Муса жэлилнен боек ватан сугышы чоры ижатында туган ил хэм ирек темасына сочинение

ТЕМА: Бөек Ватан сугышы елларында Муса Җәлил иҗаты

Дәресне төзеде: Уфа шәһәре Совет районының 94нче лицееның татар теле укытучысы

Усаинова Әлфия Фидрат кызы

Тема: Бөек Ватан сугышы елларында Муса Җәлил иҗаты

Максат: 1.Муса Җәлилең Бөек Ватан сугышы чорындагы тормышы һәм иҗаты белән таныштыру.

2.М. Җәлилнең шигырьләренә нигезләнеп сәнгатьле уку күнекмәләре булдыру.

3. Укучыларда Туган илгә сөю, батырлык һәм патриотизм хисләре тәрбияләү.

План:

1. Шагыйрь һәм сугыш.

2. Әсирлектә.

3. Яшерен оешма эше.

4. Ялган хәбәр.

5. “Моабит дәфтәрләренең” язмышы.

6.М Җәлил – патриот һәм интернационалист.

7. Шагыйрь мәңге безнең күңелләрдә.

1. Оештыру.

— Исәнмесез, укучылар. Бүгенге дәрестә без Муса Җәлинең Бөек Ватан сугышы чорындагы тормышы һәм иҗаты турында сйләшербез. Шагыйрьнең тоткынлык чорында иҗат иткән берничә шигыре белән танышырбыз.

^

1941 ел, 22 июнь. Бөек ватан сугышының беренче көннәреннән үк М. Җәлил фронтка җибәрүләрен сорап, военкоматка килә. 1941 елның 13 июлендә армияга алына. Политработниклар әзерләү курсларында укыганнан соң. М. Җәлил өлкән политрук итеп Волхов фронтына, 2 нче удар армиягә җибәрелә. “Отвага” гәзитендә хәрби кореспондент булып эшли.

Ул батырлыкка, Ватанга тугры булырга өнди, шигырьләре белән солдалар арасында чыгышлар ясый, газеталарда бастыра. Бу чордагы шигырьләре аның “Тупчы анты” дигән җыентыгында дөнья күрә. (”Озату” шигыре – Шафеева Ирина)

Яраткан кызы Чулпан белән тормыш иптәше Әминә ханыма да еш кына хатлар яза. Ул кызына хатлар гына түгел, ә шигырьләр дә багышлый. ( “Чулпанга” – Радмир)

^

Күзләремә әрнеп карадың

Сиздеңмени әткәң йөрәгенең

Синең янда өзелеп калганын

Мин саклармын йөрәк каным белән,

Илемне һәм сезне аппагым!

Шатланырмын күреп һәр таң саен

Үз илемдә Чулпан калыкканын.

(“Чулпанга” шигыреннән)

2. Әсирлектә.

1942 елның 26 июне. Волхов фронты. М.Җәлил каты яраланган хәлдә дошман кулына эләгә. Волхов яраларыннан М. Җәлилнең канлы, 791 тәүлеккә сузылган, әсирлек юлы башлана.

^

Уратылган безнең йортыбыз

Көне буе шунда казынабыз

Әйтерсең лә тирес корты без.

Кояш чыга койма аръягында.

Күрше кырлар нурга коена.

Тик нигәдер аның нуры безгә

Тими үткән төсле тоела.

^

Фашист концлагеренең коточкыч шартлары да шагыйрь рухын сындыра алмый. Ул үзенең поэзиясе белән дә, яшерен оешма аша да дошманның үз оясында аңа каршы көрәш алып бара.

Тоткынлык шартларында да М.Җәлил һәм аның көрәштәшләре яшәүнең, тормышның кеше рухы бөеклеген башкаларга аңлатырлык көдрәт табалар. Концерт, җыр, музыка, шигърият кебек чаралар ярдәмендә меңләгән әсирләр күңелендә яшәүгә, көрәшкә, азатлыкка өмет чаткысы кабызалар.

Җәлил һәм аның иптәшләре – татар, башкорт, чуваш хәрби әсирләре урнашкан Свинемюнде һәм Крушино лагерьләрендә, Дрезденда, Гамбургта, Польшадагы Познань шәһәрендә хәрби заводларда эшләүче совет әсирләре арасында да үз кешеләре булдырган. Җәлил оешмасының бер төркеме Польшадагы Радом лагерендә актив эш алып барган. Ә бер төркем үз эшчәнлеген Берлинда җәеп җибәрә. Оешманың эше нәтиҗәсез калмый. 1943 елның язында Көнчыгыш фронтка җибәрелгән татар легионының 1нче батальоны фронтка җиткәнче үк баш күтәреп, белорусь партизаннары ягына чыга.

Татар-башкорт әсирләреннән торган беренче батальн үзебезнекеләр ягына чыкканнан соң, фашистлар әсирләр арасында шымчылык эшен тагы да көчәйтәләр.

Яшерен оешмага бик сак эш итәргә туры килә. Шуңа күрә җәлилчеләр 5-6 кешелек группаларга бүленеп эшлиләр. М.Җәлил оешмага әгъзалар кабул иткәндә дә сак булырга тырыша. Оешмага керүчеләр ант итәләр. Аның аерым тексты була.

Дошман өнендә Җәлил җитәкчелегендә оештырылган яшерен оешма һәм җәлилчеләр сафында безнең якташларыбыз, Башкортстан егетләре дә булган. Шулардан Муса Җәлинең подпольедагы якын көрәрәштәше һәм каләмдәше шагыйрь Рәхим Саттр белән Дахау концлагере батыры һәм шагыйрь, Хәйретдин Мөҗәй – иң күренеклеләре.

Рәхим Саттр — Әбдрәхим Сөләйман улы Әбделсаттаров – Башкортстанның чишмә районы, Түбәнге Хаҗәт авылы егете.

Хәйретдин Мөҗәй – шагыйрь һәм прозаик, Бөек Ватан сугышы герое – Мөҗәһетдин Хәйретдин улы Хәйретдинов, Башкортстанның Туймазы районындагы Төрекмән авылында туа.

Шулай итеп, яшерен оешма легионерларының гомум восстаниесен әзерләү турында карар чыгара. Ләкин восстание булмый кала. М. Җәлил һәм аның көрәштәшләренең яшерен эш алып баруын бер хыянәтче (Мәхмүт Җамалетдинов) фашистларга җиткерә. Оешма җитәкчеләрен кулга алалар. 1944 елның 12 февралендә Дрезденда хәрби трибунал аларны үлем җәзасына хөкем итә. Дрезденнан тоткыннарны Моабит төрмәсенә алып киләләр. Монда алар коточкыч җәзалауларга дучар ителәләр.

1944 елның 25нче августында Плетцензее төрмәсендә унбер җлилченгең гомере өзелә.

Менә яшерен оешма членнарының үтерелү тәртибендә бирелгән исемлеге:

^

2. Фоат Сәйфелмөлеков

3. Абдулла Алиш

4. Фуат Булатов

5. Муса Җәлил

6. Гариф Шабаев

7. Әхмәт Симаев

8. Габдулла Батталов

9. Зиннәт Хәсәнов

10. Әхмәт Әтнәшев

^

Соңгы сүз әйтү мөмкинчелеге бирелгәч, М. Җәлил: “Фашизмны җиңү өчен кулдан килгән кадәр эшли алуыбыз өчен без горурбыз, көрәшебезне тагы да дәвам итә алмавыбызга гына үкенәбез”, — ди. ( “Катыйльгә” – Нигматуллин Руслан)

^

М.Җәлил әсирлектә зур оештыру эшчәнлеге алып барган заманда, ул дошманнарга хезмәт итә икән, дигән хәбәр тарала. ( Фильм карау. Кызы Чулпанның сөйләве)

Үзенең тормыш иптәше Әминәгә багышлап язган “Ышанма” шигырендә:

^

“Алмаштырган илен”, — дисәләр,

Син ышанма, бәгърем!

Мондый сүзне

Дуслар әйтмәс, мине сөйсәләр, —

дип язып калдыра. “ Ышанма” шигырен татар һәм рус телендә Ильгина белән Лиана сөйлиләр)

Шагыйрьнең сатлыкҗан булмавын раслар өчен конкрет дәлилләр кирәк була. Мондый дәлилне М.Җәлил үзе калдыра. 1945 елның апрель аенда совет сугышчылары, Моабит төрмәсе ишеге алдыннан аның китап битенә язылган бер хатын табып, Мәскәүгә Александр Фадеевка җибәрәләр. Озак та үтми 382 камера стенасына язылган “Без кырык үлем аша үттек, әмма буйсымадык. М.Җәлил.”, — дигән язу табыла.

Бу сүзләр шагыйрьнең тоткынлыкта язылган дәфтәрендәге васыятендә дә бар. Әнә шулай итеп, әкренләп, аның салыкҗан булмавы, дошман тылындагы күпъяклы эшчәнлеге, әсир солдатларның көрәшенә җитәкчелек итүе, иҗат эшен дәвам итүе ачыла.

^

Үлем җәзасын көтеп торганда да, туган илгә, халыкка тирән мәхәббәт белән сугарылган, фашистларга көчле нәфрәтен белдергән шигырьләр язып, аларны үзе ясаган кечкенә дәфтәрләргә теркәп бара. Җәлилнең әсирлектә язган шигырьләре бөтен дөньяга билгеле. Туган якка аның ике дәфтәре кайтты. Шагйрьнең 115 шигыренең 67-се үлем җәзасын көтеп ятканда язылды.

Шагыйрьнең шушы дәфтәрләрен бөтен дөньяда “Моабит дәфтәрләре” дигән исем белән беләләр.

Беренче дәфтәренә Җәлилнең 60 шигыре теркәлгән һәм соңгы битенә васыять язылган.

… Моны язды татарның билгеле шагыйре М Җәлил. 1942 елны сугышка килде һәм әсир төште. Әсирлектә күп газаплар чигеп сәяси яшерен оешмага катнашуда гаепләнеп кулга алынды. Төрмәгә ябылды.

Бәлкем аны үлем җәзасына хөкем итәрләр. Ул үләр. ә аның әсирлектә һәм тоткынлыкта язган 115 шигыре бар. Ул шулар өчен кайгыра. Шуның өчен 115нең 60 гына булса да күчереп калдырырга тырышты. Әгәр бу китап кулыңа төшсә, акка күчер, сакла һәм сугыштан соң, Казанга хәбәр хәбәр итеп, үлгән шагыйрьнең шигырьләре итеп, дөньягя чыгар. Минем васыятем шул

1943, декабрь.

Бу дәфтәрне 1944 елның февралендә Тегель төрмәсеннән Габбас Шәрипов исемле әсир алып чыга. Аннан ул аны Нигъмәт Терегулов исемле кешегә тапшыра, 1946 елны Терегулов дәфтәрне Татарстан язучылар берлегенә китереп бирә.

Икенче дәфтәрен М.Җәлил саклар өчен Бельгия партизаны Андре Тиммерманска биргән. Әлеге намуслы кеше 1947 елда аларны безнең илебезгә җибәрә.

Җәлилнең өченче дәфтәре дә булган дигән фикер бар. Ләкин әле ул табылмаган. Аны эзләү дәвам итә.

^

Муса Җәлинең шигырьләре киң популярлык алды. Илледән артык милләт халкы Җәлилне үз телләрендә укый. Аның поэзиясе чит илләргә дә яхшы таныш. “Моабит дәфтәрләре” аерым басма булып Германия, Венгрия, Румыния,, Чехославакия, Кореяда чыкты. Аның шигырьләре шулай ук инглиз, испан, итальян, француз, гарәп, поляк, словак, төрек, румын һәм башка телләргә тәрҗемә ителгән. 1954 елда шагыйрьнең “Моабит дәфтәрләре” М. Кәримнең баш сүзе белән башкортча басылды. Үткән елны, шагыйрьнең 100 еллык юбилеен каршылаганда безнең республикабыз матбугатында киң урын алган мәкаләләр үзләре бер китап булырлык.

Ирексездән, шагыйрьнең яшәү мәгънәсе турындагы сүзләре искә төшә. “Дөньяда шулай итеп яшәргә кирәк: үлгәннән соң да үлмәслек булсын – яшәүнең бөтен максаты шунда түгелмени!

Илебезнең күге аяз, халкыбыз азат булсын өчен башларын салган М.Җәлил һәм аның көрәштәшләренең батырлыгы алдында дөнья халыклары баш ия.

1. Бөек солдат, бөек шагыйрь Муса Җәлилне тудырган татар халкы алдында башымны иям.

Чыңгыз Айтматов

2. Муса Җәлил шулай ук безнең өчен дә — французлар һәм чехлар өчен дә үлде.

Луи Арагон

3. Башкорт халкы башка милләт шагыйрьләренә булган шундый зур ихтирамын Муса Җәлилгә кадәр бөек Пушкинга һәм бөек Тукайга карата гына әйтә алган иде.

Равил Бикбаев.

(“ Бер үгет” шигыре)

( “ Җырларым” шигыре)

7. Йомгаклау

Туфрак күмәр тәнне күмә алмас

^

“Үлем” диеп әйтеп буламы соң

Җиңеп үлгән мондый үлемне, —

ди М.Җәлил һәм ул мең тапкыр хаклы. Җәлил үзенең газиз гомерен генә түгел, ә фашизмга күтәрелгән барлык патриотларның героик көрәшләрен, үлемнәрен йөрәк каны белән язылган әсәрләре аша мәңгеләштерде.

М.Җәлилнең тиңдәшсез батырлыгы югары бәяләнә 1956 елның 2 февралендә аңа Советлар Союзы герое исеме бирелә. 1957 елда “Моабит дәфтәрләре” Ленин премиясе белән бүләкләнә.

Аның исемен халкыбыз мәңгеләштерде. Казандагы Татар дәүләт опера һәм балет академия театры Муса Җәлил исемен йөртә. Казан үзәгендә аңа һәйкәл куелды. Ул яшәгән фатирда музей ачылды. Җәлилгә багышлап язучылар романнар, поэмалар, опералар, сынлы сәнгать әсәрләре иҗат итәләр. Аның көрәше һәм эшчәнлеге күпләр өчен кыюлык һәм батырлык үрнәге.

8. Өйгә эш бирү. М. Җәлилнең Бөек Ватан сугышы чорындагы тормышы турында сөйләргә өйрәнеп килергә.

9. Билгеләр кую.

                
Татарстан Республикасы Тукай муниципаль районы Башкарма комитеты мәгариф
идарәсе

Муниципаль
бюджет гомуми белем бирү учреждениесе “Новый поселогы урта гомуми
белем бирү мәктәбе”

Муса Җәлил исемендәге  республикакүләм
фәнни-гамәли конференциясе

        
“Муса Җәлил безнең йөрәкләрдә”

темасына сочинение

Башкарды:
Новый поселогы урта мәктәбе

 5
сыйныфы укучысы

Гыйльфанов
Булат
Рафик улы

Җитәкчесе:
Iнче кв. категорияле

татар
теле һәм әдәбият укытучысы

Шириева
Әлфия Әләм кызы

                                              
  Муса Җәлил безнең йөрәкләрдә.

                                                            
 Батыр үлә,үлмәс ат алып,

                                                            
 Батырлыклар белән макталып,

                                                             
Исемең калсын, үзең үлсәң дә,

                                                            
 Тарихларда укып ятларлык…

       Муса Җәлил исемен ишетүгә,
тәүге булып уйга батырлык сүзе килә.Ялкынлы шигырьләр авторы, ватаныбыз
азатлыгы өчен көрәшкән кыю солдат ул.Патриот шагыйрь фашист тоткынлыгына эләгеп
тә рухи ныклыгын югалтмый, курку белмичә дошманга каршы көрәш алып бара.

        Бөек Ватан сугышы
башлангач,Муса Җәлил ,беренчеләрдән булып,сугышка китә. Ләкин 1942елның июнендә
шагыйрь Волхов фронтында каты сугышлар вакытында яралы хәлендә дошман капканына
эләгә.

       Шагыйрь әсирлектә дә көрәшне
туктатмый. Яшерен оешмага       керә,ипәшләренең рухын күтәрә, аларны да
көрәшкә өнди. Муса Җәлил әсирләр белән лагерьдан качып , партизаннарга барып
кушылырга ниятли.Әмма бер хыянәтче аларның серләрен фашистларга хәбәр
итә.Шуннан соң Җәлилне һәм аның иптәшләрен Мобиат төрмәсенә ябалар.

     1944 елның февралендә
фашистлар Муса Җәлилне һәм аның көрәштәшләрен  үлем җәзасына хөкем
итәләр.Егерме бишенче августа Плетцензее төрмәсендә унбер җәлилченең гомере
өзелә.

    Төрмәдә дә, җәзаны көткән
чакта, шагыйрь фашистларга көчле нәфрәтен белдергән шигырьләр иҗат итә һәм
аларны үзе ясаган кечкенә дәфтәрләргә язып бара.Җәлилнең әсирлектә язылган
шигырьләре бөтен  дөньга “Мобиат дәфтәре” дип танылды.

    Бу дәфтәрне  Габбас Шәрипов һәм
Бельгия партизаны Андре Тиммерманс илебезгә кайтарып ташладылар.

    Муса Җәлилнең исемен халкыбыз
мәңгеләштерде. Казандагы  Татар дәүләт опера һәм  балет театры Муса Җәлил
исемен йөртә. Шагыйрьгә Казанда һәйкәл куелды.

    Шагыйрьнең һәм аның
иптәшләренең батырлыгы безнең йөрәкләрдә мәңге  яшәр, чөнки тарихыбызны,илебез
азатлыгы өчен көрәшкән батырларыбызны  онытырга  хакыбыз юк. Дәхшәтле сугыш
еллары турында хатирәләрне, истәлекләрне киләчәк буыннар да белергә тиеш.

МБОУ “Алан-Бексерская ООШ Высокогорского муниципального района РТ.

Муса Җәлил –татар халкының патриот шагыйре.

Укытучы:

Муса Җәлил татар халкының гына түгел,ә бөтен дөнья халкы өчен патриот шагыйрь.Ул -үлемсез

шагыйрь. Фашистлар әсир итеп алгач та сынмаган,сыгылмаган,Ватанына,халкына тугры калган

намусын сатмаган шагыйрь. Аның әсирлектә язган шигырьләре аны үлемсез итә.

Минем әтием сугыш башланганда көнбатыш Украинада хәрби хезмәттә була.Аңа чигенү ,ә аннан

соң әсирлек ачысын татырга ,төрмәдә утырырга туры килә.Әтием янына бер кеше килә,хәлен,

кайдан икәнен сораштыра.Буа районы Адав-Толымбай авылыннан дигәч-беләм ди.Үзен Муса Җәлил дип таныштыра.Мин коммунист ,исән калуым икеле,исән калсагыз тормышның кадерен

белегез .безне онытмагыз ди.Алып .чыкканда елмая.Битенә сугып җибәрәләр.Шуннан кире

кайтмады-дип сөйли иде әтием.

1укучы:

Үлгәндә дә йөрәк тугры калыр

Шигъремдәге изге антыма.

Бар җырымны илгә багышладым,

Гомеремне дә бирәм халкыма.

Муса Җәлил

Һәр халыкның үлемсез шагыйрьләре, патриотлары була. Патриот сүзе үз Ватаныңны ярату дигән мәгънәне аңлата. Безнең илебез, аның данлы тарихы патриотларга бик бай. Без патриот дип атаган кешеләр үз тормышларын Туган ил язмышыннан башка күз алдына да китерә алмыйлар: гомерләрен туган халкына, Ватаны азатлыгы, иминлеге һәм матур тормышы хакында хезмәткә яки көрәшкә багышлыйлар.Алар үлгәннән соң да халык йөрәгендә яшәүләрен дәвам итәләр. Муса Җәлил шундый патриотларның берсе.

Муса Җәлил- тормышы батырлыклар белән бизәлгән, Ватанын, вөҗданын сатмаган, үлгәннән соң да яшәргә хокук алган герой шагыйрь. Шагыйрь үзенең рухи батырлыгы, иҗаты, батыр йөрәге белән әле дә тереләрдән тере. Ул безнең белән алгы сафта бара.

Муса Җәлилнең фронтта иҗат иткән лирик-публицистик шигырьләре патриот шагыйрьнең ут эченнән җибәргән окоп тормышын, сугыш хәлләрен ихлас күңелдән сөйләп язган хатлары булып кабул ителде. Алар сугышчының туган илен саклап соңгы сулышынача көрәшергә биргән шигъри анты булып яңгырадылар. Фашист тоткынлыгында туган шигырьләре, җырлары, балладалары шушы антның шагыйрьгә нинди көтелмәгән авыр шартларда үтәргә туры килүе турында сөйлиләр.

2укучы.

“Моабит дәфтәрләре”- шартлы исем. Бу исемне Җәлил үзе куймаган. Моабит төрмәсендә дәфтәрләргә теркәлүеннән һәм байтагының төрмәдә иҗат ителүеннән чыгып, шигырьләре туган илгә кайтып җиткәч, алар шул исем белән атала башлый. Шагыйрьнең фашист тоткынлыгындагы батырлыгы турында безгә иң элек шушы шигырьләр сөйләде.

Дәфтәрләргә теркәлгән шигырьләрнең байтагы яшерен оешма ачылып, шагыйрь төрмәгә ябылганнан соң- 1943 нче елның августыннан соң иҗат ителгән:

Мин беләм: бик татлы

да яшәү тойгысы!

Тик инде мин үләм,

Бу җырым – соңгысы…

Әмма шагыйрь ялгыша. “Соңгы җыр” төрмәдә язылган шигырьләрнең иң соңгысы булмый. Кыйналу-газаплану да, үлем карары игълан ителү дә аның рухын богаулый алмыйлар. Ул көчле рухы, мәгърур поэзиясе белән төрмәдә дә азат кеше булып кала. Мөмкинлек тууга, төрле кәгазь кисәкләреннән дәфтәрләр ясап, шунда үзенең ярсу хисләрен, фашистларны гаепләү акты булып яңгыраган фикерләрен терки.

-2-

3 укучы:

1942 нче елның 12 нче гыйнварында тормыш иптәше Әминәгә җибәргән хатында Муса Җәлил яшәүнең мәгънәсе турында болай дип язган:

“…Дөньяда шулай итеп яшәргә кирәк: үлгәннән соң да үлмәслек булсын, яшәүнең бөтен макксаты шунда түгелмени?! Без үлемнән курыкмыйбыз, дип әйтәбез икән, бу без яшәргә теләмибез, безгә һәммәсе барыбер дигән сүз түгел әле. Һич алай түгел. Без тормышны бик яратабыз, яшәргә телибез һәм шуңа күрә дә үлемгә җирәнеп карыйбыз. Әгәр дә синең үлемең кирәк икән һәм Ватан өчен үзең теләп кабул иткән бу данлы үлем картлык көннәренә кадәр булган утыз-кырык еллык тыныч хезмәттә үткән гомереңне каплый ала икән, мин иртә һәлак булдым, дип, һичбер сәбәп юк…”

Бу сүзләр Җәлилнең тормыш фәлсәфәсе, аның сугышта һәм тоткынлыкта көрәшкәндә үзен кыю солдат- шагыйрь итеп тотуының нигезе.

Ватанга мәхәббәт һәм сөйгәненә мәхәббәт аның йөрәгендә бергә яши:

Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,

Муса инде үлгән, — дисәләр,

Син, ышынма, бәгърем! Мондый сүзне

Дуслар әйтмәс, сине сөйсәләр.

(“Ышанма”)

Моабит төрмәсендә бер камерада утырган Тиммерманс Муса Җәлилнең тормыш иптәшен һәм баласын сагынып еш искә алуы турында сөйли. Фронттан язган хатларында да, Моабит шигырьләрендә дә Җәлил нечкә күңелле ата буларак күз алдына килә: “Менә үлемгә хөкем ителгән әсир. Ул үз бурычын үтәгән. Күз яшьләре дә кипкән. Аның хәзер бөтен кайгысы – баласында”.

Төрмә тып-тын, моңсу караш белән

Күктән карый тулган ай гына.

Ә ул мескен, балам- йөрәк парәм

Ятим үсә, диеп кайгыра.

(“Мәхкүм”)

Чыннан да, Муса Җәлилнең тормыш юлы фашистларның “таш капчыгы”нда фаҗигале финал белән тәмамланса да, шигъри язмышы бәхетле булды. Үлем аша Җәлил үлемсезлеккә атлады. Халкыбыз күңелендә ул легендар каһарман, үзенчәлекле шигъри дөнья ачкан мәңге тере шагыйрь булып калды. Аның үлеме һәрвакытта да җыр булып яңгыраячак.

Җыр өйрәтте мине хөр яшәргә

Һәм үләргә кыю ир булып.

Гомерем минем моңлы бер җыр иде,

Үлемем дә яңгырар җыр булып.

(“Җырларым”)

Әйе, тарих битләренә алтын хәрефләр белән язылган мәңге онытылмаслык исемнәр бар. Вакытлар, еллар, гасырлар үтә белән дә ул исемнәр онытылмый. Онытылмый гына түгел, асыл таштай балкып тора, кешелекне алга, яктылыкка өнди. Халкыбыз шул изге исемнәрне үзенә

-3-

байрак итеп күтәрә. Патриот шагыйрь, Советлар Союзы Герое, Ленин премиясе лауреаты Муса Җәлил дә әнә шундыйлардан. Аның исеме дә, эше дә, тормышы да үлемсез. Үзенең “Дуска” дигән шигырендә ул болай ди:

Чикләнсә дә гомер, яшьлек безнең

Эзсез сүнә диеп уйлама!

Әйтсен яшьләр: менә шулай яшәп,

Шулай үлсәң иде дөньяда.

4 укучы:

Шушы юлларны уку белән безнең күз алдыбызга сөекле шагыйребез Муса Җәлилнең фашист палачларына каршы куркусыз көрәше, үлемне җиңеп, бөтен халкыбыз йөрәгенә мәңгелеккә урнашкан образы килеп баса. Герой- шагыйрь Муса Җәлил үлемсез иҗатында патриотизм хисләрен бөтен дөньяны таң калдырырлык итеп гәүдәләндерде.

Муса Җәлил исеме- үлемсез! Ул аның исеменә багышланган дистәләрчә җырларда, шигырьләрдә, гыйльми хезмәтләрдә, поэмаларда, драмаларда һәм киңрәк полотналы әсәрләрдә яши.

Сәйфи Кудашның “Мәңгелек җыр” шигырендә түбәндәге юллар бар:

Әйтче, Муса, шундый батырлыкны

Кай җиреңдә саклап йөрттең?

Кемнән алдың мондый горурлыкны,

Нинди ялкыннарда чыныктың?

Муса Җәлил- Моабит төрмәсенең “таш капчыгы”ннан киң дөньяга чыккан, кайнар йөрәге белән бозны эреткән, үлемне җиңгән шагыйрь. Фашист палачлар никадәр җәзаласалар да, аның рухи ныклыгын, илгә тугърылыгын, җиңүгә булган корыч ихтыяр көчен сындыра алмадылар.

Шундый һәйкәлләр бар… Ил сукмагы алардан өзелми. Шундый һәйкәлләрдән В. Цигаль тарафыннан эшләнгән Муса Җәлил һәйкәлен санарга мөмкин. Республикабыз башкаласы Казан шәһәрендә Кремль каршында горур Муса басып тора, гүя ул богауланган хәлдә дә кешеләргә үз йөрәгенең ялкынын өләшә, туңарга дучар булган йөрәкләрне җылыта, миллионнарның йөрәгенә ут кабыза. Аның батыр йөрәгенең тибешен, үлемне җиңгән хисләренең кайнарлыгын һәркем тоеп тора. Һәм ул кайнар сулыш сүрелмичә буыннардан-буыннарга дәвам итәр, чөнки

Эш күрсәткән ирне ил онытмас,

Каберенә эзне суытмас.

Мәдәният

Бүген татар язучысы, Советлар Берлеге каһарманы Муса Җәлилнең тууына 112 ел

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Казан шәһәре Мәскәү районы

“Аерым предметлар тирәнтен өйрәнелә торган

 65нче татар – рус  урта гомуми белем мәктәбе”

Дәреснең темасы:

Муса Җәлил иҗатының чорларга бүленеше.

Башкарды: Хадиева Раилә Рамил кызы,

Татар теле һәм әдәбияты укытучысы.

Казан — 2014

Дәреснең темасы:         Муса Җәлил иҗатының чорларга бүленеше.

Дәреснең тибы. Яңа темага кереш.

Дәреснең максатлары:

1. Белем бирү максаты — Муса Җәлилнең биографиясен, иҗатын камилләштерү; аның сугышка хәтле тормышын искә төшерү, белемнәребезне тирәнәйтү.

2. Фикер сәләтен үстерү максаты — Укучыларның логик фикерләү сәләтен, мөстәкыйльлекләрен, иҗади активлыкларын һәм танып-белүне үстерүгә ярдәм итү.

3.  Тәрбияви максат — патриотизм хисе, Туган ил һәм аның геройлары белән горурлану, мәхәббәт хисләре тәрбияләү. Бөек язучыбыз- Муса Җәлилгә һәм аның иҗатына карата хөрмәт хисе уяту.

Җиһазлау: компьютер, проектор, экран, тема буенча мультимедиа презентация, карточкалар, рәсемнәр, әдәбият дәреслеге,  видеоязма, Муса Җәлил портреты.

Дәреслек: 8 нче сыйныф өчен әдәбият дәреслеге,.

Дәрес технологиясе: үстерешле укыту.

Метод һәм алымнар: Практикум   дәрес, биремнәр  үтәү, өлешчә эзләнү.

Кулланылган сингапур структуралары:   

КЛАССБИЛДИНГ

ТЭЙК ОФ – ТАЧ ДАУН

3-2-1

КОНЭРС

Дәреснең планы.

I.Оештыру моменты.

1.1. Уңай психологик халәт булдыру.

1.2. Исәнләшү.

II. Үткән материалны искә төшерү.

III. Үткән материалны ныгыту.

IV. Төп өлеш.

V. Белем һәм күнекмәләрне ныгыту.

VI.Дәрескә  йомгак.

6.1.Өй эше.

6.2. Билгеләр кую.

6.3. Саубуллашу.

Дәрес барышы:

1. Оештыру моменты.

1. Укучыларда уңай психологик халәт булдыру.
2. Исәнләшү.

Исәнмесез, укучылар. Хәерле көн!

         Хәерле көн телик җиребезгә,

Хәерле көн телик hәммәбезгә,

         Хәерле көн телик кунакларга,

Хәерле көн телик үзебезгә!

• Бүген без сезнең белән ХХ гасырның 20 нче, 30 нчы, сугыш елларына  сәяхәт ясарбыз. Нинди истәлекле вакыйгалар булганлыгын искә төшерербез.  Шул вакытның  матурлыгын,  кабатланмаслыгын һәм үзенчәлеген күрербез. Бу сәяхәтебезгә Муса Җәлилнең биографик фактлары  булышыр.

1. Үткән материалны искә төшерү.

1 – тукталыш. – Муса Җәлилгә багышланган газета чыгару. (10 мин)

КЛАССБИЛДИНГ  — Балалар 3 командага бүленгән (12 укучы исәбеннән), һәр команданың үзенә ачыклый торган тема бирелә. (Муса Җәлил портреты таратыла).

Укучылар газетадагы темаларын ачыклагач, проектларын яклыйлар.

1. Үткән материалны ныгыту.

2 — тукталыш. – Муса Җәлилнең биографиясен ныгыту.

• Укучылар, ә хәзер җылынып алыйк әле. Мин сезгә сораулар бирәм, ә сез сорауга җавапны “әйе” дип санасагыз басасыз, “юк” дип санасагыз утырасыз.  

ТЭЙК ОФ – ТАЧ ДАУН – “тордык – бастык”

• М.Җәлил 1906 нчы елда туган. – әйе
• М. Җәлил Казан губернасы Мәңгәр волосте Кушлавыч авылында туа. – юк
• М. Җәлилнең беренче шигыре “Бәхет” исемле. – әйе
• М. Җәлил Франциядә яши. – юк
• М. Җәлил Волхов фронтының икенче удар армиясенә эләгә. – әйе
• М. Җәлил гражданнар сугышында катнаша. – юк
• М. Җәлилнең тоткынлыкта язган әсәрләре безгә “Моабит дәфтәре” булып кайтты. – әйе
•  Җәлилчеләр арасында Г.Тукай да бар иде. – юк
• Әфәрин, балалар урыннарыгызга утырыгыз.

1. Төп өлеш.

• Укучылар, ә хәзер без сезнең белән Муса Җәлилнең иҗат чорларын карап үтербез. Нинди чорларга бүленә? Нинди темалар яктыртыла икән?
• Әдәбиятчылар М.Җәлил иҗатын ике зур чорга бүлеп өйрәнәләр.

3 – тукталыш. – 20-30 нчы еллар иҗаты. Сугыш алды еллары иҗаты (1919-1941) 

— Башлангыч дәвер иҗаты үзе ике чорны берләштерә. 1919-1932 елларны үз эченә алган эзләнү чоры һәм 1932-1941 еллардагы сугыш алды еллары иҗаты. Эзләнүләр чорында М.Җәлил көрәш һәм гражданнар сугышы ялкынында куәт алган революцион романтизм белән мавыга. М. Җәлил ирек өчен көрәшүче батырлар образы үзәккә куелган. Аның шигырьләрендә сагыштан газапланган лирик герой мәхәббәт шатлыгыннан, сөю ләззәтеннән юану, бәхет табарга омтыла. (“Васыять урынына”, “Нигә бирдең җиләк”, “Хатирә”) М.Җәлилнең 1932-1941 еллар иҗаты Бөек Ватан сугышына чаклы иң җитлеккән, лирика һәм лиро-эпикада үлмәс әсәрләр тудырган чоры булып тора. Шигырьләрдә символик образлар аркылы җәмгыятькә җитлеккән караш сизелә башлый. Бу елларда М.Җәлил иҗатында мәхәббәт үзәк темаларның берсе буларак күтәрелә. (“Без аерылдык”, “Сөю җыры”, “Карашларың”, “Хат ташучы” һ.б.)

— Түбәндәге шигырь юллары кайсы шигырьләрдән?

• …Я сузып кына,

Я бик еш кына,

Кикрикүк.     (“Әтәч”)

• … Сикереп торды Марат

Күрә — эшләр харап.

Тагын соңга калган

Шул йокыга карап.  (“Сәгать”)

• …Хәзер инде ачудан

Кәбестәне ташладым.

Һәм күршегә үч итеп

Бүре асрый башладым. (“Күршеләр”)

4 – тукталыш. – Сугыш чоры иҗаты (1941-1944).

-М. Җәлилнең бу чор иҗаты шартлы ике өлешкә бүленә:

1941-1942 еллар – фронт лирикасы

1942-1944 еллар – тоткынлык чоры иҗаты.

-Фронт лирикасына караган М.Җәлилнең шигырьләрендә үлем-үлемсезлек төшенчәләре яшәү һәм үлем фәлсәфәсенең төп терәгенә әверелә. Яшәүнең төп максаты хакыйкать белән тәңгәлләшә, ә хакыйкать туган илне дошманнардан саклау рухы һәм шуның гамәлгә ашуы белән бәйләп куела. (“Әйдә җырым”, “Дошманга каршы”, “Соңгы көрәшкә”, “Окоптан хат”)

—Тоткынлык чоры иҗаты (“Моабит дәфтәрләре”)  — тоткынлыкта язылган шигырьләрендә яшәү һәм үлемгә, хакыйкатькә мөнәсәбәт яссылыгыннан фәлсәфи ноктада автор бөтенләй башка югарылыкка күтәрелә, яңа эчтәлек белән байый: үлем коллыктан котылу чарасына әйләнә. Туган илгә тугрылыклы раслаган ант һәм ышаныч образлары шагыйрь шәхесе белән Туган ил арасындагы мөнәсәбәтне ачуда төп чарага әверелә. “Моабит дәфтәрләре” циклында фаҗигале сурәтләүнең ике төре урын ала: беренчедән, палач балтасы астында газиз гомере өзеләчәген белгән, илендә әсирләр, ягъни дошманнар исемлегендә йөргән шагыйрьнең шәхси фаҗигале булса, икенчедән, югары мәдәниятле, акыллы алман халкының фашизм колына әйләнүе, кансыз дөнья җәлладына әверелү трагедия буларак кабул ителә. (“Алман илендә”, “Вәхшәт”, “Бүреләр”, “Кол”, “Хөкем алдыннан”, “Таш капчык” һ.б.)

— Әйдәгез, Муса Җәлилнең “Хыял” шигыре белән танышып чыгыйк. (“Хыял” шигырен уку)

— Укучылар,  шигырьне ике өлешкә бүлик. Шигырьнең беренче өлешендә кайсы тема яктыртыла?

—  Төрмә темасы.

—  Әйдәгез, шул өлешне укып китик. (Бер укучы укый)

—  Икенче өлешендә нәрсә турында сүз бара?

—  Хыял темасы.

—  Әйдәгез, шул өлешне укып китик. (Икенче укучы укый)

—  Ике өлеш арасында нинди каршылык бар?

— Төрмә тәрәзәсе.

—  Төрмә сүзе күңелләрдә нинди хис тудыра?

—  Хәсрәт.

— Ә хыял сүзе нинди хис тудыра?

—  Юаныч.

— Төрмә авырлыгын шагыйрь нинди сүзләр ярдәмендә сурәтли? (Укучыларның җаваплары)

Нәтиҗә: Бикле тормыш, бертөрле, ирексезлек, тарлык, дәртне үтерде, шатлыгымны алды, картлык, кайгы ютәл.

-Ә хыялны нинди сүзләр ярдәмендә сурәтли? (Укучыларның җаваплары)

Нәтиҗә: таң нурлары, бәхетем килә, сөйгән кызы кебек елмая, чакыра, җитәкли, ирек, яшәү, гомер таңы, ләззәтле хыял, җиңү таңы.

1. Белем һәм күнекмәләрне ныгыту. 3-2-1

Тактага өч сорау языла, укучылар битләргә җавабын язалар.

3 – Исемдә калдырган әһәмиятле моментлар…

2 – Муса Җәлил — бөек шагыйрь – дәлилләгез…

3 – Муса Җәлил иҗаты турында соравым туды…

1. Йомгаклау.

-Укучылар, без әле мондый эзләнүләрне алга таба да дәвам итәрбез. Без тиздән Бөек Җиңү бәйрәмен  каршы алачакбыз. Шул уңайдан без инде классыбыз белән яңа проект өстендә эшли башладык.

• Укучылар, без сезнең белән тыныч тормышта яшибез. Безнең бабаларыбыз безгә олы җиңү китерде. Әлеге тынычлыгыбыз безнең үз кулыбызда. Шушы матур тормышның кадерен белеп, исәнлектә, сугышларсыз яшәргә насыйп булсын иде безгә.
• Укучылар, без Җәлилнең бик матур шигырьләрен тыңлап киттек. Ә бит Җәлил шигырьләренә композиторларыбыз көйләр язып, бик матур җырлар туган. Сез шуларның кайсыларын беләсез?

( “ Карак песи”, “ Бишек җыры”, “ Җырларым”, “ Дулкыннар”, “ Җиләк җыйганда”, “ Бөрлегән”, “ Сагыну” )

( магнитофон язмасында “ Җырларым” җырын тыңлау.)

6.1. Өй эше.  КОНЭРС. 2 чат:

1. 20-30 нчы еллар иҗаты. Сугыш алды еллары иҗаты (1919-1941)

2. Сугыш чоры иҗаты (1941-1944).

— Укытучы. Балалар үзегезгә ошаган  чатларга басыгыз. Өйдә шушы сайлап алган теманы тирәнрәк ачыкларга һәм сөйләргә өйрәнергә. (балалар чатларны сайлыйлар)

— Парларга бүленегез,  сез ни өчен бу чатны сайладыгыз?

— Эзләнүләрегезне нәрсәдән башлыйсыз?

— Сезне бу чат ни өчен кызыксындырды? (2мин бирелә)

6.2. Билгеләр кую.

6.3. Саубуллашу.

Ил өчен көрәш темасы әйдәп барган 1941-1944 еллар иҗаты Җәлил
шигъриятендә аерым бер чорны тәшкил итә. Лири­касының эчке
яңгырашына, фәлсәфи фикернең тирәнрәк аңланыш алуына, сүз-сурәтнең яңа баскычка
күтәрелүенә бәйле төстә әдәби тәнкыйть бу чор­ны шартлы
ике өлешкә бүлә: 1941—1942 еллар – фронт лирикасы һәм 1942—1944
еллардагы тоткынлык иҗаты.

Фронт
лирикасына мөнәсәбәтле шигырьләр, нигездә, башланып киткән Бөек Ватан сугышына
мөнәсәбәт белдереп языла. Шуңа күрә аларның күбесенчә яшәү / үлем оппозициясенә корылуы күзгә ташлана: үлемгә
фәлсәфи якын килгән әдипләр моңа кадәр бетү, югалу мәгънәләрендә килгән үлемне
мәңгелеккә илтүче чара дип кабул итәләр; Ватан азатлыгы өчен үлем үлемсезлеккә,
үлгәннән соң яшәүгә (азатлыгы өчен үлгәннәрне Туган ил бервакытта да онытмас,
халык йөрәгендә мәңге яшәр гыйбарәсе шуңа тоташа) юл алу була­рак кабул ителә,
нәкъ менә шул яссылыкта үлем яшәү белән ти­гезләшә:

Әйдә,
җырым,

              батыр җиңү дәртен

Алып
керик ялкын эченә.

Мин
калмасам җирдә,

              син калырсың

Һәйкәл
булып үлмәс эшемә.

(«Әйдә, җырым!», 1941).

Шагыйрьнең бу чорда иҗат ителгән шигырьләрендә җиңүгә ышаныч,
илне көрәшкә өндәү, дошманга нәфрәт һәм илне саклау хакында ант бирү мотивлары
әйдәп бара. Мәсәлән, «Хуш, акыллым» (1941), «Окоптан хат» (1941),
«Чулпанга» (1941) кебек шигырьләр илне, якыннарны саклау турында ант бирү,
җиңүгә ышаныч мотивлары белән сугарыла. Яңа мотив буларак рус поэзиясендә киң
урын алган илнең җимерелүе
мотивы «Госпитальдән» (1941), «Европада яз» (1942) кебек шигырьләрендә чагылыш
таба. Сугышның беренче көннәрендә язылган «Әйдә, җырым» (1941), «Дош­манга каршы»
(1941), «Соңгы көрәшкә» (1941), «Тупчы анты» (1941) кебек шигырьләрендә
дошманга нәфрәт, илне көрәшкә өндәү мотивлары алга чыга. Ватанны, Туган илне
ярату да дошманга, фашистларга көчле нәфрәт белән аерылгысыз бәйләнештә алына, көрәшче
– сугышка керүче, дошман – Гитлер, фашист, талаучы кебек сурәтләр тотрыклы:

Ил!

Алдыңда
синең мин ант итәм,

Мондый шигырьләрдә ил образы көчле бирелә. «Чын
ирекнең гөрләп чәчәк аткан бакчасы» шагыйрьнең алдагы әсәрләре белән
чагыштырганда үзгәреш кичерә: Туган ил — туган­нар,
кадерле кешеләр, тыныч туган җир 
образлары аша төгәлләшә һәм көрәш барган җир түгел, нәкъ менә
сугышка каршы куелган тынычлык җире кебек гомумиләшә. Үлемгә
мөнәсәбәт  үзгәреп, сагыну, шом, кайгы
хисләре якыннарыннан мәңгегә аерылышу эчтәлеге белән кушыла. Мәсәлән, «Хуш,
акыллым» (1941) шигыре сөйгәненнән, туган ягыннан аерылуга
газапланган лирик герой кичерешләрен үзәккә ала. Сөй­гәненнән аерылу, үлемнең
янәшәдә генә йөрүе, кабат күрешергә мөмкинлекләрнең чикле булуы хис сәбәбенә
әйләнә. Үлемгә мөнә­сәбәт ике яклы төс ала: батырларча үлемнең үлемсезлеккә,
мәң­гелек яшәешкә юл алуын аңлаган, аны шатланып кабул иткән лирик герой «татлы
йокының» сөйгәненнән мәңгегә аерачагын уйлап сагышлана, шомлана һәм: «Татлы
булыр йокы… Тормышымны батырларча бирсәм ил өчен, Тормыш дус­тым – синең
йөрәгеңдә дәвам итсә йөрәк тибешем», – дип,
сөйгәне йөрәгендә «яшәячәгенә» өметләнеп юана:

Ахыр
чиктә синең саф сөюең

Җиңеләйтер
үлем газабын,

Илемне һәм сине сөюемне

Каным белән җиргә язармын.

Шигырьләрдә
романтик (Чулпан йолдыз, җитез аргамак, таң, гөл) һәм натуралистик (кан, үч,
нәфрәт, каска, штык) образлар янәшәлеге еш күзәтелә, Җәлил төп
эчтәлекне бер поэтик образга җыйнап тәкъдим итә башлый. Мәсәлән, «Чулпанга»
(1941) шигырендә метафора сый­фатында килгән Чулпан йолдызның күпмәгънәлелеге
лирик герой хисләрен, идеяне бер үзәккә туплый.

Бердән,
ул татар шигърияте традициясендәгечә ялгызлыкны, сагышны чагылдырып, аерылу хәс­рәтен
сынландырса, икенче яктан, лирик «мин»нең җиңүгә ыша­нычы, илнең матур
киләчәгенә өмете булып яңгырый («Шатла­нырмын күреп һәр таң саен үз илемдә
Чулпан калыкканын»). Үлем-шатлык кебек капма-каршы төшенчәләрнең янәшәлеге
идея буларак Туган илне генә түгел, якыннарны саклап, алар азатлыгы хакына
дөнья­дан китү бәхет ул дигән фикерне калкыта («Синең бәхтең өчен һич
сызланмый Каршы алам көлеп үлемне…»). «Яшь» (1942) шигырендә берничә
мәгънәви эчтәлекне үзенә туплаган күз яше образына мөрәҗәгать ителә. Бердән, ул
аерылу хәсрәтен гәү­дәләндерсә («…Ике генә тамчы яшең тамды Яңагыма уйчан
йөзең­нән»), икенче яктан, нәфрәт билгесе булып тора («изге яшең илнең
үч һәм нәфрәт Уты булып үсәр күңелдә») һәм, тагын да киңәйтелеп, ил
хәсрәте, нәфрәте булып гомумиләшә («Ачылыгын халкым күз яшенең Дошман шунда
татып карасын!..).

1942 ел,
төгәлрәге, аяныч әсирлеккә төшү Муса Җәлил шигъ­риятенә яңа сыйфат үзгәрешләре
алып килә. Шагыйрьнең тоткынлыктан кайткан шигырьләр җыентыгын
шартлы рәвештә «Моабит дәфтәрләре» дип атыйлар. Беренче дәфтәр Франциядәге
Ле–пюи лагерендагы татар әсирләре кулына эләгә, 1946 елны әсир Нигъмәт
Терегулов  алып кайта. Икенче дәфтәрне
Бельгия әсире Андре Тиммерманс 1947 елны җибәрә. Ике дәфтәрдә Җәлилнең 94
шигыре теркәлгән.

Тоткынлыкта
язылган шигырьләрендә яшәү һәм үлемгә мөнәсәбәт яссылыгыннан фәлсәфи ноктада
автор бөтенләй башка югарылыкка күтәрелә, мифологик мотивларның да фәлсәфи
эчтәлектә калыплашуы күзәтелә. Муса Җәлил поэзиясе бу елларда эчтәлек ягыннан
гына түгел, форма җәһәтеннән дә яңа үрләр яулый: шигырьләрен
төзүдә төп композицион алымнар булган кабатлаулар, көчәйтүләр хиснең дәрәҗәсен
арттыруга хезмәт итә («Ышанма», 1943; «Җырларым», 1943 һ.б.), интонация
үзгәреше (салмак инто­нация үлемгә тыныч мөнәсәбәт тәрбияләүгә юнәлтелә:
«Дуска» (1943)), сүз-сурәт тә фәлсәфи эчтәлекне яктырту максатында кулланыла
(«Җырларым», 1943; «Чә­чәкләр», 1943), якты хыял, якты гомер, ал таң, акбүз ат,
зәңгәр томан, ак дулкыннар кебек төсне белдерүче эпитетлар фәлсәфи мотивларны
җиткерүдә, лирик герой күңеленең матур­лыгын, керсезлеген ачуда терәккә әйләнә.

Бу чорда
иҗат ителгән шигырьләрдә төп мотивлар буларак илгә тугрылыкны
раслау, җиңүгә ышаныч, батырлыкка дан җырлау, илне сагыну, тоткынлык мотивлары
аерылып чыга. «Мин чикмәдем, дускай, бер
карыш та,/ Батырларча алга атладым./ Яулык шаһит: сине һәм илемне / Йөрәк каным
белән сакладым»  кебек раслаулар
(«Яулык», 1942, «Кичер, илем», 1942, «Ирек», 1942 һ.б.) «Моабит дәфтәрләре»ндә
кызыл җеп булып сузыла.

Туган
илгә тугрылыкны раслау мотивы ант һәм ышаныч образлары,  үлем-үлемсезлек төшенчәләре белән тыгыз
бәйләнештә бирелә, алар шагыйрь шәхесе белән Туган ил арасындагы мөнәсәбәтне
ачуда төп чарага әверелә. Моңа кадәрге иҗат җимешләрендә шагыйрь
үлемне үлемсезлеккә, мәңгелек яшәешкә юлның башлангыч ноктасы дип расласа,
хәзер инде кол­лыктан котылу чарасы итеп карый башлый, шуңа мөнәсәбәттә ирек /
коллык кебек оппозицион вариант пәйда була. Моннан тыш Җәлил ши­гырьләрендә идеология хакыйкатеннән аермалы шәхес
хакыйкатенең аерып куела башлавы күзәиелә. «Әсир кеше – дошман»
лозунгы хакимият хакыйкатен чагылдырса, Җәлил иҗаты үзенең, дусларының Ватанга
бирел­гәнлеген раслауга, «система фикерен» кире кагуга юнәлә, шәхес хакыйкатен
«әсир кеше дошман түгел» гыйбарәсе белән бәйләп куя. Мәсәлән, шартлы укучы
белән язучы сөйләшүенә корылган «Ышанма» (1943) шигыре
«система» белән шәхес хакыйкатен аерып куя. «Ул егылган арып», «Алмаштырган
илен», «Муса инде үлгән» гыйбарәләре үзе турында әйтелергә мөмкин
булган (ул үз илен яхшы белә) караш­ларның чагылышы булса, шәхес үз хакыйкатен
дөреслекне «син ышанма» кебек эндәш сүз белән белдерә, яла фикерләрнең хаксыз
һәм ашыгыч булуын раслый. «Син ышанма» риторик эндәшен кабатлап, югары
интонация аша үзенең тугрылыгын, намусы­ның пакьлеген, керсезлеген исбатлый:

Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,

 Лирик герой үзенең Туган иленә, хатынына
тугрылыгы, соңгы канынача көрәшәчәге, ягъни үз хакыйкате ту­рында сөйли, үзенә
ышанмаулары өчен борчыла, хаксызлыкны батырлык эшләве –
бирешмәве белән җиңәргә омтыла, җиңеп үлгән үлем үлем түгел дип юана.

Яшәү-үлем
оппозициясенә таянып язылган «Дуска» (1943) шигырендә батырларча үлү һәм
хыянәтче булып үлү каршылыгы үлемне коллыктан котылу һәм Ватанына керсез мәхәббәтен дәлил­ләүче
чара дәрәҗәсенә күтәрә:

Юк, теләмим мин бу «исәнлекне»,

Җирдә
миңа эчәр су беткәч?!

Үлем
темасына язылган шигырьдә, читкәрәк китеп, илнең уңышлары турында сөйләү дә аңа
үз үлемен аклау, үлемнең бу очракта бер­дәнбер дөрес юл булуына
инандыру өчен хезмәт итә.

«Моабит дәфтәрләре»нең дә, Җәлил иҗатының да программ әсәре дәрәҗәсенә
күтәрелгән «Җырларым» (1943) шигырендә туган илгә тугрылыкны раслау мотивы җыр
символик образы аша ачыла. Әлеге образ берничә мәгънә төсмере белән алына:
бердән, шагыйрьнең әсәрләре билгесе булып килә («Җырларым, сез шытып
йөрәгемдә, Ил кырында чәчәк атыгыз!»). Икенче яктан, гомеренең керсез
матурлыгын ачып бирергә сәләтле метафора («Гомерем минем моңлы бер җыр иде,
Үлемем дә яңгырар җыр бу­лып») лирик «мин»гә иленә тугрылыгын раслау,
антның эчтәлеген ачу чарасы («Үлгәндә дә йөрәк туры калыр Шигъремдәге изге
ан­тына. Бар җырымны илгә багышладым, Гомеремне дә бирәм халкыма»),
батырлыкны раслау символы булып та яңгырый. Идея буларак,
шигырьдә яшәүнең, үлемнең, иҗатның ил
өчен булырга тиешлеге әйтелә, илгә багышланган җырлар, илне яклап үлү
үлемсезлек китерә дигән фикер раслана.

Илне
сагыну мотивлары белән сугарылган шигырьләрдә Туган ил  чит җиргә каршы
куела:

Туган
илем, үксез улың булып

Мондый
шигырьләрдә туган ил төрле әдәби сурәтләр аша гәүдәләнә.
Мәсәлән,  «Кошчык» (1942) шигырендә ул
җыр һәм кошчык символик образлары ярдәмендә җиткерелә. Шигырь тукымасында
ирекле кошчык белән куллары богауланган, әмма рухы сынмаган лирик герой
образлары аша белдерелгән ирек һәм тоткынлык каршылыгы алга
чыга. Тоткынлык газаплары ирекле кошны әсирләр белән очраш­тыру, риторик эндәш
кебек поэтик алымнар аша җиткерелә:

Син очарсың, бәлки, минем илгә,

Син ирекле, җитез канатлы.

Тик әйт, кошчык,

Синең минем янга

Бу килүең соңгы кабатмы?

Тоткынлык
мотивы «Бүреләр» (1943), «Таш капчык» (1943), «Алман илендә» (1944) кебек
шигырьләрдә алга чыга, мондый әсәрләрдә фаҗигалелек көчле.

Бер
төркем шигырьләрдә тоткынлыкта яшәп, палач балтасы астында газиз го­мере
өзеләчәген белгән, илендә әсирләр, ягъни дошманнар исем­легендә йөргән шагыйрь
язмышы фаҗига буларак ачыла. Мәсәлән, «Соңгы үпкә» (1943) әсәрендә төп хиснең
сәбәбен тоткын геройның әсирлектә үлемгә әзерләнүе, үлемнең аны яшәеш
матурлыгыннан аерачагын уйлап газап­лануы тәшкил итә. Чит җирдәге үлем фаҗигагә
тиңләште­релә, хис-кичереш эчтәлеген яхшылыкка яманлык булып кайткан җа­ваптан
туган хаксызлык, язмышка үпкә тәшкил итә. Шигырь тукымасында үлем һәм хыянәт
тулы дөньяда яшәү үлем белән бер, ә инде халык кү­ңелендә калу
иң олы җиңү ул дигән идея уздырыла, лирик герой 
ирек, әнкәң янында, сөйгәнең белән бергә булу  – бәхет, ә илеңә тугрылыклы калып
үлүнең яшәүне раслаучы дәлил икәнлеген ассызыклый. Шагыйрь тәне үлгәннән соң да
үзенең ру­хи җимешләрендә яшәячәген, «кызыл гөл, елга» булып калкачагын уйлап,
юаныч, фаҗигале язмышына таяныч таба.

Аерым
шигырьләрдә дошман образы фашист кебек төгәлләшеп, юга­ры
мәдәниятле, акыллы немец халкының фашизм колына әверелүе фаҗига буларак кабул
ителә. «Алман илендә» (1944), «Ка­тыйльгә» (1943), «Вәхшәт» (1943), «Бүреләр»
(1943), «Кол» (1943), «Хөкем алдыннан» (1943), «Таш капчык» (1943) кебек фашизмга
бәя булып яңгыраган шигырьләр нәкъ менә шундый фикер белән сугарыла.
Мәсәлән, «Бүреләр» (1943) шигырендә үз-үзе белән каршылыкка кертелгән бүре
метафорасы дошманны бәяләүгә юнәлтелә. Боҗралы композиция ярдәмендә бүреләрнең
кешеләрдән ерткычрак булуы турындагы беренче строфадагы фикер соңгы строфада
кешенең аңардан да явызрак булу мөмкинлеген күрсәтә:

Кешеләр
сугыша, кан коя,

Киселә
меңнәрчә гомерләр.

Бүреләр,

Бу кадәр
үк ерткыч түгелләр.

«Вәхшәт»
(1943) шигыре дә шундый ук эчтәлек белән сугарылган: фашистларның, аналарны,
балаларны кырга куып, атып үтерүләре кичереш үсешенең сәбәбе булып тора:

Әнием,
бәгърем, килми үләсем!..

Көннең
яңгырлы булуы, болытларның җиргә иелүе, елгаларның үкереп агуы, бу вәхшәткә «түзә
алмаган җир-ананың, тешләрен кысып, үксеп җылавы, көзге урманның шашып шаулавы,
җил сызгыруы» кебек әдәби детальләр хисне кө­чәйтүгә юнәлдерелә. «Үзем
күрдем» гыйбарәсен кабатлау вәхшилекнең көчен арттыруга,
эмоциональ тәэсирлелекне көчәйтүгә хезмәт итә. Якты, туг­рылыклы үлем шушы
вәхшилекне җиңә алырдай көч югарылы­гына күтәрелә. Дошманга нәфрәт белән
сугарылган мондый әсәрләрдә фашизмга бәя бирү һәм
лирик геройга үз кичерешләрен тирәнрәк ачу максатыннан катыйль («Катыйльгә»),
шакшы куллар, канга туймас Гитлер, фашист этләре («Дошманга каршы»), кызыл
күзле, юеш танаулы җәллад («Хөкем алдыннан»), зур борынлы, ямьсез бакыр күзле
(«Вәхшәт») кебек натуралистик образлар, сүз-сурәт, эпи­тетлар өстенлек ала,
«Моабит дәфтәрләре»нең үзенчәлекле лексик катламын тәшкил итә.

Батырлык мотивы шигырьләрдә еш кына мифологик мотивлар, образлылык
ярдәмендә белдерелә. Мәсәлән, «Ана бәйрәме» (1943) балладасында әкияттәгечә өч
ул, аларның икесе яуда башын салу, «алмаз кылычлы» өченче улның җиңеп кайтуы,
хәбәр китерүче җил һәм күгәрчен, кайгыдан сукырайган ананың күзләре ачылу кебек
мотивлар ил өчен көрәшне данлауга хезмәт итә. «Сандугач һәм чишмә» (1942)
балладасында аллегорик образлылык шулай ук ил өчен үлү фикерен калкыта. «Кызыл
ромашка» (1942) балладасында батырлык иң югары кыйммәт дәрәҗәсенә куела. Халык
мифологиясеннән килүче образларны ил белән бәйле уйнату тагын да көчәя. Күп
кенә шигырьләрдә «ил» төшенчәсенең милли эчтәлеге калкытыла. «Туган илем, якты өем» дип белдерүче
лирик геройның аны сагынуы, ашкыну–омтылышы карлыгач, алтын балык, көмеш яллы
җитез аргамак кебек милли–мифологик образлар белән янәшәлектә китерелә.
Сандугач һәм чишмә, ромашкалар, күгәрчен, җил, кош, гөл кебек образлар,
Көрәшче–егет образын тудыручы детальләр төсендә акбүз ат, алмаз кылыч, тояк
тавышы, көмеш саплы кылыч кебек таныла торган берәмлекләр ил образының милли
аңланылышына китерә. Шуның белән янәшәдә шагыйрьнең «Моабит
дәфтәрләре» циклында Ана башлангычын мифлаштыру күренеше, туган ил –
табигать – туган җир – ана чылбыры пәйда була. 
«Шагыйрь»
(1942), «Юллар» (1943), «Яшь ана» (1943) кебек шигырьләрдә Ана
образы туган ил, кешелек башлангычы белән тәңгәлләштереп сурәтләнә.

Моңа
кадәр Җәлил әсәрләренең үзәгендә торган архетипик герой–көрәшче образы да
өр–яңа статуста күренә: илне яклап көрәшкән батыр, тугры сугышчы;
шагыйрь–герой. Мәсәлән, «Шагыйрь» (1942) шигырендә ул язганнары белән давылны
җиңүгә өлеш керткән гадәттән тыш кеше кебек тәкъдим ителә. Ә инде «Була кайчак»
(1943), «Җырларым» (1943) кебек шигырьләрдә ил өчен корал тотып көрәшкән,
җырлары белән меңнәрне көрәшкә күтәргән каһарман, гомерен, иҗатын, үлемен ил
азатлыгы өчен дип белдергән юлбашчы төсендә пәйда була.

Әнә шулай М.Җәлил иҗатын мотивлар төрлелеге ноктасыннан күзәтеп-бәяләп чыгу
аның лирикасының үсеш юлында берничә этапны үтүен ачыклый, үсеш процессындагы
күчеш-тирбәлешләрне дәлилли. Ул әдәбиятка яңа тормыш төзү хакындагы
олы бер миф тудырылу вакытында килә һәм ил, көрәшче һәм байрак мифологик
образлары М.Җәлил шигъриятендә шушы мифның аерылгысыз өлешләре кебек урынлаша.
Ләкин шагыйрьнең халык авыз иҗатына  
мөрәҗәгате, татар әдәбияты өчен традицион образларны идеологик–мифологик
образларның детальләре төсендә куллануы сәяси схематизмны атлап чыгарга ярдәм
итә. Әлеге үзенчәлекләр барысы да М.Җәлил иҗатының идеологик эчтәлеккә генә
сыешмавы, тар кысаларда калмавы хакында хәбәр итә. Нәтиҗәдә Җәлил
шигърияте милли–шәхси эмоциональлек белән өретелә, аның тәэсир көче чиктән тыш
арта. Шундый ук күренеш лиро–эпик әсәрләр материалында да аермачык. «Моабит
дәфтәрләре»ндә шагыйрь, идеологик чикләрдән узып, гомумкешелек кыйммәтләре
хакында җырлаучыга әверелә. Муса Җәлилнең иҗатчы буларак бөеклеге дә шунда.