…Мотт ца хилча къам ца хуьлий а, къоман йоза ца хилча цу къоман меттан орам ца хуьлий а хууш, Нохчийн Республикин куьйгалхочо Кадыров Рамзана вайн дерриг а нохчийн къоманна дина деза совг1ат ду Нохчийн меттан де…
Жамалдаев Шаид
Нохчийн мотт! Сан ненан мотт! Азаллера дуьйна Нана-Дег1аста х1аллакьян г1ерташ, чуг1иртинчу 1аьржачу ницкъашна юьхьдуьхьал лаьтташ, вайн оьздачу дайша ларбина, тахнене схьакхачийна мотт. «Дуьне даа веънарг хийла хьо!»-олуш, ловца баккхарца, хьан дуьнен чу валар декъалдина мотт. Аганан г1ожца хьан нанас хьуна, тайна мукъамаш хазийтина мотт. «Нана» – аьлла, хьуо винчу хьайн нене дуьххьара хьо кхайкхина мотт. Дуьненан мехха йолу ден аьхналла хьуна йовзийтина мотт. Х1ун хир ду цул деза, доккха, хьоме. Хастам хиларо Аллах1-Дала кхечу къаьмнех къастош, вайна дина исбаьхьа совг1ат ду иза. Дуьне довза луучунна, мах боцу беркат ду нохчийн мотт. Шен синхаамаш д1абовзийта луучунна говза г1ирс бу иза. Мостаг1чунна дуьхьала х1уттуш, хьан дог-ойла ч1аг1ъен шатлакхан илли ду иза. Доттаг1че вистхуьлуш марзонан дог1а ду иза. Езаре безам ахьа балхош, хьан деган зевне илли хуьлий бека нохчийн мотт. Къаьхьачу г1айг1ано дог 1овдахь, тийжачу мукъаме боьрзий, хьоьгара лазамаш-баланаш д1аоьцуш, къоьжачу лаьмнех схьадолучу шийлачу шовданах тарло иза. Нохчийн меттан бос керчачу хазаллех цецвийлина оьрсийн сийлахь — воккха яздархо Лев Николаевич Толстой. Дуьненан ни1матех цхьаъ нохчийн мотт лийринчех ву Петр Карлович Услар. Вайнахах к1езиг бац нохчийн меттан йозанан хьаьрмахь шайн беркатечу хьаьркийн лараш йитинарш. Шелара Соип-Молла, Досов Къеда, Хасанов Янг1улби, иштта кхиберш а. Советан 1едало йоза-дешарна массарна цхьабосса даьстинчу хоршах пайдаоьцуш, нохчийн мотт 1илманан бухца бузуш, 1амо а, кхио а лууш, къахьегначарех бу: Чентиева Марем, Дешериев Юнус, Джамалханов Зайнди, иштта дуккха кхиберш а.
1аламат боккха иэшам бо нохчийн маттана 1944-чу шеран 23-чу февралехь вайнах лаамаза махках бахаро. Кхойтта шарахь, парг1отанах, махках, маттах, Даймахках хьегош, 1азапехь даллийна нохчийн къам, къинхетамза шайн ворх1е дайн оьздачу г1иллакхийн орамех хадош. Амма сталински хьадалчийн ницкъ ца кхаьчна вайн дайшка-наношка нохчийн мотт д1атасийта. Цара йо1-б1аьрг санна ларйина халкъан бартан кхолларалла. Иза боккха Делан къинхетам бу, йозанехь зорбане бийлина 1илманан белхаш 1едалан векалша багийна, чим бина, х1аллакбина д1абаьхна хилча-м муххале а. 1957-чу шарахь вайнах ц1аберзарца юхаденйира Нохч-Г1алг1айн Республикин историн, литературин, меттан талламан институт. Нохчийн меттан беркатечу хьаьттахь къахьоьгучу 1илманчийн керла ц1ерш евзира халкъана, махкана: Мациев Ахьмад, Эльмурзаев Сераьжди, Чокаев Кати, Вагапов Якъуб, Эсхаджиев Якъуб, Тимаев Ваха, иштта дуккха а кхиберш а. Нохчийн маттана хаддаза г1аролехь лаьттинчарех бу къоман сийлахь яздархой: Бадуев Са1ид, Мамакаев Мохьмад, Мамакаев 1аьрби, Хамидов 1абдулла, Айдамиров Абузар, Окуев Шима…
Оцу сийлахьчу адамийн говзарш ондда г1ортор ю нохчийн мотт бовзарехь а, иза кхиорехь а. Нохчийн маттах уггаре а луьрачу заманахь хастаме дош аьллачарех ву халкъан поэт Арсанукаев Шайхи а. «Йистйоцу х1орд санна, бу хьуна шорта, ша безаш волчунна вайн нохчийн мотт», – элира Шайхис вайна массарна евзачу шен байташкахь, ненан мотт акха тесна хутал санна д1атесна, кхечу маттах пайдаэца цхьаберш буьйлабелча. Дукхах болчарна и дешнаш сих кхийтира, т1аккха дагахь а 1амийра.
Бакъду вешан махках а, маттах а чомахь марзо эца дитина дац вай. Кхин х1умма ца хилча а, ХХ-ХХ1-г1ий б1ешераш хотталучу муьрехь Нохчийчу хьаьвзина бохамаш тоьар бара. Боккха иэшам бира цу бохамаша маьршачу адамашна, церан декъазчу синошна, нохчийн маттана, махкана. Амма Делан къинхетам боккха бу! Цу балех вай хьалхадехи нохчийн оьздачу кхерчара схьаваьллачу къонахчо, 1азапо г1елдина къам шен букъ т1ехьа лоцуш, иза майра г1аьттира Нохчийчуьра т1еман алу д1аяккха, халкъ парг1атдаккха, ненан меттан доь ца дайта, вай ирсе дахийта. Къам цу зовкхе кхачийта шен дахар д1аделира Ахьмад-Хьаьжас. Ямартчу мостаг1аша и ирча зулам диначу дийнахь моьттура, ерриге а Нохчийчоь юха а бодано хьошур ю. Делахь а, доза доцуш хиллера Хастам хиларо Аллах1-Дала нохчийн къомах бина комаьрша къинхетам. Шен турпалчу ден карара йоьжна г1азотан байракх кхин а лакха хьалаойъуш, г1аьттира Ахьмад-Хьаьжин к1ант Рамзан. Рамзанах схьадаьлла беркат ду х1ора шарахь 25-чу апрелехь Нохчийн меттан де къомо даздеш, билгалдаккхар. Шен мотт, мохк, къам дезар ду иза. Ненан меттан бух боцу маь1на довзар а ду. Нохчийн меттан сий-пусар дар а ду. Нохчийн махкахь вахалур вац, нохчийн маттах къаьстина. Хене-м вериг хир ву, сутарчу сино дуьненан даьхнина т1аьхьаидош. Ткъа иза вахар ма дац, дуьнен чохь хан яккхар ду. Нохчийн мотт хууш ву иза, олу вайнаха, къонахчун лаккхара мах хадош. Доза доцу адамалла, комаьршалла стагехь ю бохург ду иза. Нохчийн мотт хууш волу стаг цкъа а вухур вац г1иллакхах, оьздангаллех, собарх. Дахаран къилба Нохчолла хир ю цуьнан. Маьршачу синан х1айкал Даймохк хир бу. Нохчийн матто доьналлех вузу къонах. Дуьне духуш а, юхур йоцчу йохьах а вузу. Нохчийн маттахь хьаьстина хьо дуьххьара нанас. Цу маттахь кхетош-кхиоран къамел дас дина. Нохчийн маттахь кхойкху хьо, бохамо 1овжийча, вай кхоьллинчу Веза-Воккхачу Деле. Цу маттахь эр ду, бармин генаш лацале, дуьненахь йоккхучу хенахь ахь ала дитинехь, бевза-безачара хьох олу т1аьххьара дош. Нохчийн г1араваьлла вевзачу цхьана поэта аьлла, «Со цецволу вина де даздечарех. Со хаъал хилчхьана, суо лен волу де даздан кечлуш ву!». Нохчийн меттан сий деш хьо ваьхнехь, дуьненахь а, эхартахь а хьан сий хир ду! Хьо винчу ненан маттана пе бетташ хьо ваьхнехь, хьан декъаза СА беркъа хир ду, т1етовжа тешаме г1ортор а йоцуш. Нохчийн мотт – иза вайн маьрша синош марзонах 1або кхача бу. Нохчийн мотт – иза гергарлонаш ч1аг1ден болатан з1е ю. Нохчийн мотт – хьайн къоман г1иллакхийн гурашкахь хьо латто онда г1ирс бу. Нохчийн мотт – вайн дайша азаллера тахнене схьакхачийна экама ни1мат ду. Тахана вай декхарийлахь ду иза 1алашбан, цуьнан башхачу шатайпаллина г1ароле х1итта, т1аьхьарчу т1аьхьенна, басах а, чомах а ца талхош, иза д1акховдо. Цунах кхета Дала хьекъал а, доьналла лойла вайна.
Газиева Аза
№ 81 (2265)
88
Мотт адамийн
дахаран хазна ю. Иза адамаш массо а аг1ор вовшех кхетош болу Дала вайна белла
тамашийна г1ирс бу.
Дуккха а ду дуьненахь меттанаш, ткъа
царна юкъахь шен меттиг д1алоцуш, къаьсташ вайн нохчийн мотт бу.
Вайн мотт г1иллакхе а, оьзда
а бу, мерза а бу. Иза къоман са, адамаллин куьзга а ду. Мотт вай лар ца бахь,
цуьнан сий ца дахь, вайн къоман сий а дужур ду. Цундела вайна беза, вай 1амабо
вешан нохчийн мотт.
Мотт д1абаьлча халкъан
тезет, ловзар-синкъерам, дика-вон д1адолу. Уьш д1адевллачу халкъах халкъ ала
йиш яц. Вайн халкъах, вайна кхане а йолуш, халкъ хила лаахь, уггар хьалха
нохчийн мотт, олуш махиллара, баьрчче баккха беза вай. Шен мотт ца безачунна
шен къам а, мохк а безар бац.
Цуруев Ш. «Нохчийн мотт эцна бац
базарахь» ц1е йолу стихотворенехь боху:.
Акха яр санна и ца баьлла бацалахь,
Боьжна бац стиглара, эцна бац
базарахь.
Цхьаьнггера юхалург баьккхина бацара,
Кхоьллина хилла и вайн дайшна
азаллехь.
Ас лору дуьненахь мел долу меттанаш,
Нохчийн мотт даима сан оьзда дозалла
1ожаллин цамгаро д1алаьцна меттахь
1аш
Цу маттахь дийр ду ас весет а доьзале…
Муха хир ву дуьненахь уггаре а
сийлахьчу Ненан мотт цабезарг и бийца цалуург, и къен хетарг.
Мел халахеташ делахь а, ишттанаш
а нисло вайна юкъахь. Цхьаццаволчо дозаллица къамел до, шена ненан маттахь еша
а, яздан а ца хаьа, бохуш.
Ткъа дуьненахь а воккхачу
оьрсийн яздархочо Л.Н.Толстойс аьлла хилла:
«Нохчийн мотт уггаре а хазачу а,
хьалдолчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь».
Ненан мотт…Доккха маь1на
лоцу оцу шина дашо шайна чу.
Вай дайшкара схьадеъна вай
хаза г1иллакхаш, оьздангалла, ийман.
Ткъа и шадерриг д1акхехьа
оьшург бу ненан мотт. Ненан мотт ларбеш ца хилча, цуьнан сий деш ца хилча, къам
д1адолу.
Тахана вай ойла ца йо вай дечу
къамелан, олучу дешан. Ларамза вайн багара дуьйла маьттаза дешнаш, дашца чов йо
вай ваьшна уллорчунна.
Поэзехь а тидам боцуш ца
дисна и санна долу дош.
1.Ахь тхуна оьг1азлой, харцдерггий
деъча,
Мел сийсаз бу-кх хьо, адаман мотт!
Ахь тхуна деган и к1езгалла еъча,
Адамашна, лаьттана ца безаш бу хьо,
Наь1алте хуьлда хьо, сийсаза мотт!
2.Ахь тхуна дикалла, нийсо а еъча,
Мел хьоле бу-кха хьо, адаман мотт!
Вайн дегнийн ц1оналла ахь тхуна елча,
Казбекан баххьаш а ахь лалор дара,
Дуьненан хазахетар, адаман мотт!(
Яндиев Дж. «Адаман мотт»)
Вай олу Даймохк-Нана.
Нана санна, Даймохк беза
вайна, цунах девлча тоха са а доцуш. Иштта шен нене, Даймахке санна, хила беза
ненан матте болу безам а.
Оьрсийн яздархочо
Паустовскийс 1аламат хьекъале а, нийса а аьлла ненан маттах лаьцна ша яздина
башха дешнаш:
«…Шен махке болу бакъ безам, шен
матте бацахь, маь1на долуш бац!» Сайн сочинении ерзош суна дало
луур дара вайн сийлахьчу яздархочо, поэта Мамакаев Мохьмада ненан маттахь аьлла
дешнаш:
«Шен
ненан мотт халкъо,
Сий ойбуш 1алашбахь,
Цу халкъан парг1ато
Цхьаммо
а хьошур яц!»
— Везачу Дала ницкъ,
хьекъал лойла вайна нийсачу новкъа, шуьйра г1улчаш йохуш, Нохчийн меттан
сий-ларам ойбуш, д1адаха.
Сочинени
«Ненан мотт-сан безам»
Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1 ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? Дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ адаман мотт бу. Адам кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. Ма-дарра аьлча, адамах адам дийриг а адаман мотт бу.
Дуьненах дехачу х1 ора къомана а шен мотт белла Далла. Шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, литература, искусство. Ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман Мотт. Буьйцучу маттаций бен цхьа а х1 ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1 уманах лаьцна х1 умма а ала а, дийца а адамийн таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. Мотт — иза къоман са, адамаллин куьзга ду, массочу х1 уманан а бух бу. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. Халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: » Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». Сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.
Вай нохчий ду. Веза-Воккхачу Далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1 иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна Нохчийн мотт! Со йинчу, х1 ара дерриг а Дуьне вайна совг1 атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан Ненан мотт-х1 ун хир ду цул деза, цул сийлахь, цул хьоме?! Нохчийн мотт — вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. Ненан матто вай 1 амадо Даймохк беза. Цо 1 амадо вайна дуьненан а, адаман а хазалла йовза.
Дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1 аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1 аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1 унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1 оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. Муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. Иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1 амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1 ена латтийна вешан ненан мотт. Наггахь хеза вайна: «Иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», — олуш. Ма — дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. Иза д1 адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. Цу докъазаллах Дала лардойла вай!
Чекхйолуш суна Ахмадов Мусан байташ яло лаьа:
Кхераме дац суна мехаш,
Къизачу зуламан ор а, —
Нохчийн мотт соьца мел беха,
Онда бу сан лаьттахь орам.
Вайн къоман дахарехь даздеш долчу денойх уггар деза дерг а, вайн къоман уггар а сийлахьчу денойх дерг а Нохчийн меттан де ду. Иза даздо вай х1ора шарахь оханан беттан 25-чу дийнахь. Мотт – вайн дахаран ца хилча йиш йоцу г1ирс бу. Нохчийн мотт- вайн къоман а, х1ора нохчичун а дахаран хазна ю.
Бевзаш болчу оьрсийн яздархоша, поэташа, кхечу къаьмнийн а цхьаьна, 1илманчаша хестийна вайн къоман мотт, и хесто хьакъ болу дела. Эвлаяаша а, динан дайша а, бусалба дин даржочу муьрехь, цу динан бакъо а, нийсо а юьйцуш, нохчийн маттахь бина нахана шайн хьехамаш.
Нохчийн Республикин Конституци т1ехь билгалдаьккхина ду нохчийн мотт а, оьрсийн мотт а, цхьатерра бакъонаш а йолуш, пачхьалкхан мотт бу, аьлла. Стага, шен къоман мотт и безаш велахь, лоруш велахь, шен мотт бийца хууш велахь, шен къам ша ларар а, цу къоман яхь йолуш волу стаг ша хилар а гойту. Нохчийн меттан говзанча вара Нохчийн Республикин хьалхара Президент хилла волу, Россин Турпалхо Кадыров Ахьмад-Хьаьжа. Нохчийн мотт а буьйцуш, кхетийра цо вайн нохчийн къам т1еман къизачу шерашкахь, нийса некъ вайн къомана гойтуш. Иштта, нохчийн матте шен ден хилла боллу ларам болуш, меттан сий-пусар деш, схьавог1уш ву Нохчийн Республикин Куьйгалхо волу, Россин Турпалхо Кадыров Рамзан.
Х1ора доьзалехь нохчийн мотт бийцаре терра бен, цуьнан сий-пусар даре терра бен, вайн къоман г1иллакхаш, 1адаташ, оьздангалла, халкъан ламасташ, къоман истори ларлур яц вайга. Эзарнаш шерашкахь вайн мотт а ларбеш, цунах дозалла а деш, и бийца а буьйцуш хилла болчу вай дайшна, наношна, нохчийн 1илманчашна, яздархошна, динан дайшна хьалха доккхачу декхарийлахь ду вай тахана, вешан мотт а болуш, нохчийн къам хиларна. Къоман дахарехь хала мур т1ех1оьттича, вайн къам цу халонашка, баланашка эша ца дайтинарг вайн мотт бу.
Дуьне мел лаьтта, вайн къоман хаза г1иллакхаш массо а къаьмнашна довзуьйтуш, кхуьуш, хазлуш, доттаг1аллин, гергарлонийн, уьйрийн мотт хилла, бехийла вайн нохчийн мотт!
А. Султанов
ненан мотт-нохчийн мотт! х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ мотт бу. кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. ма-дарра аьлча, дийриг а мотт бу.
дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла далла. шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, , искусство. ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман мотт. буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. мотт- иза къоман са, куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.
вай нохчий ду. веза-воккхачу далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна нохчийн мотт! со йинчу, х1ара дерриг а дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме? ! нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. ненан матто вай 1амадо даймохк беза. цо 1амадо вайна дуьненан а, а хазалла йовза.
дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. наггахь хеза вайна: «иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. цу докъазаллах дала лардойла вай!
сочинени ненан мотт
Ответы:
Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? Дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ адаман мотт бу. Адам кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. Ма-дарра аьлча, адамах адам дийриг а адаман мотт бу.Дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла Далла. Шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, литература, искусство. Ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман Мотт. Буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а адамийн таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. Мотт- иза къоман са, адамаллин куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. Халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». Сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.Вай нохчий ду. Веза-Воккхачу Далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна Нохчийн мотт! Со йинчу, х1ара дерриг а Дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан Ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме?! Нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. Ненан матто вай 1амадо Даймохк беза. Цо 1амадо вайна дуьненан а, адаман а хазалла йовза.Дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. Муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. Иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. Наггахь хеза вайна: «Иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. Ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. Иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. Цу докъазаллах Дала лардойла вай! Чекхйолуш суна Ахмадов Мусан байташ яло лаьа: Кхераме дац суна мехаш,Къизачу зуламан ор а, – Нохчийн мотт соьца мел беха, Онда бу сан лаьттахь орам.
Адамийн дахарехь наноша леладо маь1на 1аламат доккха ду.Уггаре коьртаниг –иза ю вайна дахар делларг. Дуьххьара вай олу дош ду «НАНА»
Нана ма ю,шен сина эшам а беш, вай кхетош, вай кхиош, вай нисдеш, вайх нах деш ерг а, даккхий хилча а т1ехь, хьоьстуш, шен т1ома к1ел ийзош. Х1ора беранна шен нана дуьненал сийлахь а, ломал лекха а, маьлхан нуьрал хаза а, шовданал ц1ена а хета. Доьзалан марзо а ненехь ю. Нана ю доьзална юккъехь бартбийриг а, х1ораннан амалш к1адъеш, церан юкъаметтигаш, церан уьйраш хер ца йолуьйтуш,х1оранна а шен-шен меттиг д1аелла, эвхьазлонах, эхьах, бехках, вовшийн хьог1ах, гамонах ларбеш, церан нийса накъост хилла, кертан а, кхерчан а 1у хилла лаьтташ ерг.
Вай дахаран шуьйрачу новкъа доху наноша .Т1аккха шен доьзалхо маца ц1а вог1у-те бохуш,б1аьрса артдаллалц некъ ларбеш 1а наной. Сан ненан марзонах дуста х1умма а дац..И йоцуш муха хир дара хаац суна я хаа а ца х1утту. Дахарехь цхьа хазахетар хилча, иза декъа нана лоху вай. Цхьа халахетар, цхьа цатам хилча ненах дагадовлу вай. Дог доьхначу хенахь ненехь синтем карабо. Охьакхетта ког-куьг лазийча, цхьа сиркхо хьакхаелла цомгуш хилча, нанас куьг хьаькхча, цо хьаьстича, лазар дайло. Веза-Воккхачу Дала шен къинхетамах мА йоккхийла цхьа а нана!
ДАЙДЖЕСТ ПРЕССЫ:
Я.С. Чемирзаева
Хьайн ненан мотт хаахь,
Ас дозалла до хьох…
Билал Саидов
Ненан мотт мехала хазна ю халкъан дахарехь. Боккха ницкъ бу цуьнан адамийн кхетам кхиорехь. Шийлачу дийнахь кхеттачу малхо дохдо дуьне санна, дог дохдо ненан маттахь аьллачу дашо. Мел дийцича а, дийцина ца валлал дукха довха дешнаш ду ненан маттах ала. Муьлххачу хенахь а, муьлххачу дахаран муьрехь а адамашна, къаьсттина т1екхуьучу т1аьхьенна, шайл хьалха гулдина хаарш оьшу. Дукхахьолахь и хаарш, хаарех пайдаэцар, оьшучу барамехь лелор кхочушдо хьехаран а, 1аморан а маьхькамашкахь, ишколашкахь. Цу маьхькамашкахь и инзаре а, чолхе а хаарш, 1илманан баххаш т1ехь дешархошна д1алуш, хьоьхуш къахьоьгуш ву хьехархо. Заманан денна хийцалуш лаьттачу хьелашка хьаьжжина, Нохчийн Республикин Дешаран Минисерствос т1е а эцна, ч1аг1йина йолу керлачу программаша вайна, хьехархошна т1е декхар дуьллу ишколехь ненан мотт а, ненан меттан литература хьехаран г1уллакхаш кхин а тодан, лакхарчу т1ег1ан т1е даха а. Дешаран декъехь хуьлуш мел бакхий хийцамаш белахь а, хаарш д1адаларан а, т1еэцаран а, т1екхуьу чкъор кхетош-кхиоран кеп урок хилаза ца йолу. Ткъа таханлерачу дийнахь пачхьалкхан т1едахкаршца ламасталлин йолчу урокан кеп хийцина, керлачу лехамашца д1аяхьа еза. Методика хийца еза, цу юккъе керла технологиш ялош. Хьехархочо урокана х1отточу 1алашонах, хоржучу коьчалх, нийса билгалдинчу методически некъех дозуш хуьлу цуьнан жам1аш а, 1аморан а, кхетош-кхиоран дикалла а.
Х1инцалера урокаш къаьсташ ю вовшахтохаран кепаш тайп-тайпана хиларца: семинараш, лекцеш, ловзарш, конференцеш и д1. кх. а. Кхузахь а цхьацца кхачамбацарш хила тарло: билгалйинчу темин 1алашоне кхачарехь долу хаарш къасто цахаар, урокийн цхьацца долчу дакъошка тидам тоъал цахилар, дешархой дешарна т1еберзон хьелаш цакхоллар, урокан кхетош-кхиоран дакъа тидаме цалацар. Ткъа таханалерачу дийнахь, х1ора дешархо тидаме а лоцуш, урокашна т1ехьажам хила беза. Х1инцалерачу урокан кеп билгалйийриг ду: хаарш даларан декъехь дан дезарг билгалдаккхар, дешархошна тоъал хаарш далар, тайп-тайпана болхбаран кепаш йовзийтар; 1амош долчуьнан чулацамца йог1у кепаш а, некъаш а харжар, дешрхошна кхачаме хаарш луш долу болх вовшахтохар, дагалаьцнарг кхиамца, дика жам1аш долуш чекхдериг хиларан тоьшалла а луш; ненан матте, 1амабаре лаам кхуллу 1аморан кепаш харжар.
Урокехь дешархоша дечун нийса мах хадо хаар, муьлхачу жам1ашка сатийса йиш ю урокан юьхьехь д1ахаийтар; болх бан дог доуьйту хьелаш хилийта хьовсар, кху кепара юкъаметтигаш шайца йолу – хьехархо-дешархо, дешархо-дешархо, дешархо-хьехархо. Тахана хьехархо вац гуттар а дешархошна дийца дезарг. Дешархой бу шайна хьалха лаьттачу хаттаршна жоьпаш лохуш, лехамийн новкъахь алссам къахьега дезаш. Вайн, хьехархойн декхар – уьш цу новкъа бахар, цаьрга шайн хаарш гулдайтар. Цхьана низамехь теманашца нисйинчу урокаша таро ло, х1ора темина хаттар къасто, цу темина йог1учу урокийн тайпанаш харжа, уьш вовшашца йоза. Урок вовшах тухуш билгалдан деза: урокехь кхочушдан деза 1аморан а, кхетош-кхиоран а декхарш; дешархошна хаа деза, муьлхачу жам1ашка дог даха йиш ю, муьлхачу лакхене кхача йиш ю; керла тема йовзар халонга дерзон тарлуш хилар; йийцаре еш йолчу материалаца дог1у методически некъаш; 1аморехь оьшуш болу г1ирсаш; ц1ахь бечу белхан чулацам, барам, кхочушбаран кепаш. Урокан кеп хоржуш тидаме эца деза дешархойн хаарш. Ледара а, дика а доьшуш болу дешархой саццаза тидамехь латторо аьтто бийр бу сатийсинчу жам1ашка кхачарехь. Тайп-тайпанчу белхийн кепех пайдаоьцуш вовшахтоьхначу уроко г1о дийр ду эвсаре а, пайде а хин йолчу кепара урокан хенах пайдаэца, дешархоша ц1ахь дечу дешаран барам харжа а.
Уьш хила тарло: урок-тобанашкахь болх бар; урок-1аморан дарс; урок-кхетор; урок-гайтам; урок-проектни хьесапаш кхочушдар; урок-талламаш бар. Иштта д1ахьош болчу балхо кхачаво х1инцалерачу лехамашка, кхиадо юкъара дешаран дараш а, хаарш а (УУД). Кху кепара болх баро г1о до хьехаран шайн зеделла ц1ераш, технологин кепаш юкъаяло: кхиош-1аморан, могашалла ларъяран, информационно-коммуникационни, 1оттабаккхаман-диалогин, дешаран проектированин, интерактивни технологеш и. кх. д1. Нохчийн меттан хьехархошна царех пайдаэца хало ду, х1унда аьлча т1ехьажа г1ирс бац, интернет чохь а нохчийн маттахь хаамаш к1еззиг бу. Делахь а, массо хьехархо лехамехь хила веза, массо аг1ор керлачунна т1екхиа г1ерташ. 1оттабаккхаман-диалоган технологех ю кейс-технологи. Хьехархочо ша проблемни хьал а кхуллуш, иза кхочушдаран некъ лахар, гайтар. Масала: хьехархочо жима дийцар деша доладо дешархошна, царна уггар хазделлачу меттехь соцунг1а а йой, т1едиллар до царна, аш муха чекхдоккхур дара и дийцар шаьш хилча цуьнан автор. И тайпа болх д1абахьа мегар ду дешархой шина тобане бекъна, х1ора тобано шен дийцаран чаккхенан кеп юьйцуш. Цул т1аьхь хьехархочо деригге а дийцар д1адоьшу. Кейс-технологин методаш дукхахьолахь хаарш сов дахарна т1ехьажийна йоцуш, дешархойн ладог1аран, дийцаран корматалла айъярна т1е тидам бахийтина ю. Урокашкахь таро хуьлу, хьехархочуьна дешархойн мотт бийцаран говзалла лакхаяккха. Проблемни хьал кхоллар а, оьшург лахархьама дешархошка шайга болх байтар а вовшахтухуш, цу шина некъах пайдаэцар гуш ма-хиллара, керланиг гучудалар иза бакъдарца нисло: цкъа хьалха хьехархочо ойлаяран а, бакъдаран кеп гойту, шолг1а – дешархоша шаьш я хьехархочун г1оьнца бакъдо, т1еч1аг1деш цхьаьна бакъдо. Ненан мотт 1амош, коьрта тидам т1ебахийта беза 1амор шардеш, ч1аг1деш г1о дечу тайп-тайпанчу шардаршна. Х1унда аьлча, цкъа делахь, орфографически, пунктуационни къамелан хаамаш караберзорна г1о деш хиларна а, шозлаг1а делахь, 1амош йолу грамматически материалаш дешархошна дика йовза аьтто цара беш хиларна а.
Хаарш талларан технологех ю тестови технологи. Цуьнан коьрта 1алашо ю, дешархойн хаарш толлуш, х1ораннан ша-шеца беш болу болх кхин д1а а тобар. Тестировани д1аяхьаро ч1ог1а г1о до дешархошнан 1амийнарг т1еч1аг1деш а, хьалха 1амийначунна таллам беш а, керла тема йовзуьйтуш а. Дукхахьолахь тесташца болх бечу хенахь гучудолу дешархойн хааршкахь долу кхачамбацарш. Критически ойлаяр кхиоран технологих ю синквейн. Синквейн – иза пхеа мог1анах лаьтта, къастамечу кепаца язйинчу, жимачу байтан кеп ю. Стенна оьшу синквейн:
1. Дешнийн т1аьхьало хьалаюзу.
2. Боцца чулацам схьабийцарна кечво.
3. Коьртаниг каро 1амаво.
4. Жимчу ханна кхоллархо хила таро ло.
5. Дукхахьолахь и кхочушхуьлу.
Кхузахь вайна го, синквейн язъешволчунна хаа деза, къамелан дакъош къасто, предложени х1отто, хьалхарчу дашца маь1ница дог1уш дош дало. Цу дерригено вайна таро ло, дешархойн дозуш долу къамел кхио, церан дешнийн х1онс мелла алссам яккха. Ткъа иза вай кхочушдан деза х1ора урокехь, муьлхха а тема 1амош. Коьртачарех ду, х1инцалерачу урокашкахь рефлексин муьрехь тайп-тайпана белхаш бар: йоццачу ханна дешархоша эссе язъяр, синквейн язъяр, шена хетарг алар, яцйина предложени т1еюзар, ша диллинчу суьртехь шен ойла гайтар. Иштта бечу белхаша, къасттина ненан мотт хьехарехь, дешархой вовшашца хьасене хуьлуьйту, шен накъостан ойла хийра ца хета, ша бинчу а, шен накъосташа бинчу а белхийн нийса мах хадо 1ема, шен ойла йийцаре йилла 1ема, кхечуьнга ладог1а 1ема. Цул сов, дешархой 1ема шаьш а, кхечара бечу белхан нийса хьесап дан а, информационни хаамаш язбан а, конспекташ х1итто а. Керлачу технологишца бан безаш болу болх х1инца а кхачо йолуш бац, цунах лаьцна дуккха а дийца дезар ду, 1ама дезар ду, шена хуург къоначу хьехархочуьнга д1адала дезар ду. Ненан мотт хьоьхучу муьлххачу хьехархочун болх т1ехьажийна бу т1екхуьу къона т1аьхье дайн ламасташца, къоман г1иллакх-оьздангаллица, иман долуш хилийтарна.
Х1инцлерачу ненан меттан урокашкахь хьехархочун коьрта ши декхар ду аьлла хета суна: ненан матте дешархойн безам кхоллар; биллина ненан мотт цаьрга бийцитар. Дешаран декъехь ненан маттахь хьехар деккъа кхетар сов хилийтарна эшна 1аш дац. Цуьнан марзонца, и безаш кхиина волу дешархо, дешна ваьллачул т1аьхьа и бийца хууш а, лууш а хила веза. И бийца хууш а, лууш а хилча бен цо и буьйцур бац. Бийцича бен и кхуьур бац, бехар а бац, т1ахьене д1акховдо ненан мотт хир бац.
Вайн нохчийн мотт, яхь, г1иллакх, оьздангалла юха денъярехь, вайн къам ч1аг1дарехь къахьоьгуш волчу Нохчийн Республикин куьйгалхочунна Кадыров Рамзанна а, нохчийн меттан сий-пусар деш, и мотт безаш, шен ницкъ ца кхоош иза берашна 1амош волчу массо а хьехархочунна, даггара баркалла ала лаьа. Ненан мотт кхио а, цуьнан сий-пусар дан а, дайх дисина оьзда г1иллакхаш лардан а Дала хьекъал а, хьуьнар а, могашалла а лойла вайна.
Источник:: журнал “Нана”
“Доьзал” дешан маь1 на дан г1 оьртича, гучудолу иза “доь” бохучу орамах хилар. “Доь шен маь1 ница “х1 у” дашна гергахь ду. Нохчийн маттахь иза дисна х1 окху тайпанчу аларшкахь: “доь доцуш вайна”, “доьза вайна”. И бохург цхьа а лар а йоцуш, т1 аьхьадисина цхьа цуьрриг х1 ума а доцуш стаг вар ду. Доьзал – и доь (х1 у) хилар, доь долор ду.
Доьзал – иза боьрший, стей ши адам дино а, шен къоман 1 адато а ма бохху, цхьаьна даха а, шайн т1 аьхье йоло а вовшахкхетар ду. Нохчийн 1 адатехь доьзал да-нана, бераш хилла ца 1 а. Доьзал – иза да, нана, бераш, церан деда, денана, дейижарий, девежарий, цаьрца цхьаьна тховк1 елахь, я кертахь 1 аш болу чоьхьара кхин гергара нах а бу. Доьзалал шуьйра кхетам бу “цхьана ц1 ийнан нах бохург. Цо чулоцу цхьана дех схьабевлла шича-маьхчаллехь болу гергара нах.
Доьзал, массо а декъашхо меттахь волуш, буьззина а, я буьззина боцуш а (т1 ера да, я нана д1 аяьлла; я ший а д1 адаьлла гергарчу стага дола деш) хила тарло. Бакъду, доьзал алар нийса хир ду, нагахь цхьаьна дехачу адамийн, ц1 ийца гергарло хилла ца 1 аш, оьздангаллин мехаллех болу кхетамаш цхьатера а, вовшашна юккъехь сий-ларам а хилахь.
Доьзал кхоллар а, иза кхетош-кхиор а стагана дахарехь т1 ех1 уьттучу зерех уггаре коьртачарах цхьаъ ду, х1 унда аьлча, Дала боху Шен Сийлахьчу Къуръанчохь, Ша адаме хаттам бийр болуш кхо х1 ума ду: адамах шех а (цо лелийнчух, дийдинчух …) , цуьнан доьзалх а, цуьнан даьхнех а. Цундела шен доьзал дас, я нанас охьатасар, я к1 езиг х1 ума бахьанехь вовшах а къаьстина, шайн берийн дахар дакъаздаккхар доккха къа ду.
Доьзал – иза шина аг1 ор долу жоьпалла ду: денненан берашна хьалха, берийн дений-нанний хьалха. Lен-ненан жоьпалла хьалххехь д1 адолало, бер дуьненчу даларца. Оцу дийнахь дуьйyа д1 адоло дезаш ду иза кхетош-кхиор. Бераца доьзна цхьа а х1 ума а дац к1 езиг. Цундела бен а доцуш хьежа мегар дад оцу г1 уллакхе.
Бер дуьненчу даьлча, цунна ц1 е тиллар т1 едужу дена, нагахь дийна велахь дедена а. Ц1 е тилларх лаьцна цхьа стихотворени ю Дикаев Мохьмадан. Цу т1 ехь винчу к1 антана ц1 ераш къестош ден доттаг1 ий бохкуш, цхьана воккхачу стага олу:
Гость
Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? Дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ адаман мотт бу. Адам кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. Ма-дарра аьлча, адамах адам дийриг а адаман мотт бу.Дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла Далла. Шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, литература, искусство. Ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман Мотт. Буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а адамийн таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. Мотт- иза къоман са, адамаллин куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. Халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». Сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.Вай нохчий ду. Веза-Воккхачу Далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна Нохчийн мотт! Со йинчу, х1ара дерриг а Дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан Ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме?! Нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. Ненан матто вай 1амадо Даймохк беза. Цо 1амадо вайна дуьненан а, адаман а хазалла йовза.Дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. Муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. Иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. Наггахь хеза вайна: «Иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. Ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. Иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. Цу докъазаллах Дала лардойла вай!
комментариев 1 :
омг откуда
Арсанукаев Шайхи вина 1930 шеран 15 августехь Дишни-Веданахь хьуьнан белхахочун Iабдулмуслиман доьзалехь. Исбаьхчу Iаламехь дIадахна поэтан бералла. Схьахетарехь, хIетахь кIентан даг чу йижина Iаламан аьхналла хир ю цуьнан кхоллараллехь исбаьхьчу поэтически сурташкахь вайна гуш ерг.
Да Iабдулмуслим а, нана Цуца а кIантий дешийта лууш хилла. Дика доьшуш юьртара школа чекхъяьккхина Шайхис. 1944 шарахь нохчийн халкъ махках даьккхича, Казахстанан Семипалатински областерчу Новопокровски районе кхаьчна АрсанукаевгIеран доьзал. Кхузахь юккъера школа чекхъяьккхина хинволчу поэта. Цул тIаьхьа 1949 шарахь Семипалатински финансийн техникуме деша воьду Арсанукаев Шайхи. Иза 1952 шарахь чекх а яьккхина, даймахка Нохчийчу цIаверззалц Казахстанехь финансийн органашкахь болх бина. ШайхигIеран доьзал шайн юьрта Дишни-Ведана цIа баьхкина 1958 шарахь. Арсанукаев Шайхи Веданан районан финансови отделан куьйгалхо вохуьйту. Амма школехь волуш дуьйна стихаш язъеш волу Шайхи шен дахар финансийн органашца доьзна Iа лууш вацара. Цо заочно доьшуш чекхйоккху Нохч-ГIалгIайн педагогически институтан нохчийн моттий, литературий, оьрсийн моттий, литературий хьоьхуш йолу филологин факультетан отделени. 1965 шарахь Веданан районан «Колхозан дахар» цIе йолчу газетан редакторан заместитель хIоттаво Арсанукаев Шайхи. Оцу даржехь шина шарахь болх бинчул тIаьхьа иза Соьлжа-ГIаларчу Нохч-ГIалгIайн книжни издательствон редакторан балха схьавалийна. Издательствехь кхиамца болх беш волу Арсанукаев Шайхи 1973 шарахь Нохч-ГIалгIайн яздархойн Союзо арахоьцучу «Орга» альманахан коьрта редактор хIоттийна. Цул тIаьхьа, 1986 шарахь Нохч-ГIалгIайн Республикин яздархойн Союзан правленин председатель хаьржина. Цхьайтта шарахь бина цо и хала а, жоьпаллин а болх. Шен дахаран тIаьххьарчу шерашкахь Нохчийн пачхьалкхан университетан нохчийн литературин, фольклоран кафедрехь доцент лаьттина.
Арсанукаев Шайхи кхелхина 2012 шеран 13 мартехь Соьжа-ГIалахь.
«Нохчийн къам дийна хиларан мокхаза ч1аг1о ю нохчийн мотт».
(Кадыров Ахьмад-Хьаьжа,
Нохчийн Республикин хьалхара Президент)
Бисмиллах1иррохьманиррохьим.
25-г1а апрель(нохчийн дуьххьарлера газета «Серло» арадаьлла де) нохчийн меттан Де ду аьлла д1акхайкхина ду вайн куьйгалхочо КАДЫРОВ Р.А. шен указаца.
Нохчийн Республикин Президентан
УКАЗ
Соьлжа-ГIала № 207
Нохчийн мотт Iалашбаран, кхидIа шарбаран, кхиоран, нохчийн культура кхиорехь, къоман башхалла ларъярехь цо лело маьIна лакхадаккхаран Iалашонца:
«Нохчийн Республикехь меттанийн хьокъехь» долчу Нохчийн Республикин за¬конна куьг яздина апрелан 25-гIа де Нохчийн меттан Де д1акхайкхо.
«Нохчийн меттан Де дIакхайкхоран хьокъехь» долу 2005-чу шеран 15-чу апрелехьлера № 90 йолу Нохчийн Республикин Президентан указ дIадаккха.
XIapa указ бакъонан ницкъ болуш ду зорбатоьхначу дийнахь дуьйна.
Нохчийн Республикин Президент Р.А. КАДЫРОВ.
Дала деллачу не1матех уггаре коьртаниг адамийн мотт бу. Мотт къоман са а, цуьнан деган куьзга а ду. Маттехула бен хила йиш яц халкъан дика а ,вон а, халкъан тезет а, синкъерам а ,халкъан г1иллакхаш маттехула бен лела йиш яц. Нохчийн меттан Де билгал даьккхина а ца 1аш, нохчийн зудчун –ненан Де а билгалдаьккхина вайн куьйгалхочо, кхечу дезачу денойн мог1аре а х1оттош. Шен къам , шен мотт, наной а деза лараран билгало ю иза.
Сулейманов А. яздина: «Кхо х1ума ду дуьненчохь даима цхьаьна хила дезаш: Даймохккий, ненан моттий, халкъий. Казахстанехьчул чомехь даа, хазаниг духа ца даьхкина тхо тхешан махка, ц1а ,карахь-куьйгахь а доццушехь .Тхо ц1а оьху : Даймохкий, ненан моттий, тхешан къаммий цхьаьний бен мегаш ца хиларна .Къам шен амалх , г1иллакхех, эхь-бехках, 1адатех ца долуьйту ч1аг1о ю мотт.» Цунах херделла адам , лакхахь хьахийначу сийлаллех хер ца луш ца дуьсу.
Обновлено: 10.03.2023
Чеченский роман, историческая правда, национальная культура, устно-поэтическое наследие
The basic tendencies of development of the Chechen prose 80-90-х of years ХХ of century
In on the article are investigated the basic tendencies of the art analysis of products Shaihi Arsanukaeva, Musi Ahmadova and Magomeda Sulaeva of development of the Chechen prose 80-90-х of years, from which it is possible to conclude, that in this period the Chechen writers deeply comprehended and developed on a material of modernity (present) a theme of the historical truth, recreating and carefully keeping national culture, traditions, customs and rituals, reflected in national songs, legends and folklore.
Key words: chechen prose, historical truth, national culture, oral-poetic heritage.
Зарган очень ждала Ризвана и переживала за него, но сын председателя колхоза Дурды, Мовсар, которому Зарган отказала в женитьбе, насильно умыкнув девушку, продержал её одну в холодном доме две ночи, и она заболела, но нашла в себе силы, чтобы сбежать. В этом случае, по чеченскому обычаю, девушка считается опозоренной, потому что провела два дня в доме у постороннего мужчины. В это время раненый Ризван был в госпитале на излечении в Астрахани. Девушка написала ему письмо и всё рассказала. Встреча героев убеждает в глубине и искренности их чувств.
Г1аьттира Доватор, Плиев Встали Доватор, Плиев,
Тарраш т1ехь лепадеш ткъес, Сабли сверкают молнией,
Б1аьхой Панфиловн, Встали солдаты Панфилова,
Политрук Клычков Василий Политрук Клычков Василий
Г1аьттира: юхадовла Встал: некуда отступать,
Меттиг бац, йоккха Росси мел Хоть и велика Россия,
В чеченских героико-исторических песнях илли воспевались героизм, мужество, преданность родной земле — все это мы находим в романе Ш. Арсанукаева, поэтому вполне оправданным является использование патетики и некоторой пафосности при создании картин героических будней Великой Отечественной войны.
Третий мотив героико-исторических песен, реализуемый в романе Ш. Арсанукаева, -мотив братства, преданности, взаимовыручки. Герои илли всегда приходят на помощь, защищают друг друга, жертвуют собой ради других. Ризван воюет вместе с Виктором и Володей, с которыми учился и жил в общежитии. Писатель так об этом говорит в романе: Делахь а, кхолламна шен и Но нет, не сетует он
Вац леткъаш — муьлххачу вонехь На судьбу свою — в любой беде Володий, Викторий — ший а Володя и Виктор —
Цуьнца ву. Всегда с ним.
Однако не суждено им было дойти до победы всем вместе: Виктор погибает, заслонив собой Ризвана, под Сталинградом не станет Володи. Идея братства, единства, интернационализма является основополагающей в решении основных вопросов современности в романе.
Можно сказать, что мотив любви в романе Ш. Арсанукаева лишь пунктирно намечен автором, как в чеченском фольклоре. Писатель так определяет любовные линии, не разворачивая их сюжетно: Эльдар и Яха, Мовсар и Зарган, Ризван и Клара, Ризван и Зарган.
Рассказанный фольклорный сюжет придаёт всему произведению глубокий философский смысл, передаёт национальный колорит, позволяет автору глубже раскрыть характеры героев, соотнести их действия и поступки с высокими идеями.
Можно заключить, что в конце 80-90-х годов ХХ века чеченские писатели глубоко осмысливали и разрабатывали на материале современности тему исторической правды, воссоздавая и бережно сохраняя национальную культуру, традиции, обычаи и обряды, отраженные в народных песнях, преданиях, легендах, составляющих важнейшую и неотъемлемую часть идейно-художественного пространства произведений и определяющих их национальную специфику.
1. Арсанукаев Ш.А. Кхолламан сизаш. Грозный, 1987. 391 с.
2. Исмаилова М.В. Проблемы традиций и жанровые разновидности в чеченском романе 80-90-х годов: дис. . канд. филол. наук. Майкоп, 2007.
3. Туркаев Х.В. Исторические судьбы литератур чеченцев и ингушей. Грозный: Чечено-Ингушское кн. изд-во, 1978. 348 с.
4. Чеснов Я.В. Генетические представления в менталитете чеченцев (на материале полевых этнографических материалов, собранных в Чечне и Грузии 1980-1990 годов) // Культура Чечни. История и современные проблемы. М., 2002. С. 154-163.
5. Илли. Героико-эпические песни чеченцев и ингушей. Грозный, 1979. 238 с.
1. Arsanukaev Sh. KxonnaMaH CH3am =Kollaman sizash. Grozny, 1987. 391 with.
2. Ismailova M.V. Problems of traditions and genre versions in the Chechen novel 80-90-O of years. Sciences. Maicop, 2007.
3. Turkaev H. Of historical destiny of the literatures chechenia and ingushea. Grozny, 1978. 348 with.
4. Chesnov B.V. Genetic representations in mentality chechen (on a material of field ethnographic materials assembled in Chechen and Georgia 1980 — of 1990) // Culture Chechen. A history and modern problems. I., 2002. 381 with.
5. Illy. Heroism-epos songs of chechens and ingush’s. Grozny, 1979. With 238.
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
Нохчийн литература 11 класс
Тема: Арсанукаев Шайхин кхоллараллех лаьцна сочинени язъяйтар.
1алашо: 1)Арсанукаев Шайхин кхоллараллин мах хадо 1амор.
2)Шаьш ешначу а, 1амийначу а поэтически произведенийн анализ еш, шайн
ойланаш йозанца гайта 1амор.
Урок д1аяхьар:
1.Урокан болх д1ах1оттор.
2.Сочиненина кечам бар:
1) Арсанукаев Шайхин произведенеш карлаяхар.
2) Поэтан коьртачу теманашна т1е тидам бахийтар.
3.Сочиненина теманаш билгалъяхар:
1)Арсанукаев Шайхин 1аламан лирика.
3)Арсанукаев Шайхин кхоллараллехь Даймехкан а, къинхетаман а тема.
4.Сочиненина хила тарлуш йолу план х1оттор:
1.Арсанукаев Шайхин кхоллараллин некъ.
2. Арсанукаевн кхоллараллехь Даймехкан, къинхетаман тема.
3.Суна хазахеттачу произведенин анализ.
4.Произведенин маь1на а, мехалла а.
5. Дешархошка сочиненеш д1аязъяйтар.
6. Урокан жам1 дар.
7.Ц1ахь бан болх: 1амийнарг карладаккха.
1.Муьлхачу жанрехь болх бо Арсанукаев Шайхис?
А)прозехь б)поэзехь в)драматургехь г)хореографехь
2.Муьлхачу шарахь араяьлла Шайхин дуьххьарлера стихотворени?
А)1955 б)1957 в)1959 г)1961
3.Арсанукаев Шайхис ца язйина стихотворени билгалъяккха:
6.Сочинени-миниатюра язъе Арсанукаев Шайхин цхьана стихотворенех лаьцна (дешархоша шаьш къастайо стих-ни).
Нохчийн литература 11 класс.
Тема: Окуев Шимин кхолларалла.
1алашо: 1)Окуев Шимин кхоллараллин некъ бовзийтар;
2)Окуевн произведенешкахь забаре дерг, дахаран к1оргенех лаьцна а
дуьйцург довзийтар.
Урок д1аяхьар:
1.Урокан болх д1ах1оттор.
2.Хьалха 1амийнарг карладаккхар:
1)Хаттаршна жоьпаш далийтар:
— Муьлхачу яздархойн произведенеш йийцаре йина вай хьалхарчу эхашарахь?
— Билгалъяккха шайна хазахеттарг.
— Х1ун бахьана ду шуна и хазахетаран?
— Школьни программина юкъахь воцуш цхьа а поэт а, яздархо а вевзий шуна?
— Муьлхачу авторан произведенеш еша луур дара шуна?
2)Х1ара мог1анаш муьлхачу произведенина юкъара ду?
1.«Эх1, маржа-я1, Латта,
Х1ун хили техьа?
Со орцах вер ву-кх,
3. «Тоьпан дашший, говза дошший
Дайша нийса лерина.
Шаьлтане цахададелларг,
4.«Лермонтовс, Толстойс а ладег1на цуьнга,
3.Керла тема йовзийтар:
1) Хьехархочун дош: Окуев Шимин кхоллараллин некъ бовзийтар.
2)Хаттаршна жоьпащ далийтар:
— Муьлхачу шарахь, муьлхачу меттехь вина Окуев Шима?
— Муьлхачу жанрашкахь болх бина цо?
— Х1ун теманаш билгаляха мегар дара цуьнан кхоллараллин?
— Х1ун ц1е яра Окуевн дуьххьарлерачу романан?
— Цуьнан трилогин х1н ц1ераш яра?
4) Романан дакъош дешар, словарни болх д1а а хьош.
4. Т1еч1аг1дар.
5.Урокан жам1 дар.
6.Ц1ахь бан болх: яздархочун кхоллараллин некъах лаьцна 1амо.
Нохчийн литература 11 класс.
1алашо: 1)Окуев Шимин кхоллараллех болу хаамаш к1аргбар;
2) Ц1е яьккхинчу романан чулацам бовзуьйтуш, яздархочун хат1
довзийтар, ешначун анализ яйтар.
Урок д1аяхьар:
1.Урокан болх д1ах1оттор.
2.1амийнарг карладаккхар:
1)Окуев Шимин кхоллараллех лаьцна дешархошка дийцийтар.
2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:
— Муьлхачу жанрашкахь болх бина Окуев Шимас?
— Ц1ераш яха шайна евзачу произведенийн.
— Х1ун забаре дийцарш ду Шимас гулдина д1аяздинарш?
-Х1ун 1алашо йолуш гулдина хилла уьш?
— Трилоги бохучу дешан х1ун маь1на ду?
3. Х1ара турпалхой муьлхачу произведенешна юкъара бу?
2) Аьрзу, Маккхал.
4) Сийлаха, Ибрах1им.
4.Керла тема йовзийтар:
1) Хьехархочо терминийн маь1на довзийтар, уьш д1аяздайтар:
Сюжет – исбаьхьаллин произведенин чулацам бовзуьйтуш йолу коьрта форма.
Кульминаци – произведенехь дахаран бакъдолчуьнца конфликт къастор.
Завязка – турпалхойн хинйолу юкъаметтиг йолалун хан.
Дерзор – произведенехь х1оттийна йолу дахаран конфликт чекхйолуш хилла жам1.
2) Словарни болх д1а а хьош, романан дакъош дешар.
3)Хаттаршна жоьпаш далийтар:
— Хьенан доьзал бу романан турпалхой?
— Мелимата муха латтабо доьзална юкъахь барт?
— Несарша лерам муха бо марненан?
— Х1ун конфликт ю автаро романехь гойтург?
— Хьоладайшна дуьхьало ца йинехь д1адерза тарлорий латта къовсуш даьлла дов?
5.Т1еч1аг1дар.
-Ц1ераш яха Мелиматан к1ентийн.
— Х1ун г1иллакхаш ду доьзалехь?
— Ткъолг1а б1ешо долалучу хенахь х1ун хьал х1оьттина г1ийлачу нахехь?
6.Урокан жам1 дар.
7.Ц1ахь бан болх: романан чулацам хаа, турпалхойн васташ х1итто.
Нохчийн литература 11 класс.
Тема: Романан турпалхой 1аба, 1умар, Мелимат, 1абдулла, Николай. Церан
г1иллакх-амалш гайтаран башхаллаш.
1алашо: 1)Романан турпалхойн амалш йовзуьйтуш, церан васташ х1итто
2)Шаьш ешначун анализ ян 1амор.
Урок д1аяхьар:
1.Урокан болх д1ах1оттор.
2.Хьалха урокехь 1амийнарг карладаккхар:
2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:
— Х1ун ала мегар ду Мелиматан доьзалх лаьцна?
— Муха хета шуна Мелиматан к1енташа 1едалан нахана еш йолу дуьхьало?
— Х1ун ала мегар дара 1абин амалх лаьцна?
— Романан турпалхойн г1иллакхаш муха гайтина автора?
3)Хьалха урокехь 1амийна йолу терминаш схьайийцийтар: сюжет, кульминации, завязка, дерзор.
3.Дуьхь-дуьхьал д1анисде дог1ург:
4.Керла тема йовзийтар.
2)Коьртачу турпалхойн: 1абин, 1умаран, 1абдуллин, Николайн, Мелиматан
г1иллакх-амалш гайтаран башхаллашна т1е тидам бохуьйтуш, цара деш долу г1уллакхаш дийцар.
3)Хаттаршна жоьпаш далийтар:
— Хьенан дахарца дуста мегар дара 1абин дахар?
— Муха бо 1абас бекхам шен доьзална зен динчарна?
— Мелиматан хьекъалх тилар х1унда хилира техьа?
— Мелимат доьналла долуш хиларан х1ун масалш дало мегар дара?
4) 1абин, Николайн васташ х1оттор
5) Керла терминаш йовзийтар
Композицис чулоцу произведенин васташ а, уьш кхуллуш долу исбаьхьаллин басарш а.
Эпитет – исбаьхьаллин маттахь х1уманах къаьсттина хаза кхетам луш долу дешнаш.
5.Т1еч1аг1дар.
6.Урокан жам1 дар.
7.Ц1ахь бан болх: романан чулацам хаа, коьртач утурпалхойн васташ х1итто.
Нохчийн литература 11 класс
Тема: Рашидов Шах1идан поэтически кхолларалла. Лирически турпалхочун
ойланаш, синхаамаш. Цуьнан халкъах махках доглазар. «Баланах дуьзна
1алашо: Ц1е яьккхинчу поэтан стиашязъяран хат1 довзуьйтуш, цуьнан
кхоллараллех болу хаамаш к1аргбар.
Лирчески турпалхочун амалш муха гайтина а, авторан халкъах мел дог
лозу а гайтар, цуьнан стихаш масала а эцна.
Урок д1аяхьар.
1.Урокан болх д1ах1оттор.
2.1амийнарг карладаккхар.
3.Керла тема йовзийтар:
1)Поэтан биографех болу хаамаш бовзийтар (дешархоша йина доклад).
2)Хьехархочо доклад шегара т1етухучуьнца кхочушъяр: 60-чу шерашкахь вайн махкахь шуьйра йовза йолаелла поэтан Рашидов Шах1идан ц1е. Иза вина 15-чу ноябрехь 1940-чу шарахь Энгель-юртахь. Сталинан къиза политика бахьанехь, бералла генарчу Г1ирг1азойн махкахь д1аяхна цуьнан. Нохчийн халкъ ц1а дирзинчул т1аьхьа дуьйна вехаш а, 1аш ву иза ша винчу юьртахь. Школехь дешначул т1аьхьа чекхъяьккхина цо Нохч-Г1алг1айн хьехархойн институт. Х1етахь дуьйна болх бина Къона т1аьхье кхетош-кхиош хьехархочун, школан директоран даржехь.
1.Со муха хьожур ву хьоь велавелла, 2. Со муха г1оттур ву сакъераделла,
Баланах хилча дог дуьзна? Ца соцуш боьлхуш гуш наной?
Схьагуш бу кегийраш харцонехь белла, Суьйренца ц1а веъча аренца лелла,
Нохчийчоь тезетех юьзна. Биц ца ло тишбелла къаной.
3.Со муха вуьжур ву парг1ата ваьлла,
Г1овг1анехь дуьйлучу герзийн?
Йо1 йигна г1аьттича ненан мохь баьлла,
Ж1аьло а лехча шен к1езий.
4.Ас х1ун де? Мила ву тешна т1етовжа?
Мила ву г1о лаца вайна?
Адам а кхеташ дац, дисна дог 1овжа,
Массо ву баланаш лайна.
5Цхьаццанна бахам бен х1уммаъ ца оьшу,
Вукхунна нуьцкъала герз а.
Нохчочун сий цара когаш к1ел хьоьшу,
Ца оьшу пондаран мерз а.
4)Словарни болх д1абахьар: къаной, мерз.
4.Т1еч1аг1дар.
5.Урокан жам1 дар.
6.Ц1ахь бан болх: стих-ни дагахь 1амо, Рашидовн биографи хаа.
Нохчийн литература.
Тема: Хамидов 1абдул-Хьамидан кхолларалла. (Хьехархочо хаьржинчу произ-
веденина т1ехь болх бар.)
1алашо: 1)Ц1е яькххинчу яздархочун произведенех болу хаамаш к1аргбар.
2)Цуьнан произведенин ша-тайпана хат1 билгалдаккхар.
3)Дахаран новкъахь диканиг, вониг къасто 1амор.
Г1ирс: яздархочун портрет, цуьнан произведенийн гулам.
Урок д1аяхьар:
1.Урокан болх д1ах1оттор.
2.Карладаккхар:
1)Хамидов 1абдул-Хьамидан кхоллараллех лаьцна шайна хуург дийцийтар дешархошка.
2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:
— Х1ун ду Хамидовн произведенеш кхечу яздархойн произведенех къастош дерг?
— Муьлха произведенеш ешна аш Хамидовн?
— Шуна хазахеттарг муьлха ю?
— Х1унда хийтира шуна и хаза?
3)Шаьш ешначу произведенийн боцца чулацам схьабийцийтар.
3.Нийсаниг къастор:
а)А.Шарипов б)Х.Нурадилов в)Абубешар г)Ахьмад
а)Сутарби б)Недалг в)Зулай г)Хьамид
а)ненан мотт хаа безар б)Даймохк беза безар
в)г1иллакх лело хаар г)тешаме хилар
4.Керла тема йовзийтар:
3)Хаттаршна жоьпаш далийтар:
— Тидам биний аш авторо шен турпалхочунна тиллинчу ц1еран?
— Х1унда тиллина и ц1е иштта?
— Муха кхаьчнера Мохсолта кху пьеси т1ехь юьйцучу метте?
— Х1ун бекхам хуьлу харц новкъа ваьллачунна?
5.Т1еч1аг1дар.
6.Урокан жам1 дар.
7. Ц1ахь бан болх: Хамидовн шаьш къастийна произведенеш еша.
Нохчийн литература 11 класс
Тема: Ахмадов Мусан кхоллараллина т1ехь язъечу сочиненина кечам бар,
язъяйтар.
1алашо: 1)Ахмадов Мусан кхоллараллех болу хаамаш таллар.
2)Дозуш долу къамел кхиор.
3)Шаьш ешначу произведенех лаьцна кхоллаелла ойланаш йозанехь
гайта 1амор.
Урок д1аяхьар:
1.Урокан болх д1ах1оттор.
2.Сочиненина кечам бар:
1)Хаттаршна жоьпаш далийтар:
— Муьлхачу жанрашкахь болх беш вара Ахмадов Муса?
— Ц1ераш яха шайна евзачу произведенийн.
— Муха гайтина шен произведенийн турпалхой Мусас, х1ун нах бу уьш?
— Муьлхачу яздархоша г1о дина лору шена Мусас?
— Сатирически произведенеш муьлхарниш лара мегар яря цо язйинчарех?
2) Сочиненина теманаш билгалъяхар:
1. Ахмадов Мусан кхоллараллин коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.
2.Оьздангаллех ца бухуш, муьлххачу а халонех чекхбуьйлу турпалхой.
3. Ахмадов Мусан сатирически произведенеш.
3) Сочиненина хила тарлун план х1оттор:
1. Ахмадовн кхоллараллех лаьцна хаамаш.
2.Шаьш билгаляьккхинчу произведенин анализ.
3.Цу произведенин турпалхойн г1иллакхаш, церан леларш.
4.Произведенин мах хадор.
3. Тетрадашна т1ехь болх байтар.
4. Сочиненеш схьалахьор.
5.Ц1ахь бан болх: Эдилов Хасмохьмадан шаьш къастийна стихотворени я дийцар кечдар.
Нохчийн 11 класс литература 05.12.12 шо
Тема:Арсанукаев Ш. Дуьненан,1аламан,ненан меттан беркат.
1алашо:1 )Ц1е яьккхинчу яздархочун произведенех болу хаамаш к1аргбар.
2)Цуьнан произведенийн шатайпана хат1 билгалдаккхар.
Урок д1аяхьар :
1.Урокан болх д1ах1оттор.
2.Карладаккхар :
1)Арсанукаев Шайхин кхоллараллех шайна хуург дийцийтар дешархошка.
2)Хаттаршна жоьпаш далийтар:
-Х1ун ду Арсанукаевн произведенеш кхечу яздархойн произведенех къастош дерг?
-Муьлха произведенеш ешна аш цуьнан?
-Шуна хазахеттарг муьлха ю?
_Х1унда хийтира шуна и хаза?
3.Нийсаниг къастор :
а)Борзаб1аьрг б)Абубешар в)Аьрзу г) Эсира
а)Даймохк безар в)г1иллакх лело хаар
б)тешаме хилар г)ненан мотт хаа безар
3.Муьлхачу жанрехь болх бина Арсанукаевс?
А)прозехь б)поэзехь в)драматургехь г)хореографехь
7.Урокан жам1 дар:
-Стихотворенеш ешча х1ун дог-ойла кхоллало шун?
-Дуьненца а,шена гонахарчу дахарца поэтан йолу юкъаметтигаш гой вайна цуьнан лирикехь?
8.Ц1/болх:Арсанукаев Шайхин шаьш къастийна стихотворени 1амор.
11 класс Нохчийн литература 12.12.12 шо
1алашо: 1)Даймехкан т1амехь б1аьхоша турпаллица Даймохк мостаг1чух 1алашбар романехь гайтар.
2)Ешначун анализ ян 1амор.
Урок д1аяхьар:
1.Урокан болх д1ах1оттор .
2.Хьалха 1амийнарг карладаккхар :
Муьлхачу жанрийн кепехь язйина цо иза?(Стихашца язйина роман.Иза нохчийн литературехь хилла кхиам бу,х1унда аьлча цо и роман язъяллалц нохчийн литературехь оцу кепехь роман яцара.)
(Нохчийн литературехь цхьанна а яздархочо кхоьллина дацара 30-г1а шераш чекхдовлуш кхиъначу нохчийн кегийчу нехан васташ.И кегий нах шен халкъана тешаме а,хьекъале а ,сий деш шайн синош кхоор доцуш кхиънера.Царех бу романан коьрта турпалхой Ризван а,Зарган а .
-Х1ун коьрта теманаш ю романан?(Сийлахь-боккхачу Даймехкан т1еман а ,доттаг1аллин а,безаман а.Ризван бакъволу нохчийн оьзда жима стаг ву,цуьнан ц1ийца ду доттаг1аллин хама бан хаар.Иза школехь доьшуш волчу хенаххь тасаделира цуьнан Эльдарца доттаг1алла.Къаьсттина к1орггера чулацам болуш а ,шуьйра а диллина Арсанукаев Шайхис Ризванан а,цуьнан оьрсийн шина доттаг1чун васташ.Уьш ,т1ом болабелча,д1аязбелира ополченин декъашхой хила.Уьш майра лета мостаг1чух.Цхьана т1амехь воь цу шиннан доттаг1 Виктор.Цуьнан ч1ир оьцуш,дарвелла лета ши доттаг1.
3.Романан дакъош доьшуш,коьртачу турпалхойн васташ хиттор:
4.Урокан жам1 дар :
-Фашистки Германица хиллачу т1амах лаьцнадуьйцуш,Арсанукаевс йо к1орггера философех йолу ойланаш:хьан,х1унда,х1ун бахьана долуш буьйлало т1емаш,х1ун лоьху т1ом бечу наха,х1унда х1аллакбо цара вовшийн,хьалха цкъа а гина а боццушехь?
Реферат по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы
Курсовая по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы
ВКР/Диплом по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы
Диссертация по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы
Заработать на знаниях по теме Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы
Помогите сайту стать лучше, ответьте на несколько вопросов про книгу:
Кхолламан сизаш : стихашкахь роман = Линии судьбы
- Объявление о покупке
- Книги этих же авторов
- Наличие в библиотеках
- Рецензии и отзывы
- Похожие книги
- Наличие в магазинах
- Информация от пользователей
- Книга находится в категориях
санитарный день: последний рабочий день месяца
Вт: 12:00-21:00
Ср: 12:00-21:00
Чт: 12:00-21:00
Пт: 12:00-21:00
Сб: 12:00-21:00
Вс: 12:00-20:00
санитарный день: вторая ср месяца
Вт: 12:00-22:00
Ср: 12:00-22:00
Чт: 12:00-22:00
Пт: 12:00-22:00
Сб: 12:00-22:00
Вс: 12:00-20:00
—> —> Московская область, Раменский район, Раменское, Центральный м-н
Советская, 19
Расположение на карте
санитарный день: последний день месяца
Пн: 10:00-20:00
Вт: 10:00-20:00
Ср: 10:00-20:00
Чт: 10:00-20:00
Пт: 10:00-20:00
Вс: 10:00-18:00
санитарный день: последний чт месяца
Вт: 10:30-13:30 14:30-18:30
Ср: 11:00-13:30 14:30-18:30
Чт: 11:00-13:30 14:30-18:30
Пт: 11:00-13:30 14:30-18:30
Сб: 10:30-13:30 14:30-18:30
—> —> Свердловская область, Первоуральск городской округ, с. Битимка
Заречная, 8
Расположение на карте
санитарный день: последний рабочий день месяца
Вт: 11:00-18:00
Ср: 11:00-18:00
Чт: 11:00-18:00
Пт: 11:00-18:00
Сб: 11:00-18:00
—> —> Тюменская область, Ялуторовск городской округ, Ялуторовск
Революции, 181
Расположение на карте
Пн: 10:00-14:00 15:00-19:00
Вт: 10:00-14:00 15:00-19:00
Ср: 10:00-14:00 15:00-19:00
Чт: 10:00-14:00 15:00-19:00
Сб: 10:00-14:00 15:00-18:00
Вс: 10:00-14:00 15:00-18:00
—> —> Саратовская область, Саратов городской округ, Саратов, Кировский район, Мирный посёлок
Танкистов, 209
Расположение на карте
технический день: последняя пт месяца; июнь-август: вт-сб 10:00-20:00; вс выходной
Вт: 11:00-19:00
Ср: 11:00-19:00
Чт: 11:00-19:00
Пт: 11:00-19:00
Сб: 11:00-19:00
Вс: 11:00-19:00
—> —> Курская область, Курск городской округ, Курск, Сеймский округ, Микрорайон Волокно
Менделеева, 36
Расположение на карте
санитарный день: последний день месяца
Пн: 10:00-18:00
Вт: 10:00-18:00
Ср: 10:00-18:00
Чт: 10:00-18:00
Пт: 10:00-18:00
Вс: 10:00-17:00
—> —> Забайкальский край, Чита городской округ, Чита, Центральный район
Балябина, 14
Расположение на карте
санитарный день: последняя пт месяца; июнь-август: пн-пт 9:00-17:00
Пн: 09:00-19:00
Вт: 09:00-19:00
Ср: 09:00-19:00
Чт: 09:00-19:00
Пт: 09:00-19:00
Сб: 10:00-15:00
—> —> Калининградская область, Калининград городской округ, Калининград, Центральный район, Чкаловск
Беланова, 31-37
Расположение на карте
санитарный день: последний день месяца
Пн: 11:00-20:00
Вт: 11:00-20:00
Ср: 11:00-20:00
Чт: 11:00-20:00
Пт: 11:00-20:00
Вс: 11:00-19:00
санитарный день: последний рабочий день месяца
Вт: 12:00-21:00
Ср: 12:00-21:00
Чт: 12:00-21:00
Пт: 12:00-21:00
Сб: 12:00-21:00
Вс: 12:00-20:00
санитарный день: вторая ср месяца
Вт: 12:00-22:00
Ср: 12:00-22:00
Чт: 12:00-22:00
Пт: 12:00-22:00
Сб: 12:00-22:00
Вс: 12:00-20:00
—> —> Московская область, Раменский район, Раменское, Центральный м-н
Советская, 19
Расположение на карте
санитарный день: последний день месяца
Пн: 10:00-20:00
Вт: 10:00-20:00
Ср: 10:00-20:00
Чт: 10:00-20:00
Пт: 10:00-20:00
Вс: 10:00-18:00
санитарный день: последний чт месяца
Вт: 10:30-13:30 14:30-18:30
Ср: 11:00-13:30 14:30-18:30
Чт: 11:00-13:30 14:30-18:30
Пт: 11:00-13:30 14:30-18:30
Сб: 10:30-13:30 14:30-18:30
—> —> Свердловская область, Первоуральск городской округ, с. Битимка
Заречная, 8
Расположение на карте
санитарный день: последний рабочий день месяца
Вт: 11:00-18:00
Ср: 11:00-18:00
Чт: 11:00-18:00
Пт: 11:00-18:00
Сб: 11:00-18:00
—> —> Тюменская область, Ялуторовск городской округ, Ялуторовск
Революции, 181
Расположение на карте
Пн: 10:00-14:00 15:00-19:00
Вт: 10:00-14:00 15:00-19:00
Ср: 10:00-14:00 15:00-19:00
Чт: 10:00-14:00 15:00-19:00
Сб: 10:00-14:00 15:00-18:00
Вс: 10:00-14:00 15:00-18:00
—> —> Саратовская область, Саратов городской округ, Саратов, Кировский район, Мирный посёлок
Танкистов, 209
Расположение на карте
технический день: последняя пт месяца; июнь-август: вт-сб 10:00-20:00; вс выходной
Вт: 11:00-19:00
Ср: 11:00-19:00
Чт: 11:00-19:00
Пт: 11:00-19:00
Сб: 11:00-19:00
Вс: 11:00-19:00
—> —> Курская область, Курск городской округ, Курск, Сеймский округ, Микрорайон Волокно
Менделеева, 36
Расположение на карте
санитарный день: последний день месяца
Пн: 10:00-18:00
Вт: 10:00-18:00
Ср: 10:00-18:00
Чт: 10:00-18:00
Пт: 10:00-18:00
Вс: 10:00-17:00
—> —> Забайкальский край, Чита городской округ, Чита, Центральный район
Балябина, 14
Расположение на карте
санитарный день: последняя пт месяца; июнь-август: пн-пт 9:00-17:00
Пн: 09:00-19:00
Вт: 09:00-19:00
Ср: 09:00-19:00
Чт: 09:00-19:00
Пт: 09:00-19:00
Сб: 10:00-15:00
—> —> Калининградская область, Калининград городской округ, Калининград, Центральный район, Чкаловск
Беланова, 31-37
Расположение на карте
санитарный день: последний день месяца
Пн: 11:00-20:00
Вт: 11:00-20:00
Ср: 11:00-20:00
Чт: 11:00-20:00
Пт: 11:00-20:00
Вс: 11:00-19:00
Нохчийн литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.
Программо билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а, хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу кепара дIахIотторехь а.
Программо Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш массо юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю. Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а башхаллашца хIиттийна йолу.
Яккхий произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.
Коьртачу юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.
Нохчийн литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла, ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.
Исбаьхьаллин произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически) декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара уьйраш тосуш Iаморехь.
Нохчийн литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.
Нохчийн литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а, синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр ду цо.
– синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а, къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а, ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;
– дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь интеграци яр цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;
– нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а, нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор, произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш, оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна талламбан хаар кхиор;
– искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а, произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;
– Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;
– Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а, шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.
Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш
Оьшучу барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.
Программехь билгалдина хIара дакъош:
1. Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.
2. Халкъан барта кхолларалла.
3. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.
4. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.
5. Кхечу къаьмнийн литература.
6. Обзорни теманаш.
7. Литературин теорех болу хаамаш.
8. Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.
– шен къоман векал а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх кхеташ хилар;
– личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам кхиор;
– хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).
– проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин — тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш кепе дерзо а хаарехь;
– ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо къасто а хаар карадерзорехь;
– ша гIуллакхдеш юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;
– тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь царах пайдаэца хаарехь.
Коьртачу юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:
1) хIума довзаран декъехь :
– барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар хилар;
– произведени а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне хилар билгалдаккхар;
– литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а, жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин произведенеш вовшашца юста;
– произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);
– литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески терминологи евзаш хила езар;
2) мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь :
–нохчийн литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин мехаллашца уьш юстар;
– нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар, церан мах хадор;
– Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;
– авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;
3) коммуникативни декъехь:
– тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а, цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;
– текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь диалог дIаяхьар;
– Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш, сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;
4) эстетически декъехь:
– дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;
– эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;
– меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста хаар.
Юккъера юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9 класашкахь – 340 сахьт, 10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь кIирнах шишша сахьт. Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь 222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186 сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.
ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ
1-ра дакъа. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.
Мамакаев Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.
Мамакаев Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема.
Нохчийн литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.
Гадаев Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш. Лирически турпалхочун оьздангалла.
Поэтан лирикехь безаман тема.
Гадаев Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.
Нохчийн литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.
Гайсултанов Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.
Повестан композици, исбаьхьаллин гIирсаш.
Нохчийн проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов Iумаран произведенийн маьIна.
Эдилов Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика. Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.
Поэми тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш.
Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.
Сулейманов Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.
Поэтан лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш, эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а лирика.
Сулейманов Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш. Цуьнан кхоллараллин мехалла.
2-гIа дакъа. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.
М. А. Сулаев . Дахар а, кхолларалла а.
Поэтан лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш. Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.
Романехь кегийрхойн васташ.
Романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.
Романан турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.
Романан исбаьхьаллин башхаллаш.
Ахматова Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен хенаца йогIуш хилар.
Ахматова Раисин поэзехь нохчийн йоьIан васт.
Поэтессин лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла хилар.
Ахматован поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.
Цуьнан турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш цхьаьнайогIуш къастор.
Поэмин идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш
Арсанукаев Шайхин кхолларалла.
Поэтан произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.
Арсанукаев Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.
Арсанукаев Шайхин поэзин мехалла.
Шайхиев Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу хатI.
Шайхиев Iалвадин кхоллараллин мехалла.
Рашидов Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш, синхаамаш.
Стихотворенеш мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш.
Лирически турпалхочун халкъах, махках йолу ойланаш.
Ахмадов Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.
Ахмадов Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар къомана бохаме хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех чекхвалар
Ахмадов Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.
Дикаев Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах дозалла даран ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар — цуьнан кхоллараллин коьрта чулацам.
Дикаев Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш. Цуьнан поэтически хатI.
Абдулаев Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а. Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан стихан шатайпаналла.
Бексултанов Мусан кхолларалла.
Цуьнан прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе, шайн кIорггера маьIна долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.
Къоман хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан башхаллаш.
Яздархочун кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр хилар.
Бисултанов Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе, болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин исбаьхьалла.
Бисултанов Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.
Эльсанов Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш. Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.
БойсагIар а, ТIелхаг а.
3-гIа дакъа. ХХI бIешо долалучу муьран литература.
4-гIа дакъа. Кхечу къаьмнийн литература
ГIалгIайн литературах юкъара хаамаш.
ГIалгIайн литературех хаамаш.
Яндиев Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан лирически турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла, аьхналла.
Яндиев Джамалдинан поэзин башхаллаш.
Элисин, Чербижан Анзоран, Важиян васташ.
Казбегин турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь, вежарий санна, бертахь хилар.
Кулиев Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе кхачорна дIадала иза кийча хилар.
5-гIа дакъа. Обзорни теманаш
Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).
Сийлахь-Боккхачу Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).
Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш (Обзор).
6-гIа дакъа. Литературин теори а, истори а.
Нохчийн исбаьхьаллин литература кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш. Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.
Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.
Литератрин жанраш. Эпически жанраш: дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш: комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня, стихашкахь повесть, стихашкахь роман.
Исбаьхьаллин произведенин формех а, чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна а. Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор, кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш). Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо. Авторан васт. Авторан къамел.
Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам (конфликт). Драматургически къовсам.
Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.
Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль, амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.
Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш: дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.
Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран башхаллаш.
Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран башхаллаш.
ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.
Теоретико-литературна хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.
7-гIа дакъа. Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.
Исбаьхьаллин произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар; шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух йозаелла йолу меттигаш йийцар.
Исбаьхьаллин произведенин текст маьIна деш схьайийцар.
Литературах, юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.
Стихотворенеш, прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.
Произведени тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн, метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан гIирсийн башхаллаш къастор.
Кхочушбечу барта а, йозанан а белхан план х1оттор.
Литературно-критически белхийн тезисаш, конспекташ.
Барта а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.
Литературин материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:
– исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;
– произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;
– исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;
– обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;
– исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;
– исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу произведенех юстуш йолу сочиненеш;
– исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.
Дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках, халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.
Шаьш цIахь ешначу книгашна рецензеш.
Шайна гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.
Литературин материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).
Интернет ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.
Шаьш ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу спектаклана рецензи язъяр.
Шайн школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.
Слайд:
(I930 – 20I2)
АрсанукаевгIеран Iабдулмуслиман Шайхи
«Ма ала кура ву, айбича корта –
Башлаьмнийн баххьашка
Хьежна ву со.
Цундела лууш ву
Лакхене гIорта —
Лакхенехь дахаран
в кадре:
— Халкъан поэт Арсанукаев Шайхи дика вевзаш ву вайн махкахь. 60-чу шерашкахь хаза доладелира нохчийн поэзехь къоначу поэтан аз. -ХIетахь дуьйна шен чулацамца шорлуш, поэтически говзаллица хазлуш, вайн деношка схьа догIуш ду и аз.
слайд:
в кадре:
Арсанукаев Шайхи нохчийн поэзе шен корматалла а, говза дош долуш а веара. Цуьнан корматалла кхиъна нохчийн классикийн С. Бадуевн, М. Мамакаевн, I. Мамакаевн поэзи тIехь.
-Даймехкан сий дар, цуьнан дуьхьа шен вахар, са дIадала кийча хилар – иза ду цуьнан поэзехь къеггина гуш дерг. Цуьнан кхоллараллехь уггар хьалха хаалуш дерг – иза цуьнан къинхетаме а, адамашка а, Iаламе а болчу безамах дуьзна долу дог ду.
— Арсанукаев Шайхи поэт-интернационалист, гуманист ву. ТIамна а, къизаллина а дуьхьал гIотту поэт шен стихашкахь. Шен кхиарехь лаккхарчу тIегIан тIе хьалайаьлла цуьнан поэзи .
слайд:
—ХIинцалерчу нохчийн литературехь бакъйолчу поэзин цхьа агIо йу Арсанукаев Шайхин кхолларалла. Шатайпа атта адамийн дегнашка кхочуш, шайца лаккхара исбаьхьаллин аьхналла йолуш, йоьшучуьнан кIорггера синхаамаш меттахбохуш, дахаран ойла йойтуш йу цуьнан произведенеш.
в кадре:
Слайд:
Баьпкан йуьхк Iуьллу.
Дийнна баьпкан йуьхк.
Iуьллу и новкъахь,
Iуьллу дIасалелачу адамийн
когаш кIел!
в кадре: Кхузахь поэтан бIаьрг тIехIоьттина лаьттахь, адамаш дIасалелачохь, когаш кIел Iуьллучу баьпкан йуьхкана. Лаьттахь Iуьллу баьпкан йуьхк а, и тергал ца йеш, ца гуш санна, цунна тIехдуьйлу адамаш а. И сурт поэтана Iаьткъина. Цуьнан синтем байна, дог карзахдаьлла:
Слайд
ТIехбуьйлу…
ТIехбуьйлу –
ца гуш санна,
ТIехбуьйлу –
бен доцуш.
ТIехбуьйлу –
ойла ца йеш.
ТIехбуьйлу –
шайн модни мачашца
кхоамза,
дахаран цуьрг а хьоьшуш!
ТIехбуьйлу….
в кадре: Оцу суьрто инзарваьккхинчу поэтана карладолу хьалха хилларг, адамо хьалха лайнарг. ХIинца шена гуш дерг оцу хьалхалерчуьнца ойланехь дуьстича, кхин а чIогIа тохало поэтан дог, карзахбовлу синхаамаш, дулало аз. Иза гучудолу йухааларш далорца а, айдаран хьаьркаш хIитторца а, дукхатIадамаш дахкарца а.
Слайд
ТIехбуьйлу –
Ленинградан блокада
Цкъа а ца хилча санна.
ТIехбуьйлу –
къизачу тIеман
бIаьстенан йуьххьехь,
мокхачу арахь,
шийлачу мохо лоькхучу
эгIазчу бераша
ах дешначу лайн кIелхьара
берцан кан
цкъа а ца лехьийча санна!
в кадре: Кхузахь поэтан дог-ойла, синхьегам шаьш кхиарехь лакхарчу тIегIане кхаьчна. Цул тIаьхьа цецвийлар, тамаш бар лах а лой, шена гинчун хьокъехь паргIат ойлайаре волу иза. Стихотворени йерзош и шайца дIайолайелла дешнаш делахь а, хIинца церан маьIна кхин ду, иза хаало интонацехь. Хьалха айдаран хьаьрк хIоттийначохь хIинца дукхатIадамаш дехкина поэта:
Слайд
Баьпкан йуьхк Iуьллу.
Дийнна баьпкан йуьхк!
Iуьллу и новкахь.
Iуьллу дIасалелачу адамийн
Когаш кIел…
в кадре: -Поэтан доггах кхоьллинчу исбаьхьаллин васто вайн синхаамаш а карзахбоху, дог Iавжадо, ойланашка доху.
Слайд
Петербургах хьалха Ленинград олура. Оцу гIалина йина блокада йу стихотворенехь хьахийнарг. Фашистийн Германис , I942-I943-чуй шерашкахь Ленинградана го а лаьцна. Цу чохь беха маьрша нах мацалла балийта, и ГIала шайн карайерзо хIоттийна мацалла йу йуьйцург. Ткъа иштта вайн къам махкахдаьккхинчу хенахь, мацалла ца дала, бераша лайн кIелара лехьош хилла берцан кенаш а хьахийна поэта шен стихотворенехь.
Слайд
I. Цуьрг-крошка,
2. Баьпкан йуьхк- кусок хлеба,
3. ЭгIаза бераш- хилые, худые дети.
-Хьоме бераш, тахана вайна девзи башхачу поэтан Арсанукаев Шайхин дахар а , кхолларалла а. Йийцаре йи цуьнан поэзин башхаллаш а.
Слайд
Кхидолчу къаьмнашна шайнаш а санна,
Нохчашна шайн мотт а сов хьоме бу.
Нагахь хьо ца вагIахь хьайн халкъацанна,
Хаалахь, декъазниг, – хьо цхьалха ву!
в кадре: -Къоман са ду мотт, цуьнах доьзна ду вайн дахар. Шен мотт а, халкъ а дезаш кхане кхуьийла вайн махкахь!
Iодика йойла шун, марша Iойла!
2-гIа дакъа.
Хаарш –зер (тренажер)
(нийсаниг харжа)
а) Мацалла. б) Ирсе дахар.
в) Къизалла г) Бахаман шорто.
2.Шуна хетарехь стенна сагатдо поэто?
б) дIасалелачу адамашна
в)баьпкан йуьхк хьешарна
3.Цуьнан произведенийн, сборникийн цIераш билгалйаха.
Читайте также:
- Беднарская учимся писать сочинение скачать бесплатно
- Сочинение на тему правила поведения
- С чем связано ощущение родины у русского человека сочинение
- Как избежать одиночества сочинение
- После бала итоговое сочинение 2022
Iабдулнесаран Iумар
Сий ойъуш ца бийцахь вай ненан мотт,
Хан — зама яларца хир ду вай готт.
Мотт байча, шеко яц, д1адер ду къам,
Цундела вайн маттан бан беза хам!
Маттаца г1иллакх ду.Сий — т1алам, яхь,
Вовшашлахь бийциша, денна и ц1ахь.
Ков — кертахь. Нахалахь — ца хеташ эхь,
Даггара дукхбезаш, сий а деш т1ех.
Ненан мотт — Ненаца уьйр йолуш бу,
Ненан сий деш воцург къонах а вац.
Ишттаниг Мохк тесна д1аг1ур а ву,
Мотт байча Даймахкахь лаьттар ду дарц.
…Да — Нана д1атосий, д1аоьху вай,
Цу пана махкахул, х1ун лоьху, х1ай?
Маттаца д1ахадош безаман тай,
Мотт байча хир ду вайх, шеко йац, лай…
Ненан мотт — Ненан сий. Дахаран хазна,
И байна дисича хир бац вайн мах.
И бакъдерг вайн дайша дуьцуш а хезна,
Мотт байча дуьне а лур ду вайн къахь.
Умар Якиев
Я лучше погибну с родным языком…
На русском наречье тебя, поздравляя,
Здоровья желаю тебе, долгих лет.
Чтоб жил ты, родной свой язык, сохраняя,
Иначе в печали мы встретим рассвет.
На русском мы пишем. Великом могучем,
А свой забываем. И в школе не учим.
И дома общаться на нем не хотим,
Он нами же, люди, скажу, вам гоним!
Язык позабывший, забудет и Мать,
Отца и Отчизну он, может, предать.
Такой и с моралью не будет дружить,
Стране и народу не станет служить.
И будет лишь жить он себе на уме,
Вне родины, даже писать и досье.
И дети не станут родной изучать —
Язык материнский, хоть будут терять.
Язык забывая, теряем намус,
Поклясться я в этом, друзья, не боюсь.
Он, коли исчезнет. Готов умереть!
Народ без наречья не может гореть.
…В тиши затухая, он будет лишь тлеть-
На это бессилен… я буду смотреть.
Я лучше погибну с родным языком,
— Народ без наречья, — чем жить с ярлыком.
Ненан Мотт
Доьзалехь бийцар а дастама хеташ,
Хьуо винчу ненан мотт д1атесна ахь.
«Сов къен бу дешнашна, бац атта кхеташ!» —
Бохуш, и сийсазбан ца хета иэхь.
Ладог1ал цкъа соьга, «хьекъале корта»,
Ладог1ал, яккхий д1а лергара потт:
Йист йоцу х1орд санна, бу хьуна шорта
Ша хууш волчунна вайн нохчийн мотт.
Г1иллакхе, оьзда бу доттаг1че буьйцуш,
Мостаг1че вистхуьлуш — ду ира герз,
Хьомечу езаре безам ахь буьйцуш,
Бека и, шех хуьлий хьан деган мерз!
Мерза бу моз санна ша безачунна
Ламанан шовданал ц1ена бу и.
Лермонтовс, Толстойс а ладег1на цуьнга
Услара даггара хестина и.
Б1ешераш хийла д1а ихна, и бекаш,
Хьацарлахь, къийсамехь кхиъна и бу,
Кхоьллинчу халкъана сов хьанал бецаш
Даима ша хилла нохчийн мотт бу.
Вайн х1алкъан ойланаш, дахар а г1ийла
Далхадеш, къийсамна г1иттийна цо.
Нохчийн майралла, оьзда хийла
Зевнечу иллешкахь йекийна цо!
Кхидолчу къаьмнашна шайнаш а санна,
Нохчашна шайн мотт а сов хьоме бу.
Нагахь хьо ца ваг1ахь хьайн х1алкъцанна,
Хаалахь, декъазниг,- хьо чьалха вуй!
ДИКАЛЛЕХ
Дикалла… И маца кхачийна? Хьенан?
Дуьне а Дикаллех кхоьллина Дала,
И маьлхан зIаьнаршца комаьрша Iена,
ТIейолху догIанца, лайн чимашца а.
Алийша, ва нах, хIай, алийша, хIунда
Дац-те вай комаьрша хазачу дашна?
Алийша, доьху ас, алийша, хIунда
Ю-те вай Дикалла кхоош вовшашна?
Хьовсийша — стигал мел сирла ю, сийна!
Мел цIена, догдика, юьхь санна беран!
Делийша, адамаш, серлонан сийнна,
ДIалахкий мархаш шайн яххьашна тIера.
Дикалла хьулйо вай дегнаш чохь вешан,
ДIагойтий бендацар я оьгIазалла.
Алийша, хIай нах, аш, со кхетавейша:
Мичара яьлла вайн саьхьар писалла?
Хьовсийша, нах, малхе, къежачу сирла,
ЗIаьнаршла, бер санна, безам хьарчийна.
Къежийша вовшашна цу маьлхан сийнна —
Вайн — адмийн — дегнаш ду малхо латийна!
Арсанукаев Шайхи
***
Ца хаьа, ца беза, ца оьшу бохуш,
Ненан мотт сийсазбеш цхьаберш ма бу.
Ца хаьа, ца деза, ца оьшу бохуш,
Муьлхачу наноша хьистина шу?
Шуна шайн ненан мотт бийца къахьбелла…
Муьлхачу маттал ткъа и оьшуш бу?
Имама Шемала аьлла ма хилла,
Муьлхха а ирча дов и дерзош бу…
Муьлхха а паччахьца и хьакъ бу бийца,
Муьлхха а йо1 1ехош, и мерза бу,
Чов ерзош, дарбане бу иза дагна,
Муьлхха а б1аьрг белош, забаре бу.
Ц1е яххна поэташ цецбаьхна хилча,
Вайн меттан хазалла х1унда ца го?
Вуьззина къонахчо и буьйцуш хезча,
Хазачу вайн матто лайх эла во…
Ца хаьа, ца беза, ца оьшу бохуш,
Кура ма сеттае ахь и хьайн батт,
Мел дарже кхачарх а, хир вац хьо лоруш,
Сийсазбеш хьо велахь хьайн ненан мотт!
Хьекъалан, кхетаман, кхиоран г1ирс хилча,
Вай х1унда д1атоьтту вайн ненан мотт?
Х1ор дешан исс маь1на цо достуш хилча,
Д1а х1унда ца йоккху «лергара потт?»
Везачу вайн Дала совг1атна белла…
И совг1ат сийсаздан вайн бакъо юй?
Мила ву, шен нанна реза ца хилла,
И кхечух хийцинарг, алийша, вуй?
Багах мел долу дош ду ненан мерза,
Ерзаеш дагчуьра мел йоккха чов,
Массо а баланех хьо ларвар доьхуш,
Х1ора дош до1а ду-деш долу дов.
Шен йоцчу х1усамехь вахалой- теша,
Мел веза хьаша веш, т1еэцарх хьо?
Хьайн йоцчу г1евлангахь наб муха кхета,
Муьлха мотт бийцало г1енаха хьоь?
-Алал, бераш, девзий шуна
1алам Даймехкан?
-Нана-Даймохк беза тхуна,
Мазал мерза тхайн…
-Дийцал аша, хьанна евза Олхазарийн ц1ерш?
Толлур ду шун хаарш х1инца,
Цаьрца доьзна дерш…
-Девза тхуна вайн махкара
Царах дукхахдерш:
Олхазарийн паччахь девза-
Аьрзу- сийлахь дерг…
Т1ам шера и леча девза,
Зарзар, ч1ег1ардиг,
Маккхал, г1ирг1а, лекъ а девза…
Алкханч, хьоза, къиг…
Девза тхуна шоршал, моша,
Г1ург1аз, мерцхаьлдиг,
Дарта, хьарг1а, кхокха, куьйра,
Х1уттут, кхорб1елиг…
Кхин д1а 1амо лаьа тхуна
Ерриг церан ц1ерш…
Вайн хьаннашкахь декаш хуьлда
Маьрша олхазарш!
Хьаннаш, бошмаш екош цара,
1алам маьрша го,
Церан декаш иллеш зевне,
Дахар ирсе го!
-Вайн Даймахкахь кхин ма гойла
Т1еман къиза дарц,
Везчу Дала лар а дойла
Боккхучех ког харц!
Татаева Хьурмат
Ненан мачийн кIажаш тIе а хIуьттуш…
Ненан мачийн кIажаш тIе а хIуьттуш,
Куьзганхьалха когабуьхьар хIуьттуш,
Кепе дерза тохаделча болар,
Харц ма хуьлда, йоI, хьан хьайх бIоболар.
И хьан болар чуьра арадаьлча,
КетIа даьлла, хийистте а даьлча,
Хир ду иза хьуна бIаьсте ялар,
КIенташна а хир бу иза бала.
Хьо кетIара йолаелча дуьйна,
Цу хьан когийн татанел а тийна
БIаьргаш хир бу хьуна тIаьхьа тебаш,
Хьегам хир бу церан хьох, ца Iебаш.
Цара хьуо дIалоьлуьйтур ю моттахь,
Царех хьайна кхерам бац а моттахь,
Хьо къинтIера я хьо дохкояккхал
Кхаъ бу хьуна сан а хьоьга баккха:
Нанас дена бинабоцучеран
Къа лайначу бехказлонна къера,
Хьегна, лезна сан а дог ду хьуна,
Хьан некъ лаца со а кIант ву хьуна.
Дуьненах тийсинчу некъаша
Дуьненах тийсинчу некъаша
Бахьанаш хIиттадахь йовза хьо,
Сайн седа-жайни тIехь декъала
Ган луур ду суна йоза хьох.
БIаьстенан мукъамехь дегачу
Аьзнаша вагийна волчу ас,
Хьан когабахаза хьегамаш
Iехийна, хIоттор яц холчу хьо.
Амма хьан синтемах хьаьрчар ву,
Къаьхкина эхартан кхерамах.
Хьан къинош сайна тIехьерчадеш,
Махьшаре хьур бу ас церан мохь.
Ахматукаев Адам
Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза?! Мотт адамийн дахаран хазна ю. Иза адамаш массо а аг1ор вовшех кхетош болу Дала вайна белла тамашийна г1ирс бу. Дуккха а ду дуьненахь меттанаш, ткъа царна юкъахь шен меттиг д1алоцуш, къаьсташ вайн нохчийн мотт бу. Вайн мотт г1иллакхе, оьзда, мерза а бу. Иза къоман са ду. Ненан мотт… Доккха маь1на д1алоцу оцу шина дашо. Вайн дайшкара дуьйна схьадаьхкина хаза г1иллакхаш, оьздангалла, ийман. Ткъа и шадерриг д1акхехьа оьшург мотт бу. Иза ларбеш ца хилча, цуьнан сий деш ца хилча, къам д1адан кхерам бу. Тахана вай ойла ца йо вай дечу къамелан, олучу дешан. Ларамза вайн багара дуьйлу шога дешнаш, дашца чов йо вай ваьшна уллерчунна. Даймохк-Нана, Нана санна, хьоме бу вайна вешан Даймохк, цунах хаьдча, тоха са а доцуш, сатуьйсу вай цуьнга. Иштта, шен нене, Даймахке а санна, хила беза шен матте болу безам а. Оьрсийн яздархочо Паустовскийс 1аламат хьекъале а, нийса а аьлла ненан маттах дешнаш: «…Шен махке болу бакъ безам, шен матте бацахь, маь1на долуш бац!» Вай мотт лар ца бахь, цуьнан сий а ца дахь, вайн къоман сий дужур ду. Мотт д1абаьлча, халкъан тезет, дика-вон, ловзар-синкъерам д1адолу. Уьш д1адевллачу халкъах халкъ ала йиш яц. Вайн халкъах, вайна кхане а йолуш халкъ хила лаахь, уггар хьалха баьрчче баккха беза вай и. Шен мотт ца безачунна шен къам а, мохк а безар бац. Муха хир ву дуьненахь, уггаре сийлахь болу ненан мотт цабезарг, бийца цалуург, и къен хетарг?! Мел хала хеташ делахь а, ишттанаш а нисло вайна юкъахь. Цхьаволчо дозаллица къамел до: «Суна ненан маттахь еша а, яздан а ца хаьа бохуш». Ткъа воккхачу оьрсийн яздархочо Л.Н.Толстойс аьлла хилла: «Нохчийн мотт уггаре хазачу а, хьалдолчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь». Оцу маттахь яздан а, еша а ца хаьа муха эр ду?! Вай нохчий ду, ду-нохчийн мотт вай мел буьйцу,цундела вайх х1ораннан а
сийлахь декхар ду вешан ненан мотт ларбар. Тахана вайн мотт 1амон а, бийца а цхьа а новкъарло яц вайна. 2007-чу шеран 25-чу апрелехь Нохчийн Республикин Куьйгалхочо шен Буьйраца ч1аг1дина «Нохчийн Республикехь меттанийн хьокъехь» долу Нохчийн Республикин Закон. Ч1ог1а мехала Закон ду иза. Россин а, Нохчийн Республикин а Конституцешца дог1уш х1оттийначу оцу Законо, оьрсийн маттаца цхьатерра бакъо йолуш, пачхьалкхан мотт аьлла, д1акхайкхош бу нохчийн мотт. Республикин Куьйгалхочо Кадыров Рамзана нохчийн мотт кхиорна, ларбарна, баржорна т1ехьажийна бечу белхашна шуьйра некъ белла. « Воккхаве со хьуна хуъчу Кхечу къаьмнийн меттанех, Хьайниг бицбеш, 1амо дезна Уьш хьуна ца моьттинехь» — яздо Сулейманов Ахьмада. Цу дешнийн маь1нах кхета хала дац. Муьлхха а мотт хаар дика ду. Цхьадолу меттанаш-м ца хиъча ца довлуш ду. Масала, Делан дин довза а, 1амон а оьшуш бу 1арбийн мотт. Оьрсийн мотт – юьззина бакъонаш йолу Россин гражданаш хила а, лулахошца гергарло, уьйраш лело, дуьненан 1илманах кхиа а ца хиъча ца болу. Хиъча дика ду ингалсан, немцойн, французийн а меттанаш. Амма, поэтана т1аьххье ч1аг1дан дог1у, уггар хьалха шен ненан мотт хаа безар. Сайн сочинени ерзош лаьа суна вайн Республикин Хьалхарчу Президентан Кадыров Ахьмад-Хьаьжин дешнашца: «Мотт бу – къам ду, мотт бац – къам дац». Со йоккхае тахана, х1ара маьрша мог1анаш сайн яздан аьтто хиларна. Нохчийн къоман баьччанан, Россин Турпалхочун Ахьмад-Хьаьжин во1а Россин Турпалхочо Рамзан Ахматовича шен ден некъ кхиамца д1акхоьхьуш йоккхае со. Везачу Дала ницкъ, хьекъал а лойла вайна нийсачу новкъа, нохчийн меттан сий-ларам беш, д1адаха! Дала лардойла вай, ненан мотт бицбина, дакъазадовларх!