè÷åñêèì ïðîòèâîðå÷èåì. Ýòî, ïî
 êðàéíåé ìåðå, ñëåäóåò îòíåñòè íà ñ÷åò âñåõ áîëåå óäà÷ëèâûõ, áîëåå áîäðûõ
 ñìåðòíûõ, êîòîðûå äàëåêè îò òîãî, ÷òîáû áåç îáèíÿêîâ ïðè÷èñëÿòü ñâîå øàòêîå
 ðàâíîâåñèå ìåæäó «çâåðåì è àíãåëîì» ê âñòðå÷íûì äîâîäàì ïðîòèâ
 ñóùåñòâîâàíèÿ, — íàèáîëåå óòîí÷åííûå è ïðîñâåòëåííûå, ïîäîáíî Ãåòå, ïîäîáíî
 Õàôèçó, óñìàòðèâàëè â ýòîì äàæå äîïîëíèòåëüíóþ ïðèâëåêàòåëüíîñòü æèçíè.
 Òàêèå «ïðîòèâîðå÷èÿ» êàê ðàç è ñîâðàùàþò ê ñóùåñòâîâàíèþ… Ñ äðóãîé
 ñòîðîíû, ñëèøêîì ïîíÿòíûì ïðåäñòàâëÿåòñÿ òî, ÷òî êîëè óæ óâå÷íûå ñâèíüè
 äîâåäåíû äî òîãî, ÷òîáû ïîêëîíÿòüñÿ öåëîìóäðèþ — à òàêîâûå ñâèíüè
 ñóùåñòâóþò! — òî îíè áóäóò âèäåòü è ÷òèòü â íåì ëèøü ñâîþ ïðîòèâîïîëîæíîñòü,
 ïðîòèâîïîëîæíîñòü óâå÷íîé ñâèíüè — î, ñ êàêèì òðàãè÷åñêèì õðþêàíüåì è
 ðâåíèåì! ìîæíî âîîáðàçèòü ýòî ñåáå, — òó èìåííî ìó÷èòåëüíóþ è íèê÷åìíóþ
 ïðîòèâîïîëîæíîñòü, êîòîðóþ Ðèõàðä Âàãíåð, áåññïîðíî, íàìåðåâàëñÿ ê êîíöó
 ñâîåé æèçíè ïåðåëîæèòü íà ìóçûêó è èíñöåíèðîâàòü. Ê ÷åìó æå? ïîçâîëèòåëüíî
 ïî âñåé ñïðàâåäëèâîñòè ñïðîñèòü. Èáî êàêîå äåëî áûëî åìó, êàêîå äåëî íàì äî
 ñâèíåé? —
 3
 Ïðè ýòîì, êîíå÷íî, íåëüçÿ îáîéòè è äðóãîãî âîïðîñà: êàêîå, ñîáñòâåííî,
 áûëî åìó äåëî äî òîé ìóæñêîãî ïîëà (àõ, ñòîëü íåìóæñêîé) «äåðåâåíùèíû», äî
 òîãî áåäîëàãè è áóðñàêà ïðèðîäû Ïàðñèôàëÿ, êîòîðîãî îí ïîä êîíåö ñòîëü
 óõèùðåííûìè ñðåäñòâàìè äåëàåò êàòîëèêîì — êàê? áûë ëè ýòîò Ïàðñèôàëü âîîáùå
 ñåðüåçíîé çàäóìêîé? Ïðàâî, ìîæíî áûëî áû ñîáëàçíèòüñÿ íà îáðàòíîå
 ïðåäïîëîæåíèå, äàæå ïîæåëàíèå — ÷òîáû âàãíåðîâñêèé Ïàðñèôàëü áûë âåñåëîé
 çàäóìêîé, ÷åì-òî âðîäå ðàçâÿçêè è ñàòèðè÷åñêîé äðàìû, ïîñðåäñòâîì êîòîðîé
 òðàãèê Âàãíåð ïîäîáàþùèì åìó îáðàçîì ðàñïðîñòèëñÿ áû ñ íàìè, à òàêæå è ñ
 ñîáîé, ïðåæäå æå âñåãî ñ òðàãåäèåé, èìåííî, ïóòåì ñêàíäàëüíî âîçâûøåííîé è
 çàáàâíåéøåé ïàðîäèè íà ñàìî òðàãè÷åñêîå, íà âñþ óæàñàþùóþ çåìíóþ ñåðüåçíîñòü
 è çåìíóþ þäîëü áûëûõ âðåìåí, íà ïðåîäîëåííóþ íàêîíåö ãðóáåéøóþ ôîðìó
 ïðîòèâîåñòåñòâà àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà. Òàê, ÿ óæå ñêàçàë, ýòî áûëî áû
 åäèíñòâåííî äîñòîéíî âåëèêîãî òðàãèêà, êîòîðûé, êàê è âñÿêèé õóäîæíèê, ëèøü
 òîãäà äîñòèãàåò ïèêà ñâîåãî âåëè÷èÿ, êîãäà îêàçûâàåòñÿ â ñîñòîÿíèè ñìîòðåòü
 íà ñåáÿ è ñâîå èñêóññòâî ñâåðõó âíèç — êîãäà îáíàðóæèâàåò ñïîñîáíîñòü
 ñìåÿòüñÿ íàä ñîáîé. Åñòü ëè «Ïàðñèôàëü» Âàãíåðà òàéíûé ñìåõ åãî
 ïðåâîñõîäñòâà íàä ñàìèì ñîáîé, òðèóìô äîñòèãíóòîé èì ïîñëåäíåé âûñî÷àéøåé
 ñâîáîäû õóäîæíèêà, ïîòóñòîðîííîñòü õóäîæíèêà? Ýòîãî, êàê ñêàçàíî, ìîæíî áûëî
 áû ïîæåëàòü; èáî ÷åì îêàçàëñÿ áû ñåðüåçíî çàäóìàííûé Ïàðñèôàëü?
 Äåéñòâèòåëüíî ëè íóæíî âèäåòü â íåì (êàê âûðàçèëèñü â ìîé àäðåñ) «âûðîäêà
 âçáåñèâøåéñÿ íåíàâèñòè ê ïîçíàíèþ, äóõó è ÷óâñòâåííîñòè»? Íåêîå ïðîêëÿòèå
 ÷óâñòâàì è äóõó îäíèì ìàõîì, íå ïåðåâîäÿ íåíàâèñòè è äûõàíèÿ? Îòñòóïíè÷åñòâî
 è ïîâîðîò ê õðèñòèàíñêî-áîëåçíåííûì è îáñêóðàíòèñòñêèì èäåàëàì? È ïîä êîíåö
 äàæå ñàìîîòðèöàíèå, ñàìîçà÷åðêèâàíèå ñî ñòîðîíû õóäîæíèêà, êîòîðûé äî òîé
 ïîðû âñåþ ñèëîþ ñâîåé âîëè ðàòîâàë çà ïðîòèâîïîëîæíîå, èìåííî, çà âûñî÷àéøåå
 îäóõîòâîðåíèå è î÷óâñòâëåíèå ñâîåãî èñêóññòâà? È íå òîëüêî ñâîåãî èñêóññòâà:
 òàêæå è ñâîåé æèçíè. Âñïîìíèì, ñêîëü âäîõíîâåííî øåë â ñâîå âðåìÿ Âàãíåð ïî
 ñòîïàì ôèëîñîôà Ôåéåðáàõà: ñëîâî Ôåéåðáàõà î «çäîðîâîé ÷óâñòâåííîñòè»
 çâó÷àëî òîãäà, â òðèäöàòûõ è ñîðîêîâûõ ãîäàõ, äëÿ Âàãíåðà, êàê è äëÿ ìíîãèõ
 íåìöåâ ( — îíè íàçûâàëè ñåáÿ «ìîëîäûìè íåìöàìè»), ñëîâîì îñâîáîæäåíèÿ.
 Ïåðåó÷èëñÿ ëè îí ïîä êîíåö ýòîìó? Ïî êðàéíåé ìåðå, âïå÷àòëåíèå òàêîâî, ÷òî
 îí â êîíöå êîíöîâ áûë ïîëîí ãîòîâíîñòè ïåðåó÷èòüñÿ ýòîìó… È íå òîëüêî
 òðîìáîíàìè Ïàðñèôàëÿ, ðåâóùèìè ñî ñöåíû, — â ìóòíûõ, ñòîëü æå íàòÿíóòûõ,
 ñêîëü è áåñïîìîùíûõ ëèòåðàòóðíûõ îïóñàõ åãî ïîñëåäíèõ ëåò ðàçáðîñàíû ñîòíè
 ìåñò, â êîòîðûõ ïðåäàòåëüñêè ïðîñâå÷èâàåò ïîòàåííîå æåëàíèå è âîëÿ, ðîáêîå,
 íåóâåðåííîå, íå ïðèçíàþùååñÿ ñåáå â ýòîì íàìåðåíèå ïðîïîâåäîâàòü ïîâîðîò
 âñïÿòü, îáðàùåíèå, îòðèöàíèå, õðèñòèàíñòâî, Ñðåäíåâåêîâüå è ñêàçàòü ó÷åíèêàì
 ñâîèì: «âñå ýòî ïóñòÿêè! èùèòå ñïàñåíèÿ â äðóãîì!» Äàæå «êðîâü Ñïàñèòåëÿ»
 ïðèçûâàåòñÿ îäíàæäû…
 4
 Äà áóäåò ìíå ïîçâîëåíî âûñêàçàòü ñâîå ìíåíèå î ïîäîáíîì âåñüìà
 ìó÷èòåëüíîì ñëó÷àå — à ýòî òèïè÷íûé ñëó÷àé: íàâåðíÿêà ëó÷øå âñåãî áûëî áû â
 òàêîé ñòåïåíè îòäåëèòü õóäîæíèêà îò åãî òâîðåíèÿ, ÷òîáû íå ïðèíèìàòü ñàìîãî
 åãî ñòîëü æå âñåðüåç, êàê åãî òâîðåíèå. Â êîíöå êîíöîâ îí ëèøü ïðåäóñëîâèå
 ñâîåãî òâîðåíèÿ, ìàòåðèíñêîå ëîíî, ïî÷âà, ïðè ñëó÷àå óäîáðåíèå è íàâîç, íà
 êîòîðîì, èç êîòîðîãî îíî è âûðàñòàåò, — è, çíà÷èò, â áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ
 íå÷òî òàêîå, ÷òî äîëæíî çàáûòü, åñëè òîëüêî æåëàþò íàñëàäèòüñÿ ñàìèì
 òâîðåíèåì. Âíèêàòü â ïðåä-èñòîêè òâîðåíèÿ — äåëî ôèçèîëîãîâ è âèâèñåêòîðîâ
 äóõà: íèêîãäà è íè ïðè êàêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ — ýñòåòè÷åñêèõ íàòóð, àðòèñòîâ!
 Ïîýòó è ñîçèäàòåëþ Ïàðñèôàëÿ ñòîëü æå ìàëî äîâåëîñü èçáåæàòü ãëóáîêîãî,
 êîðåííîãî, äàæå óæàñíîãî âæèâàíèÿ è íèñõîæäåíèÿ â äóøåâíûå êîíòðàñòû
 Ñðåäíåâåêîâüÿ, âðàæäåáíîãî ÷óðàíèÿ âñÿ÷åñêîé âûñîòû, ñòðîãîñòè è äèñöèïëèíû
 äóõà, ñâîåãî ðîäà èíòåëëåêòóàëüíîé ïåðâåðñèâíîñòè (åñëè óãîäíî áóäåò
 ïðîñòèòü ìíå ýòî ñëîâî), êàê áåðåìåííîé æåíùèíå — òîøíîò è ïðè÷óä
 áåðåìåííîñòè, — êàêîâûå, ÿ ãîâîðèë óæå, íàäëåæèò çàáûòü, ÷òîáû ðàäîâàòüñÿ
 ðåáåíêó. Íóæíî îñòåðåãàòüñÿ ïóòàíèöû, â êîòîðóþ ñëèøêîì ëåãêî âïàäàåò
 õóäîæíèê ïóòåì ïñèõîëîãè÷åñêîé contiguity, êàê ýòî íàçûâàþò àíãëè÷àíå: êàê
 åñëè áû ñàì îí áûë òåì, ÷òî îí â ñîñòîÿíèè èçîáðàçèòü, èçìûñëèòü, âûðàçèòü.
 Ôàêòè÷åñêè æå äåëî îáñòîèò òàê, ÷òî, áóäü îí ýòèì ñàìûì, åìó ðåøèòåëüíî íå
 óäàëîñü áû èçîáðàçèòü, èçìûñëèòü, âûðàçèòü ýòî; íåêèé Ãîìåð íå ñî÷èíèë áû
 Àõèëëà, íåêèé Ãåòå Ôàóñòà, åñëè áû Ãîìåð áûë íåêèì Àõèëëîì, à Ãåòå íåêèì
 Ôàóñòîì. Ñîâåðøåííûé è öåëüíûé õóäîæíèê íà âåêè âå÷íûå îòäåëåí îò
 «ðåàëüíîãî» è äåéñòâèòåëüíîãî; ïîíÿòíî, ñ äðóãîé ñòîðîíû, êàê ïîä÷àñ åìó
 ìîæåò îñòî÷åðòåòü ýòà âå÷íàÿ «íåðåàëüíîñòü» è ôàëüøèâîñòü ñîêðîâåííåéøåãî
 åãî ñóùåñòâîâàíèÿ, — è ÷òî òîãäà-òî è ðåøàåòñÿ îí íà ïîïûòêó âòîðãíóòüñÿ
 îäíàæäû â ñàìóþ çàïðåòíóþ äëÿ íåãî çîíó, â äåéñòâèòåëüíîå, áûòü
 äåéñòâèòåëüíûì. Ñ êàêèìè øàíñàìè íà óñïåõ? Î íèõ íåòðóäíî áóäåò
 äîãàäàòüñÿ… Ýòî òèïè÷íàÿ ïðèõîòü õóäîæíèêà: òà æå ïðèõîòü, êîòîðîé ïîäïàë
 è ïîñòàðåâøèé Âàãíåð è çà êîòîðóþ åìó ïðèøëîñü òàê äîðîãî, òàê ôàòàëüíî
 ïîïëàòèòüñÿ ( — èç-çà íåå îí ïîòåðÿë ëó÷øóþ ÷àñòü ñâîèõ äðóçåé).  êîíöå
 êîíöîâ, îäíàêî, îòâëåêàÿñü è îò ýòîé ïðèõîòè, êòî áû íå ïîæåëàë âîîáùå, ðàäè
 ñàìîãî Âàãíåðà, ÷òîáû îí èíà÷å ðàñïðîñòèëñÿ ñ íàìè è ñî ñâîèì èñêóññòâîì: íå
 Ïàðñèôàëåì, à ïîáåäíåå, ñàìîóâåðåííåå, áîëåå ïî-âàãíåðîâñêè — ìåíåå
 ñìóòëèâî, ìåíåå äâóñìûñëåííî â îòíîøåíèè ñâîåé åäèíîé ïîòðåáû, ìåíåå
 ïî-øîïåíãàóýðîâñêè, ìåíåå íèãèëèñòè÷åñêè?..
 5
 — Íó, òàê ÷òî æå îçíà÷àþò àñêåòè÷åñêèå èäåàëû?  ñëó÷àå õóäîæíèêà, ìû
 íà÷èíàåì ýòî ïîíèìàòü: ïðîñòî íè÷åãî!… Èëè ñòîëüêî âñåãî, ÷òî âñå ðàâíî
 ïðîñòî íè÷åãî!.. Èñêëþ÷èì ïðåæäå âñåãî õóäîæíèêîâ: ýòè ïîñëåäíèå äàëåêî íå
 ñòîëü íåçàâèñèìî ÷óâñòâóþò ñåáÿ â ìèðå è ïî îòíîøåíèþ ê ìèðó, ÷òîáû ïðèñóùèå
 èì ðàñöåíêè è èõ ïðåîáðàçîâàíèå çàñëóæèâàëè ñàìè ïî ñåáå ó÷àñòèÿ! Îíè áûëè
 âî âñå âðåìåíà êàìåðäèíåðàìè êàêîé-íèáóäü ìîðàëè, ôèëîñîôèè èëè ðåëèãèè; íå
 ãîâîðÿ óæå î òîì, ÷òî èì, ê ñîæàëåíèþ, äîâîëüíî ÷àñòî ïðèõîäèëîñü áûâàòü
 ÷åðåñ÷óð ãèáêèìè öàðåäâîðöàìè ñâîèõ ïîêëîííèêîâ è ïîêðîâèòåëåé è ëüñòåöàìè ñ
 îòëè÷íûì íþõîì íà óõîäÿùåå èëè âîò-âîò ïðèõîäÿùåå íà÷àëüñòâî. Ïî ìåíüøåé
 ìåðå îíè ïîñòîÿííî íóæäàþòñÿ â îïëîòå, îïîðå, óæå óñòàíîâèâøåìñÿ àâòîðèòåòå:
 õóäîæíèêè íèêîãäà íå îãðàíè÷èâàþòñÿ ñàìèìè ñîáîé, õîëîñòÿöêàÿ æèçíü ïåðå÷èò
 ãëóáî÷àéøèì èõ èíñòèíêòàì. Òàê, íàïðèìåð, Ðèõàðä Âàãíåð, êîãäà «ïðèøëà
 ïîðà», âçÿë ñâîèì ïðîâîäíèêîì, ñâîèì çàùèòíèêîì ôèëîñîôà Øîïåíãàóýðà — êîìó
 áû ïðèøëî â ãîëîâó, ÷òî ó íåãî õâàòèëî áû äóõó íà àñêåòè÷åñêèé èäåàë áåç
 ïîääåðæêè, êàêîâóþ ïðåäëàãàëà åìó ôèëîñîôèÿ Øîïåíãàóýðà, áåç àâòîðèòåòà
 Øîïåíãàóýðà, äîñòèãøåãî ïåðåâåñà â ñåìèäåñÿòûå ãîäû â Åâðîïå? (íå ïðèíèìàÿ
 ïðè ýòîì â ðàñ÷åò åùå è òîãî, ìîã ëè âîîáùå ñóùåñòâîâàòü â íîâîé Ãåðìàíèè
 õóäîæíèê, íå âñêîðìëåííûé ìîëîêîì íàáîæíîãî, èìïåðñêè-íàáîæíîãî îáðàçà
 ìûñëåé). — È òàêèì îáðàçîì ìû ïîäîøëè ê ñåðüåçíåéøåìó âîïðîñó: ÷òî ýòî
 çíà÷èò, êîãäà àñêåòè÷åñêîìó èäåàëó ïðèñÿãàåò íà âåðíîñòü äåéñòâèòåëüíûé
 ôèëîñîô, äåéñòâèòåëüíî ïîëîæèâøèéñÿ íà ñåáÿ óì, êàê Øîïåíãàóýð, äîáëåñòíûé
 ìóæ è ðûöàðü ñî ñòàëüíûì âçãëÿäîì, èìåþùèé ìóæåñòâî áûòü ñàìèì ñîáîé,
 óìåþùèé äåðæàòüñÿ ñåáÿ è íå óïîâàþùèé íà ïðîâîäíèêîâ è óêàçàíèÿ ñâûøå? —
 Íóæíî áóäåò ó÷åñòü çäåñü ñðàçó æå ñâîåîáðàçíîå è äëÿ èçâåñòíîãî ðîäà ëþäåé
 ÷àðóþùåå îòíîøåíèå Øîïåíãàóýðà ê èñêóññòâó: èáî îíî-òî, ïî âñåé î÷åâèäíîñòè,
 è âûíóäèëî ïðåæäå âñåãî Ðèõàðäà Âàãíåðà ïåðåéòè íà ñòîðîíó Øîïåíãàóýðà
 (ïîñëå óâåùàíèé îäíîãî ïîýòà, êàê èçâåñòíî, Ãåðâåãà), ïðè÷åì ñòîëü
 ðåøèòåëüíî, ÷òî ýòî îáåðíóëîñü ñîâåðøåííûì òåîðåòè÷åñêèì ïðîòèâîðå÷èåì ìåæäó
 ðàííèì åãî è áîëåå ïîçäíèì ýñòåòè÷åñêèì êðåäî — ìåæäó òåì, ÷òî áûëî
 âûðàæåíî, ñêàæåì, â «Îïåðå è äðàìå» è â ñî÷èíåíèÿõ, èçäàííûõ ïîñëå 1870
 ãîäà. ×òî, ïîæàëóé, ïîðàæàåò áîëüøå âñåãî, òàê ýòî ãëàâíûì îáðàçîì
 áåñöåðåìîííîå èçìåíåíèå åãî ñóæäåíèÿ î öåííîñòè è ìåñòå ñàìîé ìóçûêè: âåëèêà
 âàæíîñòü, ÷òî äî ñèõ ïîð îí äåëàë èç íåå ñðåäñòâî, ìåäèóì, «æåíùèíó»,
 êîòîðàÿ äëÿ ïðåóñïåÿíèÿ ðåøèòåëüíî íóæäàëàñü â öåëè, â ìóæ÷èíå — èìåííî, â
 äðàìå! Åãî ðàçîì îñåíèëî, ÷òî ñ øîïåíãàóýðîâñêîé òåîðèåé è ðåôîðìîé ìîæíî
 ñäåëàòü áîëüøåå in majorem musicae gloriam — èìåííî, áëàãîäàðÿ ñóâåðåííîñòè
 ìóçûêè, êàê åå ïîíèìàë Øîïåíãàóýð: ìóçûêà, ñòîÿùàÿ îñîáíÿêîì îò âñåõ ïðî÷èõ
 èñêóññòâ, íåçàâèñèìîå èñêóññòâî ñàìî ïî ñåáå, íå ïðåäëàãàþùåå, ïîäîáíî èì,
 ñëåïêè ôåíîìåíàëüíîãî ìèðà, à ãëàãîëÿùåå, íàïðîòèâ, ÿçûêîì ñàìîé âîëè,
 ðàçäàþùååñÿ íåïîñðåäñòâåííî èç «áåçäíû», êàê íàèáîëåå ñîêðîâåííîå,
 èçíà÷àëüíîå, íåïðîèçâîäíîå îòêðîâåíèå åå. Âìåñòå ñ ýòèì èñêëþ÷èòåëüíûì
 ïîâûøåíèåì ñòàâîê ìóçûêè, êàê îíî, ïî-âèäèìîìó, ïðîèñòåêàëî èç
 øîïåíãàóýðîâñêîé ôèëîñîôèè, åäèíûì ìàõîì è íåñëûõàííî íàáèë ñåáå öåíó è ñàì
 ìóçûêàíò: îòíûíå îí ñòàíîâèëñÿ îðàêóëîì, æðåöîì, äàæå áîëüøå, ÷åì æðåöîì,
 ñâîåãî ðîäà ðóïîðîì «â ñåáå» âåùåé, íåêèì òåëåôîíîì ïîòóñòîðîííåãî — îí
 âåùàë âïðåäü íå òîëüêî ìóçûêó, ýòîò ÷ðåâîâåùàòåëü Áîãà, — îí âåùàë
 ìåòàôèçèêó: ÷òî óäèâèòåëüíîãî â òîì, ÷òî â îäèí ïðåêðàñíûé äåíü îí ñòàë
 íàêîíåö âîçâåùàòü àñêåòè÷åñêèå èäåàëû?..
 6
 Øîïåíãàóýð âîñïîëüçîâàëñÿ êàíòîâñêèì ïîíèìàíèåì ýñòåòè÷åñêîé ïðîáëåìû —
 õîòÿ íàâåðíÿêà îí âçèðàë íà íåå íå êàíòîâñêèìè ãëàçàìè. Êàíò ïîëàãàë îêàçàòü
 èñêóññòâó ÷åñòü, âûäåëèâ è âûïÿòèâ ñðåäè ïðåäèêàòîâ ïðåêðàñíîãî òå èìåííî,
 êîòîðûå ñîñòàâëÿþò ÷åñòü ïîçíàíèÿ: áåçëè÷íîñòü è îáùåçíà÷èìîñòü. Çäåñü íå
 ìåñòî ðàçáèðàòü, íå áûëî ëè ýòî â ñóùåñòâåííîì îøèáêîé; ÷òî ÿ åäèíñòâåííî
 õîòåë áû ïîä÷åðêíóòü, ñâîäèòñÿ ê òîìó, ÷òî Êàíò, ïîäîáíî âñåì ôèëîñîôàì,
 âìåñòî òîãî ÷òîáû âèçèðîâàòü ïðîáëåìó, èñõîäÿ èç äàííûõ õóäîæíèêà
 (òâîðÿùåãî), îòòàëêèâàëñÿ â ñâîèõ ðàçìûøëåíèÿõ îá èñêóññòâå è ïðåêðàñíîì
 òîëüêî îò «çðèòåëÿ» è ïðè ýòîì íåçàìåòíûì îáðàçîì âòèñíóë ñàìîãî «çðèòåëÿ» â
 ïîíÿòèå «ïðåêðàñíîãî». Åñëè áû õîòü ýòîò «çðèòåëü» áûë, ïî êðàéíåé ìåðå,
 äîñòàòî÷íî èçâåñòåí ôèëîñîôàì ïðåêðàñíîãî! — èìåííî êàê ôàêò ëè÷íîé æèçíè è
 îïûòà, êàê ïîëíîòà ñàìîëè÷íûõ ñèëüíûõ ïåðåæèâàíèé, ñòðàñòåé, âíåçàïíîñòåé,
 âîñòîðãîâ ïî ÷àñòè ïðåêðàñíîãî! Íî äåéñòâèòåëüíûì, áîþñü, îêàçûâàëîñü âñåãäà
 ïðîòèâîïîëîæíîå: è òàêèì âîò îáðàçîì ïîëó÷àåì ìû îò íèõ ñ ñàìîãî íà÷àëà
 äåôèíèöèè, â êîèõ, êàê â òîé çíàìåíèòîé äåôèíèöèè, äàííîé ïðåêðàñíîìó
 Êàíòîì, óæèâàåòñÿ ïîä âèäîì æèðíîãî ÷åðâÿ êîðåííîãî çàáëóæäåíèÿ íåäîñòàòîê
 áîëåå óòîí÷åííîãî ñàìîíàáëþäåíèÿ. «Ïðåêðàñíî òî, — ñêàçàë Êàíò, — ÷òî
 íðàâèòñÿ íåçàèíòåðåñîâàííî». Íåçàèíòåðåñîâàííî! Ñðàâíèòå ñ ýòîé äåôèíèöèåé
 òó äðóãóþ, êîòîðóþ äàë äåéñòâèòåëüíûé «çðèòåëü» è àðòèñò — Ñòåíäàëü,
 íàçâàâøèé îäíàæíû ïðåêðàñíîå: une promesse de bonheur. Çäåñü, âî âñÿêîì
 ñëó÷àå, îòêëîíåíî è âû÷åðêíóòî òî èìåííî, ÷òî Êàíò åäèíñòâåííî ïîä÷åðêèâàåò
 â ýñòåòè÷åñêîì ñîñòîÿíèè: le desinteressement. Êòî ïðàâ, Êàíò èëè Ñòåíäàëü?
 — Ïîèñòèíå, åñëè íàøèì ýñòåòèêàì íå îïîñòûëååò áðîñàòü â ïîëüçó Êàíòà íà
 ÷àøó âåñîâ òî ñîîáðàæåíèå, ÷òî ïîä ÷àðóþùèì âîçäåéñòâèåì êðàñîòû ìîæíî
 «íåçàèíòåðåñîâàííî» ñîçåðöàòü äàæå îáíàæåííûå æåíñêèå ñòàòóè, òî âïîëíå
 ïîçâîëèòåëüíî áóäåò íåìíîãî ïîñìåÿòüñÿ çà èõ ñ÷åò — îïûòû õóäîæíèêîâ â ýòîì
 ùåïåòèëüíîì ïóíêòå «áîëåå èíòåðåñíû», è âî âñÿêîì ñëó÷àå Ïèãìàëèîí íå áûë
 áåçóñëîâíî «íåýñòåòè÷íîé íàòóðîé». Áóäåì òåì ëó÷øåãî ìíåíèÿ î íåâèííîñòè
 íàøèõ ýñòåòèêîâ, îòðàæàþùåéñÿ â ïîäîáíûõ àðãóìåíòàõ; çà÷òåì, íàïðèìåð, â
 çàñëóãó Êàíòó óìåíèå ïîó÷àòü ñ íàèâíîñòüþ ñåëüñêîãî ïàñòîðà îòíîñèòåëüíî
 ñòðàííîñòåé ÷óâñòâà îñÿçàíèÿ! — È çäåñü ìû âîçâðàùàåìñÿ ê Øîïåíãàóýðó,
 êîòîðûé â ñîâåðøåííî èíîé ñòåïåíè, ÷åì Êàíò, áûë áëèçîê ê èñêóññòâàì è
 âñå-òàêè íå âûøåë èç-ïîä ÷àð êàíòîâñêîé äåôèíèöèè: êàê ýòî ñëó÷èëîñü?
 Ñèòóàöèÿ äîâîëüíî ñòðàííàÿ: ñëîâî «íåçàèíòåðåñîâàííî» îí èñòîëêîâûâàåò ñåáå
 íà ñàìûé ÷òî íè íà åñòü ëè÷íûé ëàä, èñõîäÿ èç îïûòà, êîòîðûé ó íåãî äîëæåí
 áûë ïðèíàäëåæàòü ê ÷èñëó íàèáîëåå ðåãóëÿðíûõ. Ìàëî î ÷åì ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ
 Øîïåíãàóýð ñòîëü óâåðåííî, êàê î âëèÿíèè ýñòåòè÷åñêîãî ñîçåðöàíèÿ: îí
 çàñ÷èòûâàåò åìó òî, ÷òî îíî ïðîòèâîäåéñòâóåò êàê ðàç ïîëîâîé
 «çàèíòåðåñîâàííîñòè», íå èíà÷å, ñòàëî áûòü, êàê ëóïóëèí è êàìôàðà; îí
 íèêîãäà íå óñòàâàë ïðåâîçíîñèòü ýòî èçáàâëåíèå îò «âîëè» êàê âåëèêîå
 ïðåèìóùåñòâî è âûãîäó ýñòåòè÷åñêîãî ñîñòîÿíèÿ. Òàê è ïîäìûâàåò ñïðîñèòü, íå
 âîñõîäèò ëè åãî îñíîâíàÿ êîíöåïöèÿ «âîëè è ïðåäñòàâëåíèÿ», ìûñëü î òîì, ÷òî
 îñâîáîæäåíèå îò «âîëè» âîçìîæíî åäèíñòâåííî ïîñðåäñòâîì «ïðåäñòàâëåíèÿ», ê
 îáîáùåíèþ ýòîãî ñåêñóàëüíîãî îïûòà. (Êñòàòè ãîâîðÿ, âî âñåõ âîïðîñàõ,
 êàñàþùèõñÿ øîïåíãàóýðîâñêîé ôèëîñîôèè, íèêîãäà íå ñëåäóåò óïóñêàòü èç âèäó,
 ÷òî îíà ïðèíàäëåæèò äâàäöàòèøåñòèëåòíåìó þíîøå, òàê ÷òî â íåé èìååò äîëþ íå
 òîëüêî ñïåöèôèêà ñàìîãî Øîïåíãàóýðà, íî è ñïåöèôèêà ýòîãî æèçíåííîãî
 âîçðàñòà.) Ïîñëóøàåì, íàïðèìåð, îäíî èç áåñ÷èñëåííûõ âûðàçèòåëüíåéøèõ ìåñò,
 íàïèñàííûõ èì âî ñëàâó ýñòåòè÷åñêîãî ñîñòîÿíèÿ (Ìèð êàê âîëÿ è ïðåäñòàâëåíèå
 I 231), âñëóøàåìñÿ â òîí, âûäàþùèé ñòðàäàíèå, ñ÷àñòüå, áëàãîäàðíîñòü, ñ
 êîòîðûìè ïðîèçíåñåíû ñëåäóþùèå ñëîâà: «Ìû èñïûòûâàåì òî áåçáîëåçíåííîå
 ñîñòîÿíèå, êîòîðîå Ýïèêóð ñëàâèë êàê âûñøåå áëàãî è ñîñòîÿíèå áîãîâ: èáî â
 òàêèå ìãíîâåíèÿ ìû ñáðàñûâàåì ñ ñåáÿ óíèçèòåëüíîå èãî âîëè, ìû ïðàçäíóåì
 ñóááîòó êàòîðæíîé ðàáîòû õîòåíèÿ, è êîëåñî Èêñèîíà îñòàíàâëèâàåòñÿ». Êàêàÿ
 ïûëêîñòü ðå÷è! Êàêèå êàðòèíû ìó÷åíèÿ è äîëãîãî ïðåñûùåíèÿ! Êàêàÿ ïî÷òè
 ïàòîëîãè÷åñêàÿ êîíôðîíòàöèÿ âðåìåí: «òàêèõ ìãíîâåíèé» è ïîñòûëîãî «êîëåñà
 Èêñèîíà», «êàòîðæíîé ðàáîòû õîòåíèÿ», «óíèçèòåëüíîãî èãà âîëè»! — Íî åñëè
 äîïóñòèòü, ÷òî Øîïåíãàóýð ñòîêðàòíî ïðàâ â îòíîøåíèè ñâîåé ñîáñòâåííîé
 ïåðñîíû, ÷òî äàëî áû ýòî äëÿ óðàçóìåíèÿ ñóùíîñòè ïðåêðàñíîãî? Øîïåíãàóýð
 îïèñàë îäèí èç ýôôåêòîâ ïðåêðàñíîãî, ýôôåêò âîëåóòîëÿþùèé — åäèíñòâåííî ëè
 îí ðåãóëÿðíûé? Ñòåíäàëü, êàê ñêàçàíî, — íàòóðà íå ìåíåå ÷óâñòâåííàÿ, íî
 áîëåå ñ÷àñòëèâî óäàâøàÿñÿ, ÷åì Øîïåíãàóýð, — ïîä÷åðêèâàåò äðóãîé ýôôåêò
 ïðåêðàñíîãî: «ïðåêðàñíîå ñóëèò ñ÷àñòüå»; ñóùåñòâåííûì ïðåäñòàåò åìó êàê ðàç
 âîçáóæäåíèå âîëè («èíòåðåñà») ÷åðåç ïðåêðàñíîå. È ðàçâå íåëüçÿ áûëî áû â
 êîíå÷íîì ñ÷åòå âîçðàçèòü ñàìîìó Øîïåíãàóýðó, ÷òî îí âåñüìà çðÿ ìíèò çäåñü
 ñåáÿ êàíòèàíöåì, ÷òî îí ïîíÿë êàíòîâñêóþ äåôèíèöèþ ïðåêðàñíîãî ðåøèòåëüíî íå
 ïî-êàíòîâñêè, — ÷òî è åìó ïðåêðàñíîå íðàâèòñÿ èç «èíòåðåñà», äàæå
 èñêëþ÷èòåëüíî ñèëüíîãî è èñêëþ÷èòåëüíî ëè÷íîãî èíòåðåñà: èíòåðåñà òåðçàåìîé
 äóøè, èçáàâëÿþùåéñÿ îò ñâîèõ òåðçàíèé?.. È — âîçâðàùàÿñü ê íàøåìó ïåðâîìó
 âîïðîñó — «÷òî ýòî çíà÷èò, êîãäà àñêåòè÷åñêîìó èäåàëó ïðèñÿãàåò íà âåðíîñòü
 ôèëîñîô?» — ìû ïîëó÷àåì çäåñü ïî êðàéíåé ìåðå ïåðâûé íàìåê: îí õî÷åò
 èçáàâèòüñÿ îò ïûòêè. —
 7
 Îñòåðåæåìñÿ ïðè ñëîâå «ïûòêà» êîð÷èòü òîò÷àñ æå óãðþìóþ ðîæó: êàê ðàç â
 ýòîì ñëó÷àå åñòü ÷òî íå ñêèäûâàòü ñî ñ÷åòîâ, åñòü ÷òî çàëîæèòü âïðîê, — åñòü
 äàæå íàä ÷åì ïîñìåÿòüñÿ. Íå áóäåì ãëàâíûì îáðàçîì óìàëÿòü òîãî, ÷òî
 Øîïåíãàóýð, äåéñòâèòåëüíî òðåòèðîâàâøèé ïîëîâîå ÷óâñòâî êàê ëè÷íîãî âðàãà
 (âêëþ÷àÿ è îðóäèå åãî, æåíùèíó, ñåé «instrumentum diaboli»), íóæäàëñÿ âî
 âðàãàõ äëÿ õîðîøåãî ñàìî÷óâñòâèÿ; ÷òî ó íåãî áûëà ñëàáîñòü ê ñâèðåïûì,
 æåë÷íûì, ÷åðíî-çåëåíûì ñëîâàì; ÷òî îí ãíåâàëñÿ ðàäè ñàìîãî ãíåâà, èç
 ñòðàñòè; ÷òî îí çàáîëåë áû, ñäåëàëñÿ áû ïåññèìèñòîì ( — èáî îí íå áûë
 òàêîâûì ïðè âñåì æåëàíèè) áåç ñâîèõ âðàãîâ, áåç Ãåãåëÿ, æåíùèíû,
 ÷óâñòâåííîñòè è âñåé âîëè ê ñóùåñòâîâàíèþ, ïðåáûâàíèþ. Èíà÷å Øîïåíãàóýð íå
 ïðåáûâàë áû, ìîæíî áèòüñÿ îá çàêëàä, îí ñáåæàë áû: íî åãî óäåðæèâàëè âðàãè
 åãî; âðàãè âñå ñíîâà è ñíîâà ñîâðàùàëè åãî ê ñóùåñòâîâàíèþ; åãî ãíåâ, ñîâñåì
 êàê ó àíòè÷íûõ öèíèêîâ, áûë åãî óñëàäîé, îòäîõíîâåíèåì, âîçìåùåíèåì, åãî
 remedium îò òîøíîòû, åãî ñ÷àñòüåì. Âñå ýòî êàñàåòñÿ ÷èñòî ëè÷íîãî ìîìåíòà â
 ñëó÷àå Øîïåíãàóýðà; ñ äðóãîé ñòîðîíû, â íåì åñòü è íå÷òî òèïè÷íîå — è òóò
 âîò ìû ñíîâà ïðèõîäèì ê íàøåé ïðîáëåìå. Íå ïîäëåæèò íèêàêîìó ñîìíåíèþ, ÷òî
 ïîêóäà íà çåìëå åñòü ôèëîñîôû è âñþäó, ãäå òîëüêî èõ íè áûëî (îò Èíäèè äî
 Àíãëèè, åñëè áðàòü êðàéíèå ïîëþñû ôèëîñîôñêîé îäàðåííîñòè), íàëèöî ÷èñòî
 ôèëîñîôñêàÿ ðàçäðàæèòåëüíîñòü è rancune ê ÷óâñòâåííîñòè — Øîïåíãàóýð ëèøü
 íàèáîëåå êðàñíîðå÷èâàÿ è, áóäå íà òî åñòü óøè, íàèáîëåå ïëåíèòåëüíàÿ è
 ÷àðóþùàÿ âñïûøêà åå; ðàâíûì îáðàçîì íàëèöî è ÷èñòî ôèëîñîôñêàÿ ïðåäâçÿòîñòü
 è çàäóøåâíîñòü ïî îòíîøåíèþ êî âñåìó àñêåòè÷åñêîìó èäåàëó — íà ñåé ñ÷åò íå
 äîëæíî áûòü íèêàêèõ èëëþçèé. Òî è äðóãîå ïðèíàäëåæèò, êàê áûëî ñêàçàíî, ê
 òèïó; åñëè ôèëîñîôó íåäîñòàåò òîãî è äðóãîãî, îí — áóäüòå óâåðåíû — åñòü
 âñåãäà ëèøü «òàê íàçûâàåìûé». ×òî ýòî çíà÷èò? Èáî íàçâàííàÿ ñèòóàöèÿ äîëæíà
 áûòü ïðåæäå èñòîëêîâàíà: ñàìà ïî ñåáå îíà ìàÿ÷èò ïåðåä ãëàçàìè, ãëóïàÿ äî
 ñêîí÷àíèÿ âðåìåí, êàê âñÿêàÿ «âåùü â ñåáå». Êàæäîå æèâîòíîå, à ñòàëî áûòü, è
 la bete philisophe èíñòèíêòèâíî ñòðåìèòñÿ ê îïòèìóìó áëàãîïðèÿòíûõ óñëîâèé,
 ïðè êîòîðûõ îíî ìîæåò ðàçâåðíóòüñÿ âî âñþ ñèëó è äîñòè÷ü ìàêñèìóìà ÷óâñòâà
 âëàñòè; êàæäîå æèâîòíîå ñòîëü æå èíñòèíêòèâíî — è îáíàðóæèâàÿ ïðè ýòîì òàêóþ
 òîíêîñòü ÷óòüÿ, ïåðåä êîòîðîé «ïàñóåò âñÿêèé ðàçóì», — îòøàòûâàåòñÿ îò
 ëþáîãî ðîäà áåñïîêîéñòâ è ïðåïÿòñòâèé, ëåæàùèõ èëè ñìîãøèõ áû ëåæàòü íà åãî
 ïóòè ê îïòèìóìó ( — ÿ ãîâîðþ íå î åãî ïóòè ê «ñ÷àñòüþ», à î åãî ïóòè ê
 ìîãóùåñòâó, ê äåéñòâèþ, ê íåïîìåðíîé àêòèâíîñòè è â áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ
 ôàêòè÷åñêè ê íåñ÷àñòüþ). Òàêèì âîò îáðàçîì ôèëîñîô ÷óðàåòñÿ ñóïðóæåñêîé
 æèçíè è âñåãî, ÷òî ìîãëî áû ñîâðàòèòü ê íåé, — ñóïðóæåñêîé æèçíè, êàê
 ïðåïÿòñòâèÿ è ðîêîâîé íàïàñòè íà åãî ïóòÿõ ê îïòèìóìó. Êòî èç âåëèêèõ
 ôèëîñîôîâ äî ñèõ ïîð áûë æåíàò? Ãåðàêëèò, Ïëàòîí, Äåêàðò, Ñïèíîçà, Ëåéáíèö,
 Êàíò, Øîïåíãàóýð — íå áûëè; áîëåå òîãî, èõ íåâîçìîæíî äàæå ïðåäñòàâèòü ñåáå
 æåíàòûìè. Æåíàòûé ôèëîñîô óìåñòåí â êîìåäèè, òàêîâ ìîé êàíîí: è òî
 èñêëþ÷åíèå, Ñîêðàò — çëîáíûé Ñîêðàò, êàæåòñÿ, îòòîãî, ñîáñòâåííî, è æåíèëñÿ
 ironice, ÷òîáû êàê ðàç ïðîäåìîíñòðèðîâàòü ýòîò êàíîí. Âñÿêèé ôèëîñîô
 çàãîâîðèë áû, êàê íåêîãäà çàãîâîðèë Áóääà, êîãäà åãî èçâåñòèëè î ðîæäåíèè
 ñûíà: «Ðàõóëà ðîäèëñÿ ó ìåíÿ, îêîâû ñêîâàíû äëÿ ìåíÿ» (Ðàõóëà îçíà÷àåò çäåñü
 «äåìîíåíîê»); êàæäîìó «ñâîáîäíîìó óìó» îòïóùåí ÷àñ ðàçäóìèé, åñëè äîïóñòèòü,
 ÷òî ïðåäøåñòâóþùèé ÷àñ áûë ÷àñîì íåîáäóìàííîñòè, êàê íåêîãäà áûë îí îòïóùåí
 è Áóääå, — «ñæàòà â òèñêè, — äóìàë îí ïðî ñåáÿ, — äîìàøíÿÿ æèçíü, î÷àã
 íå÷èñòîò; ñâîáîäà â îñòàâëåíèè äîìà»: «ïîåëèêó îí òàê ðàçìûøëÿë, ïîêèíóë îí
 äîì».  àñêåòè÷åñêîì èäåàëå ïðåäóêàçàíî òàêîå ìíîæåñòâî ìîñòîâ, âåäóùèõ ê
 íåçàâèñèìîñòè, ÷òî ôèëîñîô íå ñïîñîáåí áåç âíóòðåííåãî ëèêîâàíèÿ è íå õëîïàÿ
 â ëàäîøè âíèìàòü èñòîðèè âñåõ òåõ ñìåëü÷àêîâ, êîòîðûå â îäèí ïðåêðàñíûé äåíü
 ñêàçàëè Íåò âñÿ÷åñêîé íåâîëå è óøëè â êàêóþ-íèáóäü ïóñòûíþ: â ñëó÷àå äàæå,
 ÷òî ýòî áûëè ïðîñòî âûíîñëèâûå îñëû è ðåøèòåëüíàÿ ïðîòèâîïîëîæíîñòü ñèëüíîãî
 äóõà. Èòàê, ÷òî æå îçíà÷àåò àñêåòè÷åñêèé èäåàë ó ôèëîñîôà? Ìîé îòâåò — ýòî
 äàâíî óæå ðàçãàäàíî: ëèöåçðåÿ ñåé èäåàë, ôèëîñîô óëûáàåòñÿ îïòèìóìó óñëîâèé,
 ïîòðåáíûõ äëÿ âûñøåé è îòâàæíåéøåé äóõîâíîñòè, — îí íå îòðèöàåò ýòèì
 «ñóùåñòâîâàíèå», íàïðîòèâ, îí óòâåðæäàåò â íåì ñâîå ñóùåñòâîâàíèå, è òîëüêî
 ñâîå ñóùåñòâîâàíèå, è, âîçìîæíî, â òàêîé ñòåïåíè, ÷òî åìó îñòàåòñÿ ðóêîé
 ïîäàòü äî êîùóíñòâåííîãî æåëàíèÿ: pereat mundus, fiat philosophia, fiat
 philosophus, fiat!..
 8
 ßâíîå äåëî, èõ íå íàçîâåøü íåïîäêóïíûìè ñâèäåòåëÿìè è ñóäüÿìè ïî ÷àñòè
 öåííîñòè àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà, ýòèõ ôèëîñîôîâ! Îíè çàíÿòû ìûñëÿìè î ñåáå —
 ÷òî èì äî «ñâÿòîãî»! Îíè äóìàþò ïðè ýòîì êàê ðàç î ñîáñòâåííûõ íàñóùíûõ
 íóæäàõ: î ñâîáîäå îò ãíåòà, ïîìåõ, øóìà, î äåëàõ, îáÿçàííîñòÿõ, çàáîòàõ; î
 ÿñíîñòè â ãîëîâå; òàíöå; ïðûæêå è ïîëåòå ìûñëåé; î ÷èñòîì âîçäóõå, îñòðîì,
 ïðîçðà÷íîì, âîëüíîì, ñóõîì, êàêîâ îí â ãîðàõ, ãäå îäóõîòâîðÿåòñÿ è
 îêðûëÿåòñÿ âñÿêîå îäóøåâëåííîå áûòèå; î ïîêîå âî âñåõ ïîäçåìåëüÿõ; î âñåõ
 ñîáàêàõ, îñíîâàòåëüíî ïîñàæåííûõ íà öåïü; î òîì, ÷òî íåò ëàÿ âðàæäû è
 ëîõìàòîé rancune, ãëîæóùèõ ÷åðâåé çàäåòîãî ÷åñòîëþáèÿ; î ñêðîìíûõ è
 âåðíîïîääàííè÷åñêèõ êèøêàõ, ïðèëåæíûõ, êàê ìåëüíè÷íûå êîëåñà, íî äàëåêèõ; î
 ñåðäöå ÷óæäîì, íåçäåøíåì, áóäóùåì, ïîñìåðòíîì, — îíè ðàçóìåþò, â èòîãå, ïîä
 àñêåòè÷åñêèì èäåàëîì âåñåëûé àñêåòèçì îáîæåñòâëåííîãî è îïåðèâøåãîñÿ
 çâåðüêà, êîòîðûé áîëüøå ïàðèò íàä æèçíüþ, ÷åì ïî÷èåò íà íåé. Èçâåñòíî,
 êàêîâû ñóòü òðè âûñîêîïàðíûõ ùåãîëüñêèõ ñëîâà àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà:
 áåäíîñòü, ñìèðåíèå, öåëîìóäðèå; è âîò ðàññìîòðèòå-êà îäíàæäû ïîâíèìàòåëüíåå
 æèçíü âñåõ âåëèêèõ ïëîäîâèòûõ èçîáðåòàòåëüíûõ óìîâ — â íåé âñåãäà ìîæíî
 áóäåò äî èçâåñòíîé ñòåïåíè îáíàðóæèòü ýòó òðîèöó. Ðàçóìååòñÿ, íèñêîëüêî íå â
 òîì ñìûñëå, ÷òî ýòî-äå åå «äîáðîäåòåëè» — êàêîå èì äåëî, ýòîãî ñîðòà ëþäÿì,
 äî äîáðîäåòåëåé! — íî êàê äîïîäëèííåéøèå è åñòåñòâåííåéøèå óñëîâèÿ èõ
 îïòèìàëüíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ, èõ ñîâåðøåííîé ïëîäîâèòîñòè. Âïîëíå âîçìîæíî ïðè
 ýòîì, ÷òî äîìèíèðóþùåé â íèõ äóõîâíîñòè ïðèøëîñü ñïåðâà îáóçäàòü íåóêðîòèìóþ
 è ðàçäðàæèòåëüíóþ ãîðäîñòü èëè ðàñøàëèâøóþñÿ ÷óâñòâåííîñòü; âîçìîæíî è òî,
 ÷òî åé ïðèõîäèëîñü ïðèëàãàòü íåìàëûå óñèëèÿ, ÷òîáû ïîääåðæèâàòü ñâîþ âîëþ ê
 «ïóñòûíå», ñîïðîòèâëÿÿñü òÿãå ê ðîñêîøè è èçûñêàííîñòè, à ðàâíûì îáðàçîì è
 ðàñòî÷èòåëüíîé ëèáåðàëüíîñòè ñåðäöà è ðóêè. Íî îíà äåëàëà ýòî, áóäó÷è èìåííî
 äîìèíèðóþùèì èíñòèíêòîì, íàâÿçûâàþùèì ñâîè òðåáîâàíèÿ âñåì ïðî÷èì
 èíñòèíêòàì, — îíà äåëàåò ýòî è ïîíûíå; íå äåëàé îíà ýòîãî, îíà êàê ðàç íå
 äîìèíèðîâàëà áû. Îòòîãî â íåé íåò è ñëåäà «äîáðîäåòåëè». Âïðî÷åì, ïóñòûíÿ, î
 êîòîðîé ÿ òîëüêî ÷òî ãîâîðèë, ïóñòûíÿ, êóäà óäàëÿþòñÿ è óåäèíÿþòñÿ ñèëüíûå,
 íåçàâèñèìûå ïî íàòóðå óìû, — î, ñêîëü èíà÷å âûãëÿäèò îíà â ñðàâíåíèè ñ òåì,
 ÷òî ãðåçÿò î íåé îáðàçîâàííûå ëþäè! — ïðè ñëó÷àå îíè è ñàìè ñóòü ïóñòûíÿ,
 ýòè îáðàçîâàííûå. È ÿâíîå äåëî, åå ðåøèòåëüíî íå âûíåñëè áû âñå êîìåäèàíòû
 äóõà — äëÿ íèõ îíà äàëåêî íå ðîìàíòè÷íà è âñå åùå íåäîñòàòî÷íî ñèðèéñêàÿ,
 íåäîñòàòî÷íî òåàòðàëüíàÿ ïóñòûíÿ! Ïðàâäà, è â íåé íåò íåäîñòàòêà â
 âåðáëþäàõ: íî ýòèì è îãðàíè÷èâàåòñÿ âñå ñõîäñòâî. Íàïóñêíàÿ, äîëæíî áûòü,
 áåçâåñòíîñòü; ñòîðîíåíèå ñàìîãî ñåáÿ; ïóãëèâàÿ íåïðèÿçíü ê øóìó, ïî÷åñòÿì,
 ãàçåòàì, âëèÿíèþ; ìàëåíüêàÿ äîëæíîñòü, áóäíè, íå÷òî îõîòíåå ñêðûâàþùåå, ÷åì
 âûñòàâëÿþùåå íàïîêàç; ïðè ñëó÷àå çíàêîìñòâî ñ áåçîáèäíûì âåñåëûì çâåðüåì è
 âñÿêîé æèâíîñòüþ, îäèí âèä êîòîðûõ äåéñòâóåò áëàãîòâîðíî; ãîðû, çàìåíÿþùèå
 îáùåñòâî, íî íå ìåðòâûå, à ñ ãëàçàìè (ò. å. ñ îçåðàìè); âðåìåíàìè äàæå
 êîìíàòà â ïåðåïîëíåííîì ïðîõîäíîì äâîðå, ãäå ìîæåøü áûòü óâåðåí, ÷òî òåáÿ
 ïðèìóò íå çà òîãî, è áåçíàêàçàííî áåñåäîâàòü ñ êåì ïîïàëî — âîò êàêîâà çäåñü
 «ïóñòûíÿ»: î, äîñòàòî÷íî îäèíîêàÿ, ïîâåðüòå ìíå! Êîãäà Ãåðàêëèò óåäèíÿëñÿ â
 ãàëåðåÿõ è êîëîííàäàõ îãðîìíîãî õðàìà Àðòåìèäû, ýòà «ïóñòûíÿ», äîïóñêàþ,
 áûëà äîñòîéíåå; îò÷åãî ó íàñ îòñóòñòâóþò òàêèå õðàìû? ( — îíè, äîëæíî áûòü,
 íå îòñóòñòâóþò è ó íàñ: ïðèïîìèíàþ êàê ðàç ñâîþ óäîáíåéøóþ ðàáî÷óþ êîìíàòó
 íà piazza di San Marco, âåñíîþ, äî ïîëóäíÿ, ìåæäó äåñÿòüþ è äâåíàäöàòüþ
 ÷àñàìè). Íî òî, ÷åãî èçáåãàë Ãåðàêëèò, òîãî æå ñòîðîíèìñÿ íûí÷å è ìû: øóìà è
 äåìîêðàòè÷åñêîé áîëòîâíè ýôåñöåâ, èõ ïîëèòèêè, èõ íîâîñòåé îá «Èìïåðèè»
 (ïåðñèäñêîé, ÷èòàòåëü ïîíèìàåò ìåíÿ), áàçàðíîãî ñêàðáà èõ «àêòóàëüíîñòåé», —
 èáî ìû, ôèëîñîôû, ïðåæäå âñåãî íóæäàåìñÿ â ïîêîå îò îäíîãî, îò âñÿ÷åñêèõ
 «àêòóàëüíîñòåé». Ìû ÷òèì âñå ïðèòèõøåå, õîëîäíîå, áëàãîðîäíîå, äàëåêîå,
 ïðîøåäøåå, âñå òàêîå, ïðè âèäå ÷åãî äóøå íåò íàäîáíîñòè çàùèùàòüñÿ è
 ñæèìàòüñÿ, — íå÷òî, ñ ÷åì ìîæíî ãîâîðèòü, íå ïîâûøàÿ ãîëîñà. Âñëóøàéòåñü-êà
 õîòü îäíàæäû â òåìáð, ïðèñóùèé óìó, êîãäà îí ïðèíèìàåòñÿ ãîâîðèòü: êàæäûé óì
 èìååò ñâîé òåìáð, ëþáèò ñâîé òåìáð. Âîò ýòîò, ê ïðèìåðó, äîëæåí íàâåðíÿêà
 áûòü àãèòàòîðîì, ÿ õî÷ó ñêàçàòü, ïóñòîëûãîé, ïóñòûì ãîðøêîì: ÷òî áû â íåãî
 íè âõîäèëî, âñÿêàÿ âåùü âûõîäèò èç íåãî ïðèãëóøåííîé è óòó÷íåííîé,
 îòÿã÷åííîé îòãîëîñüåì âåëèêîé ïóñòîòû. Òîò äðóãîé ðåäêî êîãäà ãîâîðèò
 íåîõðèïøèì ãîëîñîì: äîìûñëèëñÿ îí, ÷òî ëè, äî õðèïîòû? Ìîãëî áû ñòàòüñÿ è
 òàê — ñïðàâüòåñü ó ôèçèîëîãîâ, — íî òîò, êòî ìûñëèò ñëîâàìè, ìûñëèò êàê
 îðàòîð, à íå êàê ìûñëèòåëü (ýòî âûäàåò, ÷òî, ïî ñóòè äåëà, îí ìûñëèò íå
 ïðåäìåòû, íå ïðåäìåòíî, íî ëèøü â ñâÿçè ñ ïðåäìåòàìè è, ñòàëî áûòü, ñåáÿ è
 ñâîèõ ñëóøàòåëåé). Âîò åùå îäèí, òðåòèé, îí ãîâîðèò íàçîéëèâî, îí âïëîòíóþ
 ïîäñòóïàåòñÿ ê íàì, íàñ îáäàåò åãî äûõàíèåì — íåïðîèçâîëüíî ìû çàêðûâàåì
 ðîò, õîòÿ îí ãîâîðèò ñ íàìè ÷åðåç êíèãó; òåìáð åãî ñòèëÿ îáúÿñíÿåò, â ÷åì
 äåëî — ÷òî åìó íåêîãäà, ÷òî îí ïî÷òè íå âåðèò â ñàìîãî ñåáÿ, ÷òî îí
 âûëîæèòñÿ ñåãîäíÿ èëè íèêîãäà óæå. Íî óì, óâåðåííûé â ñåáå, ãîâîðèò òèõî; îí
 âçûñêóåò óêðîìíîñòè, îí çàñòàâëÿåò æäàòü ñåáÿ. Ôèëîñîôà óçíàþò ïî òîìó, ÷òî
 îí ÷óðàåòñÿ òðåõ áëèñòàòåëüíûõ è ãðîìêèõ âåùåé, ñëàâû, öàðåé è æåíùèí, — ÷åì
 îòíþäü íå ñêàçàíî, ÷òî ïîñëåäíèå íå ïðèõîäÿò ê íåìó. Îí èçáåãàåò ñëèøêîì
 ÿðêîãî ñâåòà: îòòîãî è èçáåãàåò îí ñâîåãî âðåìåíè è åãî «çëîáîäíåâíîñòè».
 Çäåñü îí ïîäîáåí òåíè: ÷åì äàëüøå çàêàòûâàåòñÿ îò íåãî ñîëíöå, òåì áîëüøå îí
 ðàñòåò. ×òî äî åãî «ñìèðåíèÿ», òî, ìèðÿñü ñ òåìíîòîé, îí ìèðèòñÿ òàêæå ñ
 èçâåñòíîãî ðîäà çàâèñèìîñòüþ è ñòóøåâûâàíèåì; áîëåå òîãî, îí áîèòñÿ áûòü
 íàñòèãíóòûì ìîëíèåé, åãî ñòðàøèò íåçàùèùåííîñòü ñëèøêîì îáîñîáëåííîãî è
 áðîñêîãî äåðåâà, íà êîòîðîì âñÿêàÿ íåïîãîäà ñðûâàåò ñâîè ïðè÷óäû, à âñÿêàÿ
 ïðè÷óäà ñâîþ íåïîãîäó. Åãî «ìàòåðèíñêèé» èíñòèíêò, òàéíàÿ ëþáîâü ê òîìó, ÷òî
 ðàñòåò â íåì, ïîäñêàçûâàåò åìó ñèòóàöèè, ãäå åìó íåò íóæäû çàáîòèòüñÿ î
 ñåáå, àíàëîãè÷íî òîìó, êàê èíñòèíêò ìàòåðè â æåíùèíå ïîääåðæèâàë äî ñèõ ïîð
 çàâèñèìîå ïîëîæåíèå æåíùèíû âîîáùå. Â êîíöå êîíöîâ îíè ìàëîïðèòÿçàòåëüíû,
 ýòè ôèëîñîôû, èõ äåâèç ãëàñèò: «êòî îáëàäàåò, òîò îáëàäàåì», — íå (ÿ
 âûíóæäåí ýòî âñå ñíîâà è ñíîâà ïîâòîðÿòü) èç äîáðîäåòåëè, íå èç ïîõâàëüíîé
 âîëè ê íåâçûñêàòåëüíîñòè è ïðîñòîòå, à ïîñêîëüêó òàê òðåáóåò ýòîãî â íèõ èõ
 âåðõîâíûé ãîñïîäèí, òðåáóåò óìíî è áåñïîùàäíî, êîíöåíòðèðóÿñü òîëüêî íà
 îäíîì è òîëüêî äëÿ ýòîãî îäíîãî ñîáèðàÿ è ñêàïëèâàÿ âñå: âðåìÿ, ñèëó,
 ëþáîâü, èíòåðåñ. Òàêîãî ñîðòà ëþäÿì íå ïî äóøå, êîãäà èõ áåñïîêîÿò âðàæäàìè,
 à òàêæå äðóæáàìè; îíè ëåãêè íà çàáâåíèå è ïðåçðåíèå. Èì êàæåòñÿ äóðíûì
 âêóñîì êîð÷èòü èç ñåáÿ ìó÷åíèêîâ; «ñòðàäàòü çà ïðàâäó» — ýòî ïðåäîñòàâëÿþò
 îíè òùåñëàâöàì è àêòåðèøêàì äóõà è âñåì âîîáùå ïðàçäíîøàòàþùèìñÿ ( — èì
 ñàìèì, ôèëîñîôàì, åñòü ÷òî äåëàòü äëÿ ïðàâäû). Îíè ýêîíîìÿò íà âûñîêîïàðíûõ
 ñëîâàõ; ãîâîðÿò, èì ïðåòèò äàæå ñëîâî «ïðàâäà»: îíî çâó÷èò êè÷ëèâî… ×òî
 êàñàåòñÿ íàêîíåö «öåëîìóäðèÿ» ôèëîñîôîâ, òî ïëîäîâèòîñòü ýòîãî ðîäà äóõà
 ñêàçûâàåòñÿ, î÷åâèäíî, èíà÷å, ÷åì â ïðîèçâîäñòâå äåòåé; èíîé, ïî-âèäèìîìó,
 îêàçûâàåòñÿ è ïîñìåðòíàÿ æèçíü èõ èìåíè, èõ ìàëåíüêîå áåññìåðòèå (åùå ìåíåå
 ñêðîìíî âûðàæàëèñü ñðåäè ôèëîñîôîâ â äðåâíåé Èíäèè: «íà ÷òî ïîòîìñòâî òîìó,
 ÷üÿ äóøà — ìèð?»). Çäåñü äíåì ñ îãíåì íå ñûùåøü è ãðàíà öåëîìóäðèÿ,
 âçëåëåÿííîãî êàêèìè-ëèáî àñêåòè÷åñêèìè òåðçàíèÿìè è óìåðùâëåíèåì ïëîòè; ýòî
 òàêîå æå öåëîìóäðèå, êàê è òî, êîãäà íåêèé àòëåò èëè æîêåé âîçäåðæèâàþòñÿ îò
 ñíîøåíèé ñ æåíùèíàìè: ýòîãî òðåáóåò ñêîðåå — ïî êðàéíåé ìåðå â ïåðèîäû
 âåëèêîé áåðåìåííîñòè — èõ äîìèíèðóþùèé èíñòèíêò. Êàæäîìó àðòèñòó èçâåñòíî,
 êàê âðåäíî äåéñòâóåò â ñîñòîÿíèÿõ áîëüøîãî óìñòâåííîãî íàïðÿæåíèÿ è
 ïîäãîòîâêè ïîëîâîå ñíîøåíèå; íàèáîëåå ìîãóùåñòâåííûå è èíñòèíêòèâíî
 çàñòðàõîâàííûå ñðåäè íèõ îáõîäÿòñÿ çäåñü äàæå áåç ïðåäâàðèòåëüíîãî îïûòà,
 ñêâåðíîãî îïûòà — êàê ðàç èõ «ìàòåðèíñêèé» èíñòèíêò â èíòåðåñàõ
 ñòàíîâÿùåãîñÿ òâîðåíèÿ áåñïîùàäíî ðàñïîðÿæàåòñÿ çäåñü âñåìè ïðî÷èìè çàïàñàìè
 è ñóáñèäèÿìè ñèëû, vigor æèâîòíîé æèçíè: áîëüøàÿ ñèëà ïîòðåáëÿåò òîãäà
 ìåíüøóþ.- Ïðîäóìàéòå, âïðî÷åì, ñîãëàñíî ýòîìó òîëêîâàíèþ, îãîâîðåííûé âûøå
 ñëó÷àé Øîïåíãàóýðà: âèä ïðåêðàñíîãî ÿâíî ïîäñòðåêàë è âîçáóæäàë â íåì
 ãëàâíóþ ñèëó åãî íàòóðû (ñèëó âäóì÷èâîñòè è óãëóáëåííîãî âçãëÿäà), òàê ÷òî
 îíà âçðûâàëàñü è ìîìåíòàëüíî îâëàäåâàëà ñîçíàíèåì. Òåì ñàìûì îòíþäü íå
 èñêëþ÷àåòñÿ âîçìîæíîñòü, ÷òî ñâîåîáðàçíàÿ ñëàäîñòü è íàñûùåííîñòü,
 ñâîéñòâåííûå ýñòåòè÷åñêîìó ñîñòîÿíèþ, ìîãëè áû ïðîèñòåêàòü êàê ðàç èç
 èíãðåäèåíòà «÷óâñòâåííîñòè» (êàê ïðîèñòåêàåò èç òîãî æå èñòî÷íèêà
 «èäåàëèçì», ñâîéñòâåííûé äåâóøêàì íà âûäàíüå), — ÷òî, ñòàëî áûòü, ñ
 íàñòóïëåíèåì ýñòåòè÷åñêîãî ñîñòîÿíèÿ ÷óâñòâåííîñòü íå óïðàçäíÿåòñÿ, êàê
 ïîëàãàë Øîïåíãàóýð, à ëèøü ïðåîáðàæàåòñÿ è íå îñîçíàåòñÿ óæå êàê ïîëîâîå
 ðàçäðàæåíèå. (Ê ýòîé òî÷êå çðåíèÿ ÿ âåðíóñü â äðóãîé ðàç, â ñâÿçè ñ åùå
 áîëåå äåëèêàòíûìè ïðîáëåìàìè ñòîëü íå çàòðîíóòîé äîíûíå è íåèçâåäàííîé
 ôèçèîëîãèè ýñòåòèêè.)
 9
 Èçâåñòíûé àñêåòèçì, ìû âèäåëè ýòî, òâåðäàÿ è ñïîêîéíàÿ ãîòîâíîñòü ê
 îòðå÷åíèþ ïî äîáðîé âîëå îòíîñèòñÿ ê áëàãîïðèÿòíûì óñëîâèÿì âûñøåé
 äóõîâíîñòè, ðàâíûì îáðàçîì è ê íàèáîëåå åñòåñòâåííûì ïîñëåäñòâèÿì åå;
 ïîýòîìó íåò íè÷åãî çàâåäîìî óäèâèòåëüíîãî â òîì, ÷òî àñêåòè÷åñêèé èäåàë
 âñåãäà îáñóæäàëñÿ ôèëîñîôàìè íå áåç íåêîòîðîé ïðåäâçÿòîñòè. Ïðè ñåðüåçíîé
 èñòîðè÷åñêîé ðåâèçèè ñâÿçü ìåæäó àñêåòè÷åñêèì èäåàëîì è ôèëîñîôèåé
 îáíàðóæèâàåòñÿ äàæå åùå áîëåå òåñíîé è ñòðîãîé. Ìîæíî áûëî áû ñêàçàòü, ÷òî
 ëèøü íà ïîìî÷àõ ýòîãî èäåàëà íàó÷èëàñü âîîáùå ôèëîñîôèÿ äåëàòü ñâîè ïåðâûå
 øàãè è øàæî÷êè íà çåìëå — àõ, ñòîëü åùå íåóêëþæå, àõ, ñ òàêèìè åùå äîñàäíûìè
 ìèíàìè, àõ, ñ òàêîé åùå ãîòîâíîñòüþ øëåïíóòüñÿ è ëåæàòü íà ïóçå, ýòîò
 ìàëåíüêèé çàñòåí÷èâûé óâàëåíü è íåæåíêà ñ êðèâûìè íîæêàìè! Ñ ôèëîñîôèåé
 ïîíà÷àëó îáñòîÿëî êàê ñî âñåìè õîðîøèìè âåùàìè — îíè äîëãîå âðåìÿ ïðåáûâàëè
 â íåðåøèòåëüíîñòè, îíè ïîñòîÿííî îçèðàëèñü âîêðóã, íåò ëè êîãî, êòî çàõîòåë
 áû ïðèéòè ê íèì íà ïîìîùü, áîëåå òîãî, îíè áîÿëèñü âñåõ, êòî ñìîòðåë íà íèõ.
 Ïîïðîáóéòå-êà ïðîñ÷èòàòü ïî ïîðÿäêó îòäåëüíûå ïîçûâû è äîáðîäåòåëè ôèëîñîôà
 — åãî ïîçûâ ê ñîìíåíèþ, åãî ïîçûâ ê îòðèöàíèþ, åãî ïîçûâ ê âûæèäàíèþ
 («ýôåêòèêà»), åãî ïîçûâ ê àíàëèçó, åãî ïîçûâ ê èññëåäîâàíèþ, ïîèñêó, ðèñêó,
 åãî ïîçûâ ê ñðàâíèâàíèþ, óðàâíèâàíèþ, åãî âîëþ ê íåéòðàëüíîñòè è
 îáúåêòèâíîñòè, åãî âîëþ êî âñÿêîìó «sine ira et studio»: íàâåðíîå, óæå ñòàëî
 ÿñíî, ÷òî â òå÷åíèå äîëãîãî âðåìåíè âñå îíè ïðîòèâèëèñü ñàìîïåðâåéøèì
 òðåáîâàíèÿì ìîðàëè è ñîâåñòè? (íå ãîâîðÿ óæå î ðàçóìíîñòè âîîáùå, êîòîðóþ
 åùå Ëþòåð ëþáèë âåëè÷àòü: «Ãîñïîæà Óìíèöà, óìíàÿ äåâêà»). Íàâåðíîå, óæå
 ïîíÿëè, ÷òî ôèëîñîô, îñîçíàé îí ñàìîãî ñåáÿ, âûíóæäåí áûë áû ÷óâñòâîâàòü
 ñåáÿ áåç îáèíÿêîâ êàê âîïëîùåííîå «nitimur in vetitum» — è, ñòàëî áûòü,
 îñòåðåãàëñÿ áû «÷óâñòâîâàòü ñåáÿ», îñîçíàâàòü ñåáÿ?.. Íå èíà÷å, êàê áûëî
 ñêàçàíî, îáñòîèò äåëî ñî âñåìè õîðîøèìè âåùàìè, êîòîðûìè ìû íûí÷å ãîðäèìñÿ;
 äàæå åùå è ïî ìåðêå äðåâíèõ ãðåêîâ, âñå íàøå ñîâðåìåííîå áûòèå, êîëü ñêîðî
 îíî åñòü íå ñëàáîñòü, à ñèëà è ñîçíàíèå ñèëû, âûãëÿäèò ñïëîøíîé hybris è
 áåçáîæèåì: èáî âåùè, êàê ðàç ïðîòèâîïîëîæíûå òåì, êîè ìû íûí÷å ïî÷èòàåì, â
 òå÷åíèå ñàìîãî ïðîäîëæèòåëüíîãî âðåìåíè èìåëè íà ñâîåé ñòîðîíå ñîâåñòü è
 îõðàíÿëèñü Áîãîì. Hybris íûí÷å — âñÿ íàøà óñòàíîâêà ïî îòíîøåíèþ ê ïðèðîäå,
 íàøå íàñèëèå íàä ïðèðîäîé ñ ïîìîùüþ ìàøèí è ñòîëü áåñöåðåìîííîé
 èçîáðåòàòåëüíîñòè òåõíèêîâ è èíæåíåðîâ; hybris — íàøà óñòàíîâêà ïî îòíîøåíèþ
 ê Áîãó, ÿ õî÷ó ñêàçàòü, ê êàêîìó-òî ìíèìîìó ïàóêó êîíå÷íîé öåëè è
 íðàâñòâåííîñòè, ïðèòàèâøåìóñÿ çà âåëèêîé ïàóòèííî-ðûáîëîâíîé ñåòüþ
 ïðè÷èííîñòè, — ìû âïðàâå áûëè áû ñêàçàòü, ïîäîáíî Êàðëó Ñìåëîìó â ñàìûé
 ðàçãàð áèòâû ñ Ëþäîâèêîì Îäèííàäöàòûì: «je combats l’universelle araignee»;
 hybris — íàøà óñòàíîâêà ïî îòíîøåíèþ ê íàì ñàìèì, èáî ìû ïðîèçâîäèì íàä
 ñîáîþ òàêèå ýêñïåðèìåíòû, êàêèõ íå ïîçâîëèëè áû ñåáå íè íàä îäíèì æèâîòíûì,
 âñïàðûâàÿ çàáàâû è ëþáîïûòñòâà ðàäè ñîáñòâåííóþ äóøó ïðè æèâîì òåëå; ÷òî
 òîëêó íàì åùå â «ñïàñåíèè» äóøè! Çàòåì ìû ñàìè ëå÷èì ñåáÿ: áîëåçíü
 ïîó÷èòåëüíà, ìû è íå ñîìíåâàåìñÿ â ýòîì, ïîó÷èòåëüíåå ñàìîãî çäîðîâüÿ —
 áîëåçíåòâîðöû êàæóòñÿ íàì íûí÷å äàæå áîëåå íàñóùíûìè, íåæåëè êàêèå óãîäíî
 çíàõàðè è «ñïàñèòåëè». Ìû íûí÷å ñàìè íàñèëóåì ñåáÿ, íèêàêîãî ñîìíåíèÿ, ìû,
 ùåëêóí÷èêè äóøè, ìû, âîïðîøàòåëè, ñàìè äîñòîéíûå âîïðîñà, êàê åñëè áû æèçíü
 áûëà íå ÷åì èíûì, êàê ùåëêàíèåì îðåõîâ; îòòîãî-òî è äîëæíû ìû ñ êàæäûì äíåì
 íåîòâðàòèìî äåëàòüñÿ âñå áîëåå äîñòîéíûìè âîïðîñà, âñå áîëåå äîñòîéíûìè
 çàäàâàòü âîïðîñû, îòòîãî-òî, áûòü ìîæåò, è áîëåå äîñòîéíûìè — æèçíè!.. Âñå
 õîðîøèå âåùè áûëè íåêîãäà äóðíûìè âåùàìè; èç êàæäîãî ïåðâîðîäíîãî ãðåõà
 âûøëà êàêàÿ-òî ïåðâîðîäíàÿ äîáðîäåòåëü. Áðàê, íàïðèìåð, äîëãîå âðåìÿ
 âûãëÿäåë ïðåãðåøåíèåì ïðîòèâ ïðàâà îáùèíû; íåêîãäà ïëàòèëè øòðàô çà ñòîëü
 íåñêðîìíóþ ïîòðåáíîñòü ïðèñâîèòü ñåáå æåíùèíó (ñþäà îòíîñèòñÿ, íàïðèìåð, jus
 primae noctis, åùå è ïîíûíå îñòàþùååñÿ â Êàìáîäæå ïðèâèëåãèåé æðåöîâ, ýòèõ
 áëþñòèòåëåé «ñòàðûõ äîáðûõ íðàâîâ»). Êðîòêèå, áëàãîæåëàòåëüíûå, ïîäàòëèâûå,
 æàëîñòëèâûå ÷óâñòâà, ïðèîáðåòøèå ñî âðåìåíåì ñòîëü âûñîêóþ öåííîñòü, ÷òî
 ñòàâøèå ïî÷òè ÷òî «öåííîñòÿìè â ñåáå», äîëãîå âðåìÿ óäîñòàèâàëèñü ïðÿìîãî
 ñàìîïðåçðåíèÿ: ìÿãêîñòè ñòûäèëèñü òàê æå, êàê íûí÷å ñòûäÿòñÿ ÷åðñòâîñòè (ñð.
 «Ïî òó ñòîðîíó äîáðà è çëà» — II 730 cë.) [II 383]. Ïîâèíîâåíèå ïðàâó — î,
 êàê ðîêîòàëà âñþäó ïî çåìëå ñîâåñòü áëàãîðîäíûõ êëàíîâ, êîãäà èì ïðèõîäèëîñü
 îòêàçûâàòüñÿ îò vendetta è ïåðåõîäèòü â ðàñïîðÿæåíèå ïðàâà! «Ïðàâî» äîëãîå
 âðåìÿ è áûëî vetitum, ñâÿòîòàòñòâîì, íîâøåñòâîì, îíî ïðîÿâëÿëîñü
 íàñèëüñòâåííî è êàê íàñèëèå, êîòîðîìó ïîêîðÿëèñü, ëèøü ñòûäÿñü ñàìèõ ñåáÿ.
 Êàæäûé êðîõîòíûé øàã íà çåìëå ñòîèë íåêîãäà äóõîâíûõ è òåëåñíûõ ìó÷åíèé: ýòà
 òî÷êà çðåíèÿ — ÿ ðàçîáëà÷èë åå â «Óòðåííåé çàðå» (I 1026 cë.) — çâó÷èò íûí÷å
 äëÿ íàñ ñòîëü ÷óæäûì îáðàçîì: «íå òîëüêî ïðîäâèæåíèå âïåðåä, íåò! ïðåæäå
 âñåãî ñàìà ïîñòóïü, äâèæåíèå, èçìåíåíèå íóæäàëèñü â íåèñ÷èñëèìûõ ìó÷åíèêàõ».
 «Íè÷òî íå êóïëåíî áîëåå äîðîãîé öåíîé, — ñêàçàíî òàì æå (I 1027), — ÷åì òà
 ìàëîñòü ÷åëîâå÷åñêîãî ðàçóìà è ÷óâñòâà ñâîáîäû, êîòîðàÿ íûí÷å ñîñòàâëÿåò
 íàøó ãîðäîñòü. Íî èìåííî ýòà ãîðäîñòü è ëèøàåò íàñ ïî÷òè âîçìîæíîñòè
 ñîïåðåæèâàòü ÷óäîâèùíûé âðåìåííîé îòðåçîê «íðàâñòâåííîñòè íðàâîâ», êîòîðàÿ
 ïðåäëåæèò «ìèðîâîé èñòîðèè» êàê äåéñòâèòåëüíàÿ è ðåøàþùàÿ îñíîâíàÿ èñòîðèÿ,
 ñôîðìèðîâàâøàÿ õàðàêòåð ÷åëîâå÷åñòâà: êîãäà äåéñòâèòåëüíûìè áûëè — ñòðàäàíèå
 êàê äîáðîäåòåëü, æåñòîêîñòü êàê äîáðîäåòåëü, ïðèòâîðñòâî êàê äîáðîäåòåëü,
 ìåñòü êàê äîáðîäåòåëü, îòðèöàíèå ðàçóìà êàê äîáðîäåòåëü, íàïðîòèâ, õîðîøåå
 ñàìî÷óâñòâèå êàê îïàñíîñòü, ëþáîçíàòåëüíîñòü êàê îïàñíîñòü, ðàäîñòü êàê
 îïàñíîñòü, ñîñòðàäàíèå êàê îïàñíîñòü, æàëîñòü ñî ñòîðîíû êàê îñêîðáëåíèå,
 òðóä êàê îñêîðáëåíèå, áåçóìèå êàê äàð Áîæèé, èçìåíåíèå êàê íå÷òî
 áåçíðàâñòâåííîå è ÷ðåâàòîå ïîãèáåëüþ!» —
 10
 Â òîé æå êíèãå (I 1042 cë.) ðàçúÿñíåíî, âî ÷òî îöåíèâàëîñü, ïîä êàêèì
 ïðåññîì îöåíêè ñóùåñòâîâàëî ñòàðåéøåå ïîêîëåíèå ñîçåðöàòåëüíûõ ëþäåé —
 ïðåçèðàåìîå êàê ðàç â òîé ìåðå, â êàêîé îíî íå âíóøàëî ñòðàõà! Ñîçåðöàíèå
 ïîíà÷àëó ïîÿâèëîñü íà çåìëå â çàìàñêèðîâàííîé ôîðìå, ñ äâóñìûñëåííûì âèäîì,
 ñî çëûì ñåðäöåì è ÷àñòî ñ ïåðåïóãàííîé ãîëîâîþ: â ýòîì íåò íèêàêîãî
 ñîìíåíèÿ. Âñå íåàêòèâíîå, âûñèæèâàþùåå ïòåíöîâ, íåâîèíñòâåííîå â èíñòèíêòàõ
 ñîçåðöàòåëüíûõ ëþäåé äîëãîå âðåìÿ ñîçäàâàëî âîêðóã íèõ àòìîñôåðó ãëóáîêîãî
 íåäîâåðèÿ: ïðîòèâ ýòîãî íå áûëî èíîãî ñðåäñòâà, êàê ðåøèòåëüíî âûçûâàòü ê
 ñåáå ñòðàõ. Ñòàðûå áðàìèíû, ê ïðèìåðó, çíàëè â ýòîì òîëê! Äðåâíåéøèå
 ôèëîñîôû óìåëè ïðèäàâàòü ñâîåìó ñóùåñòâîâàíèþ è îáëèêó òàêîé ñìûñë, òàêóþ
 âûäåðæêó è òàêóþ ïîäîïëåêó, ÷òî ýòî ïðèó÷àëî áîÿòüñÿ èõ: ãîâîðÿ òî÷íåå, ýòî
 ïðîèñòåêàëî èç áîëåå ôóíäàìåíòàëüíûõ ïîòðåáíîñòåé, èìåííî, èç ïîòðåáíîñòè
 ñàìèì ïðîíèêíóòüñÿ ñòðàõîì è áëàãîãîâåíèåì ïåðåä ñîáîþ. Èáî âñå ïðèñóùèå èì
 ñóæäåíèÿ öåííîñòè ïðåäñòàëè èì îáðàùåííûìè ïðîòèâ íèõ ñàìèõ; èì ïðèõîäèëîñü
 ïîäàâëÿòü âñÿêîãî ðîäà ïîäîçðèòåëüíîñòü è ñîïðîòèâëåíèå ê «ôèëîñîôó â ñåáå».
 Áóäó÷è ëþäüìè óæàñíîé ýïîõè, îíè îñóùåñòâëÿëè ýòî óæàñíûìè ñðåäñòâàìè;
 æåñòîêîñòü ê ñåáå, èçîáðåòàòåëüíîå ñàìîèñòÿçàíèå — òàêîâî áûëî ãëàâíîå
 ñðåäñòâî ýòèõ âëàñòîëþáèâûõ îòøåëüíèêîâ è íîâàòîðîâ ìûñëè, êîòîðûì
 ïîíàäîáèëîñü èçóðîäîâàòü ñïåðâà â ñàìèõ ñåáå áîãîâ è îòöîâñêèå îáû÷àè, äàáû
 è ñàìèì ñìî÷ü ïîâåðèòü â ñîáñòâåííîå íîâàòîðñòâî. Íàïîìíþ çíàìåíèòóþ èñòîðèþ
 öàðÿ Âèøâàìèòðû, êîòîðûé ñèëîþ òûñÿ÷åëåòíèõ ñàìîèñòÿçàíèé ïðîíèêñÿ òàêèì
 ÷óâñòâîì âëàñòè è äîâåðèåì ê ñåáå, ÷òî âîçíàìåðèëñÿ âîçäâèãíóòü íîâîå íåáî:
 æóòêèé ñèìâîë äðåâíåéøåé è íîâåéøåé ôèëîñîôñêîé êàíèòåëè íà çåìëå — êàæäûé,
 êòî õîòü îäíàæäû âîçäâèãàë «íîâîå íåáî», îáðåòàë íàäëåæàùèå ïîëíîìî÷èÿ â
 ñîáñòâåííîì àäó… Ñîæìåì ñóùåñòâî âîïðîñà â êðàòêèå ôîðìóëû: ôèëîñîôñêèé
 äóõ äîëæåí áûë ïîíà÷àëó âñåãäà îáëà÷àòüñÿ è îêóêëèâàòüñÿ â óñòàíîâëåííûå
 ðàíåå òèïû ñîçåðöàòåëüíîãî ÷åëîâåêà, êàê-òî: æðåöà, êóäåñíèêà, âåùóíà,
 ðåëèãèîçíîãî ÷åëîâåêà âîîáùå, äàáû õîòü ñ ãðåõîì ïîïîëàì îêàçàòüñÿ
 âîçìîæíûì: àñêåòè÷åñêèé èäåàë äîëãîå âðåìÿ ñëóæèë ôèëîñîôó ôîðìîé
 ïðîÿâëåíèÿ, óñëîâèåì ñóùåñòâîâàíèÿ — îí âûíóæäåí áûë ïðåäñòàâëÿòü ýòîò
 èäåàë, ÷òîáû ìî÷ü áûòü ôèëîñîôîì, îí âûíóæäåí áûë âåðèòü â íåãî æå, ÷òîáû
 ìî÷ü ïðåäñòàâëÿòü åãî. Ïðè÷óäëèâî ìèðîîòðèöàþùåå, æèçíåâðàæäåáíîå,
 íåäîâåð÷èâîå ê ÷óâñòâàì, îáåñ÷óâñòâëåííîå ïîëîæåíèå âíå èãðû ôèëîñîôîâ,
 óäåðæàâøååñÿ äî ïîñëåäíåãî âðåìåíè è òåì ñàìûì ïî÷òè ïðîñëûâøåå ôèëîñîôñêîé
 îñàíêîé â ñåáå, — îíî åñòü ïðåæäå âñåãî ñëåäñòâèå ÷ðåçâû÷àéíûõ óñëîâèé, â
 êîòîðûõ âîçíèêàëà è óòâåðæäàëàñü ôèëîñîôèÿ âîîáùå: èáî â òå÷åíèå äëèòåëüíîãî
 ñðîêà ôèëîñîôèÿ áûëà áû ïðîñòî íåâîçìîæíà íà çåìëå áåç àñêåòè÷åñêîé
 âëàñÿíèöû è ïîñòðèæåíèÿ, áåç àñêåòè÷åñêîãî ñàìîíåäîðàçóìåíèÿ. Âûðàæàÿñü
 íàãëÿäíî è çðèìî: àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê ïðåäñòàâëÿë ñîáîþ äî ïîñëåäíåãî
 âðåìåíè ãàäêóþ è ìðà÷íóþ ôîðìó ëè÷èíêè, ïîä êîòîðîé òîëüêî è ñìåëà æèòü è
 ïîëçòè ôèëîñîôèÿ… Äåéñòâèòåëüíî ëè ýòî èçìåíèëîñü? Äåéñòâèòåëüíî ëè
 ïåñòðîå è îïàñíîå êðûëàòîå íàñåêîìîå, «äóõ», ñêðûâàåìûé â ýòîé ëè÷èíêå,
 ñòàëî-òàêè íàïîñëåäîê ðàññòðèãîé, áëàãîäàðÿ áîëåå ñîëíå÷íîìó, áîëåå òåïëîìó,
 áîëåå ïðîñâåòëåííîìó ìèðó, è âûïîðõíóëî íà ñâåò? Äîñòàòî÷íî ëè óæå â íàëè÷èè
 ãîðäîñòè, ðèñêà, îòâàãè, ñàìîóâåðåííîñòè, âîëè äóõà, âîëè ê îòâåòñòâåííîñòè,
 ñâîáîäû âîëè, ÷òîáû îòíûíå íà çåìëå äåéñòâèòåëüíî áûë áû âîçìîæåí —
 «ôèëîñîô»?..
 11
 Ëèøü òåïåðü, ïðîçðåâ êîíòóðû àñêåòè÷åñêîãî ñâÿùåííèêà, ìû ïðèíèìàåìñÿ
 çà íàøó ïðîáëåìó: ÷òî îçíà÷àåò àñêåòè÷åñêèé èäåàë? ïðèíèìàåìñÿ ïî-ñåðüåçíîìó
 — ëèøü òåïåðü ñòàíîâèòñÿ ýòî «âñåðüåç»: ïåðåä íàìè îòíûíå äåéñòâèòåëüíûé
 ïðåäñòàâèòåëü ñåðüåçíîñòè âîîáùå. «×òî îçíà÷àåò âñÿêàÿ ñåðüåçíîñòü?» — ýòîò
 åùå áîëåå ïðèíöèïèàëüíûé âîïðîñ, äîëæíî áûòü, óæå çäåñü ùåêî÷åò íàøè óñòà:
 âîïðîñ, êàê è ïîëàãàåòñÿ, äëÿ ôèçèîëîãà — ìû æå ïîêóäà êîñíåìñÿ åãî
 âñêîëüçü.  íàçâàííîì èäåàëå çàêëþ÷åíà íå òîëüêî âåðà àñêåòè÷åñêîãî
 ñâÿùåííèêà, íî è åãî âîëÿ, åãî âëàñòü, åãî èíòåðåñ. Ýòèì èäåàëîì äåðæèòñÿ è
 ñ íèì ïàäàåò åãî ïðàâî íà ñóùåñòâîâàíèå: íè÷åãî óäèâèòåëüíîãî, åñëè ìû
 ñòàëêèâàåìñÿ çäåñü ñî ñòðàøíûì ïðîòèâíèêîì — äîïóñòèâ èìåííî, ÷òî íàì
 äîâåëîñü áû îêàçàòüñÿ ïðîòèâíèêàìè ýòîãî èäåàëà? — ñ òàêèì ïðîòèâíèêîì,
 êîòîðûé îòñòàèâàåò ñâîå ñóùåñòâîâàíèå, áîðÿñü ïðîòèâ îòðèöàòåëåé ýòîãî
 èäåàëà… Ñ äðóãîé ñòîðîíû, çàâåäîìî íåâåðîÿòíûì âûãëÿäèò òî, ÷òî ïîäîáíàÿ
 çàèíòåðåñîâàííîñòü â íàøåé ïðîáëåìå îñîáåííî áûëà áû åìó â ïîìîùü;
 àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê åäâà ëè ñàì îêàæåòñÿ ñ÷àñòëèâûì çàùèòíèêîì ñâîåãî
 èäåàëà, â ñèëó òîé æå ïðè÷èíû, ïî êîòîðîé æåíùèíå îáûêíîâåííî íå óäàåòñÿ
 çàùèùàòü «æåíùèíó âîîáùå», — è óæ òåì áîëåå íå ñòàíåò îí îáúåêòèâíûì
 êðèòèêîì è ñóäüåé çàòðîíóòîé çäåñü êîíòðîâåðçû. Ñêîðåå âñåãî — ýòî óæå è
 òåïåðü î÷åâèäíî — íàì ïðèäåòñÿ åùå ïîìîãàòü åìó, êàê ñëåäóåò çàùèùàòüñÿ îò
 íàñ, äà òàê, ÷òîáû ñàìèì íàì íå ïðèøëîñü îïàñàòüñÿ áûòü êàê ñëåäóåò
 îïðîâåðãíóòûìè èì… Ìûñëü, èç-çà êîòîðîé çäåñü ðàçãîðàåòñÿ áîðüáà, êàñàåòñÿ
 îöåíêè íàøåé æèçíè ñî ñòîðîíû àñêåòè÷åñêèõ ñâÿùåííèêîâ: ïîñëåäíÿÿ (âìåñòå ñî
 âñåì, ê ÷åìó îíà ïðèíàäëåæèò: «ïðèðîäîþ», «ìèðîì», ñîâîêóïíîé ñôåðîþ
 ñòàíîâëåíèÿ è íåïîñòîÿíñòâà) ñîîòíîñèòñÿ èìè ñ íåêèì ñîâåðøåííî èíîðîäíûì
 ñóùåñòâîâàíèåì, êîòîðîìó îíà ïðîòèâîñòîèò è êîòîðîå îíà èñêëþ÷àåò, åñëè
 òîëüêî îíà íå îáîðà÷èâàåòñÿ ïðîòèâ ñàìîé ñåáÿ, íå îòðèöàåò ñàìîå ñåáÿ, â
 ýòîì ñëó÷àå — ñëó÷àå àñêåòè÷åñêîé æèçíè — æèçíü ñëûâåò ìîñòîì, ïåðåêèíóòûì â
 íàçâàííîå èíîå áûòèå. Àñêåò îáðàùàåòñÿ ñ æèçíüþ êàê ñ ëîæíûì ïóòåì, êîòîðûé
 â êîíå÷íîì ñ÷åòå íàäëåæèò ïðîéòè âñïÿòü, äî ñàìîé òî÷êè åãî íà÷àëà; èëè êàê
 ñ çàáëóæäåíèåì, êîòîðîå îïðîâåðãàåòñÿ — äîëæíî áûòü îïðîâåðãíóòî ôàêòè÷åñêè:
 èáî îí òðåáóåò, ÷òîáû åìó ñîïóòñòâîâàëè, îí âûíóæäàåò ïðèíÿòü, ãäå òîëüêî
 ìîæåò, ñâîþ îöåíêó ñóùåñòâîâàíèÿ. ×òî ýòî çíà÷èò? Ñòîëü ÷óäîâèùíûé ñïîñîá
 îöåíêè ôèãóðèðóåò â ÷åëîâå÷åñêîé èñòîðèè îòíþäü íå ïîä ðóáðèêîé èñêëþ÷åíèé è
 êóðüåçîâ: îí ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ îäèí èç ñàìûõ ðàñïðîñòðàíåííûõ è ñàìûõ
 ïðîäîëæèòåëüíûõ ôàêòîâ. Ïðî÷èòàííîå ñ êàêîãî-íèáóäü îòäàëåííîãî ñîçâåçäèÿ,
 ìàþñêóëüíîå ïèñüìî íàøåãî çåìíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ ñîáëàçíèëî áû, ïîæàëóé, ê
 âûâîäó, ÷òî Çåìëÿ ÿâëÿåòñÿ ïî ñóòè àñêåòè÷åñêîé çâåçäîé, óãîëêîì, çàñåëåííûì
 íàäóòûìè, âûñîêîìåðíûìè è ãàäêèìè òâàðÿìè, êîòîðûå íå â ñîñòîÿíèè îòäåëàòüñÿ
 îò ãëóáîêîé äîñàäû íà ñåáÿ, íà çåìëþ, íà âñÿêóþ æèçíü, è òîëüêî òåì è
 çàíÿòû, ÷òî ïðè÷èíÿþò äðóã äðóãó áîëü, èç óäîâîëüñòâèÿ ïðè÷èíÿòü áîëü —
 âîçìîæíî, åäèíñòâåííîãî èõ óäîâîëüñòâèÿ. Ïðèìåì, îäíàêî, âî âíèìàíèå, ñ
 êàêîé ðåãóëÿðíîñòüþ, ñ êàêîé íåïðåëîæíîñòüþ âñïëûâàåò àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê
 ïî÷òè âî âñå âðåìåíà; îí íå ïðèíàäëåæèò ê êàêîé-íèáóäü îòäåëüíîé ðàñå; îí
 ïðåóñïåâàåò ïîâñþäó; îí ïðîèçðàñòàåò èç âñåõ ñîñëîâèé. Íå òî ÷òîáû îí
 âûðàùèâàë è íàñàæäàë ñâîé ñïîñîá îöåíêè ïî íàñëåäñòâó: êàê ðàç íàïðîòèâ —
 ãëóáîêèé èíñòèíêò, âîîáùå ãîâîðÿ, ñêîðåå çàïðåùàåò åìó ïðîäîëæåíèå ðîäà.
 Äîëæíî áûòü, åñòü êàêàÿ-òî íåîáõîäèìîñòü ïåðâîãî ðàíãà, êîòîðàÿ âñå ñíîâà è
 ñíîâà ñïîñîáñòâóåò ïðîèçðàñòàíèþ è ïðåóñïåÿíèþ ýòîé æèçíåâðàæäåáíîé ñïåöèè,
 — äîëæíî áûòü, ýòî â èíòåðåñàõ ñàìîé æèçíè, ÷òîáû òàêîé òèï ñàìîïðîòèâîðå÷èÿ
 íå âûìåð. Èáî àñêåòè÷åñêàÿ æèçíü åñòü ñàìîïðîòèâîðå÷èå: çäåñü öàðèò
 áåñïðèìåðíûé ressentiment, ressentiment íåíàñûòèìîãî èíñòèíêòà è âîëè ê
 âëàñòè, êîòîðîé õîòåëîñü áû ãîñïîäñòâîâàòü íå íàä ÷åì-ëèáî â æèçíè, à íàä
 ñàìîé æèçíüþ, íàä ãëóáî÷àéøèìè, ñèëüíåéøèìè, ðàäèêàëüíåéøèìè åå óñëîâèÿìè;
 çäåñü äåëàåòñÿ ïîïûòêà ïðèìåíèòü ñèëó äëÿ òîãî, ÷òîáû çàêóïîðèòü èñòî÷íèêè
 ñèëû; ïîçåëåíåâøèé è çëîáíûé âçãëÿä óñòðåìëÿåòñÿ çäåñü íà ñàìîå
 ôèçèîëîãè÷åñêîå ïðîöâåòàíèå, â îñîáåííîñòè íà òî, ÷òî åãî âûðàæàåò, —
 êðàñîòó è ðàäîñòü; ìåæäó òåì êàê óäîâîëüñòâèå îùóùàåòñÿ è èùåòñÿ â
 íåóäàâøåìñÿ, ÷àõëîì, â áîëè, â çëîïîëó÷èè, â áåçîáðàçíîì, â ñàìîâîëüíîì
 óùåðáå, â îáåçëè÷èâàíèè, ñàìîáè÷åâàíèè, ñàìîïîæåðòâîâàíèè. Âñå ýòî â âûñøåé
 ñòåïåíè ïàðàäîêñàëüíî: ìû ñòîèì çäåñü ïåðåä íåêîé ðàçäâîåííîñòüþ, êîòîðàÿ
 ñàìà âîëèò áûòü ðàçäâîåííîé, êîòîðàÿ ñàìà íàñëàæäàåòñÿ ñîáîþ â ýòîì
 ñòðàäàíèè è äàæå äåëàåòñÿ âñå áîëåå óâåðåííîé â ñåáå è òîðæåñòâóþùåé ïî ìåðå
 ñïàäà ñàìîé ïðåäïîñûëêè ñâîåãî ñóùåñòâîâàíèÿ — ôèçèîëîãè÷åñêîé
 æèçíåñïîñîáíîñòè. «Òîðæåñòâî ïðè ïîñëåäíåì èçäûõàíèè»: ïîä ýòèì çíàêîì
 ñóïåðëàòèâà ñ äàâíèõ ïîð áîðîëñÿ àñêåòè÷åñêèé èäåàë; â ýòîé çàãàäêå
 ñîâðàùåíèÿ, â ýòîì îáðàçå âîñòîðãà è ìóêè îïîçíàâàë îí ñâîé ñëåïÿùèé ñâåò,
 ñâîå ñïàñåíèå, ñâîþ îêîí÷àòåëüíóþ ïîáåäó. Crux, nux, lux — ýòî ñìåøàíî ó
 íåãî â îäíî. —
 12
 Äîïóñòèì, ÷òî ïîäîáíàÿ âîïëîùåííàÿ âîëÿ ê êîíòðàäèêöèè è
 ïðîòèâîåñòåñòâó áûëà áû óïîòðåáëåíà â ôèëîñîôñòâîâàíèå: íà ÷åì áû ñîðâàëà
 îíà ñâîé èíòèìíåéøèé ïðîèçâîë? Íà òîì, ÷òî ïî âñåé î÷åâèäíîñòè îùóùàåòñÿ êàê
 èñòèííîå, êàê ðåàëüíîå: èìåííî òàì, ãäå ñîáñòâåííûé èíñòèíêò æèçíè
 áåçóñëîâíåéøèì îáðàçîì ïîëàãàåò èñòèíó, ñòàíåò îíà èñêàòü çàáëóæäåíèå. Îíà,
 ê ïðèìåðó, — êàê ýòî äåëàëè àñêåòû ôèëîñîôèè Âåäàíòà — ñâåäåò òåëåñíîñòü ê
 èëëþçèè; ðàâíûì îáðàçîì áîëü, ìíîæåñòâåííîñòü, îïïîçèöèÿ ïîíÿòèé «ñóáúåêò» è
 «îáúåêò» — âñå ýòî îêàæåòñÿ çàáëóæäåíèÿìè, è íè÷åì, êðîìå çàáëóæäåíèé!
 Îòêàçàòü â âåðå ñâîåìó ß, ñàìîìó îòðèöàòü ñîáñòâåííóþ ñâîþ «ðåàëüíîñòü» —
 êàêîå òîðæåñòâî! — óæå íå òîëüêî íàä ÷óâñòâàìè, íàä ÿâñòâåííî çðèìûì, íî
 íåêèé ãîðàçäî áîëåå âûñîêèé âèä òîðæåñòâà: ñâèðåïûé àêò íàñèëèÿ íàä ðàçóìîì,
 ñëàäîñòðàñòèå, äîñòèãàþùåå êóëüìèíàöèè â ñàìûé ìîìåíò, êîãäà àñêåòè÷åñêîå
 ñàìîïðåçðåíèå, ñàìîèçäåâàòåëüñòâî ðàçóìà ïîñòàíîâëÿåò: «åñòü öàðñòâî èñòèíû
 è áûòèÿ, íî ðàçóì-òî êàê ðàç è èñêëþ÷åí èç íåãî!»… (Ãîâîðÿ ìåæäó ïðî÷èì:
 äàæå â êàíòîâñêîì ïîíÿòèè «èíòåëëèãèáåëüíîãî õàðàêòåðà âåùåé» ñîõðàíèëîñü
 åùå íå÷òî îò ýòîé ïîõîòëèâîé ðàçäâîåííîñòè àñêåòà, ãîðàçäîé îáðàùàòü ðàçóì
 ïðîòèâ ðàçóìà: «èíòåëëèãèáåëüíûé õàðàêòåð» êàê ðàç è îçíà÷àåò ó Êàíòà òàêîãî
 ðîäà ñïåöèôèêó âåùåé, î êîòîðîé èíòåëëåêò ïîíèìàåò ðîâíî ñòîëüêî, ÷òî îíà
 äëÿ èíòåëëåêòà — ðîâíûì ñ÷åòîì íå ïîíÿòíà.) —  êîíöå êîíöîâ íå áóäåì,
 èìåííî â êà÷åñòâå ïîçíàþùèõ, íåáëàãîäàðíûìè çà ñòîëü ðåøèòåëüíûå âûêðóòàñû
 ïðèâû÷íûõ ïåðñïåêòèâ è îöåíîê, êîòîðûìè äóõ, ïî-âèäèìîìó, ñëèøêîì äîëãî
 êîùóíñòâåííî è áåñïðîêî èçâîäèë ñàìîãî ñåáÿ: óâèäåòü îäíàæäû âñå èíà÷å,
 çàõîòåòü óâèäåòü èíà÷å åñòü íåìàëàÿ âûó÷êà è ïîäãîòîâêà èíòåëëåêòà ê
 âîçìîæíîé ñâîåé «îáúåêòèâíîñòè» — åñëè ðàçóìåòü ïîä ïîñëåäíåé íå
 «íåçàèíòåðåñîâàííîå ñîçåðöàíèå» (êàêîâîå åñòü ÷óøü è íåëåïîñòü), à óìåíèå
 ïîëüçîâàòüñÿ ñâîèìè «çà» è «ïðîòèâ» êàê ôîêóñîì, çàñòàâëÿÿ èõ âîçíèêàòü è
 èñ÷åçàòü ïî óñìîòðåíèþ è ó÷àñü, òàêèì îáðàçîì, ïðèìåíÿòü â öåëÿõ ïîçíàíèÿ
 èìåííî ðàçíîîáðàçèå ïåðñïåêòèâ è àôôåêòèâíûõ èíòåðïðåòàöèé. Áóäåì-êà ëó÷øå,
 ãîñïîäà ôèëîñîôû, äåðæàòü âïðåäü óõî âîñòðî ïåðåä îïàñíûìè ñòàðûìè áðåäíÿìè
 ïîíÿòèé, ïîëàãàâøèìè «÷èñòûé, áåçâîëüíûé, áåçáîëåçíåííûé, áåçâðåìåííûé
 ñóáúåêò ïîçíàíèÿ»; óáåðåæåì ñåáÿ îò ùóïàëüöåâ òàêèõ êîíòðàäèêòîðíûõ ïîíÿòèé,
 êàê «÷èñòûé ðàçóì», «àáñîëþòíàÿ äóõîâíîñòü», «ïîçíàíèå ñàìî ïî ñåáå»; ÷òî
 òðåáóåòñÿ â íèõ âñåãäà, òàê ýòî ìûñëèòü ãëàç, êîòîðûé íè÷óòü íå ìîæåò áûòü
 ïîìûñëåí, ãëàç, êîòîðûé äîëæåí áûòü íà÷èñòî ëèøåí âçãëÿäà è â êîòîðîì äîëæíû
 áûòü ïàðàëèçîâàíû, äîëæíû îòñóòñòâîâàòü àêòèâíûå è èíòåðïðåòèðóþùèå ñèëû,
 òîëüêî è äåëàþùèå çðåíèå óçðåíèåì; çäåñü, ñòàëî áûòü, îò ãëàçà âñåãäà
 òðåáóåòñÿ ÷óøü í íåëåïîñòü. Ñóùåñòâóåò òîëüêî ïåðñïåêòèâíîå çðåíèå, òîëüêî
 ïåðñïåêòèâíîå «ïîçíàâàíèå»; è ÷åì áîëüøåìó êîëè÷åñòâó àôôåêòîâ ïðåäîñòàâèì
 ìû ñëîâî â îáñóæäåíèè êàêîãî-ëèáî ïðåäìåòà, ÷åì áîëüøå ãëàç, ðàçëè÷íûõ ãëàç,
 ñóìååì ìû ìîáèëèçîâàòü äëÿ åãî óçðåíèÿ, òåì ïîëíåå îêàæåòñÿ íàøå «ïîíÿòèå»
 îá ýòîì ïðåäìåòå, íàøà «îáúåêòèâíîñòü». Óñòðàíèòü æå âîëþ âîîáùå, âûâåñòè èç
 èãðû âñå áåç èñêëþ÷åíèÿ àôôåêòû, ïðè óñëîâèè ÷òî íàì óäàëîñü áû ýòî: êàê? íå
 çíà÷èëî áû ýòî — êàñòðèðîâàòü èíòåëëåêò?..
 13
 Íî âåðíåìñÿ íàçàä. Ñàìîïðîòèâîðå÷èå, êàêîâûì îíî ïðåäñòàåò â àñêåòå ïîä
 âèäîì «æèçíè ïðîòèâ æèçíè», ÿâëÿåòñÿ — ïî âñåé î÷åâèäíîñòè — ñ
 ôèçèîëîãè÷åñêîé, à íå ïñèõîëîãè÷åñêîé óæå òî÷êè çðåíèÿ ïîïðîñòó
 áåññìûñëèöåé. Îíî ìîæåò áûòü ëèøü êàæóùèìñÿ; îíî äîëæíî áûòü ñâîåãî ðîäà
 ïðåäâàðèòåëüíûì âûðàæåíèåì, òîëêîâàíèåì, ôîðìóëîé, ïðèíîðîâëåíèåì,
 ïñèõîëîãè÷åñêèì íåäîðàçóìåíèåì ÷åãî-òî, ÷üÿ äåéñòâèòåëüíàÿ ïðèðîäà äîëãîå
 âðåìÿ íå ìîãëà áûòü ïîíÿòà, äîëãîå âðåìÿ íå ìîãëà áûòü âîîáùå îáîçíà÷åíà, —
 ÷èñòåéøåé ãîëîñëîâèöåé, çàòûêàþùåé ñòàðóþ ïðîáîèíó ÷åëîâå÷åñêîãî ïîçíàíèÿ. È
 ÷òîáû ñðàçó æå ïðîòèâîïîñòàâèòü ýòîìó ñóùåñòâî äåëà, çàìå÷ó: àñêåòè÷åñêèé
 èäåàë êîðåíèòñÿ â èíñòèíêòå-õðàíèòåëå è èíñòèíêòå-ñïàñèòåëå äåãåíåðèðóþùåé
 æèçíè, ñòðåìÿùåéñÿ âî ÷òî áû òî íè ñòàëî óäåðæàòü ñåáÿ è áîðþùåéñÿ çà ñâîå
 ñóùåñòâîâàíèå; îí óêàçûâàåò íà ÷àñòè÷íîå ôèçèîëîãè÷åñêîå òîðìîæåíèå è
 óñòàëîñòü, ïðîòèâ êîòîðûõ ñ ïîìîùüþ âñå íîâûõ ñðåäñòâ è óõèùðåíèé
 áåñïåðåáîéíî âîþþò ãëóáî÷àéøèå, îñòàâøèåñÿ íåâðåäèìûìè èíñòèíêòû æèçíè.
 Àñêåòè÷åñêèé èäåàë è åñòü îäíî òàêîå ñðåäñòâî: äåëî, ñòàëî áûòü, îáñòîèò êàê
 ðàç îáðàòíî òîìó, ÷òî ìíÿò íà ñåé ñ÷åò ïîêëîííèêè ýòîãî èäåàëà, — æèçíü
 áîðåòñÿ â íåì è ÷åðåç íåãî ñî ñìåðòüþ è ïðîòèâ ñìåðòè; àñêåòè÷åñêèé èäåàë
 åñòü ìàíåâð ñ öåëüþ ñîõðàíåíèÿ æèçíè. ×òî îí óëîâ÷èëñÿ, êàê ó÷èò èñòîðèÿ,
 äîñòè÷ü òàêîãî ìîãóùåñòâà è âîçîáëàäàòü ÷åëîâåêîì, â îñîáåííîñòè ïîâñþäó,
 ãäå ÷åëîâåê áûë ïîäâåðãíóò öèâèëèçàöèè è ïðèðó÷åíèþ, â ýòîì âûðàæàåòñÿ íåêèé
 çíà÷èòåëüíûé ôàêò, èìåííî: áîëåçíåííîñòü, ïðèñóùàÿ èçâåñòíîìó íàì äîíûíå
 òèïó ÷åëîâåêà, ïî êðàéíåé ìåðå ÷åëîâåêà, ñäåëàííîãî ðó÷íûì, ôèçèîëîãè÷åñêàÿ
 àãîíèÿ ÷åëîâåêà, áîðþùåãîñÿ ñî ñìåðòüþ (òî÷íåå: ñ ïðåñûùåíèåì æèçíüþ, ñ
 óñòàëîñòüþ, ñ æåëàíèåì «êîíöà»). Àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê åñòü ñòàâøåå ïëîòüþ
 æåëàíèå íåêîåãî èíî-áûòèÿ, ãäå-íèáóäü-áûòèÿ, äà ê òîìó æå âûñøàÿ ñòåïåíü
 ýòîãî æåëàíèÿ, åãî ñàìîñóùàÿ ïûëêîñòü è ñòðàñòü; íî êàê ðàç ñèëà åãî æåëàíèÿ
 è îáîðà÷èâàåòñÿ çäåñü ñâÿçóþùèìè åãî ïóòàìè: îíà-òî è äåëàåò åãî îðóäèåì,
 ñïîäðó÷íûì äëÿ ñîçäàíèÿ áîëåå áëàãîïðèÿòíûõ óñëîâèé çäåñü-áûòèÿ è
 ÷åëîâåêî-áûòèÿ, — èìåííî ñ ïîìîùüþ ýòîé ñèëû ïîääåðæèâàåò îí ñóùåñòâîâàíèå
 öåëîãî ãóðòà íåóäà÷íèêîâ, íåäîâîëüöåâ, ëèøåíöåâ, ãîðåìûê, â-ñåáå ñòðàäàëüöåâ
 âñÿêîãî ðîäà, èíñòèíêòèâíî èäÿ âïåðåäè íèõ, ñëîâíî ïàñòóõ. Ìåíÿ óæå
 ïîíèìàþò: ýòîò àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê, ýòîò ìíèìûé âðàã æèçíè, ýòîò
 îòðèöàòåëü — îí-òî è ïðèíàäëåæèò ê âåëèêèì êîíñåðâèðóþùèì è óòâåðäèòåëüíûì
 ñèëàì æèçíè… Ñ ÷åì ñâÿçàíà îíà, íàçâàííàÿ áîëåçíåííîñòü? Èáî ÷åëîâåê — ÷òî
 è ãîâîðèòü — áîëüíåå, íåóâåðåííåå, èçìåí÷èâåå, íåîïðåäåëåííåå ëþáîãî äðóãîãî
 æèâîòíîãî — îí åñòü áîëüíîå æèâîòíîå âîîáùå; îòêóäà ýòî? Âåðíî è òî, ÷òî îí
 áîëüøå ðèñêîâàë, çàòåéíè÷àë, óïðÿìñòâîâàë, áðîñàë âûçîâ ñóäüáå, íåæåëè âñå
 ïðî÷èå æèâîòíûå âêóïå: îí, âåëèêèé ñàìîýêñïåðèìåíòàòîð, íåóãîìîí,
 íåíàñûòíèê, áîðþùèéñÿ çà ïðàâî áûòü ïåðâûì ñî çâåðüìè, ïðèðîäîé è áîãàìè, —
 íåèñïðàâèìûé ñòðîïòèâåö, âå÷íûé çàëîæíèê áóäóùåãî, îäóðåâøèé îò ñîáñòâåííîé
 ïðóùåé êóäà-òî ñèëû, òàê ÷òî è ñàìî åãî áóäóùåå áåñïîùàäíî, òî÷íî øïîðà,
 âîíçàåòñÿ â ïëîòü êàæäîãî ïåðåæèâàåìîãî èì ìîìåíòà, — âîçìîæíî ëè, ÷òîáû
 òàêîå îòâàæíîå è ùåäðîå æèâîòíîå íå áûëî ÷àùå âñåãî âçÿòî íà ìóøêó è íå
 îêàçàëîñü íàèáîëåå çàòÿæíî è çàïóùåííî áîëüíûì ñðåäè âñåõ áîëüíûõ
 æèâîòíûõ?.. ×àñòî ýòî ïîðÿäêîì íàäîåäàåò ÷åëîâåêó, ñëó÷àþòñÿ öåëûå ýïèäåìèè
 ïîäîáíîãî ïðåñûùåíèÿ ( — òàê, ê 1348 ãîäó, âî âðåìÿ ïëÿñêè ñìåðòè); íî äàæå
 è ýòî îòâðàùåíèå, ýòà óñòàëîñòü, ýòà äîñàäà íà ñàìîãî ñåáÿ ïðîñòóïàåò â íåì
 ñòîëü âëàñòíûì îáðàçîì, ÷òî òîò÷àñ æå îáîðà÷èâàåòñÿ íîâûìè ïóòàìè. Åãî Íåò,
 êîòîðîå îí ãîâîðèò æèçíè, êàê áû ïî âîëøåáñòâó èçâëåêàåò íà ñâåò öåëîå
 èçîáèëèå áîëåå íåæíûõ Äà; è äàæå êîãäà îí ðàíèò ñåáÿ, ýòîò ìàñòåð
 ðàçðóøåíèÿ, ñàìîðàçðóøåíèÿ, — òî ñàìà-òî ðàíà è ïðèíóæäàåò åãî ñëåäîì
 æèòü…
 14
 ×åì íîðìàëüíåå áîëåçíåííîñòü ÷åëîâåêà — à ìû íå ìîæåì îñïàðèâàòü ýòîé
 íîðìàëüíîñòè, — òåì áîëüøå ñëåäîâàëî áû äîðîæèòü ðåäêèìè ñëó÷àÿìè
 äóøåâíî-òåëåñíîé ìîùè, ñ÷àñòëèâûìè ñëó÷àÿìè ÷åëîâåêà, òåì ñòðîæå îáåðåãàòü
 óäàâøèõñÿ îò ñêâåðíåéøåãî âîçäóõà, âîçäóõà áîëüíûõ. Äåëàåòñÿ ëè ýòî?..
 Áîëüíûå ïðåäñòàâëÿþò âåëè÷àéøóþ îïàñíîñòü äëÿ çäîðîâûõ; íå îò ñèëüíåéøèõ
 èäåò ïàãóáà íà ñèëüíûõ, à îò ñëàáåéøèõ. Çíàþò ëè ýòî?.. Ãîâîðÿ âîîáùå, âîâñå
 íå óìåíüøåíèÿ ñòðàõà ïåðåä ÷åëîâåêîì íàäëåæàëî áû æåëàòü: èáî ñòðàõ ýòîò
 âûíóæäàåò ñèëüíûõ áûòü ñèëüíûìè, ïðè ñëó÷àå è ñòðàøíûìè, — îí ïðèäàåò
 óäàâøåìóñÿ òèïó ÷åëîâåêà ïðÿìóþ îñàíêó. ×åãî íàäîáíî áîÿòüñÿ, ÷òî äåéñòâóåò
 ïàãóáíåå ëþáîé äðóãîé ïàãóáû, òàê ýòî íå âåëèêèé ñòðàõ, à âåëèêîå îòâðàùåíèå
 ê ÷åëîâåêó; ðàâíûì îáðàçîì è âåëèêàÿ æàëîñòü ê ÷åëîâåêó. Åñëè äîïóñòèòü, ÷òî
 îáå ýòè ïàãóáû ñïàðèëèñü áû îäíàæäû, íà ñâåò òîò÷àñ æå íåèçáåæíî ïîÿâèëîñü
 áû íå÷òî íåîïèñóåìî æóòêîå — «ïîñëåäíÿÿ âîëÿ» ÷åëîâåêà, åãî âîëÿ ê Íè÷òî,
 íèãèëèçì. È â ñàìîì äåëå — ïî ýòîé ÷àñòè óæå íåìàëî ñäåëàíî. Êòî íþõàåò íå
 òîëüêî íîñîì, íî è ãëàçàìè è óøàìè, òîò ÷óåò ïîâñþäó, êóäà îí òîëüêî íûí÷å
 íè ñòóïèò, íå÷òî âðîäå àòìîñôåðû ñóìàñøåäøåãî äîìà, áîëüíèöû — ÿ ãîâîðþ, êàê
 è ïîäîáàåò, î çîíàõ êóëüòóðû ÷åëîâåêà, î âñÿêîãî ðîäà «Åâðîïå», ãäå áû îíà
 åùå íè âñòðå÷àëàñü íà çåìëå. Áîëåçíåííûå ëþäè ñóòü âåëèêàÿ îïàñíîñòü
 ÷åëîâåêà: íå çëûå, íå «õèùíèêè». Çàâåäîìî óâå÷íûå, ïîâåðæåííûå, íàäëîìëåííûå
 — ñëàáåéøèå ñóòü òå, êòî ïî áîëüøåé ÷àñòè ìèíèðóþò æèçíü ïîä ÷åëîâåêîì, êòî
 îïàñíåå âñåãî îòðàâëÿþò è ñòàâÿò ïîä âîïðîñ íàøå äîâåðèå ê æèçíè, ê
 ÷åëîâåêó, ê ñàìèì ñåáå. Êóäà óñêîëüçíóòü îò íåãî, ýòîãî ïàñìóðíîãî âçãëÿäà,
 ãëóáîêàÿ ñêîðáü êîòîðîãî âúåäàåòñÿ â òåáÿ íàâñåãäà, îò ýòîãî âûâîðî÷åííîãî
 âçãëÿäà èñêîííîãî íåäîíîñêà, ñ ãîëîâîé âûäàþùåãî åãî ìàíåðó îáðàùàòüñÿ ê
 ñàìîìó ñåáå, — ýòîãî âçãëÿäà-âçäîõà! «Áûòü áû ìíå êåì-ëèáî äðóãèì! — òàê
 âçäûõàåò ýòîò âçãëÿä — íî òóò äåëî ãèáëîå. ß òàêîâ, êàêîâ ÿ åñìü: êàê áû
 óäàëîñü ìíå îòäåëàòüñÿ îò ñàìîãî ñåáÿ? È âñå æå — ÿ ñûò ñîáîþ ïî ãîðëî!»…
 Íà òàêîé âîò ïî÷âå ñàìîïðåçðåíèÿ, ñóùåé áîëîòíîé ïî÷âå, ïðîèçðàñòàåò
 âñÿ÷åñêèé ñîðíÿê, âñÿ÷åñêàÿ ÿäîâèòàÿ ïîðîñëü, è âñå ýòî ñòîëü ìåëêî, ñòîëü
 ïîäñïóäíî, ñòîëü áåñ÷åñòíî, ñòîëü ñëàùàâî. Çäåñü êèøàò ÷åðâè ïåðåæèâøèõ ñåáÿ
 ìñòèòåëüíûõ ÷óâñòâ; çäåñü âîçäóõ ïðîâîíÿë ñêðûòíîñòÿìè è ïîñòûäíîñòÿìè;
 çäåñü íåïðåðûâíî ïëåòåòñÿ ñåòü çëîêà÷åñòâåííåéøåãî çàãîâîðà — çàãîâîðà
 ñòðàæäóùèõ ïðîòèâ óäà÷ëèâûõ è òîðæåñòâóþùèõ, çäåñü íåíàâèñòåí ñàìûé âèä
 òîðæåñòâóþùåãî. È ñêîëüêî ëæèâîñòè, ÷òîáû íå ïðèçíàòü ýòó íåíàâèñòü
 íåíàâèñòüþ! Êàêîé ïàðàä âûñîêîïàðíûõ ñëîâ è ïîç, êàêîå èñêóññòâî
 «äîñòîõâàëüíîé» êëåâåòû! Ýòè íåóäà÷íèêè: êàêîå áëàãîðîäíîå êðàñíîðå÷èå
 ëüåòñÿ èç èõ óñò! Ñêîëüêî ñàõàðèñòîé, ñëèçèñòîé, áåçðîïîòíîé ïîêîðíîñòè
 ïëåùåòñÿ â èõ ãëàçàõ! ×åãî îíè, ñîáñòâåííî, õîòÿò? Ïî ìåíüøåé ìåðå
 èçîáðàæàòü ñïðàâåäëèâîñòü, ëþáîâü, ìóäðîñòü, ïðåâîñõîäñòâî — òàêîâî
 ÷åñòîëþáèå ýòèõ «ïîäîíêîâ», ýòèõ áîëüíûõ! È êàê ëîâêî ñíóåò ïîäîáíîå
 ÷åñòîëþáèå! Íå íàäèâèøüñÿ â îñîáåííîñòè ëîâêîñòè ôàëüøèâîìîíåò÷èêîâ, ñ
 êàêîâîþ çäåñü ïîääåëûâàåòñÿ ëèãàòóðà äîáðîäåòåëè, äàæå ïîçâÿêèâàíèå, çîëîòîå
 ïîçâÿêèâàíèå äîáðîäåòåëè. ×òî è ãîâîðèòü, îíè íûí÷å öåëèêîì âçÿëè ñåáå â
 àðåíäó äîáðîäåòåëü, ýòè ñëàáûå è íåèçëå÷èìî áîëüíûå: «îäíè ëèøü ìû äîáðûå,
 ñïðàâåäëèâûå, — òàê ãîâîðÿò îíè, — îäíè ëèøü ìû ñóòü homines bonae
 voluntatis». Îíè áðîäÿò ñðåäè íàñ êàê âîïëîùåííûå óïðåêè, êàê
 ïðåäîñòåðåæåíèÿ íàì — ñëîâíî áû çäîðîâüå, óäà÷ëèâîñòü, ñèëà, ãîðäîñòü,
 ÷óâñòâî âëàñòè áûëè óæå ñàìè ïî ñåáå ïîðî÷íûìè âåùàìè, çà êîòîðûå îäíàæäû
 ïðèøëîñü áû ðàñïëà÷èâàòüñÿ, ãîðüêî ðàñïëà÷èâàòüñÿ: î, äî ÷åãî îíè, â
 ñóùíîñòè, ñàìè ãîòîâû ê òîìó, ÷òîáû âûíóäèòü ê ðàñïëàòå, äî ÷åãî æàæäóò îíè
 áûòü ïàëà÷àìè. Ñðåäè íèõ íå íàáåðåøüñÿ ïåðåîäåòûõ ïîä ñóäåé çëîïàìÿòöåâ, ñ
 óñò êîòîðûõ íå ñõîäèò, òî÷íî ÿäîâèòàÿ ñëþíà, ñëîâî «ñïðàâåäëèâîñòü», — âå÷íî
 ñòèñíóòûõ óñò, ãîòîâûõ åæåìãíîâåííî îïëåâûâàòü âñå, ÷òî íå èìååò
 íåäîâîëüíîãî âèäà è îõîòíî èäåò ñâîèì ïóòåì. Íåò ñðåäè íèõ íåäîñòàòêà è â
 òîé îìåðçèòåëüíåéøåé ïîðîäå òùåñëàâöåâ, èçîëãàâøèõñÿ íåäîíîñêîâ, êîòîðûå
 ãîðàçäû êîð÷èòü èç ñåáÿ «ïðåêðàñíûõ äóø» è ñáûâàòü íà ðûíêå ïîä âèäîì
 «÷èñòîòû ñåðäöà» ñâîþ èñïîð÷åííóþ ÷óâñòâåííîñòü, çàâåðíóòóþ â ñòèõè è ïðî÷èå
 ïåëåíêè: ïîðîäå ìîðàëüíûõ îíàíèñòîâ è «ñàìîóäîâëåòâîðèòåëåé». Âîëÿ áîëüíûõ
 èçîáðàæàòü ïîä êàêîé óãîäíî ôîðìîé ïðåâîñõîäñòâî, èõ èíñòèíêò îêîëüíûõ
 ïóòåé, âåäóùèõ ê òèðàíèè íàä çäîðîâûìè, — ãäå òîëüêî íå âñòðåòèøü åå, ýòó
 âîëþ ê âëàñòè, õàðàêòåðíóþ êàê ðàç äëÿ íàèáîëåå ñëàáûõ! Â îñîáåííîñòè ó
 áîëüíîé æåíùèíû: íèêòî íå ïðåâçîéäåò åå â raffinements ïî ÷àñòè ãîñïîäñòâà,
 ãíåòà, òèðàíèè. Áîëüíàÿ æåíùèíà íå ùàäèò äëÿ ñâîèõ öåëåé íè÷åãî æèâîãî è
 íè÷åãî ìåðòâîãî, îíà çàíîâî ðàñêàïûâàåò îò âåêà ñõîðîíåííóþ âåòîøü (áîãîñû
 ãîâîðÿò: «æåíùèíà — ýòî ãèåíà»). Âçãëÿíèòå çà êóëèñû ëþáîé ñåìüè, ëþáîé
 êîðïîðàöèè, ëþáîé îáùèíû: ïîâñþäó âàì áðîñèòñÿ â ãëàçà áîðüáà áîëüíûõ ïðîòèâ
 çäîðîâûõ — áîðüáà èñïîäòèøêà, ÷àùå âñåãî ñ ïîìîùüþ ìàëûõ äîç ÿäîâèòîãî
 ïîðîøêà, áóëàâî÷íûõ óêîëîâ, êîâàðíîé ìèìèêè ñòðàäàëüöà, íî âðåìåíàìè è ñ òåì
 ôàðèñåéñòâîì ãðîìêèõ æåñòîâ, êàêîâûì áîëüíîé îõîòíåå âñåãî ðàçûãðûâàåò
 «áëàãîðîäíîå íåãîäîâàíèå». Âïëîòü äî ñâÿòèëèù íàóêè òùèòñÿ äîíåñòèñü ýòîò
 õðèïëûé ëàé íåãîäîâàíèÿ áîëåçíåííûõ ïñîâ, êóñà÷àÿ ëæèâîñòü è áåøåíñòâî ýòèõ
 «áëàãîðîäíûõ» ôàðèñååâ ( — åùå ðàç íàïîìíþ ÷èòàòåëÿì, èìåþùèì óøè, î òîì
 áåðëèíñêîì àïîñòîëå ìåñòè Åâãåíèè Äþðèíãå, êîòîðûé â íûíåøíåé Ãåðìàíèè
 íåïðèëè÷íåéøèì è ìåðçêèì îáðàçîì èçâîäèò íà ïîòðåáó ìîðàëüíóþ øóìèõó, —
 Äþðèíãå, ïåðâîì ìîðàëüíîì ãîðëîïàíå èç ïîäâèçàþùèõñÿ íûí÷å, äàæå ñðåäè
 ñîáñòâåííîé áðàòèè, àíòèñåìèòîâ). Âñå ýòî ëþäè ressentiment, ýòè
 ôèçèîëîãè÷åñêè óâå÷íûå è èñòî÷åííûå ÷åðâÿìè ñóùåñòâà, öåëûé âçäðàãèâàþùèé
 ïëàñò ïîäçåìíîé ìåñòè, íåèñòîùèìûé, íåíàñûòèìûé íà èçâåðæåíèÿ ïðîòèâ
 ñ÷àñòëèâûõ è ðàâíûì îáðàçîì íà ìàñêàðàäû ìåñòè, íà ïîâîäû ê ìåñòè, — êîãäà
 æå, ñîáñòâåííî, óäàëîñü áû èì îòïðàçäíîâàòü ñâîé ïîñëåäíèé, ïûøíûé,
 óòîí÷åííåéøèé òðèóìô ìåñòè? Íåñîìíåííî òîãäà, êîãäà îíè óëîâ÷èëèñü áû
 ñâàëèòü íà ñîâåñòü ñ÷àñòëèâûì ñîáñòâåííóþ ñâîþ áåçûñõîäíîñòü, âñþ
 áåçûñõîäíîñòü âîîáùå, òàê ÷òî ýòè ïîñëåäíèå ñòàëè áû îäíàæäû ñòûäèòüñÿ
 ñâîåãî ñ÷àñòüÿ è, ïîæàëóé, òàê ïåðåãîâàðèâàòüñÿ ìåæäó ñîáîé: «ýòî ïðîñòî
 ñðàì — áûòü ñ÷àñòëèâûìè! êðóãîì òàê ìíîãî áåçûñõîäíîñòè!»… Íî áîëüøåãî è
 áîëåå ãóáèòåëüíîãî íåäîðàçóìåíèÿ è íåëüçÿ áûëî áû ïðèäóìàòü, äîâåäèñü
 ñ÷àñòëèâûì, óäà÷ëèâûì, ñèëüíûì òåëîì è äóøîþ óñîìíèòüñÿ â ñâîåì ïðàâå íà
 ñ÷àñòüå. Ê ÷åðòó ýòîò «èçâðàùåííûé ìèð»! Ê ÷åðòó ýòó ïîçîðíóþ èçíåæåííîñòü
 ÷óâñòâà! Ïóñòü áîëüíûå íå äåëàþò áîëüíûìè çäîðîâûõ — à ýòî-òî è áûëî áû òîé
 ñàìîé èçíåæåííîñòüþ — âîò ÷òî ìîãëî áû ñòàòü âåðõîâíîé òî÷êîé çðåíèÿ íà
 çåìëå, — íî äëÿ ýòîãî ïîíàäîáèëîñü áû ïðåæäå âñåãî, ÷òîáû çäîðîâûå áûëè
 îòäåëåíû îò áîëüíûõ, îñòåðåãàëèñü äàæå âèäà áîëüíûõ, íå ñìåøèâàëè ñåáÿ ñ
 áîëüíûìè. Èëè, ìîæåò, ó íèõ è íåò èíîé çàäà÷è, êðîìå êàê áûòü ñàíèòàðàìè è
 âðà÷àìè?.. Íî õóäøåãî íåïîíèìàíèÿ è îòðèöàíèÿ ñâîåé çàäà÷è èì è íå ìîãëî áû
 ïðèéòè â ãîëîâó — âûñøåå íå äîëæíî äåãðàäèðîâàòü äî îðóäèÿ íèçøåãî, ïàôîñ
 äèñòàíöèè äîëæåí âî âåêè âåêîâ áëþñòè ðàçëè÷èå èõ çàäà÷! Âåäü èõ ïðàâî íà
 ñóùåñòâîâàíèå, èõ ïðåèìóùåñòâî ïîëíîçâó÷íîãî êîëîêîëà ïåðåä íàäòðåñíóòûì è
 äðåáåçæàùèì òûñÿ÷åêðàòíî áîëüøåå: îíè îäíè ñóòü ãàðàíòû áóäóùåãî, îíè îäíè
 çàâåðáîâàíû ÷åëîâå÷åñêèì áóäóùèì. Òî, ÷òî â èõ ñèëàõ, ÷òî â èõ îáÿçàííîñòÿõ,
 òîãî íèêîãäà íå ïîñìåëè áû îñèëèòü, òåì íèêîãäà íå ïîñìåëè áû îáÿçàòü ñåáÿ
 áîëüíûå: íî äàáû îñèëèòü òî, ê ÷åìó òîëüêî îíè è îáÿçàíû, ðàçâå æå âîëüíû
 îíè áûëè áû ðàçûãðûâàòü åùå âðà÷à, óòåøèòåëÿ, «ñïàñèòåëÿ» áîëüíûõ?.. È
 ïîñåìó ñâåæåãî âîçäóõó! ñâåæåãî âîçäóõó! è âî âñÿêîì ñëó÷àå ïîäàëüøå îò âñåõ
 äîìîâ äëÿ óìàëèøåííûõ è âñåõ áîëüíèö êóëüòóðû! È ïîñåìó õîðîøåãî îáùåñòâà,
 íàøåãî îáùåñòâà! Èëè îäèíî÷åñòâà, ðàç óæ ýòîãî íå ìèíîâàòü! Íî âî âñÿêîì
 ñëó÷àå ïîäàëüøå îò òîøíîòâîðíûõ èñïàðåíèé âíóòðåííåãî ðàçëîæåíèÿ è òàéíîé
 ÷åðâîòî÷èíû áîëüíûõ!.. ×òîáû õîòü íà âðåìÿ, äðóçüÿ ìîè, çàùèòèòü ñàìèõ ñåáÿ
 îò äâóõ çëåéøèõ ýïèäåìèé, êîòîðûå, ìîæåò ñòàòüñÿ, óãîòîâàíû êàê ðàç äëÿ íàñ,
 — îò âåëèêîãî îòâðàùåíèÿ ê ÷åëîâåêó! îò âåëèêîé æàëîñòè ê ÷åëîâåêó!..
 15
 Åñëè ÷èòàòåëü ïîíÿë óæå âî âñåé ãëóáèíå — à çäåñü-òî èìåííî è òðåáóþ ÿ
 ãëóáîêîãî ïîÿòèÿ, ãëóáîêîãî ïîíÿòèÿ, — äî êàêîé ñòåïåíè ýòî ïðîñòî
 íåâîçìîæíî, ÷òîáû çàäà÷åé çäîðîâûõ áûëî óõàæèâàòü çà áîëüíûìè, ëå÷èòü èõ, òî
 òåì ñàìûì ïîíÿòà åùå îäíà íåîáõîäèìîñòü — íåîáõîäèìîñòü âî âðà÷àõ è
 ñàíèòàðàõ, êîòîðûå è ñàìè áîëüíû: è òóò-òî ìû îáåèìè ðóêàìè çààðêàíèâàåì
 ñìûñë àñêåòè÷åñêîãî ñâÿùåííèêà. Àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê äîëæåí
 ðàññìàòðèâàòüñÿ íàìè êàê ïðåäîïðåäåëåííûé ñïàñèòåëü, ïàñòûðü è ñòðÿï÷èé
 áîëüíîé ïàñòâû: òîëüêî òàê ïîéìåì ìû åãî ÷óäîâèùíóþ èñòîðè÷åñêóþ ìèññèþ.
 Ãîñïîäñòâî íàä ñòðàæäóùèìè — öàðñòâèå åãî; çäåñü èì ðàñïîðÿæàåòñÿ åãî
 èíñòèíêò, çäåñü îí îáðåòàåò ñâîå îðèãèíàëüíåéøåå èñêóññòâî, ñâîå ìàñòåðñòâî,
 ñâîé âàðèàíò ñ÷àñòüÿ. Îí è ñàì äîëæåí áûòü áîëåí, îí äîëæåí áûòü â êîðíå
 ðîäñòâåí áîëüíûì è îáåçäîëåííûì, ÷òîáû ïîíèìàòü èõ — ÷òîáû íàéòè ñ íèìè
 îáùèé ÿçûê; íî îí äîëæåí áûòü âìåñòå ñ òåì è ñèëåí, äîëæåí áîëüøå âëàäåòü
 ñîáîþ, ÷åì äðóãèìè, äîëæåí áûòü íåïðèêîñíîâåííûì â ñâîåé âîëå ê âëàñòè, äàáû
 ñòÿæàòü ñåáå äîâåðèå è ðîáêîå áëàãîãîâåíèå áîëüíûõ, áûòü èì ïîääåðæêîé,
 îòïîðîì, îïîðîé, ïðèíóæäåíèåì, íàñòàâíèêîì, òèðàíîì, áîãîì. Åìó ââåðåíî
 çàùèùàòü åå, ñâîþ ïàñòâó, — îò êîãî? Îò çäîðîâûõ, â ýòîì íåò ñîìíåíèÿ, òàêæå
 è îò çàâèñòè ê çäîðîâûì; îí äîëæåí áûòü åñòåñòâåííûì âðàãîì è ïðåçðèòåëåì
 âñÿêîãî íåîòåñàííîãî, áóðíîãî, ðàçíóçäàííîãî, æåñòêîãî,
 íàñèëüñòâåííî-õèùíè÷åñêîãî çäîðîâüÿ è ìîãóùåñòâà. Ñâÿùåííèê åñòü ïåðâàÿ
 ôîðìà áîëåå äåëèêàòíîãî æèâîòíîãî, êîòîðîìó ëåã÷å äàåòñÿ ïðåçðåíèå, íåæåëè
 íåíàâèñòü. Ó÷àñòü åãî — âåñòè áåñêîíå÷íóþ âîéíó ñ õèùíèêàìè, âîéíó,
 ïðåäïî÷èòàþùóþ òàêòèêå íàñèëèÿ òàêòèêó õèòðîñòè («äóõà»), ýòî ðàçóìååòñÿ
 ñàìî ñîáîé, — äëÿ ýòîãî åìó ïðèõîäèòñÿ ïðè ñëó÷àå âîñïèòûâàòü â ñåáå ïî÷òè
 íîâûé òèï õèùíèêà, ïî êðàéíåé ìåðå îçíà÷àòü, — íîâûé æèâîòíûé óæàñ, â
 êîòîðîì êàê áû ñîåäèíåíû â îäíî ñòîëü æå ïðèòÿãàòåëüíîå, ñêîëü è
 óñòðàøàþùåå, öåëîå áåëûé ìåäâåäü, ãèáêàÿ, õîëîäíàÿ, âûæèäàþùàÿ òèãðîêîøêà è
 íå â ïîñëåäíþþ î÷åðåäü ëèñèöà. Ñòàíüñÿ íà òî íóæäà, îí âûñòóïèò, äîëæíî
 áûòü, êîñîëàïî-ñåðüåçíûì, äîñòîïî÷òåííûì, óìíûì, õîëîäíûì,
 îáìàí÷èâî-ïðåâîñõîäÿùèì, ýòàêèì ãåðîëüäîì è ðóïîðîì áîëåå òàèíñòâåííûõ ñèë,
 òåñíÿñü ñðåäè äðóãîé ïîðîäû õèùíèêîâ, ïîëíûé ðåøèìîñòè â ìåðó âîçìîæíîñòè
 ñâîåé ðàññûïàòü íà ýòîé ïî÷âå ñåìåíà ñòðàäàíèÿ, ðàçëàäà, ñàìîïðîòèâîðå÷èÿ è
 ÷åðåñ÷óð óâåðåííîþ õâàòêîþ èñêóñíèêà åæåìãíîâåííî ïðèáèðàòü ê ðóêàì
 ñòðàæäóùèõ. Îí íîñèò ñ ñîáîþ ìàçè è áàëüçàì, â ýòîì íåò ñîìíåíèÿ; íî ÷òîáû
 ñòàòü âðà÷îì, åìó íàäîáíî ïðåæäå íàíîñèòü ðàíû; óòîëÿÿ çàòåì áîëü,
 ïðè÷èíÿåìóþ ðàíîé, îí â òî æå âðåìÿ îòðàâëÿåò ðàíó — óæ çäåñü-òî îí çíàåò
 òîëê, ýòîò ÷àðîäåé è óêðîòèòåëü õèùíûõ çâåðåé, â ÷üåì îêðóæåíèè âñå çäîðîâîå
 íåèçáåæíî äåëàåòñÿ áîëüíûì, à âñå áîëüíîå — íåèçáåæíî ðó÷íûì. Íà äåëå îí
 âåñüìà íåäóðíî çàùèùàåò ñâîå áîëüíîå ñòàäî, ñåé äèêîâèííûé ïàñòóõ, —
 çàùèùàåò åãî è îò íåãî æå ñàìîãî, îò òåïëÿùåéñÿ â ñàìîì ñòàäå íèçîñòè,
 êîâàðñòâà, çëîêîçíåííîñòè è âñåãî, ÷òî òîëüêî íè ñâîéñòâåííî ìåæäó ñîáîé
 áîëüíûì è îäåðæèìûì; îí áîðåòñÿ óìíî, òâåðäî è èñïîäòèøêà ñ àíàðõèåé è ñ
 åæåìãíîâåííî óãðîæàþùèì ñòàäó ñàìîðàçëîæåíèåì, â êîòîðîì âñå ñêàïëèâàåòñÿ è
 ñêàïëèâàåòñÿ îïàñíåéøåå âçðûâ÷àòîå âåùåñòâî, ressentiment. Îáåçâðåäèòü ýòó
 âçðûâ÷àòêó òàêèì îáðàçîì, ÷òîáû îíà íå ðàçíåñëà â êëî÷üÿ íè ñòàäà, íè
 ïàñòóõà, — â ýòîì è ñîñòîèò åãî ñâîåîáû÷íûé ôîêóñ, â ýòîì òàêæå âûñî÷àéøàÿ
 åãî ïîëåçíîñòü; åñëè áû ïîíàäîáèëîñü óìåñòèòü öåííîñòü ñâÿùåííè÷åñêîãî
 ñóùåñòâîâàíèÿ â êðàò÷àéøóþ ôîðìóëó, òî ïðèøëîñü áû ñêàçàòü áåç ñòåñíåíèÿ:
 ñâÿùåííèê åñòü ïåðåîðèåíòèðîâùèê ressentiment. Èáî êàæäûé ñòðàæäóùèé
 èíñòèíêòèâíî ïîäûñêèâàåò ïðè÷èíó ê ñâîåìó ñòðàäàíèþ; òî÷íåå, çà÷èíùèêà, åùå
 òî÷íåå, ïðåäðàñïîëîæåííîãî ê ñòðàäàíèþ âèíîâíèêà — êîðî÷å, íå÷òî æèâîå, íà
 êîòîðîì îí ìîã áû êóëàêàìè èëè in effigie ðàçðÿäèòü ïîä êàêèì-ëèáî ïðåäëîãîì
 ñâîè àôôåêòû: èáî ðàçðÿæåíèå àôôåêòà äëÿ ñòðàäàþùåãî åñòü âåëè÷àéøàÿ ïîïûòêà
 îáëåã÷åíèÿ, ò. å. îáåçáîëèâàíèÿ, íåïðîèçâîëüíî âîæäåëååìûé èì íàðêîòèê
 ïðîòèâ âñÿêîãî ðîäà ìó÷åíèé. Òóò-òî, ïîäîçðåâàþ ÿ, è ñëåäóåò èñêàòü
 äåéñòâèòåëüíóþ ôèçèîëîãè÷åñêóþ ïðè÷èíó ressentiment, ìåñòè è èõ ïðèäàòêîâ,
 ñòàëî áûòü, â ïîòðåáíîñòè çàãëóøèòü áîëü ïóòåì àôôåêòà, — âîîáùå æå ïðè÷èíó
 ýòó âåñüìà îøèáî÷íî, íà ìîé âçãëÿä, èùóò â îáîðîíèòåëüíîì êîíòðóäàðå, â
 ïðîñòîé çàùèòíîé ðåàêöèè, â «ìîòîðíîì ðåôëåêñå» ïðè âíåçàïíîì ïîâðåæäåíèè
 èëè óãðîçå, âðîäå òîãî, êàê ýòî äåëàåò åùå îáåçãëàâëåííàÿ ëÿãóøêà, ÷òîáû
 èçáàâèòüñÿ îò åäêîé êèñëîòû. Íî ðàçíèöà òóò ôóíäàìåíòàëüíàÿ: â îäíîì ñëó÷àå
 õî÷åòñÿ èçáåæàòü äàëüíåéøèõ ïîâðåæäåíèé, â äðóãîì — çàãëóøèòü ìó÷èòåëüíóþ,
 ïîäñïóäíóþ, èçâîäÿùóþ áîëü áîëåå ðåçêîé ýìîöèåé êàêîãî óãîäíî ðîäà è õîòÿ áû
 íà ìãíîâåíèå âûòåñíèòü åå èç ñîçíàíèÿ — äëÿ ýòîãî íóæåí àôôåêò, êàê íåëüçÿ
 áîëåå äèêèé àôôåêò, à äëÿ âîçáóæäåíèÿ åãî — ïåðâûé ïîäâåðíóâøèéñÿ ïîä ðóêó
 ïîâîä. «Êòî-íèáóäü äîëæåí æå íåñòè âèíó çà òî, ÷òî ìíå ïëîõî» — òàêîãî ðîäà
 óìîçàêëþ÷åíèå õàðàêòåðíî äëÿ âñåõ áîëåçíåííûõ ñóùåñòâ, è ïðèòîì òåì â
 áîëüøåé ñòåïåíè, ÷åì ãëóáæå ñêðûòà îò íèõ èñòèííàÿ ïðè÷èíà èõ äóðíîãî
 ñàìî÷óâñòâèÿ, ïðè÷èíà ôèçèîëîãè÷åñêàÿ ( — îíà, ê ïðèìåðó, ìîæåò êîðåíèòüñÿ â
 çàáîëåâàíèè nervus sympathicus, èëè â ÷ðåçìåðíîì âûäåëåíèè æåë÷è, èëè â
 íèçêîì ïðîöåíòå ñåðíî- è ôîñôîðíîêèñëîãî êàëèÿ â êðîâè, èëè â ñïàçìàõ
 áðþøèíû, çàäåðæèâàþùèõ êðîâîîáðàùåíèå, èëè â äåãåíåðàöèè ÿè÷íèêîâ è ò. ï.).
 Âñåì ñòðàäàþùèì áåç èñêëþ÷åíèÿ ñâîéñòâåííà óæàñàþùàÿ îõî÷åñòü è
 èçîáðåòàòåëüíîñòü â îòûñêàíèè ïðåäëîãîâ ê ìó÷èòåëüíûì àôôåêòàì; îíè
 íàñëàæäàþòñÿ óæå ñâîåé ïîäîçðèòåëüíîñòüþ, ëîìàÿ ãîëîâû íàä âñÿ÷åñêèìè çëûìè
 óìûñëàìè è ìíèìûìè óùåìëåííîñòÿìè, îíè ðîþòñÿ â ïîòðîõàõ ñâîåãî ïðîøëîãî è
 íàñòîÿùåãî â ïîèñêàõ òåìíûõ, ñîìíèòåëüíûõ èñòîðèé, ãäå èì âìî÷ü
 ñèáàðèòñòâîâàòü ñðåäè èçáûòêà ìó÷èòåëüíûõ ïîäîçðåíèé è îïüÿíÿòüñÿ ÿäîì
 ñîáñòâåííîé çëîáû, — îíè áåðåäÿò ñòàðûå çàðóáöîâàííûå ðàíû, îíè èñòåêàþò
 êðîâüþ èç äàâíî çàëå÷åííûõ ðóáöîâ, èì ìåðåùàòñÿ çëîäåè â äðóçüÿõ, æåíùèíàõ,
 äåòÿõ, âî âñåõ áëèæíèõ. «ß ñòðàäàþ: äîëæåí æå êòî-íèáóäü áûòü â ýòîì
 âèíîâíûì» — òàê äóìàåò êàæäàÿ õâîðàÿ îâöà. À ïàñòóõ åå, àñêåòè÷åñêèé
 ñâÿùåííèê, ãîâîðèò åé: «Ïîèñòèíå, îâöà ìîÿ! êòî-òî äîëæåí áûòü âèíîâíûì â
 ýòîì: íî ýòîò êòî-òî åñòü òû ñàìà, òû ñàìà è âèíîâíà â ýòîì — òû ñàìà òîëüêî
 è âèíîâíà â ñåáå!»… Ýòî ñêàçàíî äîñòàòî÷íî ñìåëî, äîñòàòî÷íî ëæèâî: íî
 îäíî ïî êðàéíåé ìåðå äîñòèãíóòî ýòèì, ÿ ãîâîðèë óæå, — ïåðåîðèåíòèðîâêà
 ressentiment.
 16
 ×èòàòåëü óæå äîãàäûâàåòñÿ, íà ÷òî, ñîãëàñíî ìîåìó ïðåäñòàâëåíèþ,
 ìèíèìóì ïîêóñèëñÿ âðà÷óþùèé èíñòèíêò æèçíè â ðîëè àñêåòè÷åñêîãî ñâÿùåííèêà è
 ê ÷åìó ïîíàäîáèëàñü åìó âðåìåííàÿ òèðàíèÿ òàêèõ ïàðàäîêñàëüíûõ è
 ïàðàëîãè÷åñêèõ ïîíÿòèé, êàê «âèíà», «ãðåõ», «ãðåõîâíîñòü», «ïàãóáà»,
 «îñóæäåíèå»: ê òîìó, ÷òîáû äî èçâåñòíîé ñòåïåíè îáåçâðåäèòü áîëüíûõ,
 óíè÷òîæèòü íåèñöåëèìûõ èõ ñîáñòâåííûìè ðóêàìè, ñòðîãî îðèåíòèðîâàòü íå ñòîëü
 óæ áåçíàäåæíûõ íà ñàìèõ ñåáÿ, îáðàòèòü âñïÿòü íàïðàâëåíèå èõ ressentiment
 («Åäèíîå íà ïîòðåáó» — ) è òàêèì îáðàçîì èñïîëüçîâàòü äóðíûå èíñòèíêòû âñåõ
 ñòðàæäóùèõ â öåëÿõ ñàìîäèñöèïëèíèðîâàíèÿ, ñàìîêîíòðîëèðîâàíèÿ,
 ñàìîïðåîäîëåíèÿ. Ñîâåðøåííî î÷åâèäíî, ÷òî ïðè òàêîãî ðîäà «ìåäèêàöèè»,
 ïðîñòîé àôôåêòîòåðàïèè, íå ìîæåò áûòü è ðå÷è î äåéñòâèòåëüíîì èñöåëåíèè
 áîëüíûõ â ôèçèîëîãè÷åñêîì ñìûñëå; áûëî áû íåïîçâîëèòåëüíî äàæå óòâåðæäàòü,
 ÷òî â íàìåðåíèÿ è âèäû èíñòèíêòà æèçíè âîîáùå âõîäèëî çäåñü èñöåëåíèå.
 Ñâîåãî ðîäà ñòîëïëåíèå è îðãàíèçàöèÿ áîëüíûõ, ñ îäíîé ñòîðîíû ( — ñëîâî
 «öåðêîâü» åñòü ïîïóëÿðíåéøåå íàèìåíîâàíèå ýòîãî), ñâîåãî ðîäà îáåñïå÷åíèå
 êðåï÷å ñêîëî÷åííûõ, ïîëíåå îòëèòûõ ýêçåìïëÿðîâ — ñ äðóãîé, ñòàëî áûòü,
 ðàçâåðçàíèå ïðîïàñòè ìåæäó çäîðîâûì è áîëüíûì — ê ýòîìó è ñâîäèëñÿ íàäîëãî
 âåñü ôîêóñ! È ýòîãî áûëî äîñòàòî÷íî! ýòîãî áûëî áîëåå ÷åì äîñòàòî÷íî!.. (Êàê
 âèäèòå, ÿ èñõîæó â ýòîì ðàññìîòðåíèè èç íåêîé ïðåäïîñûëêè, îáîñíîâûâàòü
 êîòîðóþ ìíå âîâñå íåò íàäîáíîñòè, ïðèíèìàÿ âî âíèìàíèå ïîäîáàþùèõ ìíå
 ÷èòàòåëåé: «ãðåõîâíîñòü» â ÷åëîâåêå íå åñòü ôàêòè÷åñêàÿ íàëè÷íîñòü, ñêîðåå
 ëèøü èíòåðïðåòàöèÿ íåêîé ôàêòè÷åñêîé íàëè÷íîñòè, èìåííî, íåêîé
 ôèçèîëîãè÷åñêîé àíîìàëèè, ãäå ýòà ïîñëåäíÿÿ ðàññìàòðèâàåòñÿ â
 ìîðàëüíî-ðåëèãèîçíîé ïåðñïåêòèâå, íè ê ÷åìó óæå íàñ íå îáÿçûâàþùåé. — Òåì,
 ÷òî íåêòî ÷óâñòâóåò ñåáÿ «âèíîâíûì», «ãðåøíûì», âîâñå åùå íå äîêàçàíî, ÷òî
 îí âïðàâå ÷óâñòâîâàòü ñåáÿ òàê; ñòîëü æå ìàëî íåêòî îêàçûâàåòñÿ çäîðîâûì
 îòòîãî ëèøü, ÷òî ÷óâñòâóåò ñåáÿ çäîðîâûì. Ñòîèò òîëüêî ïðèïîìíèòü çíàìåíèòûå
 ïðîöåññû âåäüì: òîãäà äàæå è ñàìûå ïðîíèöàòåëüíûå è ÷åëîâåêîëþáèâûå ñóäüè íå
 ñîìíåâàëèñü â òîì, ÷òî íàëèöî âèíà; íå ñîìíåâàëèñü â ýòîì è ñàìè «âåäüìû» —
 è òåì íå ìåíåå âèíà îòñóòñòâîâàëà. — Åñëè áðàòü íàçâàííóþ ïðåäïîñûëêó â
 áîëåå ðàñøèðåííîé ôîðìå: ñàìà «äóøåâíàÿ áîëü» êîòèðóåòñÿ ìíîþ âîîáùå íå êàê
 ôàêòè÷åñêàÿ íàëè÷íîñòü, à òîëüêî êàê èñòîëêîâàíèå (êàóçàëüíîå èñòîëêîâàíèå)
 âñå åùå íåáðåæíî ôîðìóëèðóåìûõ ôàêòîâ; ñòàëî áûòü, êàê íå÷òî, ÷òî âñå åùå
 öåëèêîì ïàðèò â âîçäóõå è íàó÷íî íåîáÿçàòåëüíî, — ïî ñóòè, ëèøü óïèòàííîå
 ñëîâî âìåñòî õîòÿ áû òîùåãî, êàê æåðäü, âîïðîñèòåëüíîãî çíàêà. Åñëè
 êòî-íèáóäü íå â ñèëàõ ñïðàâèòüñÿ ñ «äóøåâíîé áîëüþ», òî «äóøå» åãî, ãîâîðÿ
 ãðóáî, íåò äî ýòîãî äåëà; áîëåå âåðîÿòíî, ÷òî äî ýòîãî åñòü äåëî åãî áðþõó
 (ãðóáî ãîâîðÿ, êàê áûëî ñêàçàíî: ÷åì åùå âîâñå íå âûñêàçàíî ïîæåëàíèå áûòü è
 ãðóáî óñëûøàííûì, ãðóáî ïîíÿòûì…). Ñèëüíûé è óäàâøèéñÿ íà ñëàâó ÷åëîâåê
 ïåðåâàðèâàåò ñâîè ïåðåæèâàíèÿ (â òîì ÷èñëå äåÿíèÿ è çëîäåÿíèÿ), êàê îí
 ïåðåâàðèâàåò ñâîè îáåäû, äàæå êîãäà åìó ñëó÷èòñÿ ïðîãëîòèòü æåñòêèå êóñêè.
 Åñëè îí íå â ñîñòîÿíèè «ñïðàâèòüñÿ» ñ êàêèì-ëèáî ïåðåæèâàíèåì, òî ýòîò ðîä
 íåñâàðåíèÿ ñòîëü æå ôèçèîëîãè÷åí, êàê è òîò äðóãîé. — Ñ òàêîé òî÷êîé çðåíèÿ,
 ìåæäó íàìè áóäü ñêàçàíî, ìîæíî âñå åùå áûòü ðåøèòåëüíåéøèì ïðîòèâíèêîì
 âñÿêîãî ìàòåðèàëèçìà…)
 17
 Íî ÿâëÿåòñÿ ëè îí äåéñòâèòåëüíî âðà÷îì, ýòîò àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê? —
 Ìû óæå ïîíÿëè, ñ êàêèìè íàòÿæêàìè ïîçâîëèòåëüíî íàçûâàòü åãî âðà÷îì, ñêîëü
 áû îõîòíî ñàì îí íè ÷óâñòâîâàë ñåáÿ «ñïàñèòåëåì-èñöåëèòåëåì», ñêîëü áû
 îõîòíî íè äàâàë ïî÷èòàòü ñåáÿ çà òàêîâîãî. Îí áîðåòñÿ ëèøü ñ ñàìèì
 ñòðàäàíèåì, ñ íåóäîâîëüñòâèåì ñòðàäàþùåãî, — íå ñ åãî ïðè÷èíîþ, íå ñ
 áîëåçíüþ âîîáùå — òàêèì äîëæíî áûòü íàøå ïðèíöèïèàëüíåéøåå âîçðàæåíèå ïðîòèâ
 ñâÿùåííè÷åñêîé òåðàïèè. Íî äîñòàòî÷íî ëèøü îäíàæäû ñòàòü â ïåðñïåêòèâó,
 îäíîìó åìó âåäîìóþ è èì ñàìèì çàíèìàåìóþ, êàê óæå íå ïåðåñòàíåøü äèâèòüñÿ
 âñåìó, ÷òî ïðèâåëîñü åìó â íåé âèäåòü, èñêàòü è íàõîäèòü. Îáëåã÷åíèå
 ñòðàäàíèÿ, «óòåøåíèå» âñÿêîãî ðîäà — âîò â ÷åì îáíàðóæèâàåòñÿ åãî
 äåéñòâèòåëüíûé ãåíèé; ñ êàêîé èçîáðåòàòåëüíîñòüþ ïîíÿë îí ñâîþ çàäà÷ó
 óòåøèòåëÿ, ñ êàêîé íàõîä÷èâîñòüþ è ñìåëîñòüþ ïîäîáðàë ê íåé ñðåäñòâà! Â
 îñîáåííîñòè õðèñòèàíñòâî ìîæíî áûëî áû íàçâàòü âåëèêîé ñîêðîâèùíèöåé
 îñòðîóìíåéøèõ óòåøèòåëüíûõ ñðåäñòâ, ñòîëüêî âñåãî óñëàæäàþùåãî, ñìÿã÷àþùåãî,
 íàðêîòèçèðóþùåãî íàêîïëåíî â íåì, ñòîëüêî îïàñíåéøèõ è îòâàæíåéøèõ óñèëèé
 çàòðà÷åíî äëÿ ýòîé öåëè, ñòîëü òîíêî, ñòîëü óòîí÷åííî, ñòîëü ïî-þæíîìó
 óòîí÷åííî, áûëî, â ÷àñòíîñòè, óãàäàíî èì, êàêèìè ñòèìóëèðóþùèìè àôôåêòàìè
 ìîæåò áûòü õîòÿ áû íà âðåìÿ îñèëåíà ãëóáîêàÿ äåïðåññèÿ, ñâèíöîâàÿ óñòàëîñòü,
 ÷åðíàÿ ñêîðáü ôèçèîëîãè÷åñêè çàòîðìîæåííûõ ñóùåñòâ. Èáî, ãîâîðÿ âîîáùå: âî
 âñåõ âåëèêèõ ðåëèãèÿõ äåëî ãëàâíûì îáðàçîì øëî î áîðüáå ñ íåêîåãî ðîäà
 óñòàëîñòüþ è òÿæåñòüþ, íîñèâøèìè ýïèäåìè÷åñêèé õàðàêòåð. Ìîæíî çàâåäîìî
 ñ÷åñòü âåðîÿòíûì, ÷òî âðåìÿ îò âðåìåíè â îïðåäåëåííûõ î÷àãàõ çåìíîãî øàðà
 øèðîêèìè ìàññàìè äîëæíî ïî÷òè íåïðåìåííî îâëàäåâàòü ÷óâñòâî ôèçèîëîãè÷åñêîé
 çàòîðìîæåííîñòè, êîòîðîå, îäíàêî, ïî íåäîñòàòêó çíàíèé â ýòîé îáëàñòè íå
 îñîçíàåòñÿ òàêîâûì, òàê ÷òî åãî «ïðè÷èíà» è óñòðàíåíèå ìîãóò îêàçàòüñÿ â
 âåäåíèè ëèøü ïñèõîëîãè÷åñêè-ìîðàëüíîãî ïîèñêà è èñïûòàíèé ( — òàêîâà èìåííî
 ìîÿ ïðåäåëüíî îáùàÿ ôîðìóëà äëÿ òîãî, ÷òî ïî îáûêíîâåíèþ íàçûâàåòñÿ
 «ðåëèãèåé»). Íàçâàííîå ÷óâñòâî çàòîðìîæåííîñòè ìîæåò áûòü ñàìîãî ðàçëè÷íîãî
 ïðîèñõîæäåíèÿ: ñêàæåì, ñëåäñòâèåì ñêðåùèâàíèÿ ñëèøêîì ÷óæåðîäíûõ ðàñ (èëè
 ñîñëîâèé — ñîñëîâèÿ âûðàæàþò âñåãäà òàêæå è ðàçëè÷èÿ, êàñàþùèåñÿ
 ïðîèñõîæäåíèÿ è ðàñ: åâðîïåéñêàÿ «ìèðîâàÿ ñêîðáü», «ïåññèìèçì»
 äåâÿòíàäöàòîãî ñòîëåòèÿ ïî ñóùåñòâó åñòü ñëåäñòâèå àáñóðäíî-âíåçàïíîãî
 ñìåøåíèÿ ñîñëîâèé); èëè ðåçóëüòàòîì îøèáî÷íîé ýìèãðàöèè — ðàñà, î÷óòèâøàÿñÿ
 â êëèìàòå, äëÿ êîòîðîãî åé íåäîñòàåò àêêîìîäàöèîííîé ñèëû (ñëó÷àé èíäóñîâ â
 Èíäèè); èëè ïîñëåäåéñòâèåì ñòàðîñòè è óòîìëåíèÿ ðàñû (ïàðèæñêèé ïåññèìèçì ñ
 1850 ãîäà); èëè ëîæíîé äèåòû (àëêîãîëèçì Ñðåäíèõ âåêîâ, âçäîð vegetarians,
 îïèðàþùèõñÿ êàê-íèêàê íà àâòîðèòåò øåêñïèðîâñêîãî ðûöàðÿ Êðèñòîôà); èëè
 çàðàæåíèÿ êðîâè, ìàëÿðèè, ñèôèëèñà è òîìó ïîäîáíûõ âåùåé (íåìåöêàÿ äåïðåññèÿ
 ïîñëå Òðèäöàòèëåòíåé âîéíû, çàðàçèâøàÿ ïîëîâèíó Ãåðìàíèè äóðíûìè áîëåçíÿìè è
 ïîäãîòîâèâøàÿ òåì ñàìûì ïî÷âó äëÿ íåìåöêîãî ëàêåéñòâà, íåìåöêîãî ìàëîäóøèÿ).
  êàæäîì òàêîì ñëó÷àå äåëàåòñÿ âñÿêèé ðàç ãðàíäèîçíàÿ ïîïûòêà áîðüáû ñ
 ÷óâñòâîì íåäîâîëüñòâà; ñïðàâèìñÿ âêðàòöå î åå âàæíåéøèõ ïðèåìàõ è ôîðìàõ. (ß
 îïóñêàþ çäåñü ïî ïîíÿòíûì ïðè÷èíàì ñîáñòâåííî ôèëîñîôñêóþ áîðüáó ñ ÷óâñòâîì
 íåäîâîëüñòâà, êîòîðàÿ, êàê ïðàâèëî, âñåãäà ïðîòåêàåò îäíîâðåìåííî ñ
 íàçâàííîé è ñáîêó ïðèïåêà, — îíà äîñòàòî÷íî èíòåðåñíà, íî ñëèøêîì àáñóðäíà,
 ñëèøêîì ïðàêòè÷åñêè áåçðàçëè÷íà, ñëèøêîì ïàóòèííà è ïóñòÿ÷íà, êîãäà, ñêàæåì,
 äîëæíî áûòü äîêàçàíî, ÷òî áîëü åñòü çàáëóæäåíèå, è äëÿ ýòîãî áåðåòñÿ íàèâíàÿ
 ïðåäïîñûëêà, ÷òî áîëü, ðàç óæ â íåé îïîçíàëè îøèáêó, äîëæíà-äå èñ÷åçíóòü —
 íî âîò æå! åé è â ãîëîâó íå ïðèõîäèò èñ÷åçíóòü…) Ñ òåì äîìèíèðóþùèì
 íåäîâîëüñòâîì áîðþòñÿ, âî-ïåðâûõ, ñðåäñòâàìè, ñîêðàùàþùèìè äî ñàìîãî íèçêîãî
 ìèíèìóìà ÷óâñòâî æèçíè âîîáùå. Íèêàêîé, íàñêîëüêî ýòî âîçìîæíî, âîëè,
 íèêàêèõ âîîáùå æåëàíèé; èçáåãàòü âñåãî, ÷òî ïðèâîäèò ê àôôåêòó, ÷òî
 âûðàáàòûâàåò «êðîâü» (íå óïîòðåáëÿòü â ïèùó ñîëè: ãèãèåíà ôàêèðà); íå
 ëþáèòü; íå íåíàâèäåòü; íåâîçìóòèìîñòü; íå ìñòèòü çà ñåáÿ; íå îáîãàùàòüñÿ; íå
 ðàáîòàòü; íèùåíñòâîâàòü; ïî âîçìîæíîñòè íèêàêîé æåíùèíû èëè êàê ìîæíî ìåíüøå
 æåíùèíû; â äóõîâíîì ïëàíå ïðèíöèï Ïàñêàëÿ: «il faut s’abetir». Ðåçóëüòàò,
 âûðàæàÿñü ìîðàëüíî-ïñèõîëîãè÷åñêè, — «îáåçëè÷åíèå», «èæå âî ñâÿòûõ»;
 âûðàæàÿñü ôèçèîëîãè÷åñêè: ãèïíîòèçèðîâàíèå — ïîïûòêà ñêîëîòèòü äëÿ ÷åëîâåêà
 íå÷òî âðîäå òîãî, ÷åì ÿâëÿåòñÿ çèìíÿÿ ñïÿ÷êà äëÿ íåêîòîðûõ æèâîòíûõ âèäîâ è
 ëåòíÿÿ ñïÿ÷êà äëÿ ìíîãèõ òðîïè÷åñêèõ ðàñòåíèé, íåêèé ìèíèìóì ïîòðåáëåíèÿ
 âåùåñòâ è îáìåíà âåùåñòâ, ïðè êîòîðîì æèçíü åäâà òåïëèòñÿ, íå äîõîäÿ
 ñîáñòâåííî äî ñîçíàíèÿ. Äëÿ ýòîé öåëè áûëî ïóùåíî â õîä ïîðàçèòåëüíîå
 êîëè÷åñòâî ÷åëîâå÷åñêîé ýíåðãèè — òî÷íî ëè ïîïóñòó?.. ×òî íàçâàííûì
 sportsmen «ñâÿòîñòè», êîòîðûìè èçîáèëóþò âñå âðåìåíà è ïî÷òè âñå íàðîäû,
 äåéñòâèòåëüíî óäàëîñü èçáàâèòüñÿ îò òîãî, ñ ÷åì îíè áîðîëèñü ïóòåì ñòîëü
 æåñòêîãî training, — â ýòîì íèñêîëüêî íåëüçÿ ñîìíåâàòüñÿ: â áåñ÷èñëåííûõ
 ñëó÷àÿõ îíè è â ñàìîì äåëå îòäåëûâàëèñü îò òîé ãëóáîêîé ôèçèîëîãè÷åñêîé
 äåïðåññèè ñ ïîìîùüþ ñâîåé ñèñòåìû ãèïíîòèçèðóþùèõ ñðåäñòâ; îòòîãî-òî èõ
 ìåòîäèêà è îòíîñèòñÿ ê ÷èñëó íàèáîëåå îáùèõ ýòíîëîãè÷åñêèõ ôàêòîâ. Ðàâíûì
 îáðàçîì íåäîïóñòèìî ïðè÷èñëÿòü óæå ñàìî ïî ñåáå òàêîå íàìåðåíèå âçÿòü
 èçìîðîì ïëîòü è ïëîòñêèå ñòðàñòè ê ñèìïòîìàì óìîïîìåøàòåëüñòâà (êàê ýòî
 ñîèçâîëèò äåëàòü íåîòåñàííàÿ ïîðîäà æðóùèõ ðîñòáèôû «âîëüíîäóìöåâ» è þíêåðîâ
 Êðèñòîôîâ). Íî òåì äîñòîâåðíåå, ÷òî îíî îêàçûâàåòñÿ, ìîæåò îêàçàòüñÿ ïóòåì
 êî âñÿêîãî ðîäà äóøåâíûì ðàññòðîéñòâàì, ñêàæåì ê «èëëþìèíàöèÿì», êàê ó
 èñèõàñòîâ íà Àôîíñêîé ãîðå, ê ñëóõîâûì è çðèòåëüíûì ãàëëþöèíàöèÿì, ê
 ñëàäîñòðàñòíûì èçëèÿíèÿì è ýêñòàçàì ÷óâñòâåííîñòè (èñòîðèÿ ñâÿòîé Òåðåçû).
 Òîëêîâàíèå ýòèõ ñîñòîÿíèé ñî ñòîðîíû ñàìèõ îäåðæèìûõ áûëî âñåãäà,
 ðàçóìååòñÿ, â âûñøåé ñòåïåíè ýêçàëüòèðîâàííî-ôàëüøèâûì: íå ñëåäóåò ëèøü
 ïðåíåáðåãàòü òîíîì óáåæäåííåéøåé áëàãîäàðíîñòè, êîòîðûé âûçâó÷èâàåòñÿ óæå â
 ñàìîé âîëå ê òàêîãî ðîäà èíòåðïðåòàöèÿì. Âûñøåå ñîñòîÿíèå, ñàìî èçáàâëåíèå,
 òîò äîñòèãíóòûé íàêîíåö îáùèé ãèïíîç è òèøèíà êîòèðóþòñÿ èìè âñåãäà êàê
 äîâëåþùàÿ ñåáå òàéíà, âûðàæåíèå êîòîðîé íåïîäâëàñòíî äàæå è ñàìûì âûñîêèì
 ñèìâîëàì, êàê íåêàÿ ðåïàòðèàöèÿ â ñóùíîñòü âåùåé, êàê îñâîáîæäåíèå îò
 âñÿ÷åñêèõ èëëþçèé, êàê «çíàíèå», êàê «èñòèíà», êàê «áûòèå», êàê ðàçðåøåíèå
 îò êàæäîé öåëè, êàæäîãî æåëàíèÿ, êàæäîãî äåÿíèÿ, êàê íåêîå ïî òó ñòîðîíó, â
 òîì ÷èñëå è äîáðà è çëà. «Äîáðîå è çëîå, — ãîâîðèò áóääèñò, — ðàâíî îêîâû:
 òîò, êòî äîñòèã ñîâåðøåíñòâà, ðàâíî ãîñïîäèí íàä îáîèìè»; «ñîäåÿííîå è
 íåñîäåÿííîå, — ãîâîðèò àäåïò Âåäàíòû, — íå ïðè÷èíÿþò åìó áîëè; äîáðîå è çëîå
 ñòðÿõèâàåò îí ñ ñåáÿ, òî÷íî ìóäðåö; öàðñòâà åãî íå îìðà÷àåò óæå íè îäèí
 ïîñòóïîê; íàä äîáðûì è çëûì ðàâíî âîçâûñèëñÿ îí» — ñòàëî áûòü, âïîëíå
 èíäèéñêîå âîççðåíèå, îäèíàêîâî áðàìàíè÷åñêîå è áóääèñòñêîå. (Íè â èíäèéñêîì,
 íè â õðèñòèàíñêîì îáðàçå ìûñëåé ýòî «èçáàâëåíèå» íå ñ÷èòàåòñÿ äîñòèæèìûì
 ïóòåì äîáðîäåòåëè, ïóòåì ìîðàëüíîãî ðàçâèòèÿ, êàê áû âûñîêî íè ñòàâèëàñü èìè
 ãèïíîòèçèðóþùàÿ çíà÷èìîñòü äîáðîäåòåëè, — ýòî ñëåäóåò òâåðäî óñâîèòü —
 âïðî÷åì, òàêîâî ïîïðîñòó ôàêòè÷åñêîå ïîëîæåíèå âåùåé. Ìîæíî, ïîæàëóé,
 óñìîòðåòü çäåñü îòëè÷íûé ñêîëîê ðåàëèçìà, ïðèñóùåãî òðåì âåëè÷àéøèì, âî âñåì
 îñòàëüíîì ñòîëü îñíîâàòåëüíî ïðîïèòàâøèìñÿ ìîðàëüþ ðåëèãèÿì: êàê ðàç ïî ýòîé
 ÷àñòè îíè îñòàâàëèñü ïðàâäèâûìè. «Äëÿ çíàþùåãî íåò îáÿçàííîñòè»…
 «Ñòÿæàíèåì äîáðîäåòåëåé íå îñóùåñòâëÿåòñÿ èçáàâëåíèå: èáî îíî â ñëèÿíèè ñ
 íåñïîñîáíûì óìíîæàòü ñîâåðøåíñòâà Áðàõìàíîì; ñòîëü æå ìàëî è óñòðàíåíèåì
 íåäîñòàòêîâ: èáî Áðàõìàí, ñëèÿíèå ñ êîòîðûì è åñòü èçáàâëåíèå, èçâå÷íî ÷èñò»
 — ýòî îòðûâêè èç êîììåíòàðèÿ ê Øàíêàðå, öèòèðóåìûå ïåðâûì äåéñòâèòåëüíûì
 çíàòîêîì èíäèéñêîé ôèëîñîôèè â Åâðîïå, ìîèì äðóãîì Ïàóëåì Äåéññåíîì.) Ìû,
 ñòàëî áûòü, íàìåðåíû âîçäàòü äîëæíîå «èçáàâëåíèþ» â âåëèêèõ ðåëèãèÿõ; â
 îòìåñòêó çà ýòî áóäåò òðóäíîâàòî ñîõðàíÿòü ñåðüåçíîñòü ïðè îöåíêå ãëóáîêîãî
 ñíà, êàêîâàÿ ñâîéñòâåííà ýòèì óñòàâøèì îò æèçíè, óñòàâøèì äàæå ñíîâèäåòü
 ëþäÿì, — ãëóáîêîãî ñíà, îêàçûâàþùåãîñÿ óæå ïîãðóæåíèåì â Áðàõìàíà,
 äîñòèãíóòîé unio mystica ñ Áîãîì. «Êîãäà îí íàêîíåö ïîëíîñòüþ ïîãðóçèòñÿ â
 ñîí, — ñêàçàíî îá ýòîì â äðåâíåéøåì è ïî÷òåííåéøåì «ïèñàíèè», — è äîñòèãíåò
 ñîâåðøåííîãî ïîêîÿ, íå íàðóøàåìîãî íèêàêèìè âèäåíèÿìè, òîãäà, î
 Âûñîêî÷òèìûé, îí ñîåäèíèëñÿ ñ Ñóùèì, ïðîíèê â ñàìîãî ñåáÿ — îáúÿòûé
 óïîäîáëåííûì ïîçíàíèþ Ñîáîþ, îí íå ñîçíàåò óæå íè âíåøíåãî, íè âíóòðåííåãî.
 Íå ïåðåõîäÿò ýòîãî ìîñòà íè äåíü, íè íî÷ü, íè ãîäû, íè ñìåðòü, íè æèçíü, íè
 äîáðîå, íè çëîå äåÿíèå». «Â ãëóáîêîì ñíå, — ãîâîðÿò åùå âåðóþùèå ýòîé
 ãëóáî÷àéøåé èç òðåõ âåëèêèõ ðåëèãèé, — äóøà âîçíîñèòñÿ íàä òåëîì, ïðîíèêàåò
 â âûñî÷àéøèé ñâåò è âûñòóïàåò âñëåäñòâèå ýòîãî â ïðèñóùåì åé âèäå; òóò îíà
 ïðåäñòàåò ñàìà âûñî÷àéøèì äóõîì, ÷òî ñêèòàåòñÿ, øóòÿ, èãðàþ÷è è ðàçâëåêàÿñü,
 áóäü òî ñ æåíùèíàìè, èëè ñ êîëåñíèöàìè, èëè ñ äðóçüÿìè; òóò îíà è íå
 âñïîìèíàåò óæå îá ýòîì ïðèäàòêå òåëà, â êîòîðûé âïðÿæåíà prana (äûõàíèå
 æèçíè), òî÷íî âüþ÷íîå æèâîòíîå â òà÷êó». Òåì íå ìåíåå ìû íàìåðåíû è çäåñü,
 êàê è â ñëó÷àå «èçáàâëåíèÿ», èìåòü â âèäó, ÷òî, ïðè âñåé ïûøíîñòè âîñòî÷íîãî
 ïðåóâåëè÷åíèÿ, ýòèì â ñóùíîñòè âûðàæåíà òà æå îöåíêà, êàêîâàÿ áûëà ïðèñóùà
 ÿñíîìó, òðåçâîìó, ïî-ãðå÷åñêè òðåçâîìó, íî ñòðàäàþùåìó Ýïèêóðó:
 ãèïíîòè÷åñêîå îùóùåíèå Íè÷òî, ïîêîé ãëóáî÷àéøåãî ñíà, êîðî÷å,
 áåçáîëåçíåííîñòü — óæå îäíî ýòî ìîæåò ïðèíèìàòüñÿ ñòðàæäóùèìè è âêîíåö
 ðàçî÷àðîâàííûìè ëþäüìè çà âûñøåå áëàãî, çà íå÷òî áåñöåííîå, îäíî ýòî äîëæíî
 îöåíèâàòüñÿ èìè ïîëîæèòåëüíî, îùóùàòüñÿ êàê ñàìî ïîëîæèòåëüíîå. (Ïî òîé æå
 ëîãèêå ÷óâñòâà Íè÷òî âî âñåõ ïåññèìèñòè÷åñêèõ ðåëèãèÿõ íàçûâàåòñÿ Áîãîì.)
 18
 Ãîðàçäî ÷àùå, ÷åì òàêîå ãèïíîòè÷åñêîå îáùåå ïðèòóïëåíèå
 ÷óâñòâèòåëüíîñòè, âîñïðèèì÷èâîñòè ê áîëè, êîòîðîå ïðåäïîëàãàåò óæå áîëåå
 ðåäêèå ñèëû, ïðåæäå âñåãî ìóæåñòâî, ïðåçðåíèå ê òîëêàì, «èíòåëëåêòóàëüíûé
 ñòîèöèçì», — ïðîòèâ äåïðåññèâíûõ ñîñòîÿíèé ïðèìåíÿåòñÿ èíîé training, âî
 âñÿêîì ñëó÷àå ëåã÷å äàþùèéñÿ: ìàøèíàëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü. ×òî åþ â
 çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè îáëåã÷àåòñÿ þäîëü ñóùåñòâîâàíèÿ, âíå âñÿêîãî ñîìíåíèÿ:
 ýòîò ôàêò íûí÷å â íåñêîëüêî ïîñòûäíîì ñìûñëå íàçûâàþò «áëàãîñëîâåíèåì
 òðóäà». Îáëåã÷åíèå ñîñòîèò â òîì, ÷òî èíòåðåñ ñòðàæäóùåãî ñóùåñòâåííî
 îòâëåêàåòñÿ îò ñòðàäàíèÿ, — ÷òî ñîçíàíèå íåïðåñòàííî çàíÿòî äåéñòâèÿìè è,
 ñëåäîâàòåëüíî, íå â ñîñòîÿíèè óäåëèòü õîòü ñêîëüêî-íèáóäü çàìåòíîãî ìåñòà
 ñòðàäàíèþ: èáî îíà òåñíà, ýòà êàìåðà ÷åëîâå÷åñêîãî ñîçíàíèÿ! Ìàøèíàëüíàÿ
 äåÿòåëüíîñòü è âñå, ÷òî îòíîñèòñÿ ê íåé, êàê-òî: àáñîëþòíàÿ ðåãóëÿðíîñòü,
 ïóíêòóàëüíîå àâòîìàòè÷åñêîå ïîñëóøàíèå, åäèíîæäû è íàâñåãäà àäàïòèðîâàííûé
 îáðàç æèçíè, çàïîëíåíèå âðåìåíè, íåêîòîðîãî ðîäà ðàçðåøåíèå íà «áåçëè÷èå»,
 íà ñàìîçàáâåíèå, íà «incuria sui», äàæå êóëüòèâàöèÿ èõ — êàê îñíîâàòåëüíî,
 êàê òîíêî ñóìåë àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê âîñïîëüçîâàòüñÿ ýòèì â áîðüáå ñ
 áîëüþ! Êîãäà åìó ïîïàäàëèñü â îñîáåííîñòè ïàöèåíòû èç íèçøèõ ñîñëîâèé,
 íåâîëüíèêè èëè çàêëþ÷åííûå (ëèáî æåíùèíû, êîòîðûå âåäü ÷àùå âñåãî ÿâëÿþòñÿ
 òåì è äðóãèì îäíîâðåìåííî, íåâîëüíèêàìè è çàêëþ÷åííûìè), òî çäåñü
 òðåáîâàëîñü íå áîëüøå, êàê ïóñòÿ÷íîå èñêóññòâî ïåðåèìåíîâàíèÿ è ïåðåêðåùåíèÿ
 íåíàâèñòíûõ âåùåé, äàáû îíè ïðåäñòàâàëè âïðåäü íåêèì áëàãîäåÿíèåì è
 îòíîñèòåëüíûì ñ÷àñòüåì, — íåäîâîëüñòâî ðàáà ñâîåé ó÷àñòüþ âî âñÿêîì ñëó÷àå
 áûëî èçîáðåòåíî íå ñâÿùåííèêàìè. — Åùå áîëåå ïî÷òåííûì ñðåäñòâîì â áîðüáå ñ
 äåïðåññèåé îêàçûâàåòñÿ ïðåäïèñàíèå êðîõîòíûõ äîç ðàäîñòè, êîòîðàÿ ëåãêî
 äîñòóïíà è ìîæåò áûòü âçÿòà çà ïðàâèëî; ýòèì ðåöåïòîì ÷àñòî ïîëüçóþòñÿ â
 ñâÿçè ñ òîëüêî ÷òî îãîâîðåííûì. Íàèáîëåå ÷àñòîé ôîðìîé òàêîãî ðîäà
 âðà÷åáíîãî ïðåäïèñàíèÿ ðàäîñòè ÿâëÿåòñÿ ðàäîñòü ïðè÷èíåíèÿ ðàäîñòè (÷åðåç
 áëàãîäåÿíèÿ, îäàðèâàíèÿ, ïîäñïîðüå, ïîìîùü, óâåùåâàíèÿ, óòåøåíèå, ïîõâàëó,
 ïîîùðåíèå); ïðåäïèñûâàÿ «ëþáîâü ê áëèæíåìó», àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê
 ïðåäïèñûâàåò ýòèì â ñóùíîñòè âîçáóæäàþùåå ñðåäñòâî ñèëüíåéøåìó,
 æèçíåóòâåðäèòåëüíîìó èíñòèíêòó, õîòÿ è â êðàéíå îñòîðîæíîé äîçèðîâêå, —
 èíñòèíêòó âîëè ê âëàñòè. Ñ÷àñòüå «íè÷òîæíåéøåãî ïðåâîñõîäñòâà», äîñòàâëÿåìîå
 âñÿ÷åñêèì áëàãîäåÿíèåì, óìåíèåì áûòü ïîëåçíûì, íóæíûì, ïðåäóïðåäèòåëüíûì,
 ñëóæèò íåèñ÷åðïàåìûì ñðåäñòâîì óòåøåíèÿ, êîòîðûì ïî îáûêíîâåíèþ ïîëüçóþòñÿ
 ôèçèîëîãè÷åñêè-çàòîðìîæåííûå ñóùåñòâà, äîïóñòèâ, ÷òî îíè õîðîøî
 ïðîèíñòðóêòèðîâàíû íà ñåé ñ÷åò: â îáðàòíîì ñëó÷àå îíè íàíîñÿò âðåä äðóã
 äðóãó, íå ïåðåñòàâàÿ, ðàçóìååòñÿ, ïîä÷èíÿòüñÿ òîìó æå êîðåííîìó èíñòèíêòó.
 Èùà íà÷àòêè õðèñòèàíñòâà â ðèìñêîì ìèðå, íàòàëêèâàåøüñÿ íà îáùèíû
 âçàèìîïîìîùè, îáùèíû áåäíûõ, áîëüíûõ, ïîãðåáàëüíûå îáùèíû, ïðîèçðîñøèå â
 ñàìûõ íèçøèõ ïîäïî÷âåííûõ ñëîÿõ òîãäàøíåãî îáùåñòâà, ãäå ñîçíàòåëüíî
 êóëüòèâèðîâàëîñü òî îñíîâíîå ñðåäñòâî ïðîòèâ äåïðåññèè, ìàëåíüêàÿ ðàäîñòü,
 ðàäîñòü âçàèìíîé áëàãîòâîðèòåëüíîñòè, — äîëæíî áûòü, òîãäà ýòî ïðåäñòàâàëî
 ÷åì-òî íîâûì, êàêèì-òî íàñòîÿùèì îòêðûòèåì?  ñïðîâîöèðîâàííîé òàêèì îáðàçîì
 «âîëå ê âçàèìíîñòè», ê ôîðìèðîâàíèþ ñòàäà, ê «îáùèíå», ê «òðàïåçíè÷àíüþ»
 äîëæíà áûëà ñíîâà è áîëåå ýíåðãè÷íî ïðîðâàòüñÿ íàðóæó âîçáóæäåííàÿ ýòèì,
 õîòÿ è â ìèíèìàëüíîé ñòåïåíè, âîëÿ ê âëàñòè: â áîðüáå ñ äåïðåññèåé
 ôîðìèðîâàíèå ñòàäà çíàìåíóåò ñóùåñòâåííûé øàã âïåðåä è ïîáåäó. Ñ ðîñòîì
 îáùèíû íàáëþäàåòñÿ óñèëåíèå íîâîãî èíòåðåñà è ó îòäåëüíîãî èíäèâèäà —
 èíòåðåñà, êîòîðûé äîâîëüíî ÷àñòî îòðûâàåò åãî îò íàèáîëåå ñîêðîâåííûõ î÷àãîâ
 åãî óíûíèÿ, îò åãî íåïðèÿçíè ê ñåáå («despectio sui» Ãåéëèíêñà). Âñå
 áîëüíûå, õâîðûå, òùàñü îòðÿõíóòü ñ ñåáÿ ãëóõîå íåäîâîëüñòâî è îùóùåíèå
 ñëàáîñòè, èíñòèíêòèâíî ñòðåìÿòñÿ ê ñòàäíîé îðãàíèçàöèè: àñêåòè÷åñêèé
 ñâÿùåííèê óãàäûâàåò ýòîò èíñòèíêò è ïîòàêàåò åìó; âñþäó, ãäå åñòü ñòàäà, òàì
 îíè ïîâîëåíû èíñòèíêòîì ñëàáîñòè è îðãàíèçîâàíû óìîì ñâÿùåííèêà. Èáî íå
 ñëåäóåò óïóñêàòü ýòîãî èç âèäó: ñèëüíûå ñ òàêîþ æå åñòåñòâåííîé
 íåîáõîäèìîñòüþ ñòðåìÿòñÿ äðóã îò äðóãà, êàê ñëàáûå äðóã ê äðóãó; åñëè ïåðâûå
 ñõîäÿòñÿ, òî ñëó÷àåòñÿ ýòî ëèøü â ïåðñïåêòèâå îáùåé àãðåññèâíîé àêöèè è
 îáùåãî óäîâëåòâîðåíèÿ èõ âîëè ê âëàñòè, âîïðåêè ñîâåñòè êàæäîãî èç íèõ;
 ïîñëåäíèå, íàïðîòèâ, ñïëà÷èâàþòñÿ, èñïûòûâàÿ óäîâîëüñòâèå êàê ðàç îò ýòîé
 ñïëî÷åííîñòè, — èõ èíñòèíêò ïðè ýòîì óòîëÿåòñÿ ðîâíî íàñòîëüêî, íàñêîëüêî ïî
 ñóòè ðàçäðàæàåòñÿ è âîçìóùàåòñÿ îðãàíèçàöèåé èíñòèíêò ïðèðîæäåííûõ «ãîñïîä»
 (ò. å. ÷åëîâå÷åñêîé ïîðîäû õèùíèêà-îäèíî÷êè).  îñíîâå êàæäîé îëèãàðõèè —
 âñÿ èñòîðèÿ ó÷èò ýòîìó — âñåãäà òàèòñÿ òèðàíè÷åñêàÿ ïðèõîòü; êàæäàÿ
 îëèãàðõèÿ íåïðåðûâíî ñîòðÿñàåòñÿ îò íàïðÿæåíèÿ, íåîáõîäèìîãî êàæäîìó
 âõîäÿùåìó â íåå èíäèâèäó, ÷òîáû îñòàâàòüñÿ ãîñïîäèíîì íàä ýòîé ïðèõîòüþ.
 (Òàê îáñòîÿëî, ê ïðèìåðó, ó ãðåêîâ. Ïëàòîí ñâèäåòåëüñòâóåò îá ýòîì â ñîòíå
 ìåñò, Ïëàòîí, çíàâøèé ñåáå ïîäîáíûõ — è ñàìîãî ñåáÿ…)
 19
 Ñðåäñòâà àñêåòè÷åñêîãî ñâÿùåííèêà, îïèñàííûå íàìè äî ñèõ ïîð, — îáùåå
 ïðèòóïëåíèå ÷óâñòâà æèçíè, ìàøèíàëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü, äîçèðîâàííàÿ ðàäîñòü,
 ïðåæäå âñåãî ðàäîñòü «ëþáâè ê áëèæíåìó», ñòàäíàÿ îðãàíèçàöèÿ, ïðîáóæäåíèå
 ÷óâñòâà êîëëåêòèâíîé âëàñòè, ñëåäîâàòåëüíî, çàãëóøåíèå èíäèâèäóàëüíîé äîñàäû
 ñàìîé ïî ñåáå óäîâîëüñòâèåì ïðè âèäå êîëëåêòèâíîãî ïðîöâåòàíèÿ — òàêîâû, ïî
 ñîâðåìåííîé ìåðêå, åãî íåâèííûå ñðåäñòâà â áîðüáå ñ íåäîìîãàíèåì; îáðàòèìñÿ
 òåïåðü ê áîëåå èíòåðåñíûì, «ïîâèííûì». Âî âñåõ ýòèõ ñðåäñòâàõ äåëî èäåò îá
 îäíîì: î êàêîì-òî ðàçãóëå ÷óâñòâà — ïðè èñïîëüçîâàíèè ïîñëåäíåãî â êà÷åñòâå
 ýôôåêòèâíåéøåãî îáåçáîëèâàþùåãî ñðåäñòâà ïðîòèâ òóïîé, ïàðàëèçóþùåé,
 çàòÿæíîé áîëè; îòòîãî-òî æðå÷åñêàÿ èçîáðåòàòåëüíîñòü è îêàçàëàñü ïðÿìî-òàêè
 íåèñòîùèìîé íà âûäóìêè âî âñåì, ÷òî êàñàëîñü ýòîãî îäíîãî âîïðîñà: «÷åì
 äîñòèãàåòñÿ ðàçãóë ÷óâñòâà?»… Ýòî ðåæåò ñëóõ: î÷åâèäíî, áûëî áû ãîðàçäî
 ïðèÿòíåå íà ñëóõ è, ïîæàëóé, äîñòóïíåå äëÿ óøåé, ñêàæè ÿ, ê ïðèìåðó,
 ñëåäóþùèì îáðàçîì: «àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê âñÿêèé ðàç èçâëåêàë ñåáå âûãîäó
 èç âîîäóøåâëåíèÿ, ñâîéñòâåííîãî âñåì ñèëüíûì àôôåêòàì». Íî ê ÷åìó,
 ñïðàøèâàåòñÿ, ëàñêàòü è áåç òîãî èçíåæåííûå óøè íàøèõ ñîâðåìåííûõ
 ìàìåíüêèíûõ ñûíêîâ? Ê ÷åìó áû íàì, ñ íàøåé ñòîðîíû, óñòóïàòü õîòÿ áû íà îäíó
 ïÿäü èõ ñëîâåñíè÷àþùåìó òàðòþôñòâó? Äëÿ íàñ, ïñèõîëîãîâ, ýòî áûëî áû
 òàðòþôñòâîì äåëà, íå ãîâîðÿ óæå î òîì, ÷òî íàñ òîøíèëî áû îò ýòîãî. Åñëè
 ïñèõîëîã ìîæåò íûí÷å õîòü â ÷åì-ëèáî ïðîÿâèòü ñâîé õîðîøèé âêóñ ( — äðóãèå,
 äîëæíî áûòü, ñêàçàëè áû: ÷åñòíîñòü), òî íå èíà÷å êàê ïðîòèâÿñü ïîçîðíûì
 îáðàçîì îáìîðàëåííîìó æàðãîíó, êîòîðûì, òî÷íî ñëèçüþ, îáâîëàêèâàþòñÿ
 ïîñòåïåííî âñå ñîâðåìåííûå ñóæäåíèÿ î ÷åëîâåêå è âåùàõ. Èáî íå ñëåäóåò
 îáìàíûâàòüñÿ íà ýòîò ñ÷åò: ÷òî ñîñòàâëÿåò õàðàêòåðíåéøèé ïðèçíàê ñîâðåìåííûõ
 äóø, ñîâðåìåííûõ êíèã, òàê ýòî íå ëîæü, à çàÿäëàÿ íåâèííîñòü â
 ìîðàëèçèðóþùåé èçîëãàííîñòè. Ðàçîáëà÷àòü ýòó «íåâèííîñòü» íà êàæäîì øàãó —
 òàêîâ, äîëæíî áûòü, íàèáîëåå îòòàëêèâàþùèé ïëàñò íàøåé ðàáîòû, âñåé ýòîé
 äàëåêî íå áëàãîíàäåæíîé ðàáîòû, êîòîðóþ íûí÷å áåðåò íà ñåáÿ ïñèõîëîã; ïëàñò
 íàøåé âåëèêîé îïàñíîñòè — ïóòü, âåäóùèé, äîëæíî áûòü, íàñ ñàìèõ ê âåëèêîìó
 îòâðàùåíèþ… ß íå ñîìíåâàþñü, íà ÷òî åäèíñòâåííî ïðèãîäèëèñü áû, ìîãëè áû
 ïðèãîäèòüñÿ ñîâðåìåííûå êíèãè (äîïóñòèâ, ÷òî íà èõ äîëþ âûïàäåò äîëãèé âåê,
 ÷åãî, ïðàâäà, íåò ïðè÷èí îïàñàòüñÿ, è äîïóñòèâ ðàâíûì îáðàçîì, ÷òî íåêîãäà
 ïîÿâèòñÿ ïîòîìñòâî ñ áîëåå ñòðîãèì, áîëåå ñóðîâûì, áîëåå çäîðîâûì âêóñîì) —
 íà ÷òî ìîãëî áû ïðèãîäèòüñÿ ýòîìó ïîòîìñòâó âñå ñîâðåìåííîå âîîáùå: íà
 ðâîòíûå ñðåäñòâà — è èìåííî â ñèëó ñâîåé ìîðàëüíîé ïîäñëàùåííîñòè è
 ëæèâîñòè, ñâîåãî èíòèìíåéøåãî ôåìèíèçìà, êîòîðûé îõîòíî èìåíóåò ñåáÿ
 «èäåàëèçìîì» è âî âñÿêîì ñëó÷àå ñ÷èòàåò ñåáÿ òàêîâûì. Íàøè íûíåøíèå
 îáðàçîâàííûå, íàøè «äîáðûå» íå ëãóò — ýòî ïðàâäà; íî ýòî íå äåëàåò èì ÷åñòè!
 Íàñòîÿùàÿ ëîæü, ëîæü äîïîäëèííàÿ, ýíåðãè÷íàÿ, «÷åñòíàÿ» (î öåííîñòè êîòîðîé
 ïîñëóøàòü áû âàì Ïëàòîíà) áûëà áû äëÿ íèõ ÷åì-òî ÷åðåñ÷óð ñòðîãèì, ÷åðåñ÷óð
 êðåïêèì; îíà ïîòðåáîâàëà áû îò íèõ òîãî, ÷åãî òðåáîâàòü îò íèõ íåëüçÿ:
 îòêðûòü ãëàçà íà ñàìèõ ñåáÿ, íàó÷èòüñÿ îòëè÷àòü «èñòèííîå» îò «ëîæíîãî» â
 ñàìèõ ñåáå. Èì ê ëèöó ëèøü áåñ÷åñòíàÿ ëîæü; âñå, ÷òî íûí÷å îùóùàåò ñåáÿ
 «äîáðûì ÷åëîâåêîì», ñîâåðøåííî íåñïîñîáíî îòíîñèòüñÿ ê êàêîé-ëèáî âåùè
 èíà÷å, ÷åì áåñ÷åñòíî-èçîëãàâøèñü, áåçäîííî-èçîëãàâøèñü, íî è â òî æå âðåìÿ
 íåâèííî-èçîëãàâøèñü, ÷èñòîñåðäå÷íî-èçîëãàâøèñü, ãîëóáîãëàçî-èçîëãàâøèñü,
 äîáðîïîðÿäî÷íî-èçîëãàâøèñü. Ýòè «äîáðûå ëþäè» — âñå îíè èçìîðàëèëèñü íûí÷å
 äîòëà è íàâåê îñðàìèëèñü ïî ÷àñòè ÷åñòíîñòè: êòî áû èç íèõ âûäåðæàë åùå
 ïðàâäó «î ÷åëîâåêå»!.. Èëè ñòàâÿ áîëåå õâàòêèé âîïðîñ: êòî áû èç íèõ âûíåñ
 ïðàâäèâóþ áèîãðàôèþ?.. Íåñêîëüêî ïðèìåò: ëîðä Áàéðîí îñòàâèë î ñåáå ðÿä
 çàìåòîê ÷èñòî ëè÷íîãî õàðàêòåðà, íî Òîìàñ Ìóð áûë äëÿ ýòîãî «ñëèøêîì äîáð»:
 îí ñæåã áóìàãè ñâîåãî äðóãà. Òî æå ñàìîå, ãîâîðÿò, ñäåëàë äîêòîð Ãâèííåð,
 äóøåïðèêàç÷èê Øîïåíãàóýðà: èáî è Øîïåíãàóýð íàáðîñàë ÷òî-òî î ñåáå è,
 âîçìîæíî, òàêæå ïðîòèâ ñåáÿ («[ïîçíàé ñåáÿ]»). Ñìåêàëèñòûé àìåðèêàíåö Òàéåð,
 áèîãðàô Áåòõîâåíà, âäðóã ïðåðâàë ñâîþ ðàáîòó: äîéäÿ äî êàêîãî-òî ïóíêòà ýòîé
 ïî÷òåííîé è íàèâíîé æèçíè, îí íå âûäåðæàë åå áîëüøå… Ìîðàëü: êàêîé óìíûé
 ÷åëîâåê íàïèñàë áû åùå î ñåáå íûí÷å èñêðåííåå ñëîâî? — åìó ïðèøëîñü áû äëÿ
 ýòîãî âñòóïèòü â îðäåí ñâÿòîãî Ñóìàñáðîäñòâà. Íàì îáåùàþò àâòîáèîãðàôèþ
 Ðèõàðäà Âàãíåðà — êòî ñîìíåâàåòñÿ â òîì, ÷òî ýòî áóäåò óìíàÿ
 àâòîáèîãðàôèÿ?.. Âñïîìíèì åùå òîò êîìè÷åñêèé óæàñ, â êîòîðûé ïîâåðã Ãåðìàíèþ
 êàòîëè÷åñêèé ñâÿùåííèê ßíññåí ñâîèì íåïîñòèæèìî êâàäðàòíûì è ïðîñòîäóøíûì
 èçîáðàæåíèåì íåìåöêîãî äâèæåíèÿ Ðåôîðìàöèè; ÷òî ñòðÿñëîñü áû, ðàññêàæè íàì
 îäíàæäû êòî-íèáóäü îá ýòîì äâèæåíèè èíà÷å, ðàññêàæè íàì îäíàæäû íàñòîÿùèé
 ïñèõîëîã î íàñòîÿùåì Ëþòåðå, óæå íå ñ ìîðàëèñòè÷åñêîé ïðîñòîòîé ñåëüñêîãî
 ïàñòîðà, óæå íå ñî ñëàùàâîé è ðàñøàðêèâàþùåéñÿ ñòûäëèâîñòüþ ïðîòåñòàíòñêèõ
 èñòîðèêîâ, à, ñêàæåì, ñ òýíîâñêèì áåññòðàøèåì, äâèæèìûé äóøåâíîé ñèëîé, à íå
 óìíîé ïîáëàæêîé â îòíîøåíèè ñèëû?.. (Íåìöàì, êñòàòè ñêàçàòü, óäàëîñü íàêîíåö
 â äîâîëüíî èçÿùíîé ôîðìå ïðîèçâåñòè êëàññè÷åñêèé òèï íàçâàííîé ïîáëàæêè —
 îíè âïðàâå îòíåñòè ýòî íà ñâîé ñ÷åò, çà÷åñòü â ñâîþ ïîëüçó: èìåííî, â ëèöå
 èõ Ëåîïîëüäà Ðàíêå, ýòîãî ïðèðîæäåííîãî êëàññè÷åñêîãî advocatus êàæäîé causa
 fortior, ýòîãî óìíåéøåãî èç âñåõ óìíûõ «ïðèñïåøíèêîâ ôàêòà».)
 20
 Íî ìåíÿ óæå ïîíÿëè — äîñòàòî÷íîå îñíîâàíèå, íå ïðàâäà ëè, â îáùåì è
 öåëîì, ÷òîáû íàì, ïñèõîëîãàì, óäàëîñü íûí÷å èçáàâèòüñÿ îò òîëèêè íåäîâåðèÿ â
 íàø ñîáñòâåííûé àäðåñ?.. Äîëæíî áûòü, è ìû âñå åùå «ñëèøêîì äîáðû» äëÿ
 ñâîåãî ðåìåñëà, äîëæíî áûòü, è ìû âñå åùå æåðòâû, äîáû÷à, ïàöèåíòû ýòîãî
 îáìîðàëåíïîãî âêóñà ýïîõè, ñêîëü áû ìû íè ïðåçèðàëè åãî íà ñâîé ëàä, —
 äîëæíî áûòü, è â íàñ åùå âíåñåíà åãî èíôåêöèÿ. Îò ÷åãî ïðåäîñòåðåãàë-òàêè
 òîò äèïëîìàò, îáðàùàÿñü ê ñâîèì êîëëåãàì? «Ïðåæäå âñåãî, ãîñïîäà, íå áóäåì
 äîâåðÿòü íàøèì ïåðâûì äóøåâíûì äâèæåíèÿì, — ñêàçàë îí, — îíè ïî÷òè âñåãäà
 äîáðû»… Òàê ñëåäîâàëî áû íûí÷å è êàæäîìó ïñèõîëîãó îáðàòèòüñÿ ê ñâîèì
 êîëëåãàì… È âîò ìû âîçâðàùàåìñÿ ê íàøåé ïðîáëåìå, êîòîðàÿ è â ñàìîì äåëå
 òðåáóåò îò íàñ íåêîòîðîé ñòðîãîñòè, íåêîòîðîãî íåäîâåðèÿ, â îñîáåííîñòè ê
 «ïåðâûì äóøåâíûì äâèæåíèÿì». Àñêåòè÷åñêèé èäåàë íà ñëóæáå ó óìûøëåííîãî
 ðàçãóëà ÷óâñòâ — êòî âñïîìíèò ïðåäûäóùåå ðàññìîòðåíèå, òîò ïðåäâîñõèòèò óæå
 â ñóùåñòâåííîì äàëüíåéøåå èçëîæåíèå, ñæàòîå â ýòè âîñåìü ñëîâ. Âûâåñòè
 îäíàæäû ÷åëîâå÷åñêóþ äóøó èç âñåõ åå ïàçîâ, òàê ãëóáîêî îêóíóòü åå â óæàñ,
 ñòóæó, ïåêëî è âîñòîðãè, ÷òîáû îíà, òî÷íî îò óäàðà ìîëíèè, ìèãîì îòäåëàëàñü
 îò âñÿ÷åñêîé ìåëþçãè, ïðèëèïàþùåé ê íåäîâîëüñòâó, òóïîñòè, äîñàäå, — êàêèå
 ïóòè âåäóò ê ýòîé öåëè? è ñðåäè íèõ êàêèå íàâåðíÿêà?.. Â ñóùíîñòè,
 ñïîñîáíîñòüþ ýòîé íàäåëåíû âñå çíà÷èòåëüíûå àôôåêòû, ïðè óñëîâèè ÷òî èì
 ïðèøëîñü áû ðàçðÿäèòüñÿ âíåçàïíî: ãíåâ, ñòðàõ, ïîõîòü, ìåñòü, íàäåæäà,
 òîðæåñòâî, îò÷àÿíèå, æåñòîêîñòü; è äåéñòâèòåëüíî, àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê,
 áåç êîëåáàíèé, âçÿë ñåáå íà ñëóæáó öåëóþ ñâîðó äèêèõ ïñîâ, ðàçëàÿâøèõñÿ â
 ÷åëîâåêå, ïîïåðåìåííî ñïóñêàÿ ñ öåïè òî îäíîãî, òî äðóãîãî, è âñåãäà ñ
 îäèíàêîâîé öåëüþ: ðàçáóäèòü ÷åëîâåêà èç òîìèòåëüíîé ñêîðáè, çàãíàòü õîòÿ áû
 íà âðåìÿ åãî òóïóþ áîëü, åãî íåðàñòîðîïíîå óáîæåñòâî, ìîòèâèðóÿ ýòî âñå åùå
 ðåëèãèîçíîé èíòåðïðåòàöèåé è «îïðàâäàíèåì». Ïîíÿòíî, ÷òî êàæäûé òàêîé ðàçãóë
 ÷óâñòâà âîçìåùàåòñÿ ñëåäîì — îí óñóãóáëÿåò áîëåçíü: è îòòîãî òàêîãî ðîäà
 ïîëüçîâàíèå áîëè âûãëÿäèò, ïî ñîâðåìåííîé ìåðêå, «äîñòîéíûì îñóæäåíèÿ».
 Ñëåäóåò, îäíàêî, ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè òåì áîëåå íàñòàèâàòü íà òîì, ÷òî îíî
 ïðèìåíÿëîñü ñ ÷èñòîé ñîâåñòüþ, ÷òî àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê ïðîïèñûâàë åãî,
 íèñêîëüêî íå ñîìíåâàÿñü â åãî öåëåñîîáðàçíîñòè, äàæå íåîáõîäèìîñòè, —
 äîâîëüíî ÷àñòî è ñàì ïî÷òè ÷òî íàäëàìûâàÿñü ïðè âèäå èì æå ñîäåÿííîé þäîëè;
 äîáàâèì òàêæå, ÷òî ñòðåìèòåëüíûå ôèçèîëîãè÷åñêèå ðåâàíøè ïîäîáíûõ ýêñöåññîâ,
 âîçìîæíî, äàæå äóøåâíûõ ðàññòðîéñòâ, â ñóùíîñòè íå ïðîòèâîðå÷àò ñîâîêóïíîìó
 ñìûñëó ýòîãî ðîäà ïðåäïèñàíèÿ, öåëüþ êîòîðîãî, êàê îòìå÷àëîñü ïðåæäå, áûëî
 íå èñöåëåíèå îò áîëåçíåé, íî áîðüáà ñ äåïðåññèâíûì ñîñòîÿíèåì, åãî
 ñìÿã÷åíèå, åãî çàãëóøåíèå. Ýòà æå öåëü îêàçûâàëàñü äîñòèæèìîé è òàêèì âîò
 ïóòåì. Êîðîííûé ïðèåì, êîòîðûé ïîçâîëÿë ñåáå àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê, ÷òîáû
 âûçâó÷èòü ÷åëîâå÷åñêóþ äóøó âñÿêîãî ðîäà ðàçäèðàþùåé è ýêñòàòè÷åñêîé
 ìóçûêîé, ñâîäèëñÿ — ýòî çíàåò êàæäûé — ê ìàíèïóëèðîâàíèþ ÷óâñòâîì âèíû.
 Ãåíåçèñ ïîñëåäíåãî áûë âêðàòöå íàìå÷åí â ïðåäûäóùåì ðàññìîòðåíèè — êàê íåêèé
 âàðèàíò ïñèõîëîãèè æèâîòíûõ, íå áîëüøå: ÷óâñòâî âèíû ïðåäñòàâàëî íàì òàì êàê
 áû â âèäå ñûðüÿ. Ëèøü ïîä ðóêàìè ñâÿùåííèêà, ýòîãî ïîäëèííîãî õóäîæíèêà ïî
 ÷àñòè âñåãî ÷óâñòâóþùåãî ñåáÿ âèíîâíûì, ïðèîáðåëî îíî ôîðìó — è êàêóþ ôîðìó!
 «Ãðåõ» — èáî òàê ãëàñèò ñâÿùåííè÷åñêèé ïåðåòîëê æèâîòíîé «íå÷èñòîé ñîâåñòè»
 (îáðàùåííîé âñïÿòü æåñòîêîñòè) — áûë äîíûíå âåëè÷àéøèì ñîáûòèåì â èñòîðèè
 áîëüíîé äóøè: â íåì ÿâëåí íàì ñàìûé îïàñíûé è ñàìûé íàïàñòíûé òðþê
 ðåëèãèîçíîé èíòåðïðåòàöèè. ×åëîâåê, ñòðàäàþùèé ñàìèì ñîáîþ, êàêèì-òî
 îáðàçîì, âî âñÿêîì ñëó÷àå ôèçèîëîãè÷åñêè, ñêàæåì, íà ìàíåð çàïåðòîãî â
 êëåòêå çâåðÿ, íå âåäàÿ: îò÷åãî, ê ÷åìó? àë÷íûé äî äîâîäîâ — äîâîäû
 îáëåã÷àþò, — àë÷íûé è äî ñíàäîáèé è íàðêîòèêîâ, îí îáðàùàåòñÿ íàêîíåö çà
 ñîâåòîì ê êîìó-òî, êòî çíàåò òîëê è â ñîêðîâåííîì, — è âîò òàê òàê! îí
 ïîëó÷àåò íàìåê, îí ïîëó÷àåò îò ñâîåãî êóäåñíèêà, àñêåòè÷åñêîãî ñâÿùåííèêà,
 ïåðâûé íàìåê îòíîñèòåëüíî «ïðè÷èíû» ñâîåãî ñòðàäàíèÿ: îí äîëæåí èñêàòü åå â
 ñåáå, â êàêîé-òî âèíå, â êàêîì-òî ñêîëêå ïðîøëîãî; ñàìî ñòðàäàíèå ñâîå
 äîëæåí îí ïîíèìàòü êàê íàêàçàíèå… Íåñ÷àñòíûé, îí âûñëóøàë, îí ïîíÿë:
 òåïåðü ñ íèì äåëî îáñòîèò êàê ñ êóðèöåé, âîêðóã êîòîðîé ïðîâåëè ÷åðòó. ×åðòó
 ýòîãî êðóãà îí óæå íå ïåðåéäåò: èç áîëüíîãî âûêðîåí «ãðåøíèê»… È âîò æå,
 íà òûñÿ÷åëåòèÿ âïåðåä çàìàÿ÷èë ïåðåä âçîðîì ýòîò íîâûé áîëüíîé, «ãðåøíèê», —
 áóäåò ëè îí ìàÿ÷èòü âñåãäà? — êóäà íè ãëÿíåøü, âñþäó ãèïíîòè÷åñêèé âçãëÿä
 ãðåøíèêà, íàìåðòâî ôèêñèðîâàííûé â îäíîì íàïðàâëåíèè (â íàïðàâëåíèè «âèíû»,
 êàê åäèíñòâåííîé ïðè÷èíû ñòðàäàíèÿ); âñþäó íå÷èñòàÿ ñîâåñòü, ýòî «ãàäêîå
 æèâîòíîå», ãîâîðÿ âìåñòå ñ Ëþòåðîì; âñþäó îòðûãíóòîå è îáðàòíî
 ïåðåæåâûâàåìîå ïðîøëîå, èñêîâåðêàííûé ôàêò, «çåëåíûé ãëàç» íà âñÿêîå äåÿíèå;
 âñþäó âîçâåäåííàÿ äî æèçíåííîé íàñóùíîñòè âîëÿ ê íåïîíèìàíèþ ñòðàäàíèÿ, ê
 ïåðåèíà÷èâàíèþ åãî â ÷óâñòâà âèíû, ñòðàõà è íàêàçàíèÿ; âñþäó áè÷åâàíèå,
 âëàñÿíèöà, èçìîðåííàÿ ãîëîäîì ïëîòü, ñàìîóíè÷èæåíèå; âñþäó ñàìîêîëåñîâàíèå
 ãðåøíèêà â ñâèðåïîì êîëåñå ðàñòðåâîæåííîé, áîëåçíåííî ïîõîòëèâîé ñîâåñòè;
 âñþäó íåìàÿ ìóêà, áåçîò÷åòíûé ñòðàõ, àãîíèÿ çàìó÷åííîãî ñåðäöà, ñóäîðîãè
 íåçíàåìîãî ñ÷àñòüÿ, âîïëü îá «èñêóïëåíèè». Ñ ïîìîùüþ ýòîé ñèñòåìû ïðîöåäóð
 ñòàðàÿ äåïðåññèÿ, óãíåòåííîñòü è óñòàëîñòü áûëè è â ñàìîì äåëå èñêîðåíåíû,
 æèçíü ñíîâà äåëàëàñü î÷åíü èíòåðåñíîé: áîäðñòâóþùèé, âå÷íî áîäðñòâóþùèé, ñ
 èçìîæäåííûì îò áåññîííèöû ëèöîì, ðàñêàëåííûé, îáóãëèâøèéñÿ, èñòîùåííûé è
 âñå-òàêè íå îùóùàþùèé óñòàëîñòè — òàêèì âîò âûãëÿäåë ÷åëîâåê, «ãðåøíèê»,
 ïîñâÿùåííûé â ýòè ìèñòåðèè. Ñòàðûé âåëèêèé êóäåñíèê, òÿãàþùèéñÿ ñ óíûíèåì,
 àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê — îí ÿâíî ïîáåäèë, åãî öàðñòâèå ïðèøëî: íà áîëü óæå
 íå æàëîâàëèñü, áîëè æàæäàëè, «áîëüøå áîëè! áîëüøå áîëè!» — òàê ñòîëåòèÿìè
 íàâûëåò âîïèëà òîñêà åãî ó÷åíèêîâ è ïîñâÿùåííûõ. Êàæäûé ðàçãóë ÷óâñòâà,
 ïðè÷èíÿâøèé áîëü, âñå, ÷òî ëîìàëî, îïðîêèäûâàëî, êðîøèëî, îòðåøàëî,
 âîñõèùàëî, òàéíà çàñòåíêîâ, èçîáðåòàòåëüíîñòü ñàìîãî àäà — âñå ýòî áûëî
 îòíûíå îòêðûòî, ðàçãàäàíî, èñïîëüçîâàíî, âñå áûëî ê óñëóãàì êóäåñíèêà, âñå
 ñëóæèëî âïðåäü ïîáåäå åãî èäåàëà, àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà… «Öàðñòâèå ìîå íå
 îò ìèðà ñåãî», — ïîâòîðÿë îí, êàê è ïðåæäå: áûë ëè îí âñå åùå âïðàâå
 ïîâòîðÿòü ýòî?.. Ãåòå óòâåðæäàë, ÷òî ñóùåñòâóåò âñåãî òðèäöàòü øåñòü
 òðàãè÷åñêèõ ñèòóàöèé, — ìîæíî áûëî áû äîãàäàòüñÿ îòñþäà, íå çíàé ìû ýòîãî
 óæå, ÷òî Ãåòå íå áûë àñêåòè÷åñêèì ñâÿùåííèêîì. Òîìó — èçâåñòíî áîëüøå…
 21
 Ïî îòíîøåíèþ êî âñåìó ýòîìó ñïîñîáó æðå÷åñêîãî ëå÷åíèÿ, ñïîñîáó
 «êðèìèíàëüíîìó», êàæäîå ñëîâî êðèòèêè èçëèøíå. ×òî íàçâàííûé ðàçãóë ÷óâñòâà,
 ïðåäïèñûâàåìûé îáûêíîâåííî â òàêîì ñëó÷àå àñêåòè÷åñêèì ñâÿùåííèêîì ñâîèì
 ïàöèåíòàì (ïîä ñâÿùåííåéøèìè, ðàçóìååòñÿ, ÿðëûêàìè è ïðè ïîëíîé óâåðåííîñòè
 â ïðàâåäíîñòè ñâîåé öåëè), äåéñòâèòåëüíî ïîøåë â ïðîê êàêîìó-ëèáî áîëüíîìó —
 êîãî áû óãîðàçäèëî åùå íà ïîäîáíîãî ðîäà óòâåðæäåíèÿ? Ñëåäîâàëî áû, ñàìîå
 ìåíüøåå, ñãîâîðèòüñÿ íàñ÷åò ñëîâà «ïðîê». Åñëè ýòèì õîòÿò ñêàçàòü, ÷òî òàêàÿ
 ñèñòåìà ëå÷åíèÿ óëó÷øèëà ÷åëîâåêà, òî ÿ íå ñòàíó ïåðå÷èòü: ÿ òîëüêî
 ïðèáàâëþ, ÷òî, ïî ìíå, îçíà÷àåò «óëó÷øèòü» — íå áîëüøå, ÷åì «ïðèðó÷èòü»,
 «îñëàáèòü», «îáåñêóðàæèòü», «èçîùðèòü», «èçíåæèòü», «îñêîïèòü» (ñòàëî áûòü,
 ïî÷òè ÷òî íàíåñòè óùåðá…). Íî åñëè ðå÷ü èäåò ïî ñóùåñòâó î áîëüíûõ,
 ðàññòðîåííûõ, óäðó÷åííûõ, òî ñèñòåìà ýòà, äîïóñòèâ äàæå, ÷òî îíà äåëàëà
 áîëüíîãî «ëó÷øå», ïðè âñåõ îáñòîÿòåëüñòâàõ äåëàåò åãî áîëüíåå; ñïðîñèòå-êà
 âðà÷åé-ïñèõèàòðîâ, êàêîâû ïîñëåäñòâèÿ ìåòîäè÷åñêîãî ïðèìåíåíèÿ ïîêàÿííûõ
 ñàìîèñòÿçàíèé, ñàìîóíè÷èæåíèé è ñóäîðîã èñêóïëåíèÿ. Çàãëÿíèòå òàêæå â
 èñòîðèþ: âñþäó, ãäå àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê âíåäðÿë ýòîò ñïîñîá ëå÷åíèÿ
 áîëüíûõ, áîëåçíåííîñòü íàáèðàëà çëîâåùèå òåìïû ðîñòà âãëóáü è âøèðü. ×òî æå
 ïîëó÷àëîñü âñåãäà «â èòîãå»? Ðàñøàòàííàÿ íåðâíàÿ ñèñòåìà, âäîáàâîê êî âñåìó,
 ÷òî áûëî óæå áîëüíûì, — è ýòî îò ìàëà äî âåëèêà, â ìàñøòàáàõ îòäåëüíûõ ëèö è
 ìàññ. Â ñâèòå, ñîïðîâîæäàþùåé training ïîêàÿíèÿ è èñêóïëåíèÿ, ìû
 îáíàðóæèâàåì ÷óäîâèùíûå ýïèëåïòè÷åñêèå ýïèäåìèè ñ íåáûâàëûì â èñòîðèè
 ðàçìàõîì, âðîäå ñðåäíåâåêîâûõ ïëÿñîê ñâ. Âèòòà è ñâ. Èîàííà; èíóþ ôîðìó åãî
 ðàçâÿçêè ìû íàõîäèì â óæàñíûõ ñòîëáíÿêàõ è çàòÿæíûõ äåïðåññèÿõ, âñëåäñòâèå
 êîòîðûõ ïðè ñëó÷àå ðàç è íàâñåãäà âûâîðà÷èâàåòñÿ íàèçâîðîò òåìïåðàìåíò
 öåëîãî íàðîäà èëè öåëîãî ãîðîäà (Æåíåâà, Áàçåëü); ñþäà îòíîñèòñÿ è èñòåðèÿ
 âåäüì, íå÷òî ðîäñòâåííîå ñîìíàìáóëèçìó (âîñåìü ìîùíûõ ýïèäåìè÷åñêèõ âñïûøåê
 åå òîëüêî ìåæäó 1564 è 1605 ãîäàìè); â íàçâàííîé ñâèòå íàõîäèì ìû òàêæå òå
 ìàññîâûå ïñèõîçû ñìåðòîìàíèè, ÷åé ëåäåíÿùèé äóøó âîïëü «evviva la morte!»
 ðàçäàâàëñÿ ïî âñåé Åâðîïå, ïðåðûâàåìûé òî ñëàäîñòðàñòíûìè, òî
 ñâèðåïî-ðàçðóøèòåëüíûìè èäèîñèíêðàçèÿìè: òî æå ÷åðåäîâàíèå àôôåêòîâ ñ
 îäèíàêîâûìè ïåðåáîÿìè è ñêà÷êàìè åùå è íûí÷å íàáëþäàåòñÿ ïîâñþäó, â êàæäîì
 ñëó÷àå, ãäå àñêåòè÷åñêàÿ äîêòðèíà ãðåõà ñíîâà ïîëüçóåòñÿ áîëüøèì óñïåõîì.
 (Ðåëèãèîçíûé íåâðîç ïðåäñòàåò â ôîðìå «ïàäó÷åé» — â ýòîì íåò ñîìíåíèÿ. ×òî
 æå îí òàêîå? Quaeritur.)  öåëîì àñêåòè÷åñêèé èäåàë è åãî
 óòîí÷åííî-ìîðàëüíûé êóëüò, ýòà îñòðîóìíåéøàÿ, áåñöåðåìîííåéøàÿ è îïàñíåéøàÿ
 ñèñòåìàòèçàöèÿ âñåõ ñðåäñòâ ÷óâñòâåííîé ýêçàëüòàöèè ïîä ïîêðîâèòåëüñòâîì
 ñâÿòûõ óìûñëîâ, èìåííî òàêèì óæàñíûì è íåçàáûâàåìûì îáðàçîì áûë âïèñàí âî
 âñþ èñòîðèþ ÷åëîâåêà; è, ê ñîæàëåíèþ, íå òîëüêî â åãî èñòîðèþ… Åäâà ëè ÿ
 ñóìåë áû ñîñëàòüñÿ íà ÷òî-ëèáî äðóãîå åùå, ÷òî ñòîëü æå ðàçðóøèòåëüíî
 ñêàçàëîñü íà çäîðîâüå è ðàñîâîé êðåïîñòè, îñîáåííî åâðîïåéöåâ, íåæåëè ýòîò
 èäåàë; ïîçâîëèòåëüíî íàçâàòü åãî áåç âñÿêîãî ïðåóâåëè÷åíèÿ íàñòîÿùåé ïàãóáîé
 â èñòîðèè çäîðîâüÿ åâðîïåéñêîãî ÷åëîâåêà. Ìîæíî áûëî áû åùå, íà õóäîé êîíåö,
 ïðèðàâíÿòü åãî âëèÿíèå ê ñïåöèôè÷åñêè ãåðìàíñêîìó âëèÿíèþ: ÿ ðàçóìåþ
 àëêîãîëüíîå îòðàâëåíèå Åâðîïû, êîòîðîå äî ñèõ ïîð øëî ñòðîãî âðîâåíü ñ
 ïîëèòè÷åñêèì è ðàñîâûì ïåðåâåñîì ãåðìàíöåâ ( — âñþäó, ãäå îíè ïðèâèâàëè ñâîþ
 êðîâü, ïðèâèâàëè îíè òàêæå è ñâîé ïîðîê). — Òðåòüèì ïî î÷åðåäè ñëåäîâàëî áû
 íàçâàòü ñèôèëèñ — magno sed proxima intervallo.
 22
 Àñêåòè÷åñêèé ñâÿùåííèê, ãäå áû îí íè äîñòèãàë ãîñïîäñòâà, íàâîäèë ïîð÷ó
 íà äóøåâíîå çäîðîâüå, ñòàëî áûòü, è íà âêóñ in artibus et litteris — îí è
 ïîíûíå ïîðòèò åãî. «Ñòàëî áûòü?» — ÿ íàäåþñü, ñî ìíîþ ïðîñòî ñîãëàñÿòñÿ â
 ýòîì «ñòàëî áûòü»; ïî ìåíüøåé ìåðå ÿ íå íàìåðåí âäàâàòüñÿ çäåñü â
 äîêàçàòåëüñòâà. Îäèí ëèøü íàìåê: îòíîñèòåëüíî ïîçåìåëüíîé êíèãè õðèñòèàíñêîé
 ëèòåðàòóðû, åå ñàìîñóùåé ìîäåëè, åå «êíèãè-â-ñåáå». Åùå ñðåäè ãðåêî-ðèìñêîãî
 âåëèêîëåïèÿ, áûâøåãî òàêæå âåëèêîëåïèåì è êíèã, â ñàìîì ñðåäîòî÷èè åùå íå
 ïîâåòøàëîãî è íå ïîøåäøåãî åùå ïîä ñíîñ ìèðà àíòè÷íîé ïèñüìåííîñòè, â ïîðó,
 êîãäà ìîæíî áûëî åùå ÷èòàòü íåêîòîðûå êíèãè, çà îáëàäàíèå êîòîðûìè íûí÷å
 ñòîèëî áû îòäàòü ïîëîâèíó çäðàâñòâóþùèõ ëèòåðàòóð, ïðîñòîòà è òùåñëàâèå
 õðèñòèàíñêèõ àãèòàòîðîâ — èõ èìåíóþò îòöàìè öåðêâè — äåðçíóëà-òàêè
 ïîñòàíîâèòü: «è ó íàñ åñòü ñâîÿ êëàññè÷åñêàÿ ëèòåðàòóðà, ìû íå íóæäàåìñÿ â
 ãðå÷åñêîé» — è ïðè ýòîì ãîðäî êèâàëè íà êíèãè ïðåäàíèé, àïîñòîëüñêèå
 ïîñëàíèÿ è àïîëîãåòè÷åñêèå òðàêòàòèøêè, ïðèìåðíî òàê æå, êàê íûí÷å
 àíãëèéñêàÿ «àðìèÿ ñïàñåíèÿ» ñðîäñòâåííîé ëèòåðàòóðîé áîðåòñÿ ñ Øåêñïèðîì è
 ïðî÷èìè «ÿçû÷íèêàìè». ß íå ëþáëþ «Íîâîãî Çàâåòà», ÷èòàòåëü óãàäàë óæå ýòî;
 ìåíÿ ïî÷òè òðåâîæèò, ÷òî ÿ äî òàêîé ñòåïåíè îäèíîê ñî ñâîèì âêóñîì
 îòíîñèòåëüíî ýòîãî ñòîëü îöåíåííîãî è ïåðåîöåíåííîãî ñî÷èíåíèÿ (âêóñ äâóõ
 òûñÿ÷åëåòèé ïðîòèâ ìåíÿ): íî ÷òî ïîäåëàåøü! «Çäåñü ÿ ñòîþ, ÿ íå ìîãó èíà÷å»
 — ó ìåíÿ åñòü ìóæåñòâî äåðæàòüñÿ ñâîåãî äóðíîãî âêóñà. Âåòõèé Çàâåò — âîò
 ýòî äà: íóæíî îòäàòü äîëæíîå Âåòõîìó Çàâåòó! Â íåì íàõîæó ÿ âåëèêèõ ëþäåé,
 ãåðîè÷åñêèé ëàíäøàôò è íå÷òî íàèðåä÷àéøåå íà çåìëå: íåñðàâíèìóþ íàèâíîñòü
 ñèëüíîãî ñåðäöà; áîëüøå òîãî, ÿ íàõîæó çäåñü íàðîä. Â Íîâîì, íàïðîòèâ,
 ñïëîøü è ðÿäîì âîçíÿ ìåëêèõ ñåêò, ñïëîøü è ðÿäîì ðîêîêî äóøè, ñïëîøü è ðÿäîì
 çàâèòóøêè, çàêîóëêè, äèêîâèíêè, ñïëîøü è ðÿäîì âîçäóõ òàéíûõ ñîáðàíèé; ÿ
 ÷óòü áûëî íå çàáûë ñêàçàòü î ñëó÷àéíîì íàëåòå áóêîëè÷åñêîé ñëàùàâîñòè,
 õàðàêòåðíîé äëÿ ýïîõè (è äëÿ ðèìñêîé ïðîâèíöèè), è íå ñòîëüêî èóäåéñêîé,
 ñêîëüêî ýëëèíèñòè÷åñêîé. Ñìèðåíèå è âàæíè÷àíüå, âïëîòíóþ ïðèëåãàþùèå äðóã ê
 äðóãó; ïî÷òè îãëóøàþùàÿ áîëòëèâîñòü ÷óâñòâà; ñòðàñòíîñòü è íèêàêîé ñòðàñòè;
 ìó÷èòåëüíàÿ æåñòèêóëÿöèÿ; òóò, î÷åâèäíî, íåäîñòàåò õîðîøåãî âîñïèòàíèÿ. Íó
 äîïóñòèìî ëè ïîäíèìàòü òàêóþ øóìèõó âîêðóã ñâîèõ ìàëåíüêèõ ïîðîêîâ, êàê ýòî
 äåëàþò ýòè ìóæåâèäíûå áëàãî÷åñòèâöû! Íè îäèí ïåòóõ íå ïðîêóêàðåêàåò îá ýòîì;
 íå ãîâîðÿ óæå î Áîãå.  êîíöå êîíöîâ îíè âçûñêóþò åùå «âåíöà æèçíè âå÷íîé»,
 âñå ýòè ïðîâèíöèàëû; ê ÷åìó æå? ÷åãî æå ðàäè? — íåñêðîìíîñòü ïåðåõîäèò çäåñü
 âñå ãðàíèöû. «Áåññìåðòíûé» Ïåòð — êòî áû âûíåñ òàêîãî! Èì ñâîéñòâåííà
 ãîðäûíÿ, âûçûâàþùàÿ ñìåõ: ÷òî-òî òàêîå â íèõ ðàçæåâûâàåò ñâîå íàèáîëåå
 èíòèìíîå, ñâîè ãëóïîñòè, ïå÷àëè è íèêóäûøíûå çàáîòû, òî÷íî ñàìà ñóùíîñòü
 âåùåé îáÿçàíà áûëà ïå÷üñÿ îá ýòîì; ÷òî-òî òàêîå â íèõ íå óñòàåò âïóòûâàòü è
 ñàìîãî Áîãà â ìåëêèå äðÿçãè, â êîèõ îíè òîð÷àò ïî ãîðëî. À ýòî ïîñòîÿííîå
 çàïàíèáðàòà ñàìîãî äóðíîãî âêóñà ñ Áîãîì! Ýòà åâðåéñêàÿ, íå òîëüêî
 åâðåéñêàÿ, íàçîéëèâîñòü, ãîðàçäàÿ ëàïàòü Áîãà è áðàòü åãî ãëîòêîé!.. Åñòü íà
 âîñòîêå Àçèè ìàëåíüêèå ïðåçðåííûå «ÿçû÷åñêèå íàðîäû», ó êîòîðûõ ýòè ïåðâûå
 õðèñòèàíå ìîãëè áû íàó÷èòüñÿ êîå-÷åìó ñóùåñòâåííîìó, ñàìîé ìàëîñòè òàêòà â
 áëàãîãîâåíèè; îíè íå ïîçâîëÿþò ñåáå, êàê ñâèäåòåëüñòâóþò õðèñòèàíñêèå
 ìèññèîíåðû, âîîáùå íè êàïëè èìåíè Áîãà ñâîåãî. ß íàõîæó ýòî äîñòàòî÷íî
 äåëèêàòíûì; íàâåðíÿêà ýòî ñëèøêîì äåëèêàòíî íå òîëüêî äëÿ «ïåðâûõ» õðèñòèàí:
 ÷òîáû îùóòèòü êîíòðàñò, ñòîèëî áû âñïîìíèòü, ñêàæåì, î Ëþòåðå, ýòîì
 «êðàñíîðå÷èâåéøåì» è íà÷èñòî ëèøåííîì ñêðîìíîñòè ìóæèêå, êàêîãî òîëüêî èìåëà
 Ãåðìàíèÿ, è î ëþòåðîâñêîé òîíàëüíîñòè, êîòîðàÿ áîëüøå âñåãî áûëà åìó ïî
 âêóñó êàê ðàç â åãî áåñåäàõ ñ Áîãîì. Ñîïðîòèâëåíèå Ëþòåðà ñâÿòûì-ïîñðåäíèêàì
 öåðêâè (â îñîáåííîñòè «÷åðòîâîé ñâèíüå ïàïå») áûëî â ïîäîïëåêå, ÷òî è
 ãîâîðèòü, ñîïðîòèâëåíèåì ìóæëàíà, ðàçäðàæåííîãî õîðîøèì ýòèêåòîì öåðêâè, òåì
 áëàãîãîâåéíûì ýòèêåòîì ãèåðàòè÷åñêîãî âêóñà, êîòîðûé âïóñêàåò â ñâÿòèëèùå
 ëèøü áîëåå ïîñâÿùåííûõ è áîëåå ìîë÷àëèâûõ è çàïèðàåò åãî ïåðåä ìóæëàíàìè.
 Ïîñëåäíèì èìåííî çäåñü ðàç è íàâñåãäà âîçáðàíÿåòñÿ ãîâîðèòü — íî Ëþòåð,
 ìóæèê, ïðîñòî çàõîòåë ýòîãî èíà÷å, íàñòîëüêî ýòî áûëî åìó íåäîñòàòî÷íî
 ïî-íåìåöêè: îí çàõîòåë ïðåæäå âñåãî ãîâîðèòü ïðÿìî, ãîâîðèòü ñàìîìó,
 ãîâîðèòü «áåñïåðåìåííî» ñî ñâîèì Áîãîì… ×òî æ, îí è ñäåëàë ýòî. —
 Àñêåòè÷åñêèé èäåàë — ìîæíî, ïîæàëóé, äîãàäàòüñÿ îá ýòîì — íèêîãäà è íèãäå íå
 áûë øêîëîé õîðîøåãî âêóñà, òåì ïà÷å õîðîøèõ ìàíåð — îí áûë â ëó÷øåì ñëó÷àå
 øêîëîé ãèåðàòè÷åñêèõ ìàíåð, ÷òî çíà÷èò: â íåì ñàìîì íà êîðíþ åñòü íå÷òî
 ñìåðòåëüíî âðàæäåáíîå âñåì õîðîøèì ìàíåðàì — íåäîñòàòîê ìåðû, íåïðèÿçíü ê
 ìåðå, îí è åñòü ñàì «non plus ultra».
 23
 Àñêåòè÷åñêèé èäåàë èñïîðòèë íå òîëüêî çäîðîâüå è âêóñ, îí èñïîðòèë åùå
 íå÷òî òðåòüå, ÷åòâåðòîå, ïÿòîå, øåñòîå — ÿ ïîîñòåðåãñÿ áû ñêàçàòü, ÷òî
 èìåííî (äà è êîãäà áû ÿ ïîäîøåë ê êîíöó!). Íå òî, ÷òî íàòâîðèë ýòîò èäåàë,
 ïðèõîäèòñÿ ìíå îñâåùàòü çäåñü; íàïðîòèâ, òîëüêî òî, ÷òî îí îçíà÷àåò, ÷åìó
 äàåò áûòü ðàçãàäàííûì, ÷òî òàèò çà ñîáîþ, ïîä ñîáîþ, â ñåáå, äëÿ ÷åãî
 ÿâëÿåòñÿ ïðåäâàðèòåëüíûì, ñìóòíûì, îòÿã÷åííûì âîïðîñèòåëüíûìè çíàêàìè è
 íåäîðàçóìåíèÿìè âûðàæåíèåì. È ëèøü íà ôîíå ýòîé öåëè ÿ íå ñ÷åë âîçìîæíûì
 èçáàâèòü ñâîèõ ÷èòàòåëåé îò ÷óäîâèùíîé êàðòèíû åãî âîçäåéñòâèé, â òîì ÷èñëå
 è ðîêîâûõ âîçäåéñòâèé: äàáû ïîäãîòîâèòü èõ ê ïîñëåäíåé è íàèáîëåå óæàñàþùåé
 ïåðñïåêòèâå, â êîòîðîé ïðåäñòàåò ìíå âîïðîñ î çíà÷åíèè íàçâàííîãî èäåàëà.
 ×òî æå îçíà÷àåò ñàìî ìîãóùåñòâî ýòîãî èäåàëà, ÷óäîâèùíîñòü åãî ìîãóùåñòâà?
 îò÷åãî áûë åìó ïðåäîñòàâëåí ñòîëü êîëîññàëüíûé ïîëèãîí? îò÷åãî îí íå
 íàòêíóëñÿ íà äîñòîéíîå ñîïðîòèâëåíèå? Àñêåòè÷åñêèé èäåàë âûðàæàåò íåêóþ
 âîëþ: ãäå òà ñîïåðíè÷àþùàÿ âîëÿ, â êîòîðîé âûðàçèëñÿ áû ñîïåðíè÷àþùèé èäåàë?
 Àñêåòè÷åñêîìó èäåàëó ïðèñóùà íåêàÿ öåëü — äîñòàòî÷íî îáùàÿ, ÷òîáû â
 ñðàâíåíèè ñ íåþ ìåëêèìè è óçêèìè âûãëÿäåëè âñå ïðî÷èå èíòåðåñû ÷åëîâå÷åñêîãî
 ñóùåñòâîâàíèÿ; îí áåñïîùàäíî íàëåãàåò íà âðåìåíà, íàðîäû, ëþäåé, ïîä÷èíÿÿ èõ
 ýòîé åäèíîé öåëè, îí íå äîïóñêàåò íèêàêîãî äðóãîãî òîëêîâàíèÿ, íèêàêîé
 äðóãîé öåëè, îí áðàêóåò, îòðèöàåò, óòâåðæäàåò, ïîäòâåðæäàåò èñêëþ÷èòåëüíî â
 ñìûñëå ñâîåé èíòåðïðåòàöèè ( — à áûëà ëè êîãäà-íèáóäü áîëåå òùàòåëüíî
 äîäóìàííàÿ äî êîíöà ñèñòåìà èíòåðïðåòàöèè?); îí íå ïîâèíóåòñÿ íèêàêîé
 âëàñòè, îí âåðèò, íàïðîòèâ, â ñâîå ïðåèìóùåñòâî íàä âñÿêîé âëàñòüþ, â ñâîþ
 áåçóñëîâíóþ ðàíãîâóþ äèñòàíöèþ îòíîñèòåëüíî âñÿêîé âëàñòè — îí âåðèò â òî,
 ÷òî íåò íà çåìëå òàêîé âëàñòè, êîòîðàÿ áû íå èç íåãî ñòÿæàëà ñìûñë, ïðàâî íà
 ñóùåñòâîâàíèå, öåííîñòü, áóäó÷è îðóäèåì åãî òðóäà, ïóòåì è ñðåäñòâîì ê åãî
 öåëè, ê åäèíîé öåëè… Ãäå ïðîòèâîóïîð ê ýòîé çàìêíóòîé ñèñòåìå âîëè, öåëè è
 èíòåðïðåòàöèè? Îò÷åãî îòñóòñòâóåò ïðîòèâîóïîð?.. Ãäå äðóãàÿ «åäèíàÿ öåëü»?..
 Íî ìíå ãîâîðÿò, ÷òî îíà íå îòñóòñòâóåò, ÷òî îíà íå òîëüêî áèëàñü äîëãèì è
 ñ÷àñòëèâûì áîåì ñ ýòèì èäåàëîì, íî è ïðåâîçìîãëà óæå åãî âî âñåì
 ñóùåñòâåííîì: íàøà ñîâðåìåííàÿ íàóêà â öåëîì ñëóæèò-äå òîìó ðó÷àòåëüñòâîì —
 ýòà ñîâðåìåííàÿ íàóêà, êîòîðàÿ, áóäó÷è äîïîäëèííîé ôèëîñîôèåé
 äåéñòâèòåëüíîñòè, âåðèò, î÷åâèäíî, òîëüêî â ñåáÿ ñàìîå, îáëàäàåò, î÷åâèäíî,
 ìóæåñòâîì äåðæàòüñÿ ñàìîé ñåáÿ, âîëåé áûòü ñîáîþ è äîâîëüíî íåäóðíî
 îáõîäèëàñü äî ñèõ ïîð áåç Áîãà, ïîòóñòîðîííîñòè è îòðèöàòåëüíûõ
 äîáðîäåòåëåé. Ìåíÿ, âïðî÷åì, íèñêîëüêî íå ñìóùàåò ïîäîáíûé øóì è
 àãèòàòîðñêàÿ áîëòîâíÿ: ýòè òðóáà÷è äåéñòâèòåëüíîñòè — ïëîõèå ìóçûêàíòû;
 ãîëîñà èõ äîñòàòî÷íî âíÿòíî ðàçäàþòñÿ íå èç ãëóáèíû; âîâñå íå áåçäíà íàó÷íîé
 ñîâåñòè âåùàåò èç íèõ — èáî íàó÷íàÿ ñîâåñòü íûí÷å è åñòü áåçäíà, — ñëîâî
 «íàóêà» â ãëîòêàõ òàêèõ òðóáà÷åé îáîðà÷èâàåòñÿ ïðîñòî áëóäîì,
 íàäðóãàòåëüñòâîì, áåññòûäñòâîì. Èñòèíà êàê ðàç ïðîòèâîïîëîæíà òîìó, ÷òî
 óòâåðæäàåòñÿ çäåñü: íàóêà íûí÷å íà÷èñòî ëèøåíà êàêîé-ëèáî âåðû â ñåáÿ, íå
 ãîâîðÿ óæå îá èäåàëå íàä ñîáîé, — è ãäå îíà åñòü âñå åùå ñòðàñòü, ëþáîâü,
 ïûë, ñòðàäàíèå, òàì îíà âûñòóïàåò íå àíòèïîäîì àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà, à,
 íàïðîòèâ, íîâåéøåé è ïðåèìóùåñòâåííåéøåé ôîðìîé åãî. Âàì ýòî ðåæåò ñëóõ?.. È
 ñðåäè íûíåøíèõ ó÷åíûõ âîäèòñÿ âåäü íåìàëî áðàâîãî è ñêðîìíîãî ðàáî÷åãî ëþäà,
 êîòîðûì ëþá èõ ìàëåíüêèé óãîëîê è êîòîðûå èìåííî îòòîãî, ÷òî îí ëþá èì,
 âðåìåíàìè ÷óòü íåñêðîìíî ïîâûøàþò ãîëîñ, òðåáóÿ, ÷òîáû íûí÷å âñå íåïðåìåííî
 áûëè äîâîëüíû, à òåì ïà÷å â íàóêå — òàì-äå öåëûé íåïî÷àòûé êðàé ïîëåçíîé
 ðàáîòû. ß íå ïåðå÷ó; ìåíüøå âñåãî õîòåëîñü áû ìíå ðàçîõîòèòü ýòèõ ÷åñòíûõ
 òðóæåíèêîâ îò èõ ðåìåñëà: èáî ÿ ðàäóþñü èõ ðàáîòå. Íî òåì, ÷òî â íàóêå íûí÷å
 âåäåòñÿ ñòðîãàÿ ðàáîòà è íå ïåðåâåëèñü äîâîëüíûå òðóæåíèêè, âîâñå åùå íå
 äîêàçàíî, ÷òî íàóêà â öåëîì îáëàäàåò íûí÷å öåëüþ, âîëåé, èäåàëîì, ñòðàñòüþ
 âåëèêîé âåðû. Äåéñòâèòåëüíî, êàê áûëî ñêàçàíî, ïðîòèâîïîëîæíîå: ãäå îíà íå
 ïðåäñòàåò íîâåéøåþ ôîðìîþ ïðîÿâëåíèÿ àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà — äåëî èäåò çäåñü
 î êðàéíå ðåäêîñòíûõ, ïðåèìóùåñòâåííûõ, îòáîðíûõ ñëó÷àÿõ, åäâà ëè ñìîãøèõ áû
 ñïðîâîöèðîâàòü ïåðåãèá â îáùåì ñóæäåíèè, — òàì íàóêà îêàçûâàåòñÿ íûí÷å íåêèì
 ïðèñòàíèùåì äëÿ âñÿêîãî ðîäà óíûëîñòè, áåçâåðèÿ, ãëîæóùèõ ÷åðâåé, despectio
 sui, íå÷èñòîé ñîâåñòè — òàì îíà ñàìî áåñïîêîéñòâî îòñóòñòâèÿ èäåàëîâ,
 ñòðàäàíèå îò äåôèöèòà âåëèêîé ëþáâè, íåóäîâëåòâîðåííîñòü íåäîáðîâîëüíîé
 âîçäåðæàííîñòüþ. Î, ÷åãî òîëüêî íå ñêðûâàåò íûí÷å íàóêà! ñêîëüêî âñåãî
 äîëæíà îíà, ïî êðàéíåé ìåðå, ñêðûâàòü! Òðóäîëþáèå íàøèõ ëó÷øèõ ó÷åíûõ, èõ
 îáìîðî÷íîå ïðèëåæàíèå, èõ äåííî è íîùíî êîïòÿùàÿ ãîëîâà, ñàìî èõ ðåìåñëåííîå
 ìàñòåðñòâî — ñêîëü ÷àñòî ñìûñë âñåãî ýòîãî ñâîäèòñÿ ê òîìó, ÷òîáû íàìåðåííî
 ïðîïóñòèòü ñêâîçü ïàëüöû íå÷òî! Íàóêà êàê ñðåäñòâî ñàìîóñûïëåíèÿ: çíàêîìî ëè
 âàì ýòî?.. Ïîðîþ ìîæíî — êàæäîìó, êòî îáùàåòñÿ ñ ó÷åíûìè, ïðèõîäèòñÿ ýòî
 èñïûòûâàòü — çàøèáèòü èõ áåçîáèäíûì ñëîâîì äî ìîçãà êîñòåé; ìîæíî îçëîáèòü
 ïðîòèâ ñåáÿ ñâîèõ ó÷åíûõ äðóçåé â ìîìåíò, êîãäà ïîëàãàåøü ïî÷òèòü èõ; ïðîñòî
 âûâîäèøü èõ èç ñåáÿ îòòîãî ëèøü, ÷òî áûë äîñòàòî÷íî ãðóá, ÷òîáû óãàäàòü, ñ
 êåì, ñîáñòâåííî, èìååøü äåëî — ñî ñòðàæäóùèìè, êîòîðûå íå æåëàþò ñàìè ñåáå
 ïðèçíàòüñÿ â òîì, êòî îíè òàêèå, ñ óñûïëåííûìè è îáìîðî÷íûìè, êîòîðûå áîÿòñÿ
 ëèøü îäíîãî: êàê áû íå ïðèéòè â ñîçíàíèå…
 24
 — À òåïåðü âñìîòðèòåñü-êà â òå áîëåå ðåäêîñòíûå ñëó÷àè, î êîòîðûõ ÿ
 ãîâîðèë, — â ïîñëåäíèõ èäåàëèñòîâ, äîæèâàþùèõ íûí÷å ñâîé âåê ñðåäè ôèëîñîôîâ
 è ó÷åíûõ: ìîæåò, â íèõ-òî è ÿâëåíû èñêîìûå ïðîòèâíèêè àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà,
 åãî êîíòð-èäåàëèñòû? Îíè è â ñàìîì äåëå ìíÿò ñåáÿ òàêîâûìè, ýòè «íåâåðóþùèå»
 (èáî âñåì èì áåç èñêëþ÷åíèÿ ñâîéñòâåííî íåâåðèå); êàçàëîñü áû, â òîì èìåííî
 è ñîñòîèò ïîñëåäíèé ñêîëîê èõ âåðû, ÷òîáû áûòü ïðîòèâíèêàìè ýòîãî èäåàëà,
 íàñòîëüêî ñåðüåçíûìè ïðåäñòàþò îíè â ýòîì ïóíêòå, íàñòîëüêî ñòðàñòíûìè
 ñòàíîâÿòñÿ èìåííî òóò èõ ñëîâà, èõ æåñòû, — ñëåäóåò ëè óæå îòñþäà èñòèííîñòü
 òîãî, âî ÷òî îíè âåðÿò?.. Ìû, «ïîçíàþùèå», â êîíöå êîíöîâ ïðîíèêàåìñÿ
 íåäîâåðèåì êî âñÿêîãî ðîäà âåðóþùèì; íàøå íåäîâåðèå âûó÷èëî íàñ ïîñòåïåííî
 äåëàòü âûâîäû, îáðàòíûå òåì, êîòîðûå äåëàëèñü ïðåæäå: èìåííî, âñþäó, ãäå
 ñèëà âåðû ÷åðåñ÷óð âûïèðàåò íà ïåðåäíèé ïëàí, çàêëþ÷àòü ê èçâåñòíîé ñëàáîñòè
 àðãóìåíòîâ, ê íåïðàâäîïîäîáíîñòè ñàìîãî ïðåäìåòà âåðû. Ìû òàêæå íå îòðèöàåì,
 ÷òî âåðà «äåëàåò áëàæåííûì»: îòòîãî-òî ìû è îòðèöàåì, ÷òî âåðà äîêàçûâàåò
 ÷òî-ëèáî, — ñèëüíàÿ âåðà, äåëàþùàÿ áëàæåííûì, âîçáóæäàåò ïîäîçðåíèå ê òîìó,
 âî ÷òî îíà âåðèò; îíà íå îáîñíîâûâàåò «èñòèíó», îíà îáîñíîâûâàåò íåêîòîðîå
 ïðàâäîïîäîáèå — èëëþçèè. Êàê æå îáñòîèò äåëî â ýòîì âîò ñëó÷àå? — Ýòè
 íûíåøíèå îòðèöàòåëè è íåïðè÷àñòíèêè, ýòè áåçóêëîí÷èâûå ðåâíèòåëè òîëüêî è
 òîëüêî èíòåëëåêòóàëüíîé îïðÿòíîñòè, ýòè ÷åðñòâûå, ñòðîãèå, âîçäåðæàííûå,
 ãåðîè÷åñêèå óìû, ñîñòàâëÿþùèå ÷åñòü íàøåé ýïîõè, âñå ýòè âîäÿíèñòîãî öâåòà
 àòåèñòû, àíòèõðèñòû, èììîðàëèñòû, íèãèëèñòû, ýòè ñêåïòèêè, ýôåêòèêè,
 ÷àõîòî÷íèêè äóõà (÷àõîòî÷íû â êàêîì-òî ñìûñëå âñå îíè áåç èñêëþ÷åíèÿ), ýòè
 ïîñëåäíèå èäåàëèñòû ïîçíàíèÿ, â êîòîðûõ òîëüêî è îáèòàåò íûí÷å âîïëîùåííàÿ
 èíòåëëåêòóàëüíàÿ ñîâåñòü, — îíè è âïðÿìü ìíÿò ñåáÿ êàê íåëüçÿ îòòîðãíóòûìè
 îò àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà, ýòè «ñâîáîäíûå, âåñüìà ñâîáîäíûå óìû»; è âñå æå äà
 ðàçãëàøó ÿ èì òàéíó, êîòîðóþ ñàìè îíè íå â ñèëàõ çàïðèìåòèòü — íàñòîëüêî
 âïðèòûê ñòîÿò îíè ê ñàìèì ñåáå: ýòîò èäåàë êàê ðàç è ÿâëÿåòñÿ îäíîâðåìåííî è
 èõ èäåàëîì, ñàìè îíè è ïðåäñòàâëÿþò åãî íûí÷å, è, âîçìîæíî, íèêòî áîëüøå,
 ñàìè îíè è ïðåäñòàþò îäóõîòâîðåííåéøèì åãî âûðîæäåíèåì, íàèáîëåå ïðîáèâíûì
 îòðÿäîì åãî âîèòåëåé è ëàçóò÷èêîâ, åãî êîâàðíåéøåé, ÷óâñòâèòåëüíåéøåé,
 íåóëîâèìåéøåé ôîðìîé îáîëüùåíèÿ — åñëè ÿ â ÷åì-òî ÿâëÿþñü ðàçãàä÷èêîì
 çàãàäîê, òî ÿ õî÷ó áûòü èì â ýòîì òóðå!.. Îíè åùå äàëåêî íå ñâîáîäíûå óìû:
 èáî îíè âåðÿò åùå â èñòèíó… Êîãäà õðèñòèàíñêèå êðåñòîíîñöû íà Âîñòîêå
 íàòîëêíóëèñü íà íåïîáåäèìûé îðäåí àññàññèíîâ, îðäåí ñâîáîäíûõ óìîâ par
 excellence, ÷üè íèçøèå ÷èíû æèëè â ïîñëóøàíèè, ðàâíîãî êîòîðîìó íå äîñòèãàë
 íè îäèí ìîíàøåñêèé îðäåí, îíè êàêèì-òî îêîëüíûì ïóòåì ïîëó÷èëè íàìåê è íà
 òîò ñèìâîë è ïàìÿòíîå ñëîâî, êîòîðîå áûëî ñîõðàíåíî òîëüêî çà âûñøèìè
 ÷èíàìè, êàê èõ secretum: «Íè÷åãî èñòèííîãî, âñå ïîçâîëåíî»… Íó òàê âîò,
 ýòî áûëà ñâîáîäà äóõà, ýòèì áûëà îòìåíåíà äàæå âåðà â èñòèíó… Ñïîäîáèëîñü
 ëè óæå êîãäà-íèáóäü êàêîìó-ëèáî åâðîïåéñêîìó, õðèñòèàíñêîìó âîëüíîäóìöó
 çàòåðÿòüñÿ â ýòîì ïàññàæå è åãî ëàáèðèíòíûõ ïîñëåäñòâèÿõ? çíàêîì ëè åìó ïî
 îïûòó ìèíîòàâð ýòîé ïåùåðû?.. Ñîìíåâàþñü, áîëüøå òîãî, çíàþ, ÷òî âñå îáñòîèò
 èíà÷å — ýòèì áåçóêëîí÷èâûì ðåâíèòåëÿì îäíîãî, ýòèì òàê íàçûâàåìûì «ñâîáîäíûì
 óìàì» íè÷òî íå ÷óæäî â òàêîé ñòåïåíè, êàê ñâîáîäà è ðàñêîâàííîñòü â
 óïîìÿíóòîì ñìûñëå; íè â êàêîì îòíîøåíèè îíè íå ñâÿçàíû êðåï÷å: èõ êðåïîñòü è
 áåçóêëîí÷èâîñòü, êàê íè ó êîãî äðóãîãî, ïîêîèòñÿ èìåííî íà âåðå â èñòèíó.
 Âñå ýòî ÿ çíàþ, äîëæíî áûòü, ñî ñëèøêîì áëèçêîãî ðàññòîÿíèÿ: ýòó
 äîñòîïî÷òåííóþ ôèëîñîôñêóþ âîçäåðæàííîñòü, ê êàêîâîé îáÿçûâàåò òàêàÿ âåðà,
 ýòîò ñòîèöèçì èíòåëëåêòà, êîòîðûé íàïîñëåäîê ñòîëü æå ñòðîãî âîçáðàíÿåò ñåáå
 ãîâîðèòü Íåò, êàê è ãîâîðèòü Äà, ýòó âîëþ ê òîïòàíèþ íà ìåñòå ïåðåä âñåì
 ôàêòè÷åñêèì, ïåðåä factum brutum, ýòîò ôàòàëèçì «petits faits» (ce petit
 faitalisme, êàê ÿ åãî íàçûâàþ), â êîòîðîì ôðàíöóçñêàÿ íàóêà òùèòñÿ ñíèñêàòü
 ñåáå íûí÷å ñâîåãî ðîäà ìîðàëüíîå ïðåèìóùåñòâî ïåðåä íåìåöêîé, ýòî îòðå÷åíèå
 îò èíòåðïðåòàöèè âîîáùå (îò íàñèëèÿ, ïîäòàñîâîê, ñîêðàùåíèé, ïðîïóñêîâ,
 íàáèâàíèÿ ÷ó÷åë, èçìûøëåíèè, ïîääåëîê è ÷òî áû åùå íè ïðèíàäëåæàëî ê
 ñóùíîñòè âñÿ÷åñêîãî èíòåðïðåòèðîâàíèÿ) — âñå ýòî, ïî áîëüøîìó ñ÷åòó, ñ òàêèì
 æå óñïåõîì âûðàæàåò àñêåòèçì äîáðîäåòåëè, êàê è ëþáîãî ðîäà îòðèöàíèå
 ÷óâñòâåííîñòè (çäåñü, â ñóùíîñòè, äàí îäèí ëèøü ìîäóñ òàêîãî îòðèöàíèÿ). Íî
 òî, ÷òî ïðèíóæäàåò ê íåìó, òà áåçóêëîí÷èâàÿ âîëÿ ê èñòèíå, è åñòü ñîáñòâåííî
 âåðà â àñêåòè÷åñêèé èäåàë, õîòÿ áû è ïîä âèäîì ñâîåãî áåññîçíàòåëüíîãî
 èìïåðàòèâà, íå ñëåäóåò ïèòàòü íà ñåé ñ÷åò íèêàêèõ èëëþçèé, — âåðà â
 ìåòàôèçè÷åñêóþ öåííîñòü, ñàìîöåííîñòü èñòèíû, êàê îíà åäèíñòâåííî
 çàñâèäåòåëüñòâîâàíà è óäîñòîâåðåíà ýòèì èäåàëîì (èì äåðæèòñÿ îíà è ñ íèì
 ïàäàåò). Ñòðîãî ðàññóæäàÿ, íå ñóùåñòâóåò íèêàêîé «áåñïðåäïîñûëî÷íîé» íàóêè,
 ñàìàÿ ìûñëü î òàêîâîé ïðåäñòàâëÿåòñÿ íåìûñëèìîé, ïàðàëîãè÷íîé: íóæíî âñåãäà
 çàâåäîìî èìåòü â íàëè÷èè íåêóþ ôèëîñîôèþ, íåêóþ «âåðó», äàáû ïðåäíà÷åðòàòü
 èç íåå íàóêå íàïðàâëåíèå, ñìûñë, ãðàíèöó, ìåòîä, ïðàâî íà ñóùåñòâîâàíèå.
 (Êòî òîëêóåò ýòî â îáðàòíîì ñìûñëå, êîìó, ñêàæåì, âçáðåäåò â ãîëîâó
 ïîñòàâèòü ôèëîñîôèþ «íà ñòðîãî íàó÷íóþ ïî÷âó», òîìó ïðèäåòñÿ ñïåðâà
 ïîñòàâèòü íà ãîëîâó íå òîëüêî ôèëîñîôèþ, íî è ñàìó èñòèíó: äîñàäíåéøåå
 íàðóøåíèå íîðì ïðèëè÷èÿ ïî îòíîøåíèþ ê äâóì ñòîëü ðåñïåêòàáåëüíûì äàìàì!)
 Äà, íèêàêîãî ñîìíåíèÿ, — è ñèì ÿ ïðåäîñòàâëÿþ ñëîâî ìîåé «Âåñåëîé íàóêå»,
 ñð. åå ïÿòóþ êíèãó (II 208) [I 664 cë.] — «ïðàâäèâûé ÷åëîâåê, â òîì îòâàæíîì
 è ïîñëåäíåì ñìûñëå ñëîâà, êàêèì ïðåäïîëàãàåò åãî âåðà â íàóêó, óòâåðæäàåò
 òåì ñàìûì íåêèé èíîé ìèð, íåæåëè ìèð æèçíè, ïðèðîäû è èñòîðèè; è êîëü ñêîðî
 îí óòâåðæäàåò ýòîò «èíîé ìèð», êàê? íå äîëæåí ëè îí òåì ñàìûì îòðèöàòü åãî
 àíòèïîä, ýòîò ìèð — íàø ìèð?.. Íàøà âåðà â íàóêó ïîêîèòñÿ âñå åùå íà
 ìåòàôèçè÷åñêîé âåðå — è äàæå ìû, ïîçíàþùèå íûí÷å, ìû, áåçáîæíèêè è
 àíòèìåòàôèçèêè, áåðåì íàø îãîíü âñå åùå èç òîãî ïîæàðà, êîòîðûé ðàçîæãëà
 òûñÿ÷åëåòíÿÿ âåðà, òà õðèñòèàíñêàÿ âåðà, êîòîðàÿ áûëà òàêæå âåðîþ Ïëàòîíà, —
 âåðà â òî, ÷òî Áîã åñòü èñòèíà, ÷òî èñòèíà áîæåñòâåííà… À ÷òî, åñëè èìåííî
 ýòî ñòàíîâèòñÿ âñå áîëåå è áîëåå ñîìíèòåëüíûì, åñëè íè÷òî óæå íå îêàçûâàåòñÿ
 áîæåñòâåííûì, ðàçâå ÷òî çàáëóæäåíèåì, ñëåïîòîþ, ëîæüþ, — åñëè ñàì Áîã
 îêàçûâàåòñÿ ïðîäîëæèòåëüíåéøåé íàøåé ëîæüþ?» — Íà ýòîì ìåñòå âïîðó
 îñòàíîâèòüñÿ è ïîãðóçèòüñÿ â ðàçìûøëåíèÿ. Ñàìà íàóêà íóæäàåòñÿ îòíûíå â
 îïðàâäàíèè (÷åì âîâñå åùå íå ñêàçàíî, ÷òî òàêîâîå äëÿ íåå èìååòñÿ).
 Âçãëÿíèòå â ýòîé ñâÿçè íà äðåâíåéøèå è íîâåéøèå ôèëîñîôèè: âñåì èì íåäîñòàåò
 ñîçíàíèÿ òîãî, â êàêîé ìåðå ñàìà âîëÿ ê èñòèíå íóæäàåòñÿ åùå â îïðàâäàíèè;
 ïðîáåë ýòîò î÷åâèäåí â êàæäîé ôèëîñîôèè — îò÷åãî îí? Îòòîãî, ÷òî íàä âñåé
 ôèëîñîôèåé ãîñïîäñòâîâàë äî ñèõ ïîð àñêåòè÷åñêèé èäåàë; îòòîãî, ÷òî èñòèíà
 ïîëàãàëàñü êàê ñóùåå, êàê Áîã, êàê ñàìà âåðõîâíàÿ èíñòàíöèÿ: îòòîãî, ÷òî
 èñòèíà è íå ñìåëà áûòü ïðîáëåìîé. Ïîíèìàþò ëè ýòî «íå ñìåëà»? — Ñ òîãî
 ñàìîãî ìãíîâåíèÿ, êîãäà îòðèöàåòñÿ âåðà â Áîãà àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà,
 íàëè÷íîé îêàçûâàåòñÿ è íåêàÿ íîâàÿ ïðîáëåìà: ïðîáëåìà öåííîñòè èñòèíû. —
 Âîëÿ ê èñòèíå íóæäàåòñÿ â êðèòèêå — îïðåäåëèì ýòèì íàøó ñîáñòâåííóþ çàäà÷ó,
 — öåííîñòü èñòèíû äîëæíà áûòü îäíàæäû ýêñïåðèìåíòàëüíî ïîñòàâëåíà ïîä
 âîïðîñ… (Êîìó ñêàçàííîå ïîêàæåòñÿ ñëèøêîì êðàòêèì, òîìó ïîçâîëèòåëüíî
 áóäåò ïîñîâåòîâàòü ïåðå÷èòàòü òîò îòðûâîê «Âåñåëîé íàóêè», êîòîðûé
 îçàãëàâëåí: «Â êàêîé ìåðå è ìû åùå íàáîæíû» (II 206 ñë.) [I 663 — 665], à
 ëó÷øå âñåãî âñþ ïÿòóþ êíèãó íàçâàííîãî ïðîèçâåäåíèÿ è åùå ïðåäèñëîâèå ê
 «Óòðåííåé çàðå».)
 25
 Íåò! Íå ãîâîðèòå ìíå î íàóêå, êîãäà ÿ èùó åñòåñòâåííîãî àíòàãîíèñòà
 àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà, êîãäà ÿ ñïðàøèâàþ: «Ãäå òà âðàæäåáíàÿ âîëÿ, â êîòîðîé
 âûðàæàåòñÿ âðàæäåáíûé åìó èäåàë? Íàóêå äëÿ ýòîãî ñëèøêîì åùå íåäîñòàåò
 ñàìîñòîÿòåëüíîñòè, îíà âî âñåõ îòíîøåíèÿõ íóæäàåòñÿ â èäåàëå öåííîñòè, â
 ñèëå òâîðÿùåé öåííîñòè, íà ñëóæáå ó êîòîðîé îíà òîëüêî è ñìååò âåðèòü â
 ñåáÿ, — ñàìà îíà íèêîãäà íå òâîðèò öåííîñòåé. Åå îòíîøåíèå ê àñêåòè÷åñêîìó
 èäåàëó ñàìî ïî ñåáå íèêàê íå ÿâëÿåòñÿ åùå àíòàãîíèñòè÷åñêèì; ñêîðåå, îíà
 ïðåäñòàâëÿåò äàæå ïî ñóùåñòâó ïîíóêàþùóþ ñèëó â ïðîöåññå åãî âíóòðåííåãî
 ôîðìèðîâàíèÿ. Ïðè áîëåå òîíêîé ïðîâåðêå åå ðàçëàä è áîðüáà ñâÿçàíû îòíþäü íå
 ñ ñàìèì èäåàëîì, íî ëèøü ñ åãî ïåðåäîâûìè óêðåïëåíèÿìè, ýêèïèðîâêîé,
 ìàñêàðàäîì, ñ åãî ïåðèîäè÷åñêèì î÷åðñòâëåíèåì, îäåðåâåíåíèåì, çàòâåðäåíèåì â
 äîãìó — îòðèöàÿ â íåì ýêñîòåðè÷åñêîå, îíà íàíîâî âûñâîáîæäàåò â íåì æèçíü.
 Îáà îíè, íàóêà è àñêåòè÷åñêèé èäåàë, ñòîÿò-òàêè íà îäíîé ïî÷âå — ÿ óæå äàâàë
 ïîíÿòü ýòî, — èìåííî, íà ïî÷âå îäèíàêîâîé ïðåóâåëè÷åííîé îöåíêè èñòèíû
 (âåðíåå: íà ïî÷âå îäèíàêîâîé âåðû â íåäåâàëüâèðóåìîñòü, íåêðèòèêóåìîñòü
 èñòèíû); â ýòîì-òî è îêàçûâàþòñÿ îíè ïî íåîáõîäèìîñòè ñîþçíèêàìè — òàê ÷òî
 îíè, ïðè óñëîâèè ÷òî ñ íèìè ïðèõîäèòñÿ áîðîòüñÿ, ìîãóò ëèøü ñîîáùà
 ïîäâåðãàòüñÿ íàïàäåíèþ è ñòîÿòü ïîä îäíèì îáùèì âîïðîñîì. Îöåíêà
 àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà íåèçáåæíî âëå÷åò çà ñîáîþ è îöåíêó íàóêè: äëÿ ýòîãî
 ïðîòðèòå ñåáå âîâðåìÿ ãëàçà è íàâîñòðèòå óøè! (Èñêóññòâî, ãîâîðÿ íàïåðåä,
 èáî êîãäà-íèáóäü ÿ âåðíóñü ê ýòîìó áîëåå îáñòîÿòåëüíî, — èñêóññòâî, â
 êîòîðîì ðóêîïîëàãàåòñÿ ñàìà ëîæü, à âîëÿ ê îáìàíó ïîääåðæèâàåòñÿ ÷èñòîé
 ñîâåñòüþ, ãîðàçäî îñíîâàòåëüíåå ïðîòèâîïîñòàâëåíî àñêåòè÷åñêîìó èäåàëó,
 íåæåëè íàóêà: òàê èíñòèíêòèâíî ÷óâñòâîâàë Ïëàòîí, ýòîò âåëè÷àéøèé âðàã
 èñêóññòâà, êàêîãî äî ñèõ ïîð ïðîèçâîäèëà Åâðîïà. Ïëàòîí ïðîòèâ Ãîìåðà: âîò è
 âåñü äîïîäëèííûé àíòàãîíèçì — òàì ïûëêèé äîáðîâîëåö «ïîòóñòîðîííåãî»,
 âåëèêèé êëåâåòíèê æèçíè, òóò íåâîëüíûé åå îáîæàòåëü, çîëîòàÿ ïðèðîäà. Îòòîãî
 íàåìíè÷àíèå õóäîæíèêà íà ñëóæáå ó àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà åñòü âåðõ
 õóäîæíè÷åñêîé êîððóïöèè, ê ñîæàëåíèþ, îäíîé èç íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííûõ:
 èáî íåò íè÷åãî áîëåå îõî÷åãî äî êîððóïöèè, ÷åì õóäîæíèê.) Äàæå ñ
 ôèçèîëîãè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ íàóêà ïîêîèòñÿ íà òîé æå ïî÷âå, ÷òî è
 àñêåòè÷åñêèé èäåàë: íåêîå ñêóäåíèå æèçíè ñëóæèò â îáîèõ ñëó÷àÿõ ïðåäïîñûëêîé
 — îõëàæäåííûå àôôåêòû, çàìåäëåííûé òåìï, äèàëåêòèêà, âûòåñíèâøàÿ èíñòèíêò,
 ëèöà è æåñòû, îòòèñíóòûå ñåðüåçíîñòüþ (ñåðüåçíîñòüþ, ýòèì áåçîøèáî÷íåéøèì
 ïðèçíàêîì íàðóøåííîãî îáìåíà âåùåñòâ, ðàñòóùåé áîðüáû æèçíåííûõ ôóíêöèé).
 Ðàññìîòðèòå òå ýïîõè â ðàçâèòèè íàðîäà, êîãäà íà ïåðåäíèé ïëàí âûñòóïàåò
 ó÷åíûé: ýòî ýïîõè óñòàëîñòè, ÷àñòî ñóìåðå÷íûå, óïàäî÷íûå — õëåùóùàÿ îòîâñþäó
 ñèëà, óâåðåííîñòü â æèçíè, óâåðåííîñòü â áóäóùåì êàíóëè çäåñü â ïðîøëîå.
 Ïåðåâåñ êàñòû ìàíäàðèíîâ íèêîãäà íå ñóëèò íè÷åãî äîáðîãî — ðàâíûì îáðàçîì
 âîñõîæäåíèå äåìîêðàòèè, ìèðíûõ òðåòåéñêèõ ñóäîâ âìåñòî âîéí, ðàâíîïðàâèÿ
 æåíùèí, ðåëèãèè ñîñòðàäàíèÿ è êàêèõ áû òàì åùå íè áûëî ñèìïòîìîâ íèñïàäàþùåé
 æèçíè. (Íàóêà, ïîíÿòàÿ êàê ïðîáëåìà; ÷òî îçíà÷àåò íàóêà? — ñð. â ýòîé ñâÿçè
 ïðåäèñëîâèå ê «Ðîæäåíèþ òðàãåäèè».) — Íåò! ýòà «ñîâðåìåííàÿ íàóêà» —
 ðàñêðîéòå ëèøü ãëàçà íà ýòî! — îñòàåòñÿ ïîêóäà ëó÷øåé ñîþçíèöåé
 àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà, è êàê ðàç îòòîãî, ÷òî îíà åñòü ñàìàÿ áåññîçíàòåëüíàÿ,
 ñàìàÿ íåïðîèçâîëüíàÿ, ñàìàÿ òàèíñòâåííàÿ è ñàìàÿ ïîäçåìíàÿ ñîþçíèöà! Îíè
 èãðàëè äî ñèõ ïîð â îäíó èãðó, «íèùèå äóõîì» è íàó÷íûå ïðîòèâíèêè ýòîãî
 èäåàëà (ê ñëîâó ñêàçàòü, êàê áû èõ íå ïðèíÿëè çà ïðîòèâîïîëîæíîñòü ïåðâûõ,
 ñêàæåì çà áîãàòûõ äóõîì, — îíè íå òàêîâû, ÿ íàçâàë èõ ÷àõîòî÷íèêàìè äóõà).
 Ýòè ïðîñëàâëåííûå ïîáåäû ïîñëåäíèõ: áåññïîðíî, èìåííî ïîáåäû, — íî íàä ÷åì?
 Àñêåòè÷åñêèé èäåàë íè â ìàëåéøåé ñòåïåíè íå ïîòåðïåë â íèõ ïîðàæåíèÿ, îí áûë
 ñêîðåå èìè óñèëåí, ò. å. âûñòóïèë â áîëåå íåóëîâèìîì, áîëåå äóõîâíîì, áîëåå
 êîâàðíîì îáëè÷èè, êàê ðàç îòòîãî, ÷òî âûñòðîåííûå èì ñåáå êðåïîñòíûå ñòåíû è
 ðâû, ïðåäñòàâëÿâøèå åãî â áîëåå ãðóáîì âèäå, âñÿêèé ðàç áåñïîùàäíî ñíîñèëèñü
 è ìåíÿëèñü ñî ñòîðîíû íàóêè. Äóìàþò ëè â ñàìîì äåëå, ÷òî êðàõ, ñêàæåì,
 òåîëîãè÷åñêîé àñòðîíîìèè îçíàìåíîâàë êðàõ ýòîãî èäåàëà?.. Ñòàë ëè ÷åëîâåê
 ìåíåå íóæäàòüñÿ â ïîòóñòîðîííåì ðåøåíèè çàãàäêè ñâîåãî ñóùåñòâîâàíèÿ îòòîãî,
 ÷òî ñóùåñòâîâàíèå ýòî ñ òåõ ïîð ïîëó÷èëî áîëåå âçáàëìîøíûé, ïðîãóëüíûé,
 íåîáÿçàòåëüíûé âèä â çðèìîì ðàñïîðÿäêå âåùåé? Ðàçâå íå â áåçóäåðæíîì
 ïðîãðåññå ïðåáûâàåò ñî âðåìåí Êîïåðíèêà èìåííî ñàìîóìàëåíèå ÷åëîâåêà, åãî
 âîëÿ ê ñàìîóìàëåíèþ? Àõ, âåðà â åãî äîñòîèíñòâî, óíèêàëüíîñòü, íåçàìåíèìîñòü
 â ðàíãîâîé î÷åðåäíîñòè ñóùåñòâ êàíóëà â íåáûòèå — îí ñòàë æèâîòíûì, æèâîòíûì
 áåç âñÿêèõ èíîñêàçàíèé, ñêèäîê, îãîâîðîê, îí, áûâøèé â ïðåæíåé ñâîåé âåðå
 ïî÷òè ÷òî Áîãîì («÷àäîì Áîæüèì», «Áîãî÷åëîâåêîì»)… Ñî âðåìåí Êîïåðíèêà
 ÷åëîâåê î÷óòèëñÿ êàê áû íà íàêëîííîé ïëîñêîñòè — òåïåðü îí âñå áûñòðåå
 ñêàòûâàåòñÿ ñ öåíòðà — êóäà? â Íè÷òî? â «ñâåðëÿùåå îùóùåíèå ñâîåãî
 íè÷òîæåñòâà»?.. ×òî æ! ýòî è áûëî áû êàê ðàç ïðÿìûì ïóòåì — â ñòàðûé
 èäåàë?.. Âñÿêàÿ íàóêà (à íå òîëüêî îäíà àñòðîíîìèÿ, îá óíèçèòåëüíîì è
 îñêîðáèòåëüíîì âîçäåéñòâèè êîòîðîé îáðîíèë ïðèìå÷àòåëüíîå ïðèçíàíèå Êàíò:
 «îíà óíè÷òîæàåò ìîþ âàæíîñòü»…), âñÿêàÿ íàóêà, åñòåñòâåííàÿ, êàê è
 íååñòåñòâåííàÿ — òàê íàçûâàþ ÿ ñàìîêðèòèêó ïîçíàíèÿ, — òùèòñÿ íûí÷å
 ðàçóáåäèòü ÷åëîâåêà â ïðåæíåì åãî óâàæåíèè ê ñàìîìó ñåáå, êàê åñëè áû ýòî
 ïîñëåäíåå áûëî íå ÷åì èíûì, êàê ïðè÷óäëèâûì çàçíàéñòâîì; ìîæíî áûëî áû
 ñêàçàòü äàæå, ÷òî îíà èçâîäèò âñþ ñâîþ ãîðäîñòü, âñþ ñóðîâîñòü ñâîåé
 ñòîè÷åñêîé àòàðàêñèè íà òî, ÷òîáû ïîääåðæàòü â ÷åëîâåêå ýòî ñ òàêèì òðóäîì
 äîáûòîå ñàìîïðåçðåíèå â êà÷åñòâå åãî ïîñëåäíåãî, ñåðüåçíåéøåãî ïðàâà íà
 óâàæåíèå ïåðåä ñàìèì ñîáîé (ôàêòè÷åñêè âïîëíå ðåçîííî: èáî òîò, êòî
 ïðåçèðàåò, âñå åùå «íå ðàçó÷èëñÿ óâàæåíèþ»…). Çíà÷èò ëè ýòî, ñîáñòâåííî,
 ïðîòèâîäåéñòâîâàòü àñêåòè÷åñêîìó èäåàëó? Íåóæåëè åùå ñåðüåçíî ñ÷èòàþò (êàê
 ýòî íåêîòîðîå âðåìÿ âîîáðàæàëè ñåáå òåîëîãè), ÷òî, ñêàæåì, êàíòîâñêàÿ ïîáåäà
 íàä òåîëîãè÷åñêîé äîãìàòèêîé ïîíÿòèé («Áîã», «äóøà», «ñâîáîäà»,
 «áåññìåðòèå») ñîêðóøèëà ýòîò èäåàë? — ïðè÷åì íàì ïîêóäà íåò äåëà äî òîãî,
 áûëî ëè â íàìåðåíèÿõ ñàìîãî Êàíòà âîîáùå íå÷òî ïîäîáíîå. Íåñîìíåííî, ÷òî ñî
 âðåìåíè Êàíòà êîçûðè ñíîâà îêàçàëèñü â ðóêàõ ó òðàíñöåíäåíòàëèñòîâ âñÿêîãî
 ïîøèáà — îíè ýìàíñèïèðîâàëèñü îò òåîëîãîâ: êàêîå ñ÷àñòüå! — îí ïîäìèãíóë èì
 íà òó ëàçåéêó, ÷åðåç êîòîðóþ îíè ñìåþò âïðåäü íà ñîáñòâåííûé ñòðàõ è ðèñê è
 ñ èçûñêàííåéøèìè íàó÷íûìè ìàíåðàìè ñëåäîâàòü «âåëåíèÿì ñâîåãî ñåðäöà».
 Ðàâíûì îáðàçîì: êòî áû ñìîã óïðåêíóòü íûí÷å àãíîñòèêîâ, êîãäà îíè, áóäó÷è
 ïî÷èòàòåëÿìè Íåâåäîìîãî è Òàèíñòâåííîãî êàê òàêîâîãî, ïîêëîíÿþòñÿ íûí÷å êàê
 Áîãó ñàìîìó âîïðîñèòåëüíîìó çíàêó? (Êñàâüå Äóäàí ãîâîðèò ãäå-òî î ravages,
 êîòîðûå ïðè÷èíèëà «l’habitude d’admirer l’inintelligible au lieu de rester
 tout simplement dans l’inconnu»; îí ñ÷èòàåò, ÷òî äðåâíèå îáîøëèñü áåç
 ýòîãî.) Ïðè óñëîâèè, ÷òî âñå, ÷òî «ïîçíàåò» ÷åëîâåê, íå óäîâëåòâîðÿåò åãî
 æåëàíèÿì, íàïðîòèâ, ïðîòèâîðå÷èò èì è ïðèâîäèò åãî â òðåïåò, êàêàÿ
 áîæåñòâåííàÿ óâåðòêà — áûòü âïðàâå èñêàòü âèíó çà ýòî íå â «æåëàíèè», à â
 «ïîçíàíèè»!.. «Íåò íèêàêîãî ïîçíàíèÿ; ñëåäîâàòåëüíî, — åñòü êàêîé-òî Áîã»:
 ÷òî çà íîâàÿ elegantia syllogismi! ÷òî çà òðèóìô àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà! —
 26
 — Èëè âñÿ íûíåøíÿÿ èñòîðèîãðàôèÿ íåò-íåò äà è ïðèíÿëà áîëåå
 æèçíåóâåðåííóþ, áîëåå èäåàëîóâåðåííóþ ïîçó? Åå áëàãîðîäíåéøàÿ ïðåòåíçèÿ
 ñâîäèòñÿ íûí÷å ê òîìó, ÷òîáû áûòü çåðêàëîì; îíà îòêëîíÿåò âñÿ÷åñêóþ
 òåëåîëîãèþ; îíà íå æåëàåò áîëüøå íè÷åãî «äîêàçûâàòü»; åé ïðåòèò ðàçûãðûâàòü
 ñóäåéñêóþ ðîëü, è â ýòîì ñêàçûâàåòñÿ åå õîðîøèé âêóñ — îíà ñòîëü æå ìàëî
 óòâåðæäàåò, êàê è îòðèöàåò, îíà êîíñòàòèðóåò, îíà «îïèñûâàåò»… Âñå ýòî â
 âûñîêîé ñòåïåíè àñêåòè÷íî; íî â òî æå âðåìÿ è â åùå áîëåå âûñîêîé ñòåïåíè
 íèãèëèñòè÷íî, ïóñòü íå îáìàíûâàþòñÿ íà ñåé ñ÷åò! Âèäèøü ñêîðáíûé, ñóðîâûé,
 íî ïîëíûé ðåøèìîñòè âçãëÿä — ãëàç, êîòîðûé ïðèãëÿäûâàåòñÿ, êàê
 ïðèãëÿäûâàåòñÿ îäèíîêèé ïîëÿðíèê (äîëæíî áûòü, äëÿ òîãî, ÷òîáû íå
 âãëÿäûâàòüñÿ? ÷òîáû íå îãëÿäûâàòüñÿ?..). Çäåñü ñíåã, çäåñü îíåìåëà æèçíü;
 ïîñëåäíèå âîðîíû, ñëûøèìûå çäåñü, íàçûâàþòñÿ: «Ê ÷åìó?», «Íàïðàñíî!»,
 «Nada!» — çäåñü íè÷åãî áîëüøå íå ïðåóñïåâàåò è íå ðàñòåò, ðàçâå ÷òî
 ïåòåðáóðãñêàÿ ìåòàïîëèòèêà è òîëñòîâñêîå «ñîñòðàäàíèå». ×òî æå êàñàåòñÿ
 äðóãîãî ðîäà èñòîðèêîâ, äîëæíî áûòü, åùå «áîëåå ñîâðåìåííîãî» ðîäà,
 ñëàñòîëþáèâîãî, ïîõîòëèâîãî, äåëàþùåãî ãëàçêè êàê æèçíè, òàê è àñêåòè÷åñêîìó
 èäåàëó, ðîäà, ïîëüçóþùåãîñÿ ñëîâîì «àðòèñò», òî÷íî ïåð÷àòêîé, è öåëèêîì
 çààðåíäîâàâøåãî ñåáå íûí÷å ïîõâàëó êîíòåìïëÿöèè, — î, ïîñëå ýòèõ ñëàäêèõ
 îñòðîóìöåâ èñïûòàåøü åùå íå òó æàæäó ïî àñêåòàì è çèìíèì ëàíäøàôòàì! Íåò!
 ÷åðò áû ïîáðàë ýòó «ñîçåðöàòåëüíóþ» áðàòèþ! Íàñêîëüêî îõîòíåå ãîòîâ ÿ åùå
 áðîäèòü ñ òåìè èñòîðè÷åñêèìè íèãèëèñòàìè â ñàìîì ìðà÷íîì, ñåðîì, ïðîìîçãëîì
 òóìàíå! — äà, ÿ íå îñòàíîâëþñü äàæå ïåðåä òåì — äîïóñòèâ, ÷òî ìíå ïðèøëîñü
 áû äåëàòü âûáîð, — ÷òîáû óäåëèòü âíèìàíèå êàêîé-íèáóäü âïîëíå
 íåèñòîðè÷åñêîé, ïðîòèâîèñòîðè÷åñêîé ãîëîâå (òîìó æå, ñêàæåì, Äþðèíãó, ÷üèìè
 çâó÷íûìè ðå÷àìè óïèâàåòñÿ â íûíåøíåé Ãåðìàíèè ïîêóäà åùå ïóãëèâàÿ, åùå íå
 ðàñêîëîâøàÿñÿ ñïåöèÿ «ïðåêðàñíûõ äóø», species anarchistica â ðàìêàõ
 îáðàçîâàííîãî ïðîëåòàðèàòà). Âî ñòî êðàò õóæå «ñîçåðöàòåëüíûå»; ÿ íå çíàþ
 íè÷åãî, ÷òî äåéñòâîâàëî áû áîëåå òîøíîòâîðíî, ÷åì òàêîå «îáúåêòèâíîå»
 êðåñëî, òàêîé áëàãîóõàþùèé ñëàñòåíà, ïîòèðàþùèé ðóêè ïåðåä èñòîðèåé,
 ïîëóïîï, ïîëóñàòèð, parfum Ðåíàí, êîòîðûé óæå îäíèì âûñîêèì ôàëüöåòîì ñâîåãî
 îäîáðåíèÿ ïðåäàåò îãëàñêå, ÷åãî ó íåãî íå õâàòàåò, ãäå ó íåãî íå õâàòàåò,
 ãäå â ýòîì ñëó÷àå âîñïîëüçîâàëàñü Ïàðêà — àõ! ñëèøêîì õèðóðãè÷åñêè — ñâîèìè
 æåñòîêèìè íîæíèöàìè! Ýòî ðàçäðàæàåò ìîé âêóñ, òàêæå è ìîå òåðïåíèå — ïóñòü
 ïðè ïîäîáíûõ çðåëèùàõ ñîõðàíÿåò ñâîå òåðïåíèå òîò, êîìó íå÷åãî çäåñü òåðÿòü,
 — ìåíÿ òàêîå çðåëèùå ïðèâîäèò â ÿðîñòü, òàêèå «çðèòåëè» îçëîáëÿþò ìåíÿ
 ïðîòèâ «ñïåêòàêëÿ», áîëüøå, ÷åì ñïåêòàêëÿ (ñàìîé èñòîðèè, âû ïîíèìàåòå
 ìåíÿ); âäðóã îòêóäà íè âîçüìèñü íà ìåíÿ íàïàäàþò ïðè ýòîì àíàêðåîíòè÷åñêèå
 ïðè÷óäû. Ýòà ïðèðîäà, äàâøàÿ áûêó ðîã, äàëà ëüâó [ïàñòü ñ îñòðûìè êëûêàìè];
 çà÷åì äàëà ìíå ïðèðîäà íîãó?.. ×òîáû òîïòàòü, êëÿíóñü ñâÿòûì Àíàêðåîíîì! à
 íå òîëüêî áåæàòü ïðî÷ü; ÷òîáû îáåèìè íîãàìè òîïòàòü òðóõëÿâûå êðåñëà,
 òðóñëèâóþ ñîçåðöàòåëüíîñòü, ïîõîòëèâîå åâíóøåñòâî ïåðåä èñòîðèåé,
 ôëèðòîâàíèå ñ àñêåòè÷åñêèìè èäåàëàìè, ðÿäÿùååñÿ â òîãó ñïðàâåäëèâîñòè
 òàðòþôñòâî èìïîòåíöèè! Âñå ìîå ïî÷òåíèå àñêåòè÷åñêîìó èäåàëó, ïîñêîëüêó îí
 ÷åñòåí! êîëü ñêîðî îí âåðèò â ñàìîãî ñåáÿ è íå âàëÿåò ñ íàìè äóðàêà! Íî íå
 ëþáëþ ÿ âñåõ ýòèõ êîêåòëèâûõ êëîïîâ, êîèõ ÷åñòîëþáèå íå óòîëÿåòñÿ äî òåõ
 ïîð, ïîêóäà îò íèõ íå ðàçèò áåñêîíå÷íîñòüþ, ïîêóäà íàêîíåö è îò
 áåñêîíå÷íîñòè íå ðàçèò êëîïàìè; íå ëþáëþ ÿ ãðîáîâ ïîâàïëåííûõ, ðàçûãðûâàþùèõ
 êîìåäèþ æèçíè; íå ëþáëþ óñòàëûõ è èñïîëüçîâàííûõ, êîòîðûå óïàêîâûâàþò ñåáÿ â
 ìóäðîñòü è ñìîòðÿò íà âñå «îáúåêòèâíî»; íå ëþáëþ ðàçîäåòûõ ïîä ãåðîåâ
 àãèòàòîðîâ, êîòîðûå íàïÿëèâàþò øàïêó-íåâèäèìêó èäåàëà íà ñîëîìåííûå æãóòû
 ñâîèõ ãîëîâ; íå ëþáëþ ÷åñòîëþáèâûõ õóäîæíèêîâ, æåëàþùèõ âûäàòü ñåáÿ çà
 àñêåòîâ è æðåöîâ è ïðåäñòàâëÿþùèõ ñîáîþ, ïî ñóòè, ëèøü òðàãè÷åñêèõ
 ãàíñâóðñòîâ; íå ëþáëþ è ýòèõ íîâåéøèõ ñïåêóëÿíòîâ èäåàëèçìà, àíòèñåìèòîâ,
 êîòîðûå íûí÷å çàêàòûâàþò ãëàçà íà õðèñòèàíñêî-àðèéñêî-îáûâàòåëüñêèé ëàä è
 ïûòàþòñÿ ïóòåì íåñòåðïèìî íàãëîãî çëîóïîòðåáëåíèÿ äåøåâåéøèì àãèòàöèîííûì
 ñðåäñòâîì, ìîðàëüíîé ïîçîé, âîçáóäèòü âñå ýëåìåíòû ðîãàòîãî ñêîòà â íàðîäå (
 — ÷òî â íûíåøíåé Ãåðìàíèè ïîëüçóåòñÿ íåìàëûì ñïðîñîì âñÿêîãî ðîäà óìíè÷àþùåå
 ìîøåííè÷åñòâî, ýòî ñâÿçàíî ñ íåïðåðåêàåìûì è óæå îñÿçàåìûì çàïóñòåíèåì
 íåìåöêîãî äóõà, ïðè÷èíó êîåãî ÿ èùó â ïèòàíèè, ñîñòîÿùåì ñïëîøü èç ãàçåò,
 ïîëèòèêè, ïèâà è âàãíåðîâñêîé ìóçûêè, âêëþ÷àÿ ñþäà è ïðåäïîñûëêó ýòîé äèåòû:
 âî-ïåðâûõ, íàöèîíàëüíîå óùåìëåíèå è òùåñëàâèå, ýíåðãè÷íûé, íî óçêèé ïðèíöèï:
 «Deutschland, Deutschland uber alles», âî-âòîðûõ æå, paralysis agitans
 «ñîâðåìåííûõ èäåé»). Åâðîïà íûí÷å ãîðàçäà â èçîáðåòåíèè ïðåæäå âñåãî
 âîçáóæäàþùèõ ñðåäñòâ; íè â ÷åì, äîëæíî áûòü, íå íóæäàåòñÿ îíà áîëüøå, ÷åì â
 stimulantia è â ñïèðòíîì: îòñþäà è ÷óäîâèùíàÿ ïîääåëêà èäåàëîâ, ýòèõ
 íåðàçáàâëåííûõ ñïèðòíûõ íàïèòêîâ äóõà, îòñþäà æå è ïðîòèâíûé, ïðîâîíÿâøèéñÿ,
 èçîëãàííûé, ïñåâäîàëêîãîëüíûé âîçäóõ ïîâñþäó. Ìíå õîòåëîñü áû çíàòü, ñêîëüêî
 ñóäîâûõ ãðóçîâ êóñòàðíîãî èäåàëèçìà, òåàòðàëüíî-ãåðîè÷åñêîãî ðåêâèçèòà è
 ãðîìûõàþùåé æåñòè âûñîêîïàðíûõ ñëîâ, ñêîëüêî òîíí çàñàõàðåííîãî ñïèðòíîãî
 ñî÷óâñòâèÿ (òîðãîâàÿ ôèðìà: la religion de la souffrance), ñêîëüêî íîæíûõ
 ïðîòåçîâ «áëàãîðîäíîãî íåãîäîâàíèÿ» â ïîäìîãó óìñòâåííî ïëîñêîñòîïíûì,
 ñêîëüêî êîìåäèàíòîâ õðèñòèàíñêî-ìîðàëüíîãî èäåàëà ïîíàäîáèëîñü áû
 ýêñïîðòèðîâàòü íûí÷å èç Åâðîïû, ÷òîáû ïðîâåòðèòü åå îò ýòîãî çëîâîíèÿ…
 ßñíîå äåëî, â ïåðñïåêòèâå ýòîãî ïåðåïðîèçâîäñòâà îòêðûâàåòñÿ âîçìîæíîñòü
 íîâîé òîðãîâëè; ÿñíîå äåëî, ñ ìàëåíüêèìè èäîëàìè èäåàëà è ñîîòâåòñòâóþùèì
 àññîðòèìåíòîì «èäåàëèñòîâ» ìîæíî ïðåóñïåòü â íîâîì «ãåøåôòå» — íå ïðîïóñòèòå
 ìèìî óøåé ýòîò ïîñàæåííûé íà êîë íàìåê! Ó êîãî õâàòèò äóõó íà ýòî? — â íàøèõ
 ðóêàõ «èäåàëèçèðîâàòü» âñþ çåìëþ!.. Íî ÷òî ÿ ãîâîðþ î äóõå: çäåñü íåîáõîäèìî
 ëèøü îäíî — èìåííî ðóêà, íå çíàþùàÿ ïðîìàõà, ñëèøêîì íå çíàþùàÿ ïðîìàõà
 ðóêà…
 27
 — Äîâîëüíî! Äîâîëüíî! Îñòàâèì ýòè êóðüåçû è õèòðîñïëåòåíèÿ íîâåéøåãî
 äóõà, äîñòîéíûå ðàâíî è ñìåõà, è ñåòîâàíèé: êàê ðàç íàøà ïðîáëåìà ìîæåò
 îáîéòèñü áåç íèõ, ïðîáëåìà çíà÷åíèÿ àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà — êàêîå åé äåëî äî
 â÷åðàøíåãî è ñåãîäíÿøíåãî äíÿ! Ýòè òåìû ñ áîëüøåé îñíîâàòåëüíîñòüþ è
 ñòðîãîñòüþ áóäóò ðàññìîòðåíû ìíîþ â äðóãîé ñâÿçè (ïîä çàãëàâèåì: «Ê èñòîðèè
 åâðîïåéñêîãî íèãèëèçìà»; ÿ îòñûëàþ ñ ýòîé öåëüþ ê ïîäãîòàâëèâàåìîìó ìíîþ
 òðóäó: Âîëÿ ê âëàñòè. Îïûò ïåðåîöåíêè âñåõ öåííîñòåé). Çäåñü æå äåëî èäåò
 ëèøü î òîì, ÷òîáû óêàçàòü íà ñëåäóþùåå: è â âûñøèõ ñôåðàõ äóõîâíîñòè ó
 àñêåòè÷åñêîãî èäåàëà åñòü âñå åùå òîëüêî îäíà ðàçíîâèäíîñòü äåéñòâèòåëüíûõ
 âðàãîâ è âðåäèòåëåé — êîìåäèàíòû ýòîãî èäåàëà — èáî îíè ïðîáóæäàþò
 íåäîâåðèå. Âî âñåì æå îñòàëüíîì, ãäå íûí÷å ÿâñòâåííà ñòðîãàÿ, âëàñòíàÿ è
 ëèøåííàÿ âñÿêîãî æóëüíè÷åñòâà ðàáîòà äóõà, åìó íåò íèêàêîãî äåëà äî èäåàëà —
 ïîïóëÿðíîå âûðàæåíèå äëÿ ýòîãî ïîñòà åñòü «àòåèçì»: çà âû÷åòîì åãî âîëè ê
 èñòèíå. Íî ýòà âîëÿ, ýòîò îñòàòîê èäåàëà è åñòü, åñëè óãîäíî ïîâåðèòü ìíå,
 âñå òîò æå ñàìûé èäåàë â íàèáîëåå ñòðîãîé, íàèáîëåå äóõîâíîé åãî
 ôîðìóëèðîâêå, íàñêâîçü ýñîòåðè÷åñêèé, ëèøåííûé âñÿêèõ ïîêàçóõ, ñòàëî áûòü,
 íå ñòîëüêî åãî îñàäîê, ñêîëüêî åãî ñåðäöåâèíà. Áåçóñëîâíûé ïîðÿäî÷íûé àòåèçì
 ( — à òîëüêî åãî âîçäóõîì è äûøèì ìû, áîëåå äóõîâíûå ëþäè ýòîé ýïîõè) íå
 ïðåáûâàåò ïîýòîìó â ïðîòèâîðå÷èè ñ ýòèì èäåàëîì, êàê ìîãëî áû ïîêàçàòüñÿ;
 ñêîðåå, îí ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ ëèøü îäíó èç ïîñëåäíèõ ôàç åãî ðàçâèòèÿ, îäíó
 èç çàêëþ÷èòåëüíûõ ôîðì åãî âî âíóòðåííåé ëîãèêå ñòàíîâëåíèÿ — îí åñòü
 èìïîçàíòíàÿ êàòàñòðîôà äâóõòûñÿ÷åëåòíåé ìóøòðû ê èñòèíå, êîòîðàÿ ïîä êîíåö
 âîçáðàíÿåò ñåáå ëîæü â âåðå â Áîãà. (Òîò æå õîä ðàçâèòèÿ â Èíäèè, ñîâåðøåííî
 íåçàâèñèìûé è îòòîãî êîå-÷òî äîêàçûâàþùèé; òîò æå èäåàë, ïðèìûêàþùèé ê
 îäèíàêîâîìó âûâîäó; ðåøàþùèé ïóíêò äîñòèãíóò çà ïÿòü ñòîëåòèé äî
 åâðîïåéñêîãî ëåòîñ÷èñëåíèÿ Áóääîþ, òî÷íåå: óæå ôèëîñîôèåé ñàíêõüÿ,
 ïîïóëÿðèçèðîâàííîé âïîñëåäñòâèè è ïðåâðàùåííîé â ðåëèãèþ Áóääîé.) ×òî, åñëè
 ñïðàøèâàòü ñî âñåé ñòðîãîñòüþ, îäåðæàëî ïî ñóòè ïîáåäó íàä õðèñòèàíñêèì
 Áîãîì? Îòâåò ïðåäñòàâëåí â ìîåé «Âåñåëîé íàóêå» (II 227 ñë.) [I 681]: «Ñàìà
 õðèñòèàíñêàÿ ìîðàëü, âñå ñ áîëüøåé ñòðîãîñòüþ ïðèíèìàåìîå ïîíÿòèå
 ïðàâäèâîñòè, óòîí÷åííîñòü èñïîâåäíèêîâ õðèñòèàíñêîé ñîâåñòè, ïåðåâåäåííàÿ è
 ñóáëèìèðîâàííàÿ â íàó÷íóþ ñîâåñòü, â èíòåëëåêòóàëüíóþ ÷èñòîïëîòíîñòü ëþáîé
 öåíîé. Ðàññìàòðèâàòü ïðèðîäó, êàê åñëè áû îíà áûëà äîêàçàòåëüñòâîì Áîæüåãî
 áëàãà è ïîïå÷åíèÿ; èíòåðïðåòèðîâàòü èñòîðèþ ê ÷åñòè áîæåñòâåííîãî ðàçóìà êàê
 âå÷íîå ñâèäåòåëüñòâî íðàâñòâåííîãî ìèðîïîðÿäêà è íðàâñòâåííûõ êîíå÷íûõ
 öåëåé; òîëêîâàòü ñîáñòâåííûå ïåðåæèâàíèÿ, êàê èõ äîñòàòî÷íî äîëãîå âðåìÿ
 òîëêîâàëè íàáîæíûå ëþäè, ñëîâíî áû âñÿêîå ñòå÷åíèå îáñòîÿòåëüñòâ, âñÿêèé
 íàìåê, âñå áûëî èçìûøëåíî è ïîñëàíî ðàäè ñïàñåíèÿ äóøè — ñî âñåì ýòèì îòíûíå
 ïîêîí÷åíî, ïðîòèâ ýòîãî âîññòàëà ñîâåñòü, ýòî êàæåòñÿ âñÿêîé áîëåå
 óòîí÷åííîé ñîâåñòè íåïðèëè÷íûì, áåñ÷åñòíûì, ëîæüþ, ôåìèíèçìîì, ñëàáîñòüþ,
 òðóñîñòüþ — ñ ýòîé ñòðîãîñòüþ, è ñ ÷åì áû åùå íè áûëî, ìû — äîáðûå åâðîïåéöû
 è íàñëåäíèêè ïðîäîëæèòåëüíåéøåãî è îòâàæíåéøåãî ñàìîïðåîäîëåíèÿ Åâðîïû»…
 Âñå âåëèêèå âåùè ãèáíóò ñàìè ïî ñåáå, ÷åðåç íåêèé àêò ñàìîóïðàçäíåíèÿ: òàê
 òðåáóåò ýòîãî çàêîí æèçíè, çàêîí íåîáõîäèìîãî «ñàìîïðåîäîëåíèÿ», ïðèñóùèé
 ñàìîé ñóùíîñòè æèçíè, — êëè÷ «patere legem, quam ipse tulisti» â êîíöå
 êîíöîâ îáðàùàåòñÿ âñåãäà è íà ñàìîãî çàêîíîäàòåëÿ. Òàê èìåííî è ïîãèáëî
 õðèñòèàíñòâî â êà÷åñòâå äîãìû — îò ñîáñòâåííîé ñâîåé ìîðàëè; òàê èìåííî
 äîëæíî òåïåðü ïîãèáíóòü è õðèñòèàíñòâî â êà÷åñòâå ìîðàëè — ìû ñòîèì íà
 ïîðîãå ýòîãî ñîáûòèÿ. Öåïü âûâîäîâ, ñäåëàííûõ õðèñòèàíñêîé ïðàâäèâîñòüþ,
 óïèðàåòñÿ íàïîñëåäîê â åå ñèëüíåéøèé âûâîä, â åå âûâîä ïðîòèâ ñàìîé ñåáÿ: íî
 ýòî ñëó÷èòñÿ, êîãäà îíà ïîñòàâèò âîïðîñ: «÷òî îçíà÷àåò âñÿêàÿ âîëÿ ê
 èñòèíå?»… È çäåñü ÿ âíîâü êàñàþñü ìîåé ïðîáëåìû, íàøåé ïðîáëåìû, ìîè
 íåâåäîìûå äðóçüÿ ( — èáî ÿ íå çíàþ ïîêóäà íè îäíîãî äðóãà): â ÷åì áûë áû
 ñìûñë âñåãî íàøåãî ñóùåñòâîâàíèÿ, êàê íå â òîì, ÷òîáû ýòà âîëÿ ê èñòèíå
 îñîçíàëà ñåáÿ â íàñ êàê ïðîáëåìó?.. Â ýòîì âîò ñàìîîñîçíàíèè âîëè ê èñòèíå
 òàèòñÿ îòíûíå — áåç âñÿêîãî ñîìíåíèÿ — ïîãèáåëü ìîðàëè: âåëèêàÿ äðàìà â ñòà
 àêòàõ, çàðåçåðâèðîâàííàÿ íà áëèæàéøèå äâà âåêà Åâðîïû, óæàñíåéøàÿ,
 ñîìíèòåëüíåéøàÿ è, âîçìîæíî, íàèáîëåå ÷ðåâàòàÿ íàäåæäàìè èç âñåõ äðàì…
 28
 Åñëè çàêðûòü ãëàçà íà àñêåòè÷åñêèé èäåàë, òî ÷åëîâåê, æèâîòíîå ÷åëîâåê
 íå èìåëî äî ñèõ ïîð íèêàêîãî ñìûñëà. Åãî ñóùåñòâîâàíèå íà çåìëå áûëî ëèøåíî
 öåëè; «ê ÷åìó âîîáùå ÷åëîâåê?» — ïðåäñòàâàëî âîïðîñîì, íà êîòîðûé íåò
 îòâåòà; äëÿ ÷åëîâåêà è çåìëè íåäîñòàâàëî âîëè; çà êàæäîé âåëèêîé
 ÷åëîâå÷åñêîé ñóäüáîé îòçûâàëîñü ðåôðåíîì åùå áîëåå âåëèêîå: «Íàïðàñíî!»
 Èìåííî ýòî è îçíà÷àåò àñêåòè÷åñêèé èäåàë: îòñóòñòâèå ÷åãî-òî, íåêèé
 ÷óäîâèùíûé ïðîáåë, îáñòàþùèé ÷åëîâåêà, — îïðàâäàòü, îáúÿñíèòü, óòâåðäèòü
 ñàìîãî ñåáÿ áûëî âûøå åãî ñèë, îí ñòðàäàë ïðîáëåìîé ñâîåãî æå ñìûñëà. Îí è
 âîîáùå ñòðàäàë, áóäó÷è ïî ñàìîé ñóòè ñâîåé áîëåçíåííûì æèâîòíûì: íî íå ñàìî
 ñòðàäàíèå áûëî åãî ïðîáëåìîé, à îòñóòñòâèå îòâåòà íà âîïèþùèé âîïðîñ: «ê
 ÷åìó ñòðàäàòü?» ×åëîâåê, íàèáîëåå îòâàæíîå è íàèáîëåå âûíîñëèâîå æèâîòíîå,
 íå îòðèöàåò ñòðàäàíèÿ êàê òàêîâîãî; îí æåëàåò åãî, îí äàæå âçûñêóåò åãî, ïðè
 óñëîâèè ÷òî åìó óêàçóþò íà êàêîé-ëèáî ñìûñë åãî, êàêîå-ëèáî ðàäè ñòðàäàíèÿ.
 Áåññìûñëåííîñòü ñòðàäàíèÿ, à íå ñòðàäàíèå, — âîò ÷òî áûëî ïðîêëÿòèåì,
 òÿãîòåâøèì äî ñèõ ïîð íàä ÷åëîâå÷åñòâîì, — è àñêåòè÷åñêèé èäåàë ïðèäàë åìó
 íåêèé ñìûñë. Òî áûë äîíûíå åäèíñòâåííûé ñìûñë; ëþáîé ñëó÷àéíî ïîäâåðíóâøèéñÿ
 ñìûñë-òàêè ëó÷øå ïîëíåéøåé áåññìûñëèöû; àñêåòè÷åñêèé èäåàë áûë âî âñåõ
 îòíîøåíèÿõ óíèêàëüíûì «faute de mieux» par excellence. Â íåì áûëî
 èñòîëêîâàíî ñòðàäàíèå; ÷óäîâèùíûé âàêóóì êàçàëñÿ çàïîëíåííûì; çàõëîïíóëàñü
 äâåðü ïåðåä âñÿêèì ñàìîóáèéñòâåííûì íèãèëèçìîì. Òîëêîâàíèå — ÷òî è ãîâîðèòü
 — âëåêëî çà ñîáîþ íîâîå ñòðàäàíèå, áîëåå ãëóáîêîå, áîëåå ñîêðîâåííîå, áîëåå
 ÿäîâèòîå, áîëåå ïîäòà÷èâàþùåå æèçíü: âñÿêîå ñòðàäàíèå ïîäâîäèëîñü èì ïîä
 ïåðñïåêòèâó âèíû… Íî âîïðåêè âñåìó ýòîìó — ÷åëîâåê áûë ñïàñåí èì, îí
 ïðèîáðåë ñìûñë, îí íå áûë óæå ëèñòêîì, ãîíèìûì âåòðîì, íå áûë ìÿ÷îì àáñóðäà
 è «áåññìûñëèöû», îí ìîã îòíûíå õîòåòü ÷åãî-òî — áåçðàçëè÷íî ïîêà, êóäà, ê
 ÷åìó, ÷åì èìåííî îí õîòåë: ñïàñåíà áûëà ñàìà âîëÿ. Åäâà ëè ìîæíî óòàèòü îò
 ñåáÿ, ÷òî ñîáñòâåííî âûðàæàåò âñå ýòî âîëåíèå, îðèåíòèðîâàííîå àñêåòè÷åñêèì
 èäåàëîì: ýòà íåíàâèñòü ê ÷åëîâå÷åñêîìó, áîëüøå — ê æèâîòíîìó, åùå áîëüøå — ê
 âåùåñòâåííîìó, ýòî îòâðàùåíèå ê ÷óâñòâàì, ê ñàìîìó ðàçóìó, ñòðàõ ïåðåä
 ñ÷àñòüåì è êðàñîòîé, ýòî ñòðåìëåíèå èçáàâèòüñÿ îò âñÿêîé êàæèìîñòè,
 ïåðåìåíû, ñòàíîâëåíèÿ, ñìåðòè, æåëàíèÿ, ñàìîãî ñòðåìëåíèÿ — âñå ñêàçàííîå
 îçíà÷àåò, ðèñêíåì ïîíÿòü ýòî, âîëþ ê Íè÷òî, îòâðàùåíèå ê æèçíè, áóíò ïðîòèâ
 ðàäèêàëüíåéøèõ ïðåäïîñûëîê æèçíè, íî ýòî åñòü è îñòàåòñÿ âîëåé!.. È ÷òîáû
 ïîâòîðèòü â çàêëþ÷åíèå ñêàçàííîå ìíîþ â íà÷àëå: ÷åëîâåê ïðåäïî÷òåò ñêîðåå
 õîòåòü Íè÷òî, ÷åì íè÷åãî íå õîòåòü…

ÊÎÍÅÖ

Ïîïóëÿðíîñòü: 350, Last-modified: Sun, 11 Aug 2002 15:32:56 GMT

Задание №306.
Правописание приставок. ЕГЭ по русскому

Укажите варианты ответов, в которых во всех словах одного ряда пропущена одна и та же буква. Запишите номера ответов.

1) пр..общить, непр..ступный, пр..беречь
2) пред..стория,без..мянный, под..скивать
3) и..целённый, бе..порядочный, ..бросить
4) пере..начивать, меж..нститутский, вз..мать
5) о..бывать, по..сказывать, на..страивать

Пояснение:
Приведём верное написание слов:

1) прИобщить, непрИступный, прИберечь
2) предЫстория,безЫмянный, подЫскивать
3) иСцелённый, беСпорядочный, Сбросить
4) переИначивать, межИнститутский, взИмать
5) оТбывать, поДсказывать, наДстраивать

Показать ответ

Источник: ЕГЭ 2020. Русский язык. 37 вариантов. Типовые варианты экзаменационных заданий. И.П. Васильевых, Ю.Н. Гостева

Сообщить об ошибке

Тест с похожими заданиями

Укажите варианты ответов, в которых во всех словах одного ряда пропущена одна и та же буква. Запишите номера ответов.

1)  без..нициативный, без..сходность, с..змала

2)  предн..значение, под..рваться, пр..браться (в комнату)

3)  пр..дать (форму), беспр..станный, непр..ложная (истина)

4)  ни..вергнуть, не..доровится, и..подлобья

5)  кинос..ёмка, раз..ярённый, меж..ярусный

Пояснение.

Приведём верное написание.

1)  безынициативный, безысходность, сызмала  — после приставки на согласную начальная гласная корня И меняется на Ы.

2)  предназначение, подорваться, пробраться (в комнату)  — неизменяемые приставки.

3)  придать (форму)  — в значении «прибавить, привести в какой-то вид», беспрестанный − в значении «пере-», непреложная (истина) − в значении «пере-»

4)  низвергнуть, нездоровится, исподлобья

5)  киносъёмка, разъярённый, межъярусный  — Ъ после приставок на согласную перед йотированными гласными

Ответ: 15.

Алгоритм решения задания 10:

1. Внимательно читаем задание
2. Выделяем приставки в каждом слове
3. Вспоминаем правила и применяем их от простого к сложному: то, что можно проверить правилом, определяем в первую очередь; приставки ПРЕ и ПРИ оставляем напоследок
4. Определяем подходящие строки, выписываем цифры в ответ

Чтобы верно решить это задание, необходимо знать 5 типов правил:

1. Приставки на З/С
2. Неизменяемые приставки

3. ПРЕ и ПРИ

4. Ы/И после приставок

5. Ъ и Ь

Задача 1

Задача 2

Задача 3

Задача 4

Задача 5

Задача 6

Задача 7

Задача 8

Задача 9

Задача 10

Задача 11

Задача 12

Задача 13

Задача 14

Задача 15

Задача 16

Задача 17

Задача 18

Задача 19

Задача 20

необходимо запомнить,
что после русских приставок, оканчивающихся на согласную, в корнях пишется не
И, а Ы в соответствии с произношением.

Это
правило не распространяется:

·                                
на слова с иностранными приставками ДЕЗ-, СУБ-, КОНТР-, ТРАНС-,
ПОСТ-, ПАН-, СУПЕР- 

·                                
на слова с русскими приставками МЕЖ- и СВЕРХ- 

·                                
на сложносокращенные слова 

·                                
а также на слово-исключение ВЗИМАТЬ, в котором после приставки
ВЗ- произносится звук [и]. 

1.     1. Безыдейный. 2. Безыскусственный. 3. Небезызвестный. 4.
Безыскусный.
2. 1. Разыскивать. 2.Розыск. 3. Предыстория. 4. Предыюльский.
3. 1. Суперигра. 2.Отыграть. 3. Подыграть. 4. Поиграть.
4. 1. Сверхинтересный. 2. Межимпериалистический. 3. Сверхимпульсивный. 4. Межигровой.
5. 1. Подытожить. 2. Суперинтересный. 3. Контригра. 4. Постинфарктный. 6. 1.
Постимпрессионизм. 2. Сверхизысканный. 3. Изыскать. 4. Подыскать. 7. 1. Безынициативный.
2. Безысходный. 3. Сызмала. 4. Отымённые прилагательные.
8. 1. Взыскать. 2. Взимать. 3. Изымать. 4. Обыскать. 
9. 1. Обындеветь. 2.Изыскать. З.Дезинтеграция. 4.Дезинформация. 
10. 1. Фининспектор. 2. Доисторический. 3. Пединститут. 4.Спортинвентарь.
11. 1. Предыюньский. 2. Сверхидустриальный. 3. Взыскательность. 
4. Контригра.
12. 1. Трансиорданский. 2. Сверхимпульсивный. 3. Панисламизм. 
4. Проигрыш.
13. 1. Безынвентарный. 2. Разыграться. 3. Предысторический. 
4. Безыдейность.
14. 1. Дезинфекция. 2. Мединститут. 3. Суперинтересный. 
4. Подынтегральный.
15. 1. Сверхизобретательный. 2. Сверхиндустриализация.
3. Безысходность. 4. Изысканность.
16. 1. Подыгрывать. 2. Неизвестный. 3. Спортигра. 4. Разыгрывать.
17. 1. Небезынтересный. 2. Сверхизобретательный. 3. Предыдущий.
4. Сыграть.
18. 1. Предынфарктный. 2. Межинститутский. 3. Сымпровизировать. 4. Возыметь.
19. 1. Субинспектор. 2. Безымянный. 3. Отыскать. 4. Розыгрыш.
20. 1. Подыматься. 2. Безынтересный. 3. Поискать. 4. Переименовать.

1. 

1) Безимпульсный, предыюльский, дезинфекция, небезынтересно.
2) Подыграть, дезинтеграция, изымать, возыметь.
3) Сверхизысканный, безыскусно,

2.          
подытожить, предыдущий.
4) Предыстория, взимать,
предынфарктный,
подыграть.

1) Безыдейность, разыскать,

 межинститутский, от.ыскать. 
2) Контригра, предыюльский, небезызвестный, розыск. 
3) Межигровой, розыскной, обындеветь, подыграть.
4) Безысходный, безымпульсивный,
субинспектор,
возыметь.