Кхолламан сизаш ризван васт сочинение

Обновлено: 10.03.2023

Чеченский роман, историческая правда, национальная культура, устно-поэтическое наследие

The basic tendencies of development of the Chechen prose 80-90-х of years ХХ of century

In on the article are investigated the basic tendencies of the art analysis of products Shaihi Arsanukaeva, Musi Ahmadova and Magomeda Sulaeva of development of the Chechen prose 80-90-х of years, from which it is possible to conclude, that in this period the Chechen writers deeply comprehended and developed on a material of modernity (present) a theme of the historical truth, recreating and carefully keeping national culture, traditions, customs and rituals, reflected in national songs, legends and folklore.

Key words: chechen prose, historical truth, national culture, oral-poetic heritage.

Зарган очень ждала Ризвана и переживала за него, но сын председателя колхоза Дурды, Мовсар, которому Зарган отказала в женитьбе, насильно умыкнув девушку, продержал её одну в холодном доме две ночи, и она заболела, но нашла в себе силы, чтобы сбежать. В этом случае, по чеченскому обычаю, девушка считается опозоренной, потому что провела два дня в доме у постороннего мужчины. В это время раненый Ризван был в госпитале на излечении в Астрахани. Девушка написала ему письмо и всё рассказала. Встреча героев убеждает в глубине и искренности их чувств.

Г1аьттира Доватор, Плиев Встали Доватор, Плиев,

Тарраш т1ехь лепадеш ткъес, Сабли сверкают молнией,

Б1аьхой Панфиловн, Встали солдаты Панфилова,

Политрук Клычков Василий Политрук Клычков Василий

Г1аьттира: юхадовла Встал: некуда отступать,

Меттиг бац, йоккха Росси мел Хоть и велика Россия,

В чеченских героико-исторических песнях илли воспевались героизм, мужество, преданность родной земле — все это мы находим в романе Ш. Арсанукаева, поэтому вполне оправданным является использование патетики и некоторой пафосности при создании картин героических будней Великой Отечественной войны.

Третий мотив героико-исторических песен, реализуемый в романе Ш. Арсанукаева, -мотив братства, преданности, взаимовыручки. Герои илли всегда приходят на помощь, защищают друг друга, жертвуют собой ради других. Ризван воюет вместе с Виктором и Володей, с которыми учился и жил в общежитии. Писатель так об этом говорит в романе: Делахь а, кхолламна шен и Но нет, не сетует он

Вац леткъаш — муьлххачу вонехь На судьбу свою — в любой беде Володий, Викторий — ший а Володя и Виктор —

Цуьнца ву. Всегда с ним.

Однако не суждено им было дойти до победы всем вместе: Виктор погибает, заслонив собой Ризвана, под Сталинградом не станет Володи. Идея братства, единства, интернационализма является основополагающей в решении основных вопросов современности в романе.

Можно сказать, что мотив любви в романе Ш. Арсанукаева лишь пунктирно намечен автором, как в чеченском фольклоре. Писатель так определяет любовные линии, не разворачивая их сюжетно: Эльдар и Яха, Мовсар и Зарган, Ризван и Клара, Ризван и Зарган.

Рассказанный фольклорный сюжет придаёт всему произведению глубокий философский смысл, передаёт национальный колорит, позволяет автору глубже раскрыть характеры героев, соотнести их действия и поступки с высокими идеями.

Можно заключить, что в конце 80-90-х годов ХХ века чеченские писатели глубоко осмысливали и разрабатывали на материале современности тему исторической правды, воссоздавая и бережно сохраняя национальную культуру, традиции, обычаи и обряды, отраженные в народных песнях, преданиях, легендах, составляющих важнейшую и неотъемлемую часть идейно-художественного пространства произведений и определяющих их национальную специфику.

1. Арсанукаев Ш.А. Кхолламан сизаш. Грозный, 1987. 391 с.

2. Исмаилова М.В. Проблемы традиций и жанровые разновидности в чеченском романе 80-90-х годов: дис. . канд. филол. наук. Майкоп, 2007.

3. Туркаев Х.В. Исторические судьбы литератур чеченцев и ингушей. Грозный: Чечено-Ингушское кн. изд-во, 1978. 348 с.

4. Чеснов Я.В. Генетические представления в менталитете чеченцев (на материале полевых этнографических материалов, собранных в Чечне и Грузии 1980-1990 годов) // Культура Чечни. История и современные проблемы. М., 2002. С. 154-163.

5. Илли. Героико-эпические песни чеченцев и ингушей. Грозный, 1979. 238 с.

1. Arsanukaev Sh. KxonnaMaH CH3am =Kollaman sizash. Grozny, 1987. 391 with.

2. Ismailova M.V. Problems of traditions and genre versions in the Chechen novel 80-90-O of years. Sciences. Maicop, 2007.

3. Turkaev H. Of historical destiny of the literatures chechenia and ingushea. Grozny, 1978. 348 with.

4. Chesnov B.V. Genetic representations in mentality chechen (on a material of field ethnographic materials assembled in Chechen and Georgia 1980 — of 1990) // Culture Chechen. A history and modern problems. I., 2002. 381 with.

5. Illy. Heroism-epos songs of chechens and ingush’s. Grozny, 1979. With 238.

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Нохчийн литература 11 класс

Тема: Арсанукаев Шайхин кхоллараллех лаьцна сочинени язъяйтар.

1алашо: 1)Арсанукаев Шайхин кхоллараллин мах хадо 1амор.

2)Шаьш ешначу а, 1амийначу а поэтически произведенийн анализ еш, шайн

ойланаш йозанца гайта 1амор.

Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.Сочиненина кечам бар:

1) Арсанукаев Шайхин произведенеш карлаяхар.

2) Поэтан коьртачу теманашна т1е тидам бахийтар.

3.Сочиненина теманаш билгалъяхар:

1)Арсанукаев Шайхин 1аламан лирика.

3)Арсанукаев Шайхин кхоллараллехь Даймехкан а, къинхетаман а тема.

4.Сочиненина хила тарлуш йолу план х1оттор:

1.Арсанукаев Шайхин кхоллараллин некъ.

2. Арсанукаевн кхоллараллехь Даймехкан, къинхетаман тема.

3.Суна хазахеттачу произведенин анализ.

4.Произведенин маь1на а, мехалла а.

5. Дешархошка сочиненеш д1аязъяйтар.

6. Урокан жам1 дар.

7.Ц1ахь бан болх: 1амийнарг карладаккха.

1.Муьлхачу жанрехь болх бо Арсанукаев Шайхис?

А)прозехь б)поэзехь в)драматургехь г)хореографехь

2.Муьлхачу шарахь араяьлла Шайхин дуьххьарлера стихотворени?

А)1955 б)1957 в)1959 г)1961

3.Арсанукаев Шайхис ца язйина стихотворени билгалъяккха:

6.Сочинени-миниатюра язъе Арсанукаев Шайхин цхьана стихотворенех лаьцна (дешархоша шаьш къастайо стих-ни).

Нохчийн литература 11 класс.

Тема: Окуев Шимин кхолларалла.

1алашо: 1)Окуев Шимин кхоллараллин некъ бовзийтар;

2)Окуевн произведенешкахь забаре дерг, дахаран к1оргенех лаьцна а

дуьйцург довзийтар.

Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.Хьалха 1амийнарг карладаккхар:

1)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Муьлхачу яздархойн произведенеш йийцаре йина вай хьалхарчу эхашарахь?

— Билгалъяккха шайна хазахеттарг.

— Х1ун бахьана ду шуна и хазахетаран?

— Школьни программина юкъахь воцуш цхьа а поэт а, яздархо а вевзий шуна?

— Муьлхачу авторан произведенеш еша луур дара шуна?

2)Х1ара мог1анаш муьлхачу произведенина юкъара ду?

1.«Эх1, маржа-я1, Латта,

Х1ун хили техьа?

Со орцах вер ву-кх,

3. «Тоьпан дашший, говза дошший

Дайша нийса лерина.

Шаьлтане цахададелларг,

4.«Лермонтовс, Толстойс а ладег1на цуьнга,

3.Керла тема йовзийтар:

1) Хьехархочун дош: Окуев Шимин кхоллараллин некъ бовзийтар.

2)Хаттаршна жоьпащ далийтар:

— Муьлхачу шарахь, муьлхачу меттехь вина Окуев Шима?

— Муьлхачу жанрашкахь болх бина цо?

— Х1ун теманаш билгаляха мегар дара цуьнан кхоллараллин?

— Х1ун ц1е яра Окуевн дуьххьарлерачу романан?

— Цуьнан трилогин х1н ц1ераш яра?

4) Романан дакъош дешар, словарни болх д1а а хьош.

4. Т1еч1аг1дар.

5.Урокан жам1 дар.

6.Ц1ахь бан болх: яздархочун кхоллараллин некъах лаьцна 1амо.

Нохчийн литература 11 класс.

1алашо: 1)Окуев Шимин кхоллараллех болу хаамаш к1аргбар;

2) Ц1е яьккхинчу романан чулацам бовзуьйтуш, яздархочун хат1

довзийтар, ешначун анализ яйтар.

Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.1амийнарг карладаккхар:

1)Окуев Шимин кхоллараллех лаьцна дешархошка дийцийтар.

2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Муьлхачу жанрашкахь болх бина Окуев Шимас?

— Ц1ераш яха шайна евзачу произведенийн.

— Х1ун забаре дийцарш ду Шимас гулдина д1аяздинарш?

-Х1ун 1алашо йолуш гулдина хилла уьш?

— Трилоги бохучу дешан х1ун маь1на ду?

3. Х1ара турпалхой муьлхачу произведенешна юкъара бу?

2) Аьрзу, Маккхал.

4) Сийлаха, Ибрах1им.

4.Керла тема йовзийтар:

1) Хьехархочо терминийн маь1на довзийтар, уьш д1аяздайтар:

Сюжет – исбаьхьаллин произведенин чулацам бовзуьйтуш йолу коьрта форма.

Кульминаци – произведенехь дахаран бакъдолчуьнца конфликт къастор.

Завязка – турпалхойн хинйолу юкъаметтиг йолалун хан.

Дерзор – произведенехь х1оттийна йолу дахаран конфликт чекхйолуш хилла жам1.

2) Словарни болх д1а а хьош, романан дакъош дешар.

3)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Хьенан доьзал бу романан турпалхой?

— Мелимата муха латтабо доьзална юкъахь барт?

— Несарша лерам муха бо марненан?

— Х1ун конфликт ю автаро романехь гойтург?

— Хьоладайшна дуьхьало ца йинехь д1адерза тарлорий латта къовсуш даьлла дов?

5.Т1еч1аг1дар.

-Ц1ераш яха Мелиматан к1ентийн.

— Х1ун г1иллакхаш ду доьзалехь?

— Ткъолг1а б1ешо долалучу хенахь х1ун хьал х1оьттина г1ийлачу нахехь?

6.Урокан жам1 дар.

7.Ц1ахь бан болх: романан чулацам хаа, турпалхойн васташ х1итто.

Нохчийн литература 11 класс.

Тема: Романан турпалхой 1аба, 1умар, Мелимат, 1абдулла, Николай. Церан

г1иллакх-амалш гайтаран башхаллаш.

1алашо: 1)Романан турпалхойн амалш йовзуьйтуш, церан васташ х1итто

2)Шаьш ешначун анализ ян 1амор.

Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.Хьалха урокехь 1амийнарг карладаккхар:

2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Х1ун ала мегар ду Мелиматан доьзалх лаьцна?

— Муха хета шуна Мелиматан к1енташа 1едалан нахана еш йолу дуьхьало?

— Х1ун ала мегар дара 1абин амалх лаьцна?

— Романан турпалхойн г1иллакхаш муха гайтина автора?

3)Хьалха урокехь 1амийна йолу терминаш схьайийцийтар: сюжет, кульминации, завязка, дерзор.

3.Дуьхь-дуьхьал д1анисде дог1ург:

4.Керла тема йовзийтар.

2)Коьртачу турпалхойн: 1абин, 1умаран, 1абдуллин, Николайн, Мелиматан

г1иллакх-амалш гайтаран башхаллашна т1е тидам бохуьйтуш, цара деш долу г1уллакхаш дийцар.

3)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Хьенан дахарца дуста мегар дара 1абин дахар?

— Муха бо 1абас бекхам шен доьзална зен динчарна?

— Мелиматан хьекъалх тилар х1унда хилира техьа?

— Мелимат доьналла долуш хиларан х1ун масалш дало мегар дара?

4) 1абин, Николайн васташ х1оттор

5) Керла терминаш йовзийтар

Композицис чулоцу произведенин васташ а, уьш кхуллуш долу исбаьхьаллин басарш а.

Эпитет – исбаьхьаллин маттахь х1уманах къаьсттина хаза кхетам луш долу дешнаш.

5.Т1еч1аг1дар.

6.Урокан жам1 дар.

7.Ц1ахь бан болх: романан чулацам хаа, коьртач утурпалхойн васташ х1итто.

Нохчийн литература 11 класс

Тема: Рашидов Шах1идан поэтически кхолларалла. Лирически турпалхочун

ойланаш, синхаамаш. Цуьнан халкъах махках доглазар. «Баланах дуьзна

1алашо: Ц1е яьккхинчу поэтан стиашязъяран хат1 довзуьйтуш, цуьнан

кхоллараллех болу хаамаш к1аргбар.

Лирчески турпалхочун амалш муха гайтина а, авторан халкъах мел дог

лозу а гайтар, цуьнан стихаш масала а эцна.

Урок д1аяхьар.

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.1амийнарг карладаккхар.

3.Керла тема йовзийтар:

1)Поэтан биографех болу хаамаш бовзийтар (дешархоша йина доклад).

2)Хьехархочо доклад шегара т1етухучуьнца кхочушъяр: 60-чу шерашкахь вайн махкахь шуьйра йовза йолаелла поэтан Рашидов Шах1идан ц1е. Иза вина 15-чу ноябрехь 1940-чу шарахь Энгель-юртахь. Сталинан къиза политика бахьанехь, бералла генарчу Г1ирг1азойн махкахь д1аяхна цуьнан. Нохчийн халкъ ц1а дирзинчул т1аьхьа дуьйна вехаш а, 1аш ву иза ша винчу юьртахь. Школехь дешначул т1аьхьа чекхъяьккхина цо Нохч-Г1алг1айн хьехархойн институт. Х1етахь дуьйна болх бина Къона т1аьхье кхетош-кхиош хьехархочун, школан директоран даржехь.

1.Со муха хьожур ву хьоь велавелла, 2. Со муха г1оттур ву сакъераделла,

Баланах хилча дог дуьзна? Ца соцуш боьлхуш гуш наной?

Схьагуш бу кегийраш харцонехь белла, Суьйренца ц1а веъча аренца лелла,

Нохчийчоь тезетех юьзна. Биц ца ло тишбелла къаной.

3.Со муха вуьжур ву парг1ата ваьлла,

Г1овг1анехь дуьйлучу герзийн?

Йо1 йигна г1аьттича ненан мохь баьлла,

Ж1аьло а лехча шен к1езий.

4.Ас х1ун де? Мила ву тешна т1етовжа?

Мила ву г1о лаца вайна?

Адам а кхеташ дац, дисна дог 1овжа,

Массо ву баланаш лайна.

5Цхьаццанна бахам бен х1уммаъ ца оьшу,

Вукхунна нуьцкъала герз а.

Нохчочун сий цара когаш к1ел хьоьшу,

Ца оьшу пондаран мерз а.

4)Словарни болх д1абахьар: къаной, мерз.

4.Т1еч1аг1дар.

5.Урокан жам1 дар.

6.Ц1ахь бан болх: стих-ни дагахь 1амо, Рашидовн биографи хаа.

Нохчийн литература.

Тема: Хамидов 1абдул-Хьамидан кхолларалла. (Хьехархочо хаьржинчу произ-

веденина т1ехь болх бар.)

1алашо: 1)Ц1е яькххинчу яздархочун произведенех болу хаамаш к1аргбар.

2)Цуьнан произведенин ша-тайпана хат1 билгалдаккхар.

3)Дахаран новкъахь диканиг, вониг къасто 1амор.

Г1ирс: яздархочун портрет, цуьнан произведенийн гулам.

Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.Карладаккхар:

1)Хамидов 1абдул-Хьамидан кхоллараллех лаьцна шайна хуург дийцийтар дешархошка.

2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Х1ун ду Хамидовн произведенеш кхечу яздархойн произведенех къастош дерг?

— Муьлха произведенеш ешна аш Хамидовн?

— Шуна хазахеттарг муьлха ю?

— Х1унда хийтира шуна и хаза?

3)Шаьш ешначу произведенийн боцца чулацам схьабийцийтар.

3.Нийсаниг къастор:

а)А.Шарипов б)Х.Нурадилов в)Абубешар г)Ахьмад

а)Сутарби б)Недалг в)Зулай г)Хьамид

а)ненан мотт хаа безар б)Даймохк беза безар

в)г1иллакх лело хаар г)тешаме хилар

4.Керла тема йовзийтар:

3)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Тидам биний аш авторо шен турпалхочунна тиллинчу ц1еран?

— Х1унда тиллина и ц1е иштта?

— Муха кхаьчнера Мохсолта кху пьеси т1ехь юьйцучу метте?

— Х1ун бекхам хуьлу харц новкъа ваьллачунна?

5.Т1еч1аг1дар.

6.Урокан жам1 дар.

7. Ц1ахь бан болх: Хамидовн шаьш къастийна произведенеш еша.

Нохчийн литература 11 класс

Тема: Ахмадов Мусан кхоллараллина т1ехь язъечу сочиненина кечам бар,

язъяйтар.

1алашо: 1)Ахмадов Мусан кхоллараллех болу хаамаш таллар.

2)Дозуш долу къамел кхиор.

3)Шаьш ешначу произведенех лаьцна кхоллаелла ойланаш йозанехь

гайта 1амор.

Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.Сочиненина кечам бар:

1)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Муьлхачу жанрашкахь болх беш вара Ахмадов Муса?

— Ц1ераш яха шайна евзачу произведенийн.

— Муха гайтина шен произведенийн турпалхой Мусас, х1ун нах бу уьш?

— Муьлхачу яздархоша г1о дина лору шена Мусас?

— Сатирически произведенеш муьлхарниш лара мегар яря цо язйинчарех?

2) Сочиненина теманаш билгалъяхар:

1. Ахмадов Мусан кхоллараллин коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

2.Оьздангаллех ца бухуш, муьлххачу а халонех чекхбуьйлу турпалхой.

3. Ахмадов Мусан сатирически произведенеш.

3) Сочиненина хила тарлун план х1оттор:

1. Ахмадовн кхоллараллех лаьцна хаамаш.

2.Шаьш билгаляьккхинчу произведенин анализ.

3.Цу произведенин турпалхойн г1иллакхаш, церан леларш.

4.Произведенин мах хадор.

3. Тетрадашна т1ехь болх байтар.

4. Сочиненеш схьалахьор.

5.Ц1ахь бан болх: Эдилов Хасмохьмадан шаьш къастийна стихотворени я дийцар кечдар.

Нохчийн 11 класс литература 05.12.12 шо

Тема:Арсанукаев Ш. Дуьненан,1аламан,ненан меттан беркат.

1алашо:1 )Ц1е яьккхинчу яздархочун произведенех болу хаамаш к1аргбар.

2)Цуьнан произведенийн шатайпана хат1 билгалдаккхар.

Урок д1аяхьар :

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.Карладаккхар :

1)Арсанукаев Шайхин кхоллараллех шайна хуург дийцийтар дешархошка.

2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

-Х1ун ду Арсанукаевн произведенеш кхечу яздархойн произведенех къастош дерг?

-Муьлха произведенеш ешна аш цуьнан?

-Шуна хазахеттарг муьлха ю?

_Х1унда хийтира шуна и хаза?

3.Нийсаниг къастор :

а)Борзаб1аьрг б)Абубешар в)Аьрзу г) Эсира

а)Даймохк безар в)г1иллакх лело хаар

б)тешаме хилар г)ненан мотт хаа безар

3.Муьлхачу жанрехь болх бина Арсанукаевс?

А)прозехь б)поэзехь в)драматургехь г)хореографехь

7.Урокан жам1 дар:

-Стихотворенеш ешча х1ун дог-ойла кхоллало шун?

-Дуьненца а,шена гонахарчу дахарца поэтан йолу юкъаметтигаш гой вайна цуьнан лирикехь?

8.Ц1/болх:Арсанукаев Шайхин шаьш къастийна стихотворени 1амор.

11 класс Нохчийн литература 12.12.12 шо

1алашо: 1)Даймехкан т1амехь б1аьхоша турпаллица Даймохк мостаг1чух 1алашбар романехь гайтар.

2)Ешначун анализ ян 1амор.

Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор .

2.Хьалха 1амийнарг карладаккхар :

Муьлхачу жанрийн кепехь язйина цо иза?(Стихашца язйина роман.Иза нохчийн литературехь хилла кхиам бу,х1унда аьлча цо и роман язъяллалц нохчийн литературехь оцу кепехь роман яцара.)

(Нохчийн литературехь цхьанна а яздархочо кхоьллина дацара 30-г1а шераш чекхдовлуш кхиъначу нохчийн кегийчу нехан васташ.И кегий нах шен халкъана тешаме а,хьекъале а ,сий деш шайн синош кхоор доцуш кхиънера.Царех бу романан коьрта турпалхой Ризван а,Зарган а .

-Х1ун коьрта теманаш ю романан?(Сийлахь-боккхачу Даймехкан т1еман а ,доттаг1аллин а,безаман а.Ризван бакъволу нохчийн оьзда жима стаг ву,цуьнан ц1ийца ду доттаг1аллин хама бан хаар.Иза школехь доьшуш волчу хенаххь тасаделира цуьнан Эльдарца доттаг1алла.Къаьсттина к1орггера чулацам болуш а ,шуьйра а диллина Арсанукаев Шайхис Ризванан а,цуьнан оьрсийн шина доттаг1чун васташ.Уьш ,т1ом болабелча,д1аязбелира ополченин декъашхой хила.Уьш майра лета мостаг1чух.Цхьана т1амехь воь цу шиннан доттаг1 Виктор.Цуьнан ч1ир оьцуш,дарвелла лета ши доттаг1.

3.Романан дакъош доьшуш,коьртачу турпалхойн васташ хиттор:

4.Урокан жам1 дар :

-Фашистки Германица хиллачу т1амах лаьцнадуьйцуш,Арсанукаевс йо к1орггера философех йолу ойланаш:хьан,х1унда,х1ун бахьана долуш буьйлало т1емаш,х1ун лоьху т1ом бечу наха,х1унда х1аллакбо цара вовшийн,хьалха цкъа а гина а боццушехь?

Реферат по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы

Курсовая по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы

ВКР/Диплом по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы

Диссертация по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы

Заработать на знаниях по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы

Помогите сайту стать лучше, ответьте на несколько вопросов про книгу:
Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы

• Объявление о покупке
• Книги этих же авторов
• Наличие в библиотеках
• Рецензии и отзывы
• Похожие книги
• Наличие в магазинах
• Информация от пользователей
• Книга находится в категориях

санитарный день: последний рабочий день месяца
Вт: 12:00-21:00
Ср: 12:00-21:00
Чт: 12:00-21:00
Пт: 12:00-21:00
Сб: 12:00-21:00
Вс: 12:00-20:00

санитарный день: вторая ср месяца
Вт: 12:00-22:00
Ср: 12:00-22:00
Чт: 12:00-22:00
Пт: 12:00-22:00
Сб: 12:00-22:00
Вс: 12:00-20:00

—> —> Московская область, Раменский район, Раменское, Центральный м-н
Советская, 19
Расположение на карте

санитарный день: последний день месяца
Пн: 10:00-20:00
Вт: 10:00-20:00
Ср: 10:00-20:00
Чт: 10:00-20:00
Пт: 10:00-20:00
Вс: 10:00-18:00

санитарный день: последний чт месяца
Вт: 10:30-13:30 14:30-18:30
Ср: 11:00-13:30 14:30-18:30
Чт: 11:00-13:30 14:30-18:30
Пт: 11:00-13:30 14:30-18:30
Сб: 10:30-13:30 14:30-18:30

—> —> Свердловская область, Первоуральск городской округ, с. Битимка
Заречная, 8
Расположение на карте

санитарный день: последний рабочий день месяца
Вт: 11:00-18:00
Ср: 11:00-18:00
Чт: 11:00-18:00
Пт: 11:00-18:00
Сб: 11:00-18:00

—> —> Тюменская область, Ялуторовск городской округ, Ялуторовск
Революции, 181
Расположение на карте

Пн: 10:00-14:00 15:00-19:00
Вт: 10:00-14:00 15:00-19:00
Ср: 10:00-14:00 15:00-19:00
Чт: 10:00-14:00 15:00-19:00
Сб: 10:00-14:00 15:00-18:00
Вс: 10:00-14:00 15:00-18:00

—> —> Саратовская область, Саратов городской округ, Саратов, Кировский район, Мирный посёлок
Танкистов, 209
Расположение на карте

технический день: последняя пт месяца; июнь-август: вт-сб 10:00-20:00; вс выходной
Вт: 11:00-19:00
Ср: 11:00-19:00
Чт: 11:00-19:00
Пт: 11:00-19:00
Сб: 11:00-19:00
Вс: 11:00-19:00

—> —> Курская область, Курск городской округ, Курск, Сеймский округ, Микрорайон Волокно
Менделеева, 36
Расположение на карте

санитарный день: последний день месяца
Пн: 10:00-18:00
Вт: 10:00-18:00
Ср: 10:00-18:00
Чт: 10:00-18:00
Пт: 10:00-18:00
Вс: 10:00-17:00

—> —> Забайкальский край, Чита городской округ, Чита, Центральный район
Балябина, 14
Расположение на карте

санитарный день: последняя пт месяца; июнь-август: пн-пт 9:00-17:00
Пн: 09:00-19:00
Вт: 09:00-19:00
Ср: 09:00-19:00
Чт: 09:00-19:00
Пт: 09:00-19:00
Сб: 10:00-15:00

—> —> Калининградская область, Калининград городской округ, Калининград, Центральный район, Чкаловск
Беланова, 31-37
Расположение на карте

санитарный день: последний день месяца
Пн: 11:00-20:00
Вт: 11:00-20:00
Ср: 11:00-20:00
Чт: 11:00-20:00
Пт: 11:00-20:00
Вс: 11:00-19:00

санитарный день: последний рабочий день месяца
Вт: 12:00-21:00
Ср: 12:00-21:00
Чт: 12:00-21:00
Пт: 12:00-21:00
Сб: 12:00-21:00
Вс: 12:00-20:00

санитарный день: вторая ср месяца
Вт: 12:00-22:00
Ср: 12:00-22:00
Чт: 12:00-22:00
Пт: 12:00-22:00
Сб: 12:00-22:00
Вс: 12:00-20:00

—> —> Московская область, Раменский район, Раменское, Центральный м-н
Советская, 19
Расположение на карте

санитарный день: последний день месяца
Пн: 10:00-20:00
Вт: 10:00-20:00
Ср: 10:00-20:00
Чт: 10:00-20:00
Пт: 10:00-20:00
Вс: 10:00-18:00

санитарный день: последний чт месяца
Вт: 10:30-13:30 14:30-18:30
Ср: 11:00-13:30 14:30-18:30
Чт: 11:00-13:30 14:30-18:30
Пт: 11:00-13:30 14:30-18:30
Сб: 10:30-13:30 14:30-18:30

—> —> Свердловская область, Первоуральск городской округ, с. Битимка
Заречная, 8
Расположение на карте

санитарный день: последний рабочий день месяца
Вт: 11:00-18:00
Ср: 11:00-18:00
Чт: 11:00-18:00
Пт: 11:00-18:00
Сб: 11:00-18:00

—> —> Тюменская область, Ялуторовск городской округ, Ялуторовск
Революции, 181
Расположение на карте

Пн: 10:00-14:00 15:00-19:00
Вт: 10:00-14:00 15:00-19:00
Ср: 10:00-14:00 15:00-19:00
Чт: 10:00-14:00 15:00-19:00
Сб: 10:00-14:00 15:00-18:00
Вс: 10:00-14:00 15:00-18:00

—> —> Саратовская область, Саратов городской округ, Саратов, Кировский район, Мирный посёлок
Танкистов, 209
Расположение на карте

технический день: последняя пт месяца; июнь-август: вт-сб 10:00-20:00; вс выходной
Вт: 11:00-19:00
Ср: 11:00-19:00
Чт: 11:00-19:00
Пт: 11:00-19:00
Сб: 11:00-19:00
Вс: 11:00-19:00

—> —> Курская область, Курск городской округ, Курск, Сеймский округ, Микрорайон Волокно
Менделеева, 36
Расположение на карте

санитарный день: последний день месяца
Пн: 10:00-18:00
Вт: 10:00-18:00
Ср: 10:00-18:00
Чт: 10:00-18:00
Пт: 10:00-18:00
Вс: 10:00-17:00

—> —> Забайкальский край, Чита городской округ, Чита, Центральный район
Балябина, 14
Расположение на карте

санитарный день: последняя пт месяца; июнь-август: пн-пт 9:00-17:00
Пн: 09:00-19:00
Вт: 09:00-19:00
Ср: 09:00-19:00
Чт: 09:00-19:00
Пт: 09:00-19:00
Сб: 10:00-15:00

—> —> Калининградская область, Калининград городской округ, Калининград, Центральный район, Чкаловск
Беланова, 31-37
Расположение на карте

санитарный день: последний день месяца
Пн: 11:00-20:00
Вт: 11:00-20:00
Ср: 11:00-20:00
Чт: 11:00-20:00
Пт: 11:00-20:00
Вс: 11:00-19:00

Нохчийн литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.

Программо билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а, хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу кепара дIахIотторехь а.

Программо Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш массо юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю. Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а башхаллашца хIиттийна йолу.

Яккхий произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.

Коьртачу юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.

Нохчийн литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла, ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.

Исбаьхьаллин произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически) декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара уьйраш тосуш Iаморехь.

Нохчийн литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.

Нохчийн литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а, синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр ду цо.

– синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а, къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а, ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;

– дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь интеграци яр цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;

– нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а, нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор, произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш, оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна талламбан хаар кхиор;

– искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а, произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;

– Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;

– Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а, шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.

Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш

Оьшучу барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.

Программехь билгалдина хIара дакъош:

1. Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.

2. Халкъан барта кхолларалла.

3. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

4. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

5. Кхечу къаьмнийн литература.

6. Обзорни теманаш.

7. Литературин теорех болу хаамаш.

8. Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.

– шен къоман векал а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх кхеташ хилар;

– личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам кхиор;

– хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).

– проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин — тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш кепе дерзо а хаарехь;

– ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо къасто а хаар карадерзорехь;

– ша гIуллакхдеш юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;

– тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь царах пайдаэца хаарехь.

Коьртачу юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:

1) хIума довзаран декъехь :

– барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар хилар;

– произведени а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне хилар билгалдаккхар;

– литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а, жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин произведенеш вовшашца юста;

– произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);

– литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески терминологи евзаш хила езар;

2) мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь :

–нохчийн литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин мехаллашца уьш юстар;

– нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар, церан мах хадор;

– Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;

– авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;

3) коммуникативни декъехь:

– тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а, цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;

– текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь диалог дIаяхьар;

– Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш, сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;

4) эстетически декъехь:

– дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;

– эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;

– меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста хаар.

Юккъера юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9 класашкахь – 340 сахьт, 10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь кIирнах шишша сахьт. Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь 222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186 сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.

ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ

1-ра дакъа. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

Мамакаев Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.

Мамакаев Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема.

Нохчийн литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гадаев Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш. Лирически турпалхочун оьздангалла.

Поэтан лирикехь безаман тема.

Гадаев Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.

Нохчийн литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гайсултанов Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.

Повестан композици, исбаьхьаллин гIирсаш.

Нохчийн проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов Iумаран произведенийн маьIна.

Эдилов Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика. Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.

Поэми тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш.

Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.

Сулейманов Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.

Поэтан лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш, эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а лирика.

Сулейманов Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш. Цуьнан кхоллараллин мехалла.

2-гIа дакъа. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

М. А. Сулаев . Дахар а, кхолларалла а.

Поэтан лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш. Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.

Романехь кегийрхойн васташ.

Романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Романан турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.

Романан исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахматова Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен хенаца йогIуш хилар.

Ахматова Раисин поэзехь нохчийн йоьIан васт.

Поэтессин лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла хилар.

Ахматован поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.

Цуьнан турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш цхьаьнайогIуш къастор.

Поэмин идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш

Арсанукаев Шайхин кхолларалла.

Поэтан произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.

Арсанукаев Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.

Арсанукаев Шайхин поэзин мехалла.

Шайхиев Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу хатI.

Шайхиев Iалвадин кхоллараллин мехалла.

Рашидов Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш, синхаамаш.

Стихотворенеш мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш.

Лирически турпалхочун халкъах, махках йолу ойланаш.

Ахмадов Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

Ахмадов Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар къомана бохаме хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех чекхвалар

Ахмадов Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.

Дикаев Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах дозалла даран ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар — цуьнан кхоллараллин коьрта чулацам.

Дикаев Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш. Цуьнан поэтически хатI.

Абдулаев Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а. Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан стихан шатайпаналла.

Бексултанов Мусан кхолларалла.

Цуьнан прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе, шайн кIорггера маьIна долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.

Къоман хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан башхаллаш.

Яздархочун кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр хилар.

Бисултанов Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе, болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин исбаьхьалла.

Бисултанов Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.

Эльсанов Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш. Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.

БойсагIар а, ТIелхаг а.

3-гIа дакъа. ХХI бIешо долалучу муьран литература.

4-гIа дакъа. Кхечу къаьмнийн литература

ГIалгIайн литературах юкъара хаамаш.

ГIалгIайн литературех хаамаш.

Яндиев Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан лирически турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла, аьхналла.

Яндиев Джамалдинан поэзин башхаллаш.

Элисин, Чербижан Анзоран, Важиян васташ.

Казбегин турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь, вежарий санна, бертахь хилар.

Кулиев Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе кхачорна дIадала иза кийча хилар.

5-гIа дакъа. Обзорни теманаш

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).

Сийлахь-Боккхачу Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш (Обзор).

6-гIа дакъа. Литературин теори а, истори а.

Нохчийн исбаьхьаллин литература кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш. Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.

Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.

Литератрин жанраш. Эпически жанраш: дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш: комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня, стихашкахь повесть, стихашкахь роман.

Исбаьхьаллин произведенин формех а, чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна а. Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор, кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш). Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо. Авторан васт. Авторан къамел.

Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам (конфликт). Драматургически къовсам.

Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.

Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль, амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.

Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш: дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран башхаллаш.

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран башхаллаш.

ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.

Теоретико-литературна хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.

7-гIа дакъа. Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.

Исбаьхьаллин произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар; шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух йозаелла йолу меттигаш йийцар.

Исбаьхьаллин произведенин текст маьIна деш схьайийцар.

Литературах, юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.

Стихотворенеш, прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.

Произведени тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн, метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан гIирсийн башхаллаш къастор.

Кхочушбечу барта а, йозанан а белхан план х1оттор.

Литературно-критически белхийн тезисаш, конспекташ.

Барта а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.

Литературин материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:

– исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;

– произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;

– обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу произведенех юстуш йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.

Дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках, халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.

Шаьш цIахь ешначу книгашна рецензеш.

Шайна гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.

Литературин материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).

Интернет ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.

Шаьш ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу спектаклана рецензи язъяр.

Шайн школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.

Слайд:

(I930 – 20I2)

АрсанукаевгIеран Iабдулмуслиман Шайхи

«Ма ала кура ву, айбича корта –

Башлаьмнийн баххьашка

Хьежна ву со.

Цундела лууш ву

Лакхене гIорта —

Лакхенехь дахаран

в кадре:

— Халкъан поэт Арсанукаев Шайхи дика вевзаш ву вайн махкахь. 60-чу шерашкахь хаза доладелира нохчийн поэзехь къоначу поэтан аз. -ХIетахь дуьйна шен чулацамца шорлуш, поэтически говзаллица хазлуш, вайн деношка схьа догIуш ду и аз.

слайд:

в кадре:

Арсанукаев Шайхи нохчийн поэзе шен корматалла а, говза дош долуш а веара. Цуьнан корматалла кхиъна нохчийн классикийн С. Бадуевн, М. Мамакаевн, I. Мамакаевн поэзи тIехь.
-Даймехкан сий дар, цуьнан дуьхьа шен вахар, са дIадала кийча хилар – иза ду цуьнан поэзехь къеггина гуш дерг. Цуьнан кхоллараллехь уггар хьалха хаалуш дерг – иза цуьнан къинхетаме а, адамашка а, Iаламе а болчу безамах дуьзна долу дог ду.

— Арсанукаев Шайхи поэт-интернационалист, гуманист ву. ТIамна а, къизаллина а дуьхьал гIотту поэт шен стихашкахь. Шен кхиарехь лаккхарчу тIегIан тIе хьалайаьлла цуьнан поэзи .

слайд:

—ХIинцалерчу нохчийн литературехь бакъйолчу поэзин цхьа агIо йу Арсанукаев Шайхин кхолларалла. Шатайпа атта адамийн дегнашка кхочуш, шайца лаккхара исбаьхьаллин аьхналла йолуш, йоьшучуьнан кIорггера синхаамаш меттахбохуш, дахаран ойла йойтуш йу цуьнан произведенеш.

в кадре:

Слайд:

Баьпкан йуьхк Iуьллу.
Дийнна баьпкан йуьхк.
Iуьллу и новкъахь,
Iуьллу дIасалелачу адамийн
когаш кIел!

в кадре: Кхузахь поэтан бIаьрг тIехIоьттина лаьттахь, адамаш дIасалелачохь, когаш кIел Iуьллучу баьпкан йуьхкана. Лаьттахь Iуьллу баьпкан йуьхк а, и тергал ца йеш, ца гуш санна, цунна тIехдуьйлу адамаш а. И сурт поэтана Iаьткъина. Цуьнан синтем байна, дог карзахдаьлла:

Слайд

ТIехбуьйлу…
ТIехбуьйлу –
ца гуш санна,
ТIехбуьйлу –
бен доцуш.
ТIехбуьйлу –
ойла ца йеш.
ТIехбуьйлу –
шайн модни мачашца
кхоамза,
дахаран цуьрг а хьоьшуш!
ТIехбуьйлу….

в кадре: Оцу суьрто инзарваьккхинчу поэтана карладолу хьалха хилларг, адамо хьалха лайнарг. ХIинца шена гуш дерг оцу хьалхалерчуьнца ойланехь дуьстича, кхин а чIогIа тохало поэтан дог, карзахбовлу синхаамаш, дулало аз. Иза гучудолу йухааларш далорца а, айдаран хьаьркаш хIитторца а, дукхатIадамаш дахкарца а.

Слайд

ТIехбуьйлу –
Ленинградан блокада
Цкъа а ца хилча санна.
ТIехбуьйлу –
къизачу тIеман
бIаьстенан йуьххьехь,
мокхачу арахь,
шийлачу мохо лоькхучу
эгIазчу бераша
ах дешначу лайн кIелхьара
берцан кан
цкъа а ца лехьийча санна!

в кадре: Кхузахь поэтан дог-ойла, синхьегам шаьш кхиарехь лакхарчу тIегIане кхаьчна. Цул тIаьхьа цецвийлар, тамаш бар лах а лой, шена гинчун хьокъехь паргIат ойлайаре волу иза. Стихотворени йерзош и шайца дIайолайелла дешнаш делахь а, хIинца церан маьIна кхин ду, иза хаало интонацехь. Хьалха айдаран хьаьрк хIоттийначохь хIинца дукхатIадамаш дехкина поэта:

Слайд

Баьпкан йуьхк Iуьллу.
Дийнна баьпкан йуьхк!
Iуьллу и новкахь.
Iуьллу дIасалелачу адамийн
Когаш кIел…

в кадре: -Поэтан доггах кхоьллинчу исбаьхьаллин васто вайн синхаамаш а карзахбоху, дог Iавжадо, ойланашка доху.

Слайд

Петербургах хьалха Ленинград олура. Оцу гIалина йина блокада йу стихотворенехь хьахийнарг. Фашистийн Германис , I942-I943-чуй шерашкахь Ленинградана го а лаьцна. Цу чохь беха маьрша нах мацалла балийта, и ГIала шайн карайерзо хIоттийна мацалла йу йуьйцург. Ткъа иштта вайн къам махкахдаьккхинчу хенахь, мацалла ца дала, бераша лайн кIелара лехьош хилла берцан кенаш а хьахийна поэта шен стихотворенехь.

Слайд

I. Цуьрг-крошка,

2. Баьпкан йуьхк- кусок хлеба,

3. ЭгIаза бераш- хилые, худые дети.

-Хьоме бераш, тахана вайна девзи башхачу поэтан Арсанукаев Шайхин дахар а , кхолларалла а. Йийцаре йи цуьнан поэзин башхаллаш а.

Слайд

Кхидолчу къаьмнашна шайнаш а санна,
Нохчашна шайн мотт а сов хьоме бу.
Нагахь хьо ца вагIахь хьайн халкъацанна,
Хаалахь, декъазниг, – хьо цхьалха ву!

в кадре: -Къоман са ду мотт, цуьнах доьзна ду вайн дахар. Шен мотт а, халкъ а дезаш кхане кхуьийла вайн махкахь!

Iодика йойла шун, марша Iойла!

2-гIа дакъа.

Хаарш –зер (тренажер)

(нийсаниг харжа)

а) Мацалла. б) Ирсе дахар.

в) Къизалла г) Бахаман шорто.

2.Шуна хетарехь стенна сагатдо поэто?

б) дIасалелачу адамашна

в)баьпкан йуьхк хьешарна

3.Цуьнан произведенийн, сборникийн цIераш билгалйаха.

Читайте также:

  

• Беднарская учимся писать сочинение скачать бесплатно

  

• Сочинение на тему правила поведения

  

• С чем связано ощущение родины у русского человека сочинение

  

• Как избежать одиночества сочинение

  

• После бала итоговое сочинение 2022

                              
   Нохчийн литература                            11 класс

  Тема: Арсанукаев
Шайхин кхоллараллех лаьцна сочинени язъяйтар.

  1алашо: 1)Арсанукаев Шайхин кхоллараллин мах хадо 1амор.

               
2)Шаьш ешначу а, 1амийначу а поэтически
произведенийн анализ еш, шайн

                  
ойланаш йозанца гайта 1амор.

                                                          Урок
д1аяхьар:

  1.Урокан болх
д1ах1оттор.

  2.Сочиненина
кечам бар:

              1)
Арсанукаев Шайхин произведенеш карлаяхар.

              2)
Поэтан коьртачу теманашна т1е тидам бахийтар.

              3)
«Ненан мотт» стихотворенин анализ яр.

              4)
«Нийсонна гимн» стихотворенин анализ яр.

              5)
«Нагахь хьан г1о оьшуш…» стихотворенин анализ яр.

3.Сочиненина
теманаш билгалъяхар:

              
1)Арсанукаев Шайхин 1аламан лирика.

              
2) Нохчийн поэзехь «Ненан мотт» стихотворенин маь1на а, цуьнан мехалла

                  
а.

              
3)Арсанукаев Шайхин кхоллараллехь Даймехкан а, къинхетаман а тема.

4.Сочиненина
хила тарлуш йолу план х1оттор:

              1.Арсанукаев Шайхин кхоллараллин некъ.

              2.
Арсанукаевн кхоллараллехь Даймехкан, къинхетаман тема.

             
3.Суна хазахеттачу произведенин анализ.

              4.Произведенин
маь1на а, мехалла а.

5. Дешархошка
сочиненеш д1аязъяйтар.

6. Урокан жам1
дар.

7.Ц1ахь бан
болх: 1амийнарг
карладаккха.

                                                           
Тест

1.Муьлхачу жанрехь болх бо Арсанукаев Шайхис?

        А)прозехь       б)поэзехь    в)драматургехь    г)хореографехь

2.Муьлхачу шарахь
араяьлла Шайхин дуьххьарлера стихотворени?

      
А)1955        б)1957           в)1959          г)1961

3.Арсанукаев
Шайхис ца язйина стихотворени билгалъяккха:

         А) «Ненан
мотт»                    б) «Дахаран генаш»

         В) «Лаьа
суна»                       г) «Мохкбегор»

4.Муьлхачу
стихотворенина юкъара ду х1ара дешнаш: «Х1ун хаьа – кхана и дагара далахь».

          А)
«Нагахь хьан г1о оьшуш»              б) «Гиний шуна?»

          В)
«Дог1а»                                             г) «Нийсонна гимн»

5.Чекхдаха
«Нийсонна гимн» стихотворенин мог1анаш:

      «Адамаллин
хьекъалан дозалла – Нийсо!…»

6.Сочинени-миниатюра
язъе Арсанукаев Шайхин цхьана стихотворенех лаьцна (дешархоша шаьш къастайо
стих-ни).

                         
Нохчийн литература                      11 класс.

Тема: Окуев Шимин кхолларалла.

1алашо: 1)Окуев Шимин кхоллараллин некъ бовзийтар;

                2)Окуевн произведенешкахь
забаре дерг, дахаран к1оргенех лаьцна а

                   дуьйцург довзийтар.

                                                    Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.Хьалха 1амийнарг карладаккхар:

            1)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Муьлхачу яздархойн произведенеш йийцаре йина
вай хьалхарчу эхашарахь?

— Билгалъяккха шайна хазахеттарг.

— Х1ун бахьана ду шуна и хазахетаран?

— Школьни программина юкъахь воцуш цхьа а поэт
а, яздархо а вевзий шуна?

— Муьлхачу авторан произведенеш еша луур дара
шуна?

             2)Х1ара мог1анаш муьлхачу
произведенина юкъара ду?

1.«Эх1, маржа-я1, Латта,

  Х1ун хили техьа?

 Со орцах вер ву-кх,

 Хьо Дега ма дехьа…»       (Ш.Арсанукаев «Мохкбегор»)

             2. «Делахь а иза дика ца
кхетарг дешар оьшуш хиларх божаршна санна, зудаберашна а.»                
(М.Сулаев «Лаьмнаша ца дицдо»).

         3. «Тоьпан дашший, говза дошший

            Дайша нийса лерина.

            Шаьлтане цахададелларг,

            Дайша дашца дерина.»     (А.Сулейманов «Ламанан хьостанаш».)

4.«Лермонтовс, Толстойс а ладег1на цуьнга,

  Услара даггара хестийна и»          (Ш.Арсанукаев «Ненан мотт»).

           5.«Туркойн 1едалан омрица эзар
стаг волуш Диарбекирерчу нохчех дошлойн б1о вовшахтуьйхира.»                 
(А.Айдамиров «Еха буьйсанаш».

3.Керла тема йовзийтар:

             1)
Хьехархочун дош: Окуев Шимин кхоллараллин некъ бовзийтар.

             2)Хаттаршна жоьпащ далийтар:

— Муьлхачу шарахь, муьлхачу меттехь вина Окуев
Шима?

— Муьлхачу жанрашкахь болх бина цо?

— Х1ун теманаш билгаляха мегар дара цуьнан
кхоллараллин?

— Х1ун ц1е яра Окуевн дуьххьарлерачу романан?

— Цуьнан трилогин х1н ц1ераш яра?

              3) «Лай т1ехь ц1ен зезагаш»
роман йовзийтар.

              4) Романан дакъош дешар,
словарни болх д1а а хьош.

4. Т1еч1аг1дар.

5.Урокан жам1 дар.

6.Ц1ахь бан болх:
яздархочун кхоллараллин некъах лаьцна 1амо.

                     Нохчийн
литература                      11  класс.

Тема: «Лай т1ехь ц1ен зезагаш» романан
дакъош доьшуш, текст т1ехь болх

           бар.

1алашо: 1)Окуев
Шимин кхоллараллех болу хаамаш к1аргбар;

                2) Ц1е яьккхинчу романан
чулацам бовзуьйтуш, яздархочун хат1

                    довзийтар, ешначун
анализ яйтар.

                                                  
Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.1амийнарг карладаккхар:

             1)Окуев Шимин кхоллараллех лаьцна
дешархошка дийцийтар.

             2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Муьлхачу жанрашкахь болх бина Окуев Шимас?

— Ц1ераш яха шайна евзачу произведенийн.

— Х1ун забаре дийцарш ду Шимас гулдина
д1аяздинарш?

-Х1ун 1алашо йолуш гулдина хилла уьш?

— Трилоги бохучу дешан х1ун маь1на ду?

3. Х1ара турпалхой муьлхачу произведенешна
юкъара бу?

              1)
Селита, Увайс.

              2) Аьрзу, Маккхал.

              3) Бено, Таня.

              4) Сийлаха, Ибрах1им.

              5)Толстой, Услар.

4.Керла тема йовзийтар:

         1) Хьехархочо терминийн маь1на
довзийтар, уьш д1аяздайтар:

Сюжет –
исбаьхьаллин произведенин чулацам бовзуьйтуш йолу коьрта форма.

Кульминаци – произведенехь дахаран бакъдолчуьнца конфликт къастор.

Завязка
– турпалхойн хинйолу юкъаметтиг йолалун хан.

Дерзор –
произведенехь х1оттийна йолу дахаран конфликт чекхйолуш хилла жам1.

         2) Словарни болх д1а а хьош, романан
дакъош дешар.

         3)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Хьенан доьзал бу романан турпалхой?

— Мелимата муха латтабо доьзална юкъахь барт?

— Несарша лерам муха бо марненан?

— Х1ун конфликт ю автаро романехь гойтург?

— Хьоладайшна дуьхьало ца йинехь д1адерза
тарлорий латта къовсуш даьлла дов?

5.Т1еч1аг1дар.

—Ц1ераш яха
Мелиматан к1ентийн.

— Х1ун г1иллакхаш ду доьзалехь?

— Ткъолг1а б1ешо долалучу хенахь х1ун хьал
х1оьттина г1ийлачу нахехь?

6.Урокан жам1 дар.

7.Ц1ахь бан болх: романан
чулацам хаа, турпалхойн васташ х1итто.

                              Нохчийн
литература                     11 класс.

Тема: Романан турпалхой 1аба, 1умар,
Мелимат, 1абдулла, Николай. Церан

            г1иллакх-амалш гайтаран
башхаллаш.

1алашо: 1)Романан
турпалхойн амалш йовзуьйтуш, церан васташ х1итто

                  1амор;

                 2)Шаьш ешначун анализ ян
1амор.

                                            
Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.Хьалха урокехь 1амийнарг карладаккхар:

            1) «Лай т1ехь ц1ен зезагаш» рманан
чулацам схьабийцийтар.

            2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Х1ун ала мегар ду Мелиматан доьзалх лаьцна?

— Муха хета шуна Мелиматан к1енташа 1едалан
нахана еш йолу дуьхьало?

— Х1ун ала мегар дара 1абин амалх лаьцна?

— Романан турпалхойн г1иллакхаш муха гайтина
автора?

             3)Хьалха урокехь 1амийна йолу
терминаш схьайийцийтар: сюжет, кульминации, завязка, дерзор.

3.Дуьхь-дуьхьал д1анисде дог1ург:

              «Ненан
мотт»                             Сулаев М.

              «Ламанан
хьостанаш»               Арсанукаев Ш.

             
«Мохкбегор»                              Айдамиров А.

              «Лаьмнаша ца
дицдо»               Сулейманов А.

              «Еха
буьйсанаш»                       Ахматова Р.

              «Дагалецамийн новкъа»          
Арсанукаев Ш.

4.Керла тема йовзийтар.

           1) «Лай
т1ехь ц1ен зезагаш» романан дакъош доьшуш, коьртачу турпалхойн васташ х1иттор.

            2)Коьртачу турпалхойн: 1абин,
1умаран, 1абдуллин, Николайн, Мелиматан

г1иллакх-амалш гайтаран башхаллашна т1е тидам
бохуьйтуш, цара деш долу г1уллакхаш дийцар.

            3)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Хьенан дахарца дуста мегар дара 1абин дахар?

— Муха бо 1абас бекхам шен доьзална зен
динчарна?

— Мелиматан хьекъалх тилар х1унда хилира
техьа?

— Мелимат доьналла долуш хиларан х1ун масалш
дало мегар дара?

            4) 1абин, Николайн васташ х1оттор

            5) Керла терминаш йовзийтар

Композицис чулоцу произведенин васташ а, уьш кхуллуш долу исбаьхьаллин басарш а.

Эпитет –
исбаьхьаллин маттахь х1уманах къаьсттина хаза кхетам луш долу дешнаш.

5.Т1еч1аг1дар.

6.Урокан жам1 дар.

7.Ц1ахь бан болх: романан
чулацам хаа, коьртач утурпалхойн васташ х1итто.

                      Нохчийн
литература                     11 класс

Тема: Рашидов Шах1идан  поэтически 
кхолларалла. Лирически турпалхочун

            ойланаш, синхаамаш. Цуьнан
халкъах махках доглазар. «Баланах дуьзна

            дог», «Пондар боьлху».

1алашо: Ц1е
яьккхинчу поэтан стиашязъяран хат1 довзуьйтуш, цуьнан

                кхоллараллех болу хаамаш
к1аргбар.

                Лирчески турпалхочун амалш
муха гайтина а, авторан халкъах мел дог

                лозу а гайтар, цуьнан
стихаш масала а эцна.

                                                   
Урок д1аяхьар.

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.1амийнарг карладаккхар.

3.Керла тема йовзийтар:

              1)Поэтан
биографех болу хаамаш бовзийтар (дешархоша йина доклад).

              2)Хьехархочо доклад шегара
т1етухучуьнца кхочушъяр: 60-чу шерашкахь вайн махкахь шуьйра йовза йолаелла
поэтан Рашидов Шах1идан ц1е. Иза вина 15-чу ноябрехь 1940-чу шарахь
Энгель-юртахь. Сталинан къиза политика бахьанехь, бералла генарчу Г1ирг1азойн
махкахь д1аяхна цуьнан. Нохчийн халкъ ц1а дирзинчул т1аьхьа дуьйна вехаш а, 1аш
ву иза ша винчу юьртахь. Школехь дешначул т1аьхьа чекхъяьккхина цо
Нохч-Г1алг1айн хьехархойн институт. Х1етахь дуьйна болх бина Къона т1аьхье
кхетош-кхиош хьехархочун, школан директоран даржехь.

        1968-чу шарахь дуьйна цхьаъ
вукхунна т1аьххье арайийла йолало Рашидовн стихийн. Поэмийн гуларш: «Гуьйренан
тхи», «Седарчийн буьйса», «Дайн латта»,

«Дахаран аре», «Ненан б1аьрхиш», «Дикалла»
и.д1.кх.а. Цуьнан поэзин коьрта теманаш Даймохк, Нана, безам ю.

           3)
«Баланах дуьзна дог» стихотв-ни ешар, анализ яр:

1.Со муха хьожур ву
хьоь велавелла,               2.  Со муха г1оттур ву сакъераделла,

Баланах хилча дог
дуьзна?                               Ца соцуш боьлхуш гуш наной?

Схьагуш бу кегийраш
харцонехь белла,         Суьйренца ц1а веъча аренца лелла,

Нохчийчоь тезетех
юьзна.                                Биц ца ло тишбелла къаной.

        3.Со муха
вуьжур ву парг1ата ваьлла,

        Г1овг1анехь
дуьйлучу герзийн?

       Йо1 йигна
г1аьттича ненан мохь баьлла,

      Ж1аьло а лехча
шен к1езий.

                 4.Ас
х1ун де? Мила ву тешна т1етовжа?

                 Мила
ву г1о лаца вайна?

                 Адам
а кхеташ дац, дисна дог 1овжа,

                
Массо ву баланаш лайна.

5Цхьаццанна бахам бен
х1уммаъ ца оьшу,

Вукхунна нуьцкъала
герз а.

Нохчочун сий цара
когаш к1ел хьоьшу,

Ца оьшу пондаран мерз
а.

             4)Словарни болх д1абахьар: къаной,
мерз.

4.Т1еч1аг1дар.

5.Урокан жам1 дар.

6.Ц1ахь бан болх: стих-ни
дагахь 1амо, Рашидовн биографи хаа.

                                             Нохчийн
литература.

Тема: Хамидов 1абдул-Хьамидан
кхолларалла. (Хьехархочо хаьржинчу произ-

          веденина т1ехь болх бар.)

1алашо: 1)Ц1е
яькххинчу яздархочун произведенех болу хаамаш к1аргбар.

                2)Цуьнан произведенин
ша-тайпана хат1 билгалдаккхар.

                3)Дахаран новкъахь диканиг,
вониг къасто 1амор.

Г1ирс: яздархочун
портрет, цуьнан произведенийн гулам.

                                                 
Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх д1ах1оттор.

2.Карладаккхар:

           1)Хамидов 1абдул-Хьамидан
кхоллараллех лаьцна шайна хуург дийцийтар дешархошка.

           2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Х1ун ду Хамидовн произведенеш кхечу
яздархойн произведенех къастош дерг?

— Муьлха произведенеш ешна аш Хамидовн?

— Шуна хазахеттарг муьлха ю?

— Х1унда хийтира шуна и хаза?

           3)Шаьш ешначу произведенийн боцца
чулацам схьабийцийтар.

3.Нийсаниг къастор:

     1) «Лийрбоцурш» драмин турпалхо мила ву?

          а)А.Шарипов             б)Х.Нурадилов      
в)Абубешар       г)Ахьмад            

     2) «Бож-1ела» пьесин турпалхо мила вац?

           а)Сутарби                б)Недалг         
в)Зулай           г)Хьамид

     3) «Экзамен хаттар» дийцаран коьрта тема
х1ун ю?

            а)ненан мотт хаа безар        
б)Даймохк беза безар

            в)г1иллакх лело хаар           
г)тешаме хилар

4.Керла тема йовзийтар:

           1)Хьехархочун
дош: Хамидовн произведенеша вайн халкъ т1ом д1а а баьлла, кога доьдучу
хенахь, вайнахана юккъехь хилла  долу цхьаццаболу кхачамбацарш д1адахаран
1алашо йолуш язйина ала мегар долуш ю. Забаре, самукъане ю уьш дукхахъерш.
Х1инца а дукха наха хазахетарца т1елоцу 1абдул-Хьамидан произведенеш т1ехь
х1иттийна йолу спектаклаш. Царах ю «Бож-1ела» а, «Лийрбоцурш» а. Тахана вай
йийцаре йийр ю «Мохсолтин доьхна де» ц1е йолу пьеса.

            2) «Мохсолтин доьхна де» пьеса
ешар, словарни болх д1а а хьош, йоьшшушехь анализ еш.

            3)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Тидам биний аш авторо шен турпалхочунна
тиллинчу ц1еран?

— Х1унда тиллина и ц1е иштта?

— Муха кхаьчнера Мохсолта кху пьеси т1ехь
юьйцучу метте?

— Х1ун бекхам хуьлу харц новкъа ваьллачунна?

5.Т1еч1аг1дар.

6.Урокан жам1 дар.

7. Ц1ахь бан болх: Хамидовн шаьш къастийна произведенеш еша.

                           Нохчийн
литература                11 класс

Тема: Ахмадов Мусан кхоллараллина т1ехь
язъечу сочиненина кечам бар,

            язъяйтар.

1алашо: 1)Ахмадов
Мусан кхоллараллех болу хаамаш таллар.

                2)Дозуш долу къамел кхиор.

                3)Шаьш ешначу  произведенех
лаьцна кхоллаелла ойланаш йозанехь

                  гайта 1амор.

Г1ирс: «Орга»
альманахаш Ахмадовн произведенеш т1ехь йолуш.

                                              
Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх
д1ах1оттор.

2.Сочиненина кечам
бар:

                1)Хаттаршна жоьпаш далийтар:

— Муьлхачу жанрашкахь
болх беш вара Ахмадов Муса?

— Ц1ераш яха шайна
евзачу произведенийн.

— Муха гайтина шен
произведенийн турпалхой Мусас, х1ун нах бу уьш?

— Муьлхачу яздархоша
г1о дина лору шена Мусас?

— Сатирически
произведенеш муьлхарниш лара мегар яря цо язйинчарех?

                 2)
Сочиненина теманаш билгалъяхар:

1. Ахмадов Мусан
кхоллараллин коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

2.Оьздангаллех ца
бухуш, муьлххачу а халонех чекхбуьйлу турпалхой.

3. Ахмадов Мусан
сатирически произведенеш.

                  3)
Сочиненина хила тарлун план х1оттор:

          1. Ахмадовн
кхоллараллех  лаьцна хаамаш.

          2.Шаьш
билгаляьккхинчу произведенин анализ.

          3.Цу
произведенин турпалхойн г1иллакхаш, церан леларш.

         
4.Произведенин мах хадор.

3. Тетрадашна
т1ехь болх байтар.

4. Сочиненеш
схьалахьор.

5.Ц1ахь бан болх: Эдилов Хасмохьмадан шаьш къастийна
стихотворени я дийцар кечдар.

Нохчийн 11
класс                        литература           05.12.12 шо

Тема:Арсанукаев Ш.
Дуьненан,1аламан,ненан меттан беркат.

«Гиний
шуна?»,»Дицдина илли»,»Ненан мотт»

 1алашо:1)Ц1е
яьккхинчу яздархочун произведенех болу хаамаш к1аргбар.

              
2)Цуьнан произведенийн шатайпана хат1 билгалдаккхар.

                                    
Урок  д1аяхьар :

1.Урокан болх
д1ах1оттор.                                                                                 

2.Карладаккхар:

1)Арсанукаев Шайхин
кхоллараллех шайна хуург дийцийтар дешархошка.

2)Хаттаршна жоьпаш
далийтар:

-Х1ун ду Арсанукаевн
произведенеш кхечу яздархойн произведенех къастош дерг?

-Муьлха произведенеш
ешна аш цуьнан?

-Шуна хазахеттарг
муьлха ю?

_Х1унда хийтира шуна
и хаза?

3.Нийсаниг къастор:

1.»Тимуран тур»
поэмин турпалхо мила вац ?

а)Борзаб1аьрг       
б)Абубешар    в)Аьрзу       г) Эсира

2)»Ненан мотт»
стихотворенин коьрта тема х1ун ю?

а)Даймохк
безар                 в)г1иллакх лело хаар

б)тешаме
хилар                    г)ненан мотт хаа безар

3.Муьлхачу жанрехь
болх бина Арсанукаевс?

А)прозехь   
б)поэзехь    в)драматургехь   г)хореографехь

4.»Ненан мотт»
стихотворенин анализ яр.

5.»Гиний шуна?»
стихотворенин анализ яр.

6.»Дицдина
илли»стихотворенин анализ яр.

7.Урокан жам1 дар:

-Стихотворенеш ешча
х1ун дог-ойла кхоллало шун?

-Дуьненца а,шена
гонахарчу дахарца поэтан йолу юкъаметтигаш гой вайна цуьнан лирикехь?

8.Ц1/болх:Арсанукаев 
Шайхин шаьш къастийна стихотворени 1амор.

11
класс                    Нохчийн литература                                        12.12.12
шо

Тема:Арсанукаев Ш.»Кхолламан сизаш»роман.Б1аьхойн
васташ.

1алашо:1)Даймехкан т1амехь б1аьхоша турпаллица
Даймохк мостаг1чух 1алашбар романехь гайтар.

            2)Ешначун
анализ ян 1амор.

                          
                  Урок д1аяхьар:

1.Урокан болх
д1ах1оттор.

2.Хьалха 1амийнарг
карладаккхар:

-Муьлхачу шарахь
язйина «Кхолламан сизаш» ц1е йолу произведении?(1987)

Муьлхачу жанрийн
кепехь язйина цо иза?(Стихашца язйина роман.Иза нохчийн литературехь хилла кхиам
бу,х1унда аьлча цо и роман язъяллалц нохчийн  литературехь оцу кепехь роман
яцара.)

-Х1ун дуьйцу
«Кхолламан сизаша»,кхечу яздархоша ца аьлларг х1ун карийра А.Шайхина?

(Нохчийн литературехь
цхьанна а яздархочо кхоьллина дацара 30-г1а шераш чекхдовлуш кхиъначу нохчийн
кегийчу нехан васташ.И кегий нах шен халкъана тешаме а,хьекъале а ,сий деш шайн
синош кхоор доцуш кхиънера.Царех бу романан коьрта турпалхой Ризван а,Зарган а
.

-Х1ун коьрта теманаш
ю романан?(Сийлахь-боккхачу Даймехкан т1еман а ,доттаг1аллин а,безаман а.Ризван
бакъволу нохчийн оьзда жима стаг ву,цуьнан ц1ийца ду доттаг1аллин хама бан
хаар.Иза школехь доьшуш волчу хенаххь тасаделира цуьнан Эльдарца
доттаг1алла.Къаьсттина к1орггера чулацам болуш а ,шуьйра а диллина Арсанукаев
Шайхис Ризванан а,цуьнан оьрсийн шина доттаг1чун васташ.Уьш ,т1ом
болабелча,д1аязбелира ополченин декъашхой хила.Уьш майра лета мостаг1чух.Цхьана
т1амехь воь цу шиннан доттаг1 Виктор.Цуьнан ч1ир оьцуш,дарвелла лета ши
доттаг1.

3.Романан дакъош
доьшуш,коьртачу турпалхойн  васташ хиттор:

4.Урокан жам1 дар:

-Фашистки Германица
хиллачу т1амах лаьцнадуьйцуш,Арсанукаевс йо к1орггера философех йолу
ойланаш:хьан,х1унда,х1ун бахьана долуш буьйлало т1емаш,х1ун лоьху т1ом бечу
наха,х1унда х1аллакбо цара вовшийн,хьалха цкъа а гина а боццушехь?

5. Ц1/болх: романан
чулацам хаа,коьртачу турпалхойн васташ х1итто.

Арсанукаев Шайхи — талантливый поэт, хранитель богатейших духовных и культурных традиций своего народа. Его жизнь и творчество являются ярким примером служения Родине. До последних дней он дарил нам новые стихотворения, проникнутые духом гуманизма и человеколюбия. Мы будем помнить его уроки — уроки добра, любви к своему народу, к Отечеству, уроки дружбы и уважения.
Память о великом поэте, патриоте, человеке с большой буквы Шайхи Арсанукаеве навсегда сохранится в наших сердцах. Поэт ушел, но остались его замечательные произведения.
К 90-летию со дня рождения поэта, народного писателя Чеченской Республики Шейхи Арсанукаева, работники отдела краеведения Наурской центральной районной библиотеки оформили книжную выставку «Кхолламан сизаш», на которой представлены произведения на русском и чеченском языках: «Выбор судьбы», «Роща любви», «Ушармин ших», «Лакхенан г1иллакх», «Преодоление», «Голубые вершины», «Кхолламан сизаш», «Стихи», «Вершины», биография поэта, а также газетно-журнальный материал.
Цель: знакомство с жизнью и творчеством Ш.Арсанукаева.

Купить

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

• Недоступно

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

• Посмотреть

Реферат по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы

Содержание

• Объявление о покупке
• Книги этих же авторов
• Наличие в библиотеках
• Рецензии и отзывы
• Похожие книги
• Наличие в магазинах
• Информация от пользователей
• Книга находится в категориях

Реставрация Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы

Наличие в библиотеках

Наличие в библиотеках

Информация от пользователей

Юккъера
юкъардешаран ишкол

10, 11 классаш

НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН БЕЛХАН ПРОГРАММА

КХЕТОРАН  КЕХАТ

Нохчийн
литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан
юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.

Программо
билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан
программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь
хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а,
хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу
кепара дIахIотторехь а.

Программо
Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш        массо
юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю.
Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а
башхаллашца хIиттийна йолу.

Яккхий
произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.

Программа
кхаа декъах лаьтташ ю: «Кхеторан кехат», «Коьрта чулацам», «Тематически
планаш».

 «Литература»
предмето шеца Юкъардешаран Iалашонаш кхочушъярехь дохьург

Коьртачу
юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин
ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам
дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам
болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.

Нохчийн
литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран
социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически  хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла,
ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа
тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически
хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.

Дешаран
предмет «Литература» герггара уьйр йолуш ю «Нохчийн мотт» предметаца. Нохчийн
литература дешархойн ненан мотт а, церан къамелан оьздангалла а кхиорехь,
юкъаметтигаш лелорехь а коьрта хьаст ду.

Исбаьхьаллин
произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически)
декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо
билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара
уьйраш тосуш Iаморехь.

Нохчийн
литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица
йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу
культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин
этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу
школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.

Нохчийн
литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан
баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а,
синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр
ду цо.

Коьртачу
юкъардешаран школехь «литература» предмет 1аморан 1алашонаш ю:

–
синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а,
къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а,
ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца
юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;

–
дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь
интеграци яр  цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;

–
нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а, 
нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна
долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор,
произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш,
оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна
талламбан хаар кхиор;

–
искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а,
произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн
литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца
доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;

–
Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;

–
Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а,
шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу  исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ
хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.

Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш

«Литература»
предметан башхалла  базови дешаран дисциплинин санна, къастош ю  литература 
дешан исбаьхьалла хиларца доьзна. Васталлин литературо таро ло синхаамийн
тIеIаткъам бан ешархочунна, ткъа цуьнца цхьаьна цуьнан дуьненехьежар а,
синъоьздангаллин мехаллаш, исбаьхьаллин (эстетически) чам жигара кхиорна а.
Дешаран предметан «Литература» чолхалла билгалйолу иза искусство Iаморан дешан
говзаллин а, Iилманан бухан (литературоведени) а цхьаалла шеца йолуш хиларца
доьзна.

Оьшучу
барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.

Программехь
билгалдина хIара дакъош:

1.
Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.

2.
Халкъан барта кхолларалла.

3.
ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

4.
ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

5.
Кхечу къаьмнийн литература.

6.
Обзорни теманаш.                                       

7.
Литературин теорех болу хаамаш.

8.
Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.

ХIор
декъехь, 7, 8 дакъош  доцучу, луш бу исбаьхьаллин произведенийн барам,
исбаьхьаллин башхалла йовзуьйтуш болу боцца хаамаш а, церан коьрта проблематика
а. Произведенеш Iамоле хьалха яздархочун дахарх, кхоллараллех лаьцна боцца
хаамаш балийна. Яздархочо нохчийн литературин исторехь дIалоцучу меттиге
хьаьжжина, боцца а, шуьйра а бу уьш. 8-гIа, 9-гIа дакъош лерина ду литературин
историн, теорин хаамашна а, дешархошна билгалбинчу йозанан белхашна а.
Литературин теорин хаамаш цхьайолчу меттигашкахь Iамочу произведенин аннотаци
юкъабогIуш бу, цундела  и прозведени Iамочу хенахь хьовсу цаьрга. 

                            «ЛИТЕРАТУРА»
ПРЕДМЕТ IАМОРАН ЖАМIАШ

Коьртачу
юкъардешаран школа чекхйоккхучуьнгахь «Литература» предмет Iамош  кхио деза
личностни жамIаш ду:

–
шен къоман векал  а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх
кхеташ хилар;

–
личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам
кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам
кхиор;

–
хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу
хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).

Коьртачу
юкъардешаран школехь предмет «Литература» Iаморан метапредметни жамIаш
билгалдовлу:

–
проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена
хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин —
тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш  кепе дерзо а хаарехь;

–
ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо
къасто а хаар карадерзорехь;

–
ша гIуллакхдеш  юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;

–
тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь
царах пайдаэца хаарехь.

Коьртачу
юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:

1)   хIума довзаран
декъехь:

–
барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн
коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар
хилар;

–
произведени  а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу
хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне
хилар билгалдаккхар;

–
литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а,
жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо
а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я
масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин
произведенеш вовшашца юста;

–
произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш 
къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу
меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);

–
литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески
терминологи евзаш хила езар;

2)
мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь:

–нохчийн
литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин
мехаллашца уьш юстар;

–
нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар,
церан мах хадор;

–
Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;

–
авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;

3)
коммуникативни декъехь:

–
тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а,
цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;

–
текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически
произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ
хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш
кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь
диалог дIаяхьар;

–
Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш,
сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин
а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;

4)
эстетически декъехь:

–
дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара
нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь
исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;

–
эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ
кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;

–
меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн
башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста
хаар.

«Литература» курсо дешаран планехь дIалоцу
меттиг

Юккъера
юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран
планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9
класашкахь –  340 сахьт,  10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь
кIирнах шишша сахьт.  Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь
222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186
сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.

ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ

1-ра
дакъа.  ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

Мамакаев
Мохьмад. Стихотворенеш
«Даймахке» («Хьо муха буьйцур бу…»), «ТIулгаша а дуьйцу», «Зама»,  роман
«Зеламха»

Мамакаев
Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.

Мамакаев
Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу
юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо
ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема. 

«Зеламха»
роман. Роман исторически бакъдолчийн бух тIехь язйина хилар. Зеламхех обарг
винарг – цу хенахьлера социально-политически дахар. Яздархочун шен
турпахочуьнга болу хьежамаш. Турпалхойн васташ кхолларехь, дахаран
исбаьхьаллин  сурт хIотторехь яздархочун  корматалла. 

Нохчийн
литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла. 

Гадаев
Мохьмад-Селахь.
Стихотворенеш «Даймахке сатийсар», «Дай баьхна латта», «РегIара поп»,
«ЦIен-Берд».

Гадаев
Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш.
Лирически турпалхочун оьздангалла.

Поэтан
лирикехь безаман тема.

Гадаев
Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.

Нохчийн
литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гайсултанов
Iумар. Исторически
повесть «Александр Чеченский».

Гайсултанов
Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн
заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.

Исторически
повесть «Александр Чеченский». Нохчийн кIентан кхоллам повесть тIехь гайтаран
башхаллаш. Инарла-майор Александр Чеченский – 1812 шеран тIеман гоьваьлла
турпалхо. Алссам исторически гIуллакхаш чулоцучу повестан хиламашкахула коьрта
турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиаран хьелаш исбаьхьаллица довзийтаран
башхаллаш.

Повестан
композици, исбаьхьаллин гIирсаш. 

Нохчийн
проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов
Iумаран произведенийн маьIна. 

Эдилов
Хасмохьмад. Поэма
«Сийлаха». 

Эдилов
Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика.
Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун
адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.

«Сийлаха»
поэми тIехь адаман дахар, ирс юкъараллехь кхоллалучу хьолех дозаделла хилар
чIагIдар. ИбрахIиман оьзда безам, цуьнан деган, ойланийн комаьршо. Эдалхин
оьзда йоцу ойланаш а, гIуллакхаш а. Сийлахас ца ларбина шен мерза безам, цуьнан
доьхна дахар, цунах даьлла зулам.

Поэми
тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш. 

Эдилов
Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.

Сулейманов
Ахьмад. Стихотворенеш
«Берд», «Ламанан хьостанаш», «Батто сагатдо».

Сулейманов
Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.

Поэтан
лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш,
эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а
лирика.

Сулейманов
Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш.  Цуьнан
кхоллараллин мехалла.

2-гIа
дакъа.  ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

М.
А. Сулаев.
Дахар а, кхолларалла а.

Стихотворенеш
«Сай», «Сох муха эр дара адам?».  Роман «Лаьмнаша ца дицдо».

Поэтан
лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш.
Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио
езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан
дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.

Роман
«Лаьмнаша ца дицдо». Нохчийн халкъан дахарехь уггаре халчу мурехь – 1940-чу
шерашкара 1960-чу шерашка кхаччалц – адамийн кхолламаш романехь гайтар.
Товсолтийн амалшца доьзна къоман гIиллакх-оьздангалла гайтаран башхаллаш.

Романехь
кегийрхойн васташ.

Романан
маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Айдамиров Абузар. Дахаран а,
кхоллараллин а некъ. Роман «Еха
буьйсанаш»

(6
сахьт)

Айдамиров
Абузаран кхораллара. «Еха буьйсанаш» исторически романехь нохчийн халкъо ХIХ
бIешарахь къоман парг1атонехьа  латтийначу къийсаман тема. Къоман дахар
кIорггера, дуккха а агIонаш толлуш гайтар. Исторически бакъдолу гIуллакхаш
гайтарехь романан эпически шуьйра чулацам. Цу заманахь Нохчийчохь хилла
юкъараллин хьелаш  говза гайтар.

Романан
турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.

Романан
исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахматова
Раиса. Дахар а,
кхолларалла а. Стихотворенеш «Чекхдийр
ду вайн шераш», «Даймахке». Поэма «Дагалецамийн новкъа» (4 часа)

Ахматова
Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре
дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен
хенаца йогIуш хилар.

Ахматова
Раисин поэзехь  нохчийн йоьIан васт.

Поэтессин
лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла
хилар.

Ахматован
поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.

«Дагалецамийн
новкъа» – автобиографически поэма.

Цуьнан
турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла
хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш
цхьаьнайогIуш  къастор.

Поэмин
идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш

Арсанукаев
Шайхи. Стихотворенеш «Весет», «Нагахь хьан гIо оьшуш…», «Нийсонна гимн», «Гиний шуна?»,
«Дицдина илли», «Ненан мотт», стихашкахь роман «Кхолламан сизаш» (4 часа)

Арсанукаев
Шайхин кхолларалла.

Поэтан
произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера
кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо
йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.

Арсанукаев
Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.

«Кхолламан
сизаш» цIе йолу стихашца язйина роман. Даймехкан тIамехь бIаьхоша турпалаллица
Даймохк мостагIчух Iалашбар романехь гайтаран башхаллаш. БIаьхойн васташ.
Ризван а, цуьнан накъостий а.

Романехь
тIеман а, тылан а суьрташ. Маршо ларъеш эгначийн сий а деш, тIом гIаттош
болчарнра дуьхьал авторо халкъе бен кхайкхам. «Кхолламан сизаш» романан чулацам
а, исбаьхьаллин а къастамаш а.

Арсанукаев
Шайхин поэзин мехалла.

Шайхиев
Iалвади. Поэма
«Лазаман лорах», стихашца язйина повесть «Дерачу кхолламан кхиэл» (3 сахьт)

Шайхиев
Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади
стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу
хатI.

«Лазаман
лорах» поэми тIехь поэтан деган Iийжам.

«Дерачу
кхолламан кхиэл» – стихашца язйина повесть. Тешнабехккий, эхь-оьздангаллий цкъа
а цхьанадогIург цахилар чIагIдар. Къоман гIиллакхаш а, оьзда безам а гайтар.
Повестан маьIна а, исбаьхьаллин къастамаш а.

Шайхиев
Iалвадин кхоллараллин мехалла.

Рашидов  Шаид. Стихотворенеш «Баланах дуьзна дог», «Пондар боьлху», «Аружа»  (3 сахьт).  

Рашидов
Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш,
синхаамаш.

Стихотворенеш
мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт
кхолларан башхаллаш.

«Аружа»
– исторически хиллачийн буха тIехь язйина поэма. Махках даьккхинчу 
халкъо лайна баланаш, халонаш гайтаран башхаллаш. Аружа а, Алымкхан а.

Лирически
турпалхочун  халкъах, махках йолу ойланаш.

Ахмадов
Муса. Повесть «Лаьтта
тIехь лаьмнаш а хIиттош», Стихотворени «Нохчийн махкахь нохчийн маттахь…» (3 сахьт) 

Ахмадов
Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

Ахмадов
Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ
хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш
адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар
къомана бохаме  хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех
чекхвалар

«Лаьтта
тIехь лаьмнаш а хIиттош» повестан чулацам, исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахмадов
Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.

Дикаев
Мохьмад. Стихотворенеш «Нохчийн
хIусам», «Стеган цIе», «Суна лаьа».

Дикаев
Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах  дозалла даран
ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар  — цуьнан
кхоллараллин коьрта чулацам.

Дикаев
Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш.  Цуьнан
поэтически хатI.

Абдулаев
Леча. Стихотворенеш
«КIант» – олий, кхойкхура нана…», «Мехкан йоI», «Зарзъелла тIаьххьара
марха…»

Абдулаев
Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а.
Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан
стихан шатайпаналла.

Бексултанов Муса. Дийцарш «Наггахь
сайн сагатделча», «Хьалхара парта», «Корталин Хантоти»

Бексултанов
Мусан кхолларалла.

Цуьнан
прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса
долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе,  шайн кIорггера маьIна
долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.

Къоман
хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар
произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан
башхаллаш.

Яздархочун
кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр
хилар.     

Бисултанов
Апти. Стихотворенеш «ЙогIу
и къежъелла месаш…», «Бадуев
СаьIид», «Десачу гуьйна тIе…», «Ас хьан чIабанех гIайгIа юцур ю».

Бисултанов
Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе, 
болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин
исбаьхьалла.

Бисултанов
Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.

Эльсанов
Ислам. повесть «ЦIегIачу декхнийн боьлак».       

Эльсанов
Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш.
Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.

«ЦIегIачу
декхнийн боьлак» – исторически повесть. Нохчийн халкъо ХIХ бIешарахь шен
паргIатонехьа латтийн къийсам. Повесть тIехь Шемалан боламах дозаделла долу
исторически хьелаш бакъдолчуьнца нийсадогIуш гайтар. Шемала хьафий а волу Исхьакъ
вейтар. Машарехьа болу къоман лаам.

БойсагIар
а, ТIелхаг а.

3-гIа
дакъа.  ХХI бIешо долалучу муьран литература.

Ибрагимов
канта. роман «берийн дуьне». Тема а, проблематика а. Исбаьхьаллин башхаллаш.

Яшуркаев
Султан. Стихотворенеш
«ХIара лаьмнаш лаьмнаш хилла…», «Ойланаш, аш соьга баха хIун
боху,..», «ЦIахь котам декара зевне еш Iуьйкъе,..».                                                                                                                                                             
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

4-гIа
дакъа.  Кхечу къаьмнийн литература

Базоркин
Идрис. Роман
«БIешерийн бодашкара» (Дакъа).  

ГIалгIайн
литературах юкъара хаамаш.

Базоркин
Идрисан кхолларалла. «БIешерийн бодашкара» романан коьрта чулацам. Романехь
гIалгIайн хьалхалера дахар гайтаран башхаллаш. Коьрта турпалхой. Калойн
васт.                                             

«БIешерийн
бодашкара» романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Яндиев
Джамалдин. Стихотворенеш
«Поэтан дог», «Хаза ю синтеме буьйса».

ГIалгIайн
литературех хаамаш.

Яндиев
Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан  лирически
турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан
дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла,
аьхналла.

Яндиев
Джамалдинан поэзин башхаллаш.

Александр
Казбеги. Повесть
«Элиса».

Гуьржийн
яздархочун Алесандр Казбегин кхоллараллех хаамаш. «Элиса»  повестан
коьрта чулацам. Къаьмнашна юкъарчу доттагIаллин уьйраш гайтаран хьелаш.
Ламанхойн къонахалла, оьздангалла, тешаме хилар яздархочо хастаме дийцар.

Элисин,
Чербижан Анзоран, Важиян васташ.

Казбегин
турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь,
вежарий санна, бертахь хилар.

Кулиев
Кайсын. Стихотворенеш «Хиндолчунна аьлла байташ», «ТIуьначу лаьттан цинц къуьйлу…».

Кулиев
Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун
ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе
кхачорна дIадала иза кийча хилар.

5-гIа
дакъа.  Обзорни теманаш

Нохчийн
литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).

Нохчийн
литературехь ХIХ бIешо чекхдолучу – ХХ бIешо долалуч муьрехь Нохчийчоьнан
юкъараллин дахаран социальни хьелаш а, граждански тIом а гайтаран башхаллаш.
Арсанов СаьIид-Бейн роман «Маца девза доттагIалла», Ошаев Халидан роман
«Алун шераш», Окуев Шимин роман «Лай тIехь цIе зезагаш» (Обзор)

Сийлахь-Боккхачу
Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).

Даймехкан
паргIато Iалашъяран тема. Мамакаев Iаьрбин стихотворенеш «Дерриге а тIамна!»,
«Даймехкан тIом бечохь»; Мамакаев Мохьмадан – «И йоьлхуш яц», «КIиллочунна»;
Сулаев Мохьмадан – «ГIовтта», «Малх тоьлур бу»; Эдилов Хасмохьмадан – «Суьрте»,
«Кавказан аьрзу», «ТIемало – хьоьга».  Гадаев Мохьмадан  – «Мехкан лоьмашка»,
«ДоттагIашка».

ТIеман
шерашкахь литературо къаьмнийн доттагIаллин тема айбар. Граждански тIамехь
халкъо турпалалла гайтар карладаккхар (Мамакаев Iаьрбин «Винчу юьрта»).

Даймохк
мостагIчух паргIатбоккхуш гайтина халкъан турпалалла, патриотизм хIинцалерчу
литературехь гайтар. ТIеман халчу хьелашкахь бIаьхойн дог-ойла,
гIиллакх-оьздангалла, хьуьнар исбаьхьаллин произведенешкахь гайтаран башхаллаш.
Муталибов Зайндин «БIаьхочун весет»; Эдилов Хасмохьмадан «Ирс къуьйсуш веллачун
сий делахь латта», «Лаьттан цинц»;  Сулаев Мохьмад «Нохчийн кIант Волгин
йистехь»; Гацаев СаьIидан «Ханпашин валар».

Нохчийн
литературехь къинхьегаман тема. Исаева Марьяман роман «Ирсан орам», Музаев
Нурдинан роман «Сатийсаман ницкъ», Нунуев Сайд-Хьамзатан роман «Гезган
маша» (Обзор). 

Нохчийн
литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин,
прозин башхаллаш (Обзор).

6-гIа
дакъа. Литературин теори а, истори а.

Нохчийн исбаьхьаллин литература
кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь
поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш. 
Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.

Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.

Литератрин жанраш. Эпически жанраш:
дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш:
комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня,
стихашкахь повесть, стихашкахь роман.

Исбаьхьаллин произведенин формех а,
чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна
а.  Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор,
кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш).
Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо. 
Авторан васт. Авторан къамел.

Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам
(конфликт). Драматургически къовсам.

Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.

Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан
силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль,
амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.

Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш:
дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу
эхехь кхиаран башхаллаш.

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу
эхехь кхиаран башхаллаш.

ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.

Теоретико-литературна
хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин
теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.

7-гIа
дакъа.
Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.

Исбаьхьаллин
произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана
юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар;
шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух
йозаелла йолу меттигаш йийцар.

Исбаьхьаллин
произведенин текст маьIна деш схьайийцар.

Литературах,
юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.

Стихотворенеш,
прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.

Произведени
тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн,
метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан
гIирсийн башхаллаш къастор.

Кхочушбечу
барта а, йозанан а белхан план х1оттор.

Литературно-критически
белхийн тезисаш, конспекташ.

Барта
а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала
тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.

Литературин
материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:

–
исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;

–
произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;

–
обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу
произведенех юстуш йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.

Дешархоша
шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила
тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках,
халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.

Шаьш
цIахь ешначу книгашна рецензеш.

Шайна
гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.

Литературин
материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).

Интернет
ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.

Шаьш
ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу
спектаклана рецензи язъяр.

Шайн
школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.

10- ЧУ КЛАССЕХЬ НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН
ТЕМАТИЧЕСКИ ХЬЕСАПАШ

№	Дешаран темин дакъа	1амочу коьчалан ц1е	Сахьт	Сочинени
1	Довзийтар. Нохчийн меттан дешан мах		1
2	Арсанов Саь1ид-Бейн дахаран а,кхоллараллин а некъ.	«М  «Маца девза доттаг1алла» роман.  Ли	4
3	МаМамакаев Мохьмадан дахаран а,, кхолла кхоллараллин а некъ	«Орган т1ехь сатесна»,  «Т1улгаша а дуьйцудуьйцу», «Даймахке»,«Зама»  стихот воренв  воренеш.«Зеламха» роман. Литературин теори.Романах кхетамбалар.	8	1
4	Гадаев Мохьмад-Салихьан даха Ра   ран  а,кхоллараллин а некъ.	«Даймахке сатийсар», «Дай баьхна латта»     латта»,    «Рег1ара поп», «Гуьйренан зезаг», зезаг»,«Генара кехат» стихотворенеш.	5
5	Гайсултанов 1умаран дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«А   «Александр Чеченский» повесть.	6	1
6	Эд Эдилов Хасмохьмадан дахаран а,, кхолла кхоллараллин а некъ.	«Сийлаха» поэма.	7
7	Я Яшуркаев Султанан дахаран а,. кхолла   кхоллараллин а некъ.	«С «Самах ду, г1енах ду»,             «Д«Дагахьбалламаш,дагалецамаш» стихот стихот воренеш.	3
8	Исмаилов Абун дахаран а,кхоллараллин некъ.	«В «Вог1ура воккха стаг», «Кхийра кхаба» стихо	2
9	Абдулаев Шарипан дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«В «Весет»,  «Диканиг хьахадан кхоьру  со со…» стихотворенеш.	2
10	Бексултанов Мусан дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«Дахаран хин генара бердаш» повесть.	5
11	Яралиев Юсупан дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«Г «Г1иллакх», «Лулахочуьнга»  Стстихотворенеш.	3
12	Ахмадов Мусан дахаран а,кхол                         лараллин некъ	«Л «Лаьмнел а лекха» пьеса.	4
13	Эльсанов Исламан дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«2 «Ц1ег1ачу декхнийн боьлак» историчес ки повесть	9	1
14	Бисултанов Аптин дахаран а,. кхолла кхоллараллин а некъ.	«Н «Нохчийчоь»,  «Нана» стихотворенеш.	3
15	Цу «Цуруев Шарипан дахаран а, кхолла раллин раллин а некъ.	«Нохчийчоьне»,  «Йисалахь, Нохчийчоь» стихотворенеш.	5
16	Дешархоша шаьш хаьржина произведенеш		1
17	Дерриге		68

11-ЧУ
КЛАССЕХЬ НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН ТЕМАТИЧЕСКИ ХЬЕСАПАШ

№	Дешаран темин дакъа	Коьчалан ц1е	Сахьтийн барам	Сочинени
1		Кадыров А-Хь «Хьомсара Нохчийчоь!»	1
2	ХХ б1ешеран хьалхарчу эхехь нохчийн литературин кхиаран башхаллаш	ХХ б1ешо долалуш нохчийн литература кхоллаяларан некъийн цхьайолу башхаллаш	1
Нохчийн литература ненан маттахь кхоллаялар	1
Даймехкан т1ом исбаьхьаллин дашехь	1
3	ХХ б1ешеран шолг1ачу эхехь нохчийн литература кхиаран башхаллаш	1960-г1а шераш. Окуев Ш. «Лай т1ехь ц1ен зезагаш»романан обзор	1
1960-г1а шераш.Сулаев М. «Тавсолта ломара д1авоьду» романан обзор	1
1970-1990-чуй шерийн проза Айдамиров А. «Дарц»	1
70-90-г1ий шерийн поэзи Айдамиров А. «Вина мохк»,Арсанукаев Ш. «Ненан мотт»	1
4	ХХ б1ешеран юьххьехь нохчийн литература кхиар	Х1инцалера проза а, поэзи а	3
Исаева Султанан Марьям	9
Айдамиров Абдулхьакиман Абузар	7	1
Ахматова Солтамурадан Раиса	7
Сулейманов Сулейманан Ахьмад	3
Арсанукаев 1абдулмуслиман Шайхи	5
Рашидов Рашидан Шаид	3
Гацаев Асламбекан Саь1ид	2
Ахмадов Мохьмадан Муса	3
Дикаев Джунаидан Мохьмад	2
Бексултанов (Адамов) Мозин Муса	4	1
Шайхиев Хасмохьмадан 1алвади	3
Алиев Хьамидан Г1апур	2
Ибрагимов Хьамзатан Канта	2
Казбеги Александр	2
Кулиев Кайсын Шуваевич	3
	Дерриге		68	2

НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРА 10 КЛАСС

10-чу классехь нохчийн литература хьехаран
шеран рузманан хьесапаш

2019
— 2020 деш.шо

«Нохчийн литература» 1амат, «Хрестомати» 10-чу
классана Соьлжа- Г1ала 2019

Ахмадов М.М., Алиева З.Л.

Сахьтийн барам: 68 сахьт, к1ирнах 2 сахьт

Сочинени -3

№	1амочу коьчалан ц1е	Маса сахьт	Планаца	Биггала
1 –ра ахшо
1	Нохчийн меттан дешан мах	1
Арсанов Арсанбекан Саь1ид- Бей
2	Романах кхетамбалар. «Маца девза доттаг1алла» роман. Некъан юьхь (1-ра корта)	1
3	«Маца девза доттаг1алла» Арсби а, цуьнан накъостий а (2-3-г1а  корта)	1
4	«Маца девза доттаг1алла» (4-5-г1а корта)	1
5	Арсбин васт
Мамакаев 1амин Мохьмад
6	Мамакаев Мохьмадан дахаран а, кхоллараллин а некъ	1
7	Мамакаев М. поэзин башхалла «Т1улгаша а дуьйцу» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин шатайпаналла а	1
8	«Даймахке», «Зама»  стихотворенийн чулацам а, исбаьхьаллин башхаллаш а	1
9	«Зеламха» роман Тутмакхаш	1
10	«Зеламха» романехь зударийн васташ	1
11	«Зеламха» Зеламхин доьзал	1
12	«Зеламха» Зеламхин васт	1
13	Сочинени «Зеламхин васт»	1
Гадаев Мохьмад- Салахь
14	Гадаев Мохьмад- Салахьан дахаран а, кхоллараллин а некъ	1
15	«Даймахке сатийсар» стихотворенин исбаьхьаллин башхалла	1
16	«Дай баьхна латта» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин шатайпаналла а	1
17	«Генара кехат» стихотворенин исбаьхьаллин башхалла	1
18	«Ц1ен берд» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин башхалла а	1
Гайсултанов Эдилсултанан 1умар
19	Гайсултанов 1. дахаран а, кхоллараллин а некъ. «Александр Чеченский» романан д1ах1оттам	1
20	«Александр Чеченский» Кегий йийсарш	1
21	«Александр Чеченский» Вина юрт	1
22	«Александр Чеченский» Бородино	1
23	Александр Чеченский» Чеченский а, Кутузов а.	1
24	Сочинени ««Александр Чеченскийн васт»	1
Эдилов Эдалан Хасмохьмад
25	Эдилов Х. дахаран а, кхоллараллин а некъ, поэзин башхалла	1
26	«Сийлаха» Ибрах1им а, Сийлаха а.	1
27	«Сийлаха» Ибрах1им а, Сийлаха а,Эдалха а	1
28	«Сийлаха» Ибрах1им а, Эдалха а.	1
29	«Сийлаха» Ибрах1иман васт	1
30	Аннотаци язъяр	1
31	1амийнарг карладаккхар (тест)	1
32	Дешархоша хаьржина произведени йийцаре яр	1
2- г1а ахшо
Яшуркаев Сайд1елин Султан
1	ХХ б1ешеран 80-чу шерашкахь нохчийн литтературе баьхкинчу яздархойн             кхолларалла	1
2	Яшуркаев  С. дахаран а, кхоллараллин а некъ. «Самах ду, г1енах ду» стихотворени	1
3	«Дагахьбалламаш, дагалецамаш» стихотворенин исбаьхьаллин башхалла	1
Исмаилов Т1урин Абу
4	Исмаилов А. дахара а, кхолларалла а. «Вог1ура воккха стаг»  стихотворени	1
5	«Кхийра кхаба» » стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин башхалла а	1
Абдуллаев Шарипан Леча
6	Абдуллаев Лечин поэзин башхалла. «Весет» стихотворени	1
7	«Диканиг хьахадан кхоьру со…»,«Лазийний? Лазийна, хьаха…» стихотворенин маь1на а, исбаьхьаллин башхалла	1
Бексултанов(Адамов) Мозин Муса
8	Бексултанов М.дахаран а, кхоллараллин а некъ, прозин башхалла.	1
9	«Дахаран хин генара бердаш» повестан идея а, чулацам	1
10	«Дахаран хин генара бердаш» Лам чохь жа дажош	1
11	«Дахаран хин генара бердаш»  Ден весет	1
12	Рецензи язъяр	1
Яралиев Сардал -1елин Юсуп
13	Яралиев Ю. дахаран а, кхоллараллин а некъ, поэзин башхалла.	1
14	«Г1иллакх» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин башхалла а	1
15	«Лулахочуьнга» стихотворенин чулацам а, исбаьхьалла а	1
Ахмадов Мохьмадан Муса
16	Драматургех кхетамбалар «Лаьмнел а лекха» драма	1
17	«Лаьмнел а лекха» Г1осуман васт	1
18	«Лаьмнел а лекха»  Элсин васт	1
19	«Лаьмнел а лекха»  Аматин васт	1
Эльсанов Исраилан Ислам
20	Эльсанов И. дахаран а, кхоллараллин а некъ. «Ц1ег1ачу декхнийн боьлак» повестан чулацам	1
21	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак»  Х1инца бен садаьржаш дацара.	1
22	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак» Г1овг1а	1
23	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак»  Йоккха стаг	1
24	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак»  Мехка кхел	1
25	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак»Г1убашан,Шемалан  васт	1
26	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак» повестехь халкъан кхоллам	1
27	Сочинени «Нохчийн мотт – дахаран хазна»
28	1амийнарг карладаккхар (тест)	1
Бисултанов Дибин Апти
29	Бисултанов А. дахар а, кхолларалла а	1
30	«Нохчийчоьне» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин шатайпаналла	1
31	«Нана» стихотворенин маь1на а, исбаьхьаллин башхалла	1
Цуруев Мовлдин Шарип
32	Дахаран а, кхоллараллин а некъ	1
33	Цуруев Шарипан поэзин башхалла	1
34	«Нохчийчоьне» стихотворенин маь1на а, исбаьхьаллин шатайпаналла	1
35	«Йисалахь Нохчийчоь» стихотворенин исбаьхьаллин шатайпаналла	1
36	1амийнарг карладаккхар т1еч1аг1дар

НОХЧИЙН
ЛИТЕРАТУРА 11 КЛАСС                                                                                     11-чу
классан нохчийн литературин хьехаран шеран рузманан хьесапаш

«Нохчийн литература» 1амат Туркаев Х.В., Туркаева
Р.А.,Соьлжа-Г1ала-2019

«Хрестомати» Мурадова З.И., Абдулкадырова Р.А.,
Соьлжа-Г1ала-2019

Сахьтийн барам: 68, к1ирнах 2 сахьт

Сочинени- 2

№	1амочу коьчалан ц1е	Сахьт	Хан
планаца	билггала
1-ра ахшо (32 сахьт)
1	Кадыров А-Хь «Хьомсара Нохчийчоь!»	1
I.                   ХХ б1ешеран хьалхарчу эхехь нохчийн литературин кхиаран башхаллаш
2	ХХ б1ешо долалуш нохчийн литература кхоллаяларан некъийн цхьайолу башхаллаш	1
3	Нохчийн литература ненан маттахь кхоллаялар	1
4	Даймехкан т1ом исбаьхьаллин дашехь	1
II.                ХХ б1ешеран шолг1ачу эхехь нохчийн литература кхиаран башхаллаш
5	1960-г1а шераш. Окуев Ш. «Лай т1ехь ц1ен зезагаш»романан обзор	1
6	1960-г1а шераш.Сулаев М. «Тавсолта ломара д1авоьду» романан обзор	1
7	1970-1990-чуй шерийн проза Айдамиров А. «Дарц»	1
8	70-90-г1ий шерийн поэзи Айдамиров А. «Вина мохк»,Арсанукаев Ш. «Ненан мотт»	1
III.             ХХ б1ешеран юьххьехь нохчийн литература кхиар
9	Х1инцалера проза а, поэзи а. Арсанукаев Ш., К.Ибрагимов,Абдулаев Л., Бексултанов М…	1
10	Х1инцалера проза а, поэзи а. Айдамирова М., Идигова Ж.,Талхигова Роза,Абубакарова Пет1амат	1
11	Литературин родаш. Драматурги	1
Исаева Султанан Марьям
12	Исаева Марьяман дахар а, кхолларалла а	1
13	«Ирсан орам» Воха мегар дац	1
14	Дог ца 1ийна	1
15	Нанас йинарг хилла	1
16	Доккха инзар	1
17	Д1адевлларш	1
18	Кхаъ	1
19	Дош-болат	1
20	Драматически къовсамах кхетамбалар	1
Айдамиров Абдулхьакиман Абузар
21	«Еха буьйсанаш» романан документальни, исторически бух	1
22	«Еха буьйсанаш» Нохчмахке	1
23	«Еха буьйсанаш» Къастар	1
24	«Еха буьйсанаш» Б1е цхьолаг1а буьйса	1
25	«Еха буьйсанаш» Данч1а	1
26	Сочинени «Еха буьйсанаш» романехь нохчийн зударийн кхоллам»	1
27	Романах болу кхетам к1аргбар	1
Ахматова Солтамурадан Раиса
28	Ахматова Раисин дахар а, кхолларалла а	1
29	Ахматова Р. «Даймахке»	1
30	Ахматова Р. «Нене»	1
31	Ахматова Р. «Сан юрт»	1
32	Ахматова Р. «Дагалецамийн новкъа» поэма	1
2-г1а ахшо (36 сахьт)
1	«Дагалецамийн новкъа» поэмин турпалхочун васт- нохчийн зудчун типически кхоллам	1
2	Лиро- эпически жанрах кхетамбалар	1
Сулейманов Сулейманан Ахьмад
3	Сулейманов А. «Дог дохде ц1е»	1
4	Сулейманов А. «Берд», «Батто сагатдо»	1
5	Сулейманов А. «Ламанан хьостанаш»	1
Арсанукаев 1абдулмуслиман Шайхи
6	Арсанукаев Ш. «Весет»	1
7	Арсанукаев Ш. «Нийсонна гимн», «Ненан мотт»	1
8	Арсанукаев Ш. «Мохкбегор», «Дицдина илли»	1
9	Арсанукаев Ш. «Кхолламан сизаш» (1-5-г1а корт.)	1
10	Арсанукаев Ш. «Кхолламан сизаш» (6-12-г1а корт.)	1
Рашидов Рашидан Шаид
11	Рашидов Ш. «Баланах дуьзна дог», «Пондар боьлху»	1
12	Рашидов Ш. «Аружа»-исторически хиллачийн буха т1ехь язйина поэма	1
13	«Аружа» поэми т1ехь интернациональни доттаг1алла гайтар	1
Гацаев Асламбекан Саь1ид
14	Гацаев С. «Йише Маржане», «Хаьий хьуна Фирдоуси»	1
15	Гацаев С. «Хатта хьайна Саидига», «Хийла нохчийн к1ант»	1
Ахмадов Мохьмадан Муса
16	Ахмадов М. «Нохчийн махкахь нохчийн маттахь»	1
17	Ахмадов М. «Зингатийн барз ма бохабелахь» (1-2-г1а дакъ.)	1
18	Ахмадов М. «Зингатийн барз ма бохабелахь» (3-5-г1а дакъ.)	1
Дикаев Джунаидан Мохьмад
19	Дикаев М. «Стеган ц1е»	1
20	Дикаев М. «Нохчийн х1усам», «Суна лаьа» Стихаш кхолларан кепаш	1
Бексултанов (Адамов) Мозин Муса
21	Бексултанов М. «1аьржа б1аьрг»	1
22	Бексултанов М. «Хьалхара парта»	1
23	Бексултанов М. «Корталин Хантоти»	1
24	Сочинени «Нохчийн мотт- дахаран хазна!»	1
Шайхиев Хасмохьмадан 1алвади
25	Шайхиев 1. «Стаг велча юьртахь зударий боьлху», «Аса а ма лайна…»	1
26	Шайхиев 1. «Дерачу кхолламан кхел» повесть	1
27	«Дерачу кхолламан кхел» Аьрзу	1
Алиев Хьамидан Г1апур
28	Алиев Г1. «Къонахийн зама», «Х1ун лозу хьан, Нохчийчоь?»	1
29	Алиев Г1. «Къонахе», «До1а»	1
Ибрагимов Хьамзатан Канта
30	Ибрагимов К. «Берийн дуьне» (10-г1а корта)	1
31	Ибрагимов К. «Берийн дуьне» (11-г1а корта)	1
Казбеги Александр
32	Казбеги А. «Элиса» (1-2-г1а дакъ.)	1
33	Казбеги А. «Элиса» (3-4-г1а дакъ.)	1
Кулиев Кайсын Шуваевич
34	Кулиев К. «Хиндолчуьнга аьлла байташ»	1
35	Классал арахьара дешар Кибиев М. «Ден къамел»	1
36	1амийнарг карладаккхар, т1еч1аг1дар. Жам1даран урок