Егъ: Хуагъадэ
дыгъэм анэм и гур куэдым,
Анэгум елъытауэ дыгъэр мылщ.
Хуагъадэ дыщэм анэм и гур куэдым,
Анэгум елъытауэ дыщэр гъущ1щ.
Тлуп1
Аслъэн
Анэ… Сыт хуэдиз 1эф1агърэ гуапагърэ
къуитрэ,сытуи купщ1эшхуэ и1э а зы псалъэ к1эщ1ым!
Егъ: Сыт хуэдэ гурыщ1эхэр зыхэфщ1эрэ «анэ»
псалъэр щызэхэфхк1э? Сытым евгъэщхьынт, сытым хуэвгъэдэнт анэр?
-Анэ псалъэр щызыхэсхк1э, занщ1эу си анэ
гумащ1эр сигу къохьэ,си нэгу къыщ1охьэ гъатхэ щ1эращ1эр, гуапагъэ, хуабагъэ
зыхызощ1э. Мы дунейм ц1ыхум нэхъ лъап1эу и1эр анэрщ. Си анэм нэхърэ нэхъ
дахэ,нэхъ гумащ1э, псэм хуэдэу сыкъэзылъагъу, нэхъ бзэ 1эф1 дунейм теткъым си
дежк1э.
— Дунейм узэрыхэплъэр, уэзыгъэлъагъур,1эф1
къыпщызыщ1ыр нэращи, анэр нэ пэлъытэщ. Аращ щ1ыжа1эр анэр нэм хуэдэщ.
-А псалъэ к1эщ1ым занщ1эу псэр
зыдэщ1эращ1э гурыщ1эр, лъагъуныгъэр, анэ лъагъуныгъэр зыхызегъащ1э. Дунейм
теткъым зы лъагъуныгъи зыгуэрым щ1эмыупщ1эжрэ зыгуэрым хущ1емыгъуэжрэ анэ
лъагъуныгъэм ф1эк1.
— Маринэ Ахмедовнэ, сэ сыхуейт а упщ1эм и
жэуапу усэ едзыгъуэ сыкъеджэну.
Тебгъэк1уэдами уэ лъыхъуэным гъащ1эр
Анэгум ебгъэщхьын умыгъуэтын,
Ар къэбгъуэтыну зэик1 ухуемыжьэ,
Дунейм темытыр къыпхуэмыгъуэтын!
Дуней ф1ыгъуэ псори зэхэту къэсщтэнщи,
сф1эфагъуэщ анэгум, анэ лъагъуныгъэм елъытауэ.
Егъ: Анэм и теплъэ дахэм, и гумащ1агъэм, и
1эф1агъ бгъэдэлъым тхак1уэ куэд тетхыхьащ. Сурэтыщ1хэми я творчествэми
щыдолъагъу.(Рафаэль, Леонардо Да Винчи…)
Анэмрэ бынымрэ зэпыщ1эныгъэ ин зэра1эр
куэд щ1ауэ щ1эныгъэл1хэми къахутащ. Сабий гъыр анэм къызэрищтэу мэудэ1уж, анэм
и гу къеуэ макъыр зыхехри. Пэжщ, дунейм зы ц1ыху теткъым анэм хуэдэу бынымк1э
емызэшыж.Ауэ сытым дежи щ1алэу, я къару илъу щыткъым. Жьыгъэм зыри
1эщ1эк1акъым, псоми къытпоплъэ. Псоми я дежк1э зэхуэдэу щыту п1эрэ «жьыгъэк1э»
зэджэ щ1ыналъэ гъурк1ыр?
-Жьыгъэм псори зэхуэдэу ирихьэл1эркъым.
Зым и насып кърехьэк1ри, зыхуей хуэзауэ и быным еп1ыж. Адрейм и унагъуэм пщ1э
лъэпкъ щигъуэтыжкъым дызэджа тхыгъэм къыхэщыж Бышэ хуэдэу.
Егъ: Мис дыхуэк1уащ нобэ зи гугъу тщ1ыну темэм
: « Анэмрэ бынымрэ яку дэлъ зэхущытык1эр Нало А и «Псыхьэ нанэ рассказымк1э». Дигу
къэдвгъэгъэк1ыжыт тхыгъэм зи гугъу ищ1ыр?
—Тхыгъэм
ди нэгу къыщ1егъэувэж хьэзабымрэ гугъуехьымрэ хэмык1ыу зи гъащ1эр езыхьэк1
Дамэс Бышэ, адагэ бзылъхугъэ насыпыншэм и псэук1ар, абы къигъэщ1а гъащ1э
гугъусыгъур.
Егъ: Бышэ и насыпыншагъэ псори сыту п1эрэ
къызыхэк1ыр , дауэ феплърэ?
-Абы и насыпыншагъэр къыщежьэр, ар фызабэу
сабиит1 и1эу къызэрынарщ.
-Зауэ угъурсызым насыпыншэ ищ1ахэм ящыщт
Бышэ и унагъуэри. Тхыдэмк1э дэ дыщыгъуазэщ зауэм къихьа къулейсызыгъэр.Зауэ
лъэхъэнэм ц1ыху ц1ык1ум гугъуехь куэд яшэчащ: гъаблэр, щыгъыныджэныр, ц1ыху
хэщ1ыныгъэр. Мис Дамэс Быши и къуэ нэхъыжь Башир а зауэм хэк1уэдащ.
-Аркъудейкъым Бышэ насыпыншэ зыщ1ар. Зауэм
нэхърэ нэхъ гуащ1эжт гугъап1эу къыхуэна и къуэ нэхъыщ1э Хьэутий кърищ1ар.Зауэр
иуха нэужь абы и анэм деж къигъэзэжкъым, ат1э нэгъуэщ1 щ1ып1э псэуп1э щещ1,
унагъуэ щеухуэ.
Егъ: «Гугъэрэ гукъинэрэ зи1эр ц1ыхурщ.
Гугъэр ц1ыхущ,мыгугъэр ц1ыхуу щытами ц1ыхужкъым.» Сыт Бышэ дежк1э гукъинэр?
— Бышэ дежк1э гукъинэщ и гъащ1э блэк1ар.
Егъ: Иджыпсту макъамэ зыбжанэ дедэ1уэнщ,
а макъамэхэр дэтхэнэ сурэтым етхьэл1э хъуну? Макъамэхэм сыт фи нэгу
къыщ1игъэхьэрэ?
-Мы макъамэр япэ сурэтым хуок1уэ,
сабиигъуэ дрипсырийр си нэгу къыщ1егъэхьэ, макъамэр нэжэгужэщ,жыджэрщ,
сабиигъуэм хуэдэу.
-Мы макъамэм сэ си нэгу къыщ1егъэхьэ
щ1алэгъуэр, адыгэ пщащэ щ1ык1аф1эр ик1и ет1уанэ сурэтым хуэк1уэу къысщохъу.
-Мы макъамэм насыпым пэплъэ нысащ1эр си
нэгу къыщ1егъэхьэ, ещанэ сурэтым есхьэл1энт.
-Мы макъамэр икъук1э гущ1ыхьэщ, нэщхъейщ,
ц1ыхум и гъащ1эм нэщхъеягъуэ гуэр къызэрыщыхъуар къыуигъащ1эу ик1и епл1анэ
сурэтым хуэкуэу къысщохъу.
-Мы макъамэри нэщхъейщ,гукъеуэ зи1э нанэм
и сурэтым хуок1уэ.
Егъ: Бышэ и гъащ1эм дривгъэплъэжи
къэдвгъэщ1эж зрихъуэк1а ц1эхэр, тхыгъэм фыкъыщеджэ.
(Бышэ и образымк1э кластер зэхагъэувэ)
 |
 |
||
 |
|||
 |
|||
 |
Текстымк1э къагъуэтурэ йоджэ.
Егъ: Сыт Бышэ дежк1э гугъэр?
—И
къуэр зэрыпсэум, дауик1, анэ гумащ1эр щогуф1ык1, ик1и къэк1уэжыну поплъэ.
Арщхьэк1э, ар къэк1уэжу и анэр имыгъэгуф1эу, нэгъуэщ1 щ1ып1э къыщоувы1э ик1и
унагъуэ щиухуауэ пэпсэу. Анэ тхьэмыщк1эр мэгугъэ, мэгугъэри маплъэ,письмо
къыщитхак1э псэущ,щыпсэук1э къэк1уэжынущ жери. Анэм и къуэм егуэпэну, игу дахэ
ищ1ыну хэтщ: щ1эчэ имы1эу псы щ1ы1э къехь, къихьар «хуабэ хъуащи, Хьэутий игу
ирихьынукъым » жи1эурэ ирек1утыж. Апхуэдэххэурэ къытригъэзэжурэ псыхьэ мак1уэ.
Аращ Бышэ гугъэуи гурыф1ыгъуэуи и1эр.
Егъ: Хьэутий теухуауэ сыт фхужы1эну, абы
теухуауэ сыт тхак1уэм жи1эр?
-Хьэутий Бышэ и къуэ нэхъыщ1эщ. Балигъ
щыхъум зауэр къэхъейри абы к1уащ.Зауэр иуха нэужь и анэм деж къигъэзэжыркъым.Хьэутий
теухуауэ тхыгъэм куэд щыжы1акъым.
Егъ: Сыт хуэдэ ц1ыху Хьэутий? Сыт
хуэдэ зауэл1у щытауэ къыфщыхъурэ?
—Сэ
сызэреплъымк1э, Хьэутий ц1ыху гу щ1ы1эщ,гущ1эгъуншэщ, щхьэхуещэщ, л1ыгъэншэщ,
зауэл1 къэрабгъэуи щытауэ къысщохъу.
Егъ: Сыт апхуэдэу фезыгъэгупсысыр?
— И анэм
епц1ыжа ц1ыхум и хэкуми хуищ1эшхуэфа щымы1эу къызолъытэ. Уеблэмэ зыщ1ып1э деж
зауэр иухыхук1э къуэсауэ къысщохъу.Ик1и ц1ыху гурымыхьу си нэгу къыщ1охьэ.
Егъ: Ди нэгу къыщ1эдвгъэгъэхьэ Хьэутий суд
пащхьэм ирашауэ. Зыгъэкъуаншэхэмрэ зыгъэмысэхэмрэ гуп лэжьыгъэ.
Сытк1э вгъэкъуаншэрэ Хьэутий? Сытк1э
вгъэзахуэрэ?
—Сызэреплъымк1э,
сытк1и къуаншэщ,псори акъылэгъу къыздэхъунуи си гугъэщ абык1э. И гъащ1эм и псэ
емыблэжу, фызабэу, дэ1эпыкъуэгъуншэу зып1а и анэр и закъуэу къигъэнащ.
-Хьэутий илэжьа 1уэхугъуэр згъэзахуэркъым,
ауэ ямыгъэпсалъэ яук1ыркъым. Абы щхьэусыгъуэ гуэрхэр и1эу хызолъагъуэ.Зауэ
нэужь зэманыр нэхъ тыншакъым зауэ зэманым нэхърэ. Гугъуехьрэ хьэзабрэ зытелъа
ц1ыхум и тыншып1э къилъыхъуащ. Хьэутии здэтыншын щ1ып1э къыщынащ.
-Ат1э гугъуехьи, хьэзаби зышэча Бышэ тыншып1э
къилъыхъуакъыми, ф1ылъагъуныгъэми щысхьакъыми. Щхьэ щыгъупща Хьэутий и анэр ?
— Сыт щхьэк1э, Хьэутий унэм
къимыгъэзэжами, и анэр щыгъупщакъым, абы письмо къыхуетх.(Текстымк1э къоджэ.)
— Ара бын лъагъуныгъэр здынэсыр? Сигу
къэк1ыжащ мы усэ сатырхэр:
Анэм быныр зэрилъагъур
Псыежэхым и к1ыхьагъщ,
Быным анэр зэрилъагъур
Телъ лъэмыжым и к1ыхьагъщ.
Хьэутий и анэм хуи1э лъагъуныгъэр си ф1эщ
хъуркъым а лъэмыжым и к1ыхьагъми нэсу. Письмо къудейк1э анэм и хьэкъыр
гъэзэщ1а хъунукъым. Анэр быным хуэгумащ1эк1э зэф1экынукъым, ат1э бынми анэм
пщ1эшхуэ хуищ1у, гулъытэ хуищ1у, щабэу хущыту, и гугъуехьыр зыхищ1ык1ыу щытын
хуейщ.
-Пэжщ, сыт хуэдэ щхьэусыгъуэ къэдгъуэтыну
дыхэмытами,Хьэутий илэжьа 1уэхур бгъэзахуэ хъунукъым.
Егъ: Хьэутий и щытык1эр синквейнк1э
къэдвгъэгъэлъагъуэт.
-Къуэ
Щхьэхуещэ,
гущ1эгъуншэ
Къигъэзэжыркъым,
унагъуэ еухуэ, анэр щогъупщэ
Анэ
лъагъуныгъэм йопц1ыж
Хьэутий
Егъ: Ц1ык1ухэ, дауэ къыфщыхъурэ тхыгъэм и
к1эухыр?
—Сэ
тхыгъэр и к1эм нэмысауэ къысф1ощ1.
Егъ: Сыт хуэдэ к1эух ептынт?
— Хьэутий зы зэман ищ1а щ1эпхъэджагъэр
игъэзэк1уэжауэ, и анэр насыпыф1э, жьыщхьэмахуэ хъужауэ, Бышэ и ц1эр Дисэк1э
ихъуэжауэ тхыгъэм и к1эух сщ1ынт.
Егъ: Нобэ дызыхэпсэухь зэманым ,ц1ыхум
зыхуей зыхуэф1 щигъуэт зэманым анэр бын гулъытэ щхьэ хущыщ1эрэ? Сытк1э щхьэпэ
нобэрей зэманым мы тхыгъэр,дауэ феплърэ?
—
Адэк1э слайдым тетымк1э дерсыр
къызэщ1акъуэж
-Дерсым сригъэгупсысащ….
— Сэ къызгуры1уащ…
-«Псыхьэ нанэ тхыгъэм» и сэбэпк1э сэ
зыхэсщ1ащ…
Егъ:
…
(слайдым тетынущ)
Ф1ыуэ флъагъу анэхэр!
Фхъумэ ягухэр,зэрывгъэтыншынымрэ
гуныкъуэгъуэ зэревмытынымрэ фыхуэсакъ зэпыту фыпсэу!
КъБР — м и ЦIЫХУБЭ ТХАКIУЭ
НАЛО АХЬМЭДХЪАН (1921-2010)
Зыгъэхьэзырар
МКОУ «Гимназия №29»-м
9 – нэ «Г» классым
щеджэ Хьэтэжыкъуэ Хамза
ЕгъэджакIуэр:
Ефэнды Маринэ Фонэ ипхъу.
Налшык, 2021 гъэ
«Гугъэрэ гукъинэрэ зиIэр цIыхурщ.
ЦIыхум ищIар ищIэжу,
ищIэнум гугъэ(мурад) хуиIэу щытщ.
Гугъэр цIыхущ,
мыгугъэр цIыхуу щытами цIыхужкъым»,- итхащ Нало Ахьмэдхъан.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ тхакIуэ Нало Ахьмэдхъан Хьэмырзэ и къуэр Лэсчэн жылагъуэбэм щыщ Старэ Урыху (Хьэтуей) къуажэм 1921 гъэм августым и 10-м къыщалъхуащ. Ар къызыхэкIар мэкъумэшыщIэ унагъуэщ. 1937гъэм къуажэ школыр къиухри Къэбэрдей-Балъкъэр педрабфакым щIэтIысхьащ. Ар 1941 гъэм къиухащ. 1941 гъэм дзэм къулыкъу щрагъэщIэну ираджащ. А гъэ дыдэм и июнь мазэм Ахьмэдхъан фронтым кIуащ. Зауэ гуащIэм лIыхъужьыгъэ къыщигъэлъагъуэу хэтщ саперу. 1942гъэм къыщыщIэдзауэ 1943 гъэм нэсыху Ленинград дэт Военно-инженернэ училищэм щоджэ.1943 гъэм май мазэм лейтенант Нало Ахьмэдхъан фронтым Iуохьэжри, зауэр иухыхукIэ хэтщ.1946 гъэм и щIыналъэм къегъэзэж.
А гъэ дыдэм и июнь мазэм Ахьмэдхъан фронтым кIуащ. Зауэ гуащIэм лIыхъужьыгъэ къыщигъэлъагъуэу хэтщ саперу.1942 гъэм къыщыщIэдзауэ 1943 гъэм
нэсыху Ленинград дэт Военно-инженернэ училищэм щоджэ.1943 гъэм май мазэм лейтенант Нало Ахьмэдхъан фронтым Iуохьэжри, зауэр иухыхукIэ хэтщ.
101-нэ полкымхэт гуп. Нало Ахьмэдхъан ищхьэмкIэ ещанэщ. 1945 гъэ
1946 гъэм и щIыналъэм къегъэзэж. Нало Ахьмэдхъан наградэу къратащ «Орден Отечественной войны» япэ степену зы, 2-нэ степену орденитI, Александр Невский и орденыр, «Красная звезда» орденыр, СССР-м и медалу 14, Польскэ народнэ республикэм и медаль. 1947 гъэм ВКП(б) и Обкомым и парткурсхэр къеухри а гъэм педагогическэ институтым щIотIысхьэ. Ар 1951 гъэм къеух. Нало Ахьмэдхъан бзэщIэныгъэхэмкIэ кандидатщ. Илъэс куэдкIэ КъБКъУ-м адыгэбзэмрэ литературэмкIэ и кафедрэм и доценту лэжьащ. Нало Ахьмэдхъан ящыщщ зи тхыгъэхэр цIыхубэм гунэс ящыхъуа тхакIуэхэм. Нало Ахьмэдхъан ТхакIуэхэм я союзым и членщ. Абы и творчествэм щынэрылъагъущ психологизмэр щытепщэ иджырей адыгэ рассказым и гъэпсыкIэр. ЩIалэ дыдэу Хэку зауэшхуэм хэта Ахьмэдхъан игъащIэкIэ щымыгъупщэжыну игу къинауэ щытащ а зэман гуащIэм ди цIыхухэм зэрахьа лIыхъужьыгъэр, сыт хуэдиз гугъуехьрэ бэлыхьрэ ямыгъэвами, цIыхухэр зыгъэдахэ гурыщIэ къабзэр, цIыхугъэр яфIэмыкIуэду, а зэман гугъур зэрырахьэкIар. Налом и рассказхэр гуимыхуж ящI а псори пэжу, къабыл пщыхъуу
уи нэгу къыщIэзыгъэувэж образхэм. Я нэхъ Iуэху гуауэми гузэвэгъуэми щытепсэлъыхькIэ, тхакIуэм зэиIэщIыб ищIыркъым цIыхугъэмрэ гущIэгъумрэ.
Апхуэдэщ зауэм и мафIэм хэтми я нэхъ псэзэпылъхьэпIэм къихутами, лIыгъэм щIыгъуу цIыхугъэр, псэ къабзагъэр зыфIэмыкIуэд ди зауэлIыр. А гупсысэмкIэ узэщIащ зауэм теухуауэ Налом итха тхыгъэхэр. Абы къыдэкIуэу, тхакIуэм къегъэнахуэ гъащIэм и налъэ зэмылIэужьыгъуэхэр, зэманым и нагъыщэу щыт цIыхухэр зыгъэпIейтей Iуэхушхуэхэр. ТхакIуэм и тхыгъэхэм хэт лIыхъужьхэм я дуней тетыкIэмкIэ, я гурыщIэ-гупсысэхэмкIэ нэрылъагъу мэхъу а псори. ЦIыху гъащIэр, цIыхупсэр, абы къыпкърыхьэ гурыгъу-гурыщIэ зэхуэмыдэхэр тэмэм дыдэу, жану къызэрихутэр, къихутэ къудейм къыщымынэу, тхакIуэм и образ купщIафIэхэмкIэ, гупсысэшхуэ хэлъу гукъинэж зэрищIыфыр ягъэбелджылы Налом и произведенэхэм.
Нало тхакIуэм и гулъытэр зэтар зауэм и мафIэм хэт сэлэтым зэрихьэ лIыгъэм и закъуэкъым. ТхакIуэм телъыджэу къегъэлъагъуэ зауэм и бэIутIэIур щызу зыгъэунэхуа сэлэтым и нэгу къыщIыхьэж гукъинэжхэр, абы и гум къыдрихьей гупсысэ-гурыщIэхэр, а зэсэжа зауэм абы гугъуехьу щигъэвхэм къадэкIуэу абы и нэгу щIэтщ и жьэгу пащхьэри, куэд щIауэ имылъэгъуа бынунагъуэри, и щхьэгъусэри, абы дигъэщIа гъащIэри. Апхуэдэ гукъэкIыжхэм зэщIаIыгъэ сэлэтхэр зыхэт зауэ мафIэм къихь гуIэгъуэри, зэхэуэр зэтесабырэу «пщIыхьэпIэ мамыр» зылъагъуу жея сэлэтхэр къызыхэуша гъащIэр зэрыгужьеигъуэри — а псори зауэм къызэрыщыхъу хабзэм хуэдэу тхакIуэм уи нэгу къыщIегъэувэ. ТхакIуэм зауэм и пэжыр зэи щIиуфэркъым, зауэм и теплъэр, и лъапсэр, абы хэт цIыхухэм я щхьэм илъыр, я гум щыщIэр, гупсысэу яIэр гум нэс псалъэкIэ, художественнэ деталь шэрыуэхэмкIэ уегъэлъагъу, уигъэлъагъу къудейм къыщымынэу, псори зи фэ дэкI цIыхур, уи нэкIэ плъагъум хуэдэу, зыхыбощIэ, абы удогузавэ, удопIейтей, гухэхъуэ щиIэм деж удогуфIэ, удогушхуэ, а цIыхум и псэм нэIуасэ ухуохъу. Налор зи акъылрэ зи гурыщIэкIэ жану гъащIэм и къэхъукъащIэ дэтхэнэми куууэ кIэлъыплъыфу щыта цIыхущ. Абы къилъагъур нэм къыIуидзэ къудейртэкъым, атIэ «тепхъуэ» зыгъуэта
дунеягъэ Iуэхухэр къыщIигъэщт, иухуэ образхэм псэ хилъхьэт.ь ЦIыхубэм яIурылъ бзэм и дахагъри, и IэфIагъри, и къабзагъри мыгъэкIуэдауэ, зытетхыхь Iуэхум тэмэму тегъэпсыхьауэ къэгъэсэбэпыныр тхакIуэм и тхыгъэхэм я фащэщ. Аращ Налом и тхыгъэхэм гъунэжу щIыхэбгъуатэр псалъэ купщIафIэхэр, гушыIэ дахэкIэ узэда псалъэ шэрыуэхэр.
Ахьмэдхъан хужаIа псалъэхэр:
Адыгэ интеллигенцэм щыщ псоми пщIэрэ щIыхьрэ зыхуащI я нэхъыжьыфIт Нало Ахьмэдхъан. Ар Къэбэрдей-Балъкъэрым и мызакъуэу, Адыгейми Шэрджэсми щыцIэрыIуэт. Налом и зэчий иным пщIэшхуэ щыхуащIырт, цIыху Iущу, щэджащэу, тхакIуэ Iэзэу, акъыл щыпкъэу зэрыщытым, абы хэлъ цIыхугъэм, Хэку зауэшхуэм къыщигъэлъэгъуа лIыгъэм, адыгэ лъэпкъыр игъэдахэу, игъэлъапIэу дунейм зэрытетым папщIэ.
МэшбащIэ Исхьэкъ, Къэбэрдей-Балъкъэр, Адыгей, Къэрэшей- Шэрджэс республикэхэм я цIыхубэ тхакIуэ.
СССР-м и тхакIуэхэм я зэIущIэшхуэм хэтщ, 1981 гъэ.
Нало Ахьмэдхъан иримыгъэджа яхэтакъым адыгэбзэ факультетыр къэзыухахэм. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым а лъэхъэнэм литературэм тегъэщIауэ ущIэкIуэну щыIар Нало Ахьмэдхъанрэ Сокъур Мусэрбийрэщ, бзэмкIэ — Урыс Хьэталийщ. Урыс-япон зауэм теухуауэ Ахьмэдхъан итха «Нэхущ шу» романыр сэ сыредактору къыдэзгъэкIауэ щытащ. А зауэм си адэ къуэш лъэрызехьи
хэтат. Романыр документхэм, фактхэм, архив материалхэм «иригъэтхьэлами», куэд дыдэ къызэщIиубыдэу адыгэ шухэр (сотняр) зищIысыр щыжиIэфащ, цIыхухэм я деж нихьэсыфащ.
Ахьмэдхъан хуэдэлI дунейм тетами зырызыххэщ. «КхъыIэ, щIалэгъуалэм сыкъызэрыфхыхьэр фи жагъуэ фымыщI, зы ныбжьэгъу сиIэжкъым, псори дунейм ехыжащ», — жиIэурэ дигъэныбжьэгъурт. Тхылъ тедзапIэм къыщIыхьэурэ сэлам
къыдихыу, къытщIэупщIэу, гулъытэ зиIэ цIыху гуапэу дунейм тетащ. Нало Ахьмэдхъан Хэку зауэшхуэм щызэрихьа лIыгъэм папщIэ дамыгъэ куэд къыхуагъэфэщащ. Литературэми куэд хилэжьыхьати, цIыхубэ тхакIуэ цIэр къыфIащащ. Ахьмэдхъан щыпсэуам пщIэшхуэ хуэтщIу дгъэлъэпIэн хуеящ. Иджы къытхуэнэжыр и цIэр тщымыгъупщэу, щIэблэм едгъащIэу дыпсэунырщ.
Бицу Анатолэ, КъБР-м и цIыхубэ усакIуэ.Сэ сщIэжыркъым сыщеджа зэманми нэхъ иужьыIуэкIи адыгэ кафедрэм Ахьмэдхъан сыщыдэлэжьа илъэсхэми абы зэрыригъэджа дерсхэмкIэ студент гуэр «тIу» къыщихьауэ: япэрауэ, студентхэм а предметхэр фIыуэ ялъагъурт, етIуанэрауэ, хэтыт Ахьмэдхъан фIэмылIыкIыу экзаменым пхуекIуэлIэнур, тэмэму зимыгъэхьэзырауэ.
А фIэлIыкIыныгъэм теухуауэ зы Iуэхугъуэ цIыкIу сыкъытеувыIэнут, университетым хъыбару дахьэжауэ щытауэ. АтIэ, Ахьмэдхъан нэмысыншагъэ зэридэн дунейм теттэкъым. Махуэ гуэрым зэи здыщIэмыхьа курсым лекцэ къыщеджэну ар щIыхьат. ЕгъэджакIуэм пщIэ хуащIу къыхузэфIэуващ адыгэ студент гупыр. Зы хъыджэбз цIыкIу къэмытэджауэ къыщыхъуащ Ахьмэдхъан. Университетым и адыгэ отделе-нэм къыщIэтIысхьа пщащэ цIыкIум апхуэдэ хабзэншагъэ къылъыкъуэкIыныр игу техуэнт мо хабзэщIэкъум: къызэкIуэкIащ нэрылъагъуу. «Тэдж!» — жриIащ хэкъузауэ. Модрейм зигъэхъейркъым. «Тэдж!» и макъым зригъэIэтащ Ахьмэдхъан. Гупым гузэвэгъуэр къакIэщIэзэрыхьащ. Мо пщащэ цIыкIуми гузэвэпауэ и щхьэр къиIэтри: «Сэ сыщытщ, Ахмедхан Хамурзович!» — къыдришеящ зэхэпх къудейуэ. Ахь-мэдхъан къэуIэбжьауэ къекIуэкIрэ еплъмэ — хъыджэбзыр зэфIэтт. Ауэ ар апхуэдизкIэ лъахъшэ цIыкIути, зыбгъэдэт стIолым къыкъуэщ къудейуэ арат. Абдежым аудиторие щхьэгъубжэхэм хэлъ абджхэр игъэзджыджкъэ жыпIэну Ахьмэдхъаныр (ар езыр лIышхуэт)
къыщеудри мэдыхьэшх. Зигу къызэрыгъуэтыжа студентхэри мэдыхьэшх. ИтIанэ ар пщащэ цIыкIум бгъэдыхьэщ, и щхьэфэм Iэ дилъэри, къыхуигъэгъуну елъэIуащ. Лекцэри хъарзынэу екIуэкIыгъащ.
Ари Ахьмэдхъан и хьэл гъэщIэгъуэнхэм ящыщ зыт: зыгуэркIэ жэкъуауэ сыт хуэдэу къызэщIэмынами, Iуэхум и тэмэмыпIэр къызэрищIэу напIэзыпIэм губжьыр щхьэщыкIырти, «Къысхуэгъэгъу!» — жиIэфырт, «еIым еI, сэ жысIащи, пэжыр сэ зэрыжысIам хуэдэущ» жиIэу имыукъуэдийуэ.
ИщхьэмкIэ зэрыщыжытIащи, Ахьмэдхъан цIыхур я къулыкъукIи, мылъкукIи, ябгъэдэлъ зэфIэкIкIи, ныбжькIи, лъэпкъкIи зэхэгъэж ищIыртэкъым.
Къэмбэчокъуэ Iэдэм, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор.
Адыгэбзэ, урысыбзэ кафедрэхэм и лэжьакIуэхэр. КъБКъУ,1969 гъэ.
Нало Ахьмэдхъан и къалэмыпэм къыщIэкIа дэтхэнэ тхыгъэри зэрыкупщIафIэм, зэрыщIэщыгъуэм, гупсысэ куукIэ зэрыгъэнщIам шэч къытезыхьэн щыIэкъым. Си щхьэкIэ сэ ахэр къызолъытэ адыгэ прозэм и лъагапIэхэм ящыщ зыуэ. Ди прозэр иужьрей илъэс пщIейм гъуэгуанэщIэ техьамэ, ар псом япэ зи фIыщIэхэм хабжэ анэдэлъхубзэм и IэфIыпIэмрэ и дахапIэмрэ куу дыдэу къыщIэзыгъэлъэф тхакIуэ телъыджэ Нало Ахьмэдхъан.ЦIыхум и гущIэлъапсэм нэплъыс, абы и гурыгъугурыщIэхэр къалэм жанкIэ къыщIэзыгъалъэ, дэтхэнэ цIыхуми цIыхугъэ лъагэрэ дуней хьэлэмэтрэ дэзылъагъуф тхакIуэт Ахьмэдхъан ар куэдым яхузэфIэкIыркъым, къызэхъулIэри гъащIэм и уэрыпIэм хэшасэ къалэм зыгъабзэ
тхакIуэ набдзэгубдзаплъэрщ. Апхуэдэут дэ псоми Нало Ахьмэдхъан зэрытцIыхур. Абы куэдрэ ди литературэм и жьантIэр иIыгъащ.
Къэрмокъуэ Хьэмид, тхакIуэ, критик.
Нало Ахьмэдхъан куэд зыхузэфIэкIа тхакIуэ гуащIафIэщ. Абы и тхыгъэхэр «Iуащхьэмахуэ» журналым, газетхэм щIэхщIэхыурэ къытехуащ, тхылъ щхьэхуэуи къыдэкIащ. («Урыху акъужь», 1960; «ГушыIалъэ», 1963; «Лъагъуэхэмрэ гъуэгухэмрэ», 1969; «Рейхстагым адыгэбзи тетщ», 1972; «Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ», 1972; «Пшэплъ жыжьэхэр», 1984; «Бжьэр къэпщIащ», 1987). Итхам хэплъэжщ, зэхидзыжри, нэхъ къехъулIауэ къилъытэжхэр томищым щызэхуэхьэсауэ («Тхыгъэхэр», 1993–1995) къыдигъэкIыжащ. Нало Ахьмэдхъан тхэн къызэрыщIидзауэ щытар рассказщ (новеллэщ). ИкIи пцIы хэлъкъым тхакIуэр абы икъукIэ Iэижь зэрыхуэхъуам. Ауэ, жанр кIэщIым и гъунапкъэхэр къезэвэкIыу щыхуежьэм, Налом жанр нэхъ пIащэхэри къигъэIурыщIащ: повестыр, иужькIэ романыр. Нало Ахьмэдхъан и рассказ хьэлэмэтхэри («Псыхьэ нанэ», «Бжьэр къэпщIащ», «УнэгъащIэ», «Бостей упIышкIуа», н.), и повесть щIэщыгъуэхэри («Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ», «Пшэплъ жыжьэхэр»), и роман гъуэзэджэри («Нэхущ шу») ди лъэпкъ прозэм и фIыпIэм хыхьащ.
Нало Ахьмэдхъан и цIэр къалэм и зы уэрамым фIащащ:
Кабардино-Балкарская Республика
Решение от 06 июля 2012 года № 45
О наименовании улицы в городском округе Нальчик именем А.Х. Налоева
Принято
Советом местного самоуправления городского округа Нальчик
Рассмотрев обращение Президента международного Аланского конгресса об
увековечении памяти участника Великой Отечественной войны, народного писателя, ученого, преподавателя КБГУ, внесшего значительный вклад в родную литературу, А.Х. Налоева наименованием улицы в городском округе Нальчик, а также обращение многотысячного коллектива сотрудников Кабардино-Балкарского
государственного университета, Совет местного самоуправления городского округа Нальчик решил:
Наименовать именем Налоева Ахмедхана Хажмурзовича проезд от ул. Шогенова в сторону больничного городка и микрорайона Нарт, нормализованное название — ул. Налоева (текст информационного стенда прилагается).
Опубликовать настоящее Решение в газете «Нальчик».
Глава городского округа Нальчик И.В.МУРАВЬЕВ
В Нальчике, в отделении почтовой связи 360051 Почты России состоялось гашение специальным штемпелем, посвящённое 100-летию со дня рождения Ахмедхана Хамурзовича Налоева, одного из ярких представителей послевоенной кабардинской литературы, народного писателя Кабардино-Балкарии, ученого-лингвиста, педагога, активного участника Великой Отечественной войны.
Нало Ахьмэдхъан и адыгэбзэри узыIэпишэу дахэщ икIи къулейщ. Налом и адыгэбзэр – адыгэхэм къадэгъуэгурыкIуэ, сытри къызэрыпIуэтэфын бзэщ: псынщIэщ, лантIэщ, шэрыуэщ. Дауи, псынщIэу, лантIэу икIи шэрыуэу художественнэ текстым и бзэр щытын щхьэкIэ авторым и псалъэхэр къулейуэ, зыхуей псалъэ дыдэр а щыхуей дыдэм и деж хьэзыру къищтэу иIэни хуейщ.
Нало Ахьмэдхъан дунейм ехыжащ 2010 гъэм июным и 5-м. Ар щыщIалъхьэжащ къыщалъхуа къуажэм.
Литературэ:
1.Абазэ А.Ч. Къэбэрдей тхакIуэхэр. Я гъащIэмрэ лэжьыгъэмрэ. — Карачаевск
-Нальчик:
2. Абазэ А.Ч., Гъут I.М., Къэжэр Хь.Хь., ХьэкIуащэ А.Хь. Адыгэ литературэ.
11-нэ класс. Хрестоматие.
3. ЩоджэнцIыкIу Iэдэм. Хьэлэлыгъэ макъ. — «Iуащхьэмахуэ» журнал 1962, №3.
4. adyghepsale.ru›?p=66087 интернет АДЫГЭЛI, ЗАУЭЛI, ЩIЭНЫГЪЭЛI, ЕГЪЭДЖАКIУЭ
5. 1УАЩХЬЭМАХУЭ 2016 гъэ, 4 июль-август
6. Пэжыр и гъуазэу/Нало Ахьмэдхъан/2001 гъэ
7. Адыгэ псалъэ, октябрь2021
Къэбэрдей-Балъкъэрым иджыблагъэ щекIуэкIащ КъБР-м и цIыхубэ тхакIуэ Нало Ахьмэдхъан Хьэмырзэ и къуэр къызэралъхурэ илъэси 100 зэрырикъуар гъэлъэпIэным теухуа Iуэхухэр. Ахэр республикэм и IуэхущIапIэ зэхуэмыдэхэми езыр къыщалъхуа Хьэтуей жылэми щызэхэтащ. А цIыху щыпкъэм теухуа си гукъэкIыжхэмкIэ, и тхыгъэхэм сызрагъэгупсысахэмкIэ сэри садэгуэшэну сыхуейт «Адыгэ псалъэм» и щIэджыкIакIуэхэм.
АХЬМЭДХЪАН сэ къыщысцIыхуам сыхъыджэбз цIыкIут. СызыщIэсыр химико-биологие факультетрами, адыгэбзэр фIыуэ слъагъурт икIи ди тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм седжэн сфIэфIт. Хъыджэбз цIыкIухэм ди гъусэт Ахьмэдхъан и шыпхъу Зое. Дэ псори дехъуапсэрт абы. Дауи уемыхъуэпсэнрэт дэлъхуихым ягъафIэ, ягъэдахэ, ягъэлъапIэ хъыджэбзым! Ахьмэдхъан Зое и деж общежитым ныщIыхьамэ, дыукIытапэурэ дакIэлъыплъырт абыхэм.
Зое хъыджэбз лъагэт, дахэт, Ахьмэдхъан щIалэшхуэм хуэдиз хъуным мащIэт къанэр. А зэманхэм щIэздзащ сэ Ахьмэдхъан и тхыгъэхэм седжэн. Пэжыр жысIэнщи, си щIалэгъуэу сыщеджамрэ иджы зэрыщIэзджыкIыжымрэ зэхуэдэкъым. Абы и «Нэхущ шу» романым сыщеджам си гум хыхьат. Псом хуэмыдэу зыхэсщIэпат «ХадапщIэ» Iыхьэр, абы къытезгъэзэжурэ тIэу-щэ седжэжат. Иджырей щIалэгъуалэм къагурыбгъэIуэну гугъущ а хадапщIэм и гугъуагъымрэ а зэманым цIыхум ятелъа хьэзабымрэ. Ахьмэдхъан «ХадапщIэр» зэритхыж дыдэм хуэдэт дэ школым дыщыщIэсым зи щхьэгъусэхэр зауэ гуащIэм хэкIуэдауэ колхоз губгъуэм ит фызхэм дазэрыдэIэпыкъур.
Сыту нэрылъагъуу, гурыIуэгъуэу тхэрэт Ахьмэдхъан! А хадэм ухешэ, уи гум къегъэкIыж фIанэм и хьэлъагъыу щытар, псалъэкIэ нэхъ мыхъуми, дигу фIы ящIыну губгъуэм ныхыхьэу щыта, Нартан къуажэм и унафэщIхэу Шыбзыхъуэ Хьид, Егъэн Задин сымэ.
Сыту сфIэфI Ахьмэдхъан и тхыгъэхэм сытепсэлъыхьыну! Псом хуэдэкъым «Псыхьэ нанэ» рассказыр.
Сэ езыр куэд щIащ нанэ сызэрыхъурэ. Унанэу а рассказым ущеджэкIэ, Бышэ нанэ и деж плъэмыкIыу хьэщIапIэ уешэ Ахьмэдхъан: Iэмал имыIэу сыхуейщ абы сеуэршэрылIэну; псыуэ къихьыр пщIэншэу иримыкIуту: «Хьэутий къэкIуэжмэ, Iэнэм къытетлъхьэну хадэхэкIхэм щIэдгъакIэ», жысIэурэ тезгъэуну.
Гум щIыхьэу итхащ Ахьмэдхъан а рассказыр, къигъэлъэгъуащ анэм быным хуиIэ лъагъуныгъэм и кууагъыр, уеблэмэ абы уи щхьэр зэригъэкIуэкIынкIэ зэрыхъунур. А рассказым апхуэдизкIэ купщIэшхуэ иIэщи, уегъэгупсысэ: «Сэри сцIыхуу пIэрэ абы ещхь нанэ?» жыпIэу. Сэ соцIыху! Нартан къуажэм щыщ Гъудэ Къарэ. А цIыхубз дахэр зыкIэ пшынауэ Iэзэти!.. Зэхыхьэ гуэр къэхъуамэ, къелъэIухэрт пшынэ ирагъэуэну. «Лалу къэкIуэжмэ сыфхуеуэнщ», — жиIэ фIэкIа, пшынэр яIихыртэкъым. Къарэ губзыгъэ дыдэт икIи къыбгурыIуэрт абы и псэм щигъафIэ лъагъуныгъэм и дахагъэр, абы зэрыхуэпэжыр. Зауэм хэкIуэда и щхьэгъусэм пэплъэурэ дунейм ехыжащ Къарэ. А зауэ нэужь зэманыр сыту IупщIу икIи гуузу къыщыгъэлъэгъуэжа Ахьмэдхъан и тхыгъэхэм.
Абы и дэтхэнэ зы тхыгъэми и лъабжьэр гъащIэрщ — езым псэкIэ зыхищIа гурыщIэхэрщ, гуфIэгъуэри нэщхъеягъуэри щызэщIэлъу. Налом и IэдакъэщIэкIхэр ди щIэблэм Iэмал имыIэу куууэ яджыпхъэщ, сыту жыпIэмэ, ахэр гъащIэм узыщрихьэлIэ лъэпощхьэпохэм уащхьэдэхынымкIэ, гугъуехьхэм уапэлъэщынымкIэ узэрыгъуэзэнхэщ.
Налом и тхыгъэхэм хэт лIыхъужьхэм ядэтлъагъу зэхущытыкIэ дахэм, пэжыгъэм щIэтпIыкI щIэблэр Ахьмэдхъан хуэдэу хахуэу, цIыху пэжу къэтэджыну уащыгугъ хъунущ.
Нало лъэпкъым щыщ куэдым щIэныгъэшхуэ зэрабгъэдэлъым, я гупсысэхэр тхыгъэкIэ къаIуэтэну зэрафIэфIым, ар фIы дыдэуи зэрахузэфIэкIым дыщыгъуазэщ. Я къалэмыр жану ягъабзэу, ябгъэдэлъ зэчийр адыгэхэм хуагъэлажьэу къэгъуэгурыкIуащ Жансэхъу, Заур, Ахьмэдхъан, Аскэрхъан, Къарэ сымэ. Уегупсысмэ, сыт и уасэ апхуэдэ цIыхухэр лъэпкъым къыбдалъагъуну!
Ахьмэдхъан цIыху куэдым фIыуэ ялъагъу икIи псалъэ гуапэ Iэджи хуатхащ. Абыхэм ящыщт си щхьэгъусэ полковник Джэтауэ Хьэмыщэ. Абы и тхыгъэ «Отважный понтонёр» зыфIищар Нало Ахьмэдхъан теухуат — адыгэлI щэджащэм Хэку зауэшхуэм къищигъэлъэгъуа хахуагъэм, и губзыгъагъэм, и псэм и къулеягъым. Дапхуэдиз акъылрэ зэфIэкIрэ уиIэн хуейт танк бригадэр Неман псышхуэм зэпрыпшын щхьэкIэ! И лIыгъэм папщIэ къэралым и дамыгъэ лъапIэ куэд къыхуагъэфэщат Ахьмэдхъан, ауэ нэхъ лъапIэхэм ящыщт Невский Александр и орденыр. Апхуэдэ щIыхь зыхуащIхэр зырызыххэт.
Хьэмыщэ фIыуэ илъагъурт Ахьмэдхъан, абы и къуэшхэу полковник Аскэрхъан, Заур сымэ. Абыхэм яхуищI пщIэм кърикIуауи къыщIэкIынут Налохэ благъэ зэрытхуэхъуар — ди хъыджэбз нэхъыщIэ Радинэ Налохэ нысэ яхуэхъуат. Хэт игъащIэм илъэгъуа адэр и пхъум и нэчыхьытх кIуэуэ?! «Сэ Ахьмэдхъан, Аскэрхъан, Заур сымэ сабгъэдэсыну сыхуейщ», — жиIэри, Хьэмыщэ кIуат а нэчыхьытхым.
Ахьмэдхъан теухуа псалъэ дахэ, гуапэ куэд зэхэсхащ сэ, ауэ Къэрмокъуэ Мухьэмэд хужиIауэ иджыблагъэ сыкъызэджэжам псори къызэщIиубыдэу къысщохъу: «Езым фIыуэ илъагъу и лIыхъужьхэм хуэдэу лъэщт икIи Iущт, бжьыфIэт икIи лIыфIт Нало Ахьмэдхъан».
БЕКЪАН (Джэтауэ) Жанусэ Цом и пхъур, Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и егъэджакIуэ.