Ракъинин муг гьаким къурбан сочинение

МКОУ «Куркентская СОШ №1 им. М.М.Рагимова»

Сулейман – Стальский район с.Куркент РД

ДОКЛАД

Гьаким Къурбанан «Ракъинин муг» романдин

алай девир патал чlалан менфятлувал

« Жуван акьул ва бажарагъ ватандин , халкьдин рекье къалура».

« Дуьньяда виридалайни еке девлетар акьул ва илим я:

вун акьуллу ва илимдар инсан хьухь». Гь.Къурбан

Муаллим : Абдуразакова М.Э.

Курхуьр 2018

« Жуван халкьдин чlал, тарих, адетар, литература, искусство, музыка чира, абурал дамах ая».

Гь.Къурбан

«Лезги халкьдихъ инсандиз ватанпересвилин, инсанпересвилин, къагьриманвилин, зегьметдин, марифатдин, гуьзелвилин тербия гудай камаллу гафар-насигьатар, мисалар ва агъзур йисарин тежриба –халкьдин педагогика ава. Ихьтин меслятар Дагъустандин, Россиядин ва дуьньядин алимрин, муаллимрин, зарийрин ктабрани гзаф дуьшуьш жезва», -лагьанва чи шаир Гь.Къурбана вичин «Яшайишда агалкьунар гьик1 къазанмишда?» ктабда.

Гьа ихьтин бажарагълу зарийрин жергедик машгьур гьикаятчи , алим ва методист Гь .Къурбан акатзава. Эдебиятдал, халкьдин сивин яратмишунрал рикl алаз чlехи хьайи шаирдин эсерар халкьдин уьмуьрдиз еке куьмек авайбур я.

« Ракъинини муг» роман-трилогияда ХIХ асирдин 80-йисарилай ХХ асирдин 60-йисаралди лезги халкьдин уьмуьрдин важиблу, жуьреба-жуьре вакъиайралди тафаватлу вахт кьунва. Трилогияда лезгийрин ацукьун –къарагъун, бубайрин адетар ,виликан меденият, лезгийринни урусрин алакъаяр къалурнава. Шаирди вичин вилик эцигнавай месэлаяр адетдин лезги хуьр тир Муг-Рагъа яшамиш жезвай уьзденрикай тир арифдар Сфи-эфендидин къаматдалди ачухарзава. Сфи-эфенди хьтин къаматрииз ихьтин насигьат хас я.

«Дуьньяда виридалайни еке девлетар акьул ва илим я: вун акьуллу ва илимдар инсан хьухь». Гь.Къурбан

И эсерда шаирди алай девир патал чlалан менфятлувал фикирдиз гъизва. Ина чал жуван тарих фикирдиз хкизвай архаизмаяр, кьетlен фикир авай фразеологизмаяр гьалтзава.

«Зи медресадай акъатай жегьилар савадлу, гьар са илимдикай, сенятдикай хабар авайбур жен».

Сфи-зфенди

Гатфарин варцарин тlварар: яр, аркьвар-даркьвар, элхен-гелхен,туругун, ц1иг,ригъ,чlим.

Арабрин варцар: мегьарам, сефер, шагьбан, рамазан.

Лежберрин вахтар: кьуьгъвер къарагъардай ва тумар цадай, эчlелар эчlедай ва гвенар гуьдай, йигарар гатадай ва рачар регъведай.

Заланвилин уьлчмеяр: мискьал, гъаб, чанг, ман, батман, киле, такъа, рипе, чувал, муьшкуьр, кура, эмбиз.

Яргъивилин уьлчмеяр: тlуб, гъуд, чlиб, черек, юкl, кам, табагъ, къулач, гъав, къаблама, аршин…

Мисал яз, чал гьалтнавай камаллу гафар, бубайрин мисалар-фразеологизмаяр:

ашукь хьунни кlелун садрани геж жедай кар туш;

чlал-кьвед лагьай мез я; чlал девлет я, хва;

кlел авурди кlел тавурбурун арада цуьк я;

кlел тавурди цун тавур ник я;

къе жедай кар пакадал вегьин садрани дуьз туш;

пака лагьай миргихъ тум галаз амукьда;

инсанвал квадармир, дуствал еке девлет я;

вири таб я, балаяр, чирвал гьахъ я.

«Чи халкьариз авамвиляй зкъечlун герек я. Чи халкьариз кlел-кхьин, ктаб-дафтар, савадлувал, илим герек я. Абур хьайила, фуни , партални, азадвални жеда!»

«Къагьриман рухвайриз гьамиша чпин хуьр -к1вал, халкь авадан ийидай фикир, ният, мурад хьун лазим я… Чунни , шаксуз, гьахьтин инсанрикай я… Чнани дуьз гафуналди, дуьз меслятдалди , дуьз гьерекатралди жуван халкь бахтлу ийидай мярекатра, гьерекатра иштирак авуна к1анда, халкьдихъ рик1 кузвай инсан халкьдин къайгъуда хьана к1анда. И рекье ваз Аллагьди нуьсрет гурай. Амин!» Сфи-эфенди

«Ракъинин муг» романда гьалтзавай ихьтин камаллу гафарин манайрин куьмедалди, алай девирдин гележег тамамдаказ тербияламишиз, дуствилин алакъаяр мягькемариз, тарих рикlелай ракъур тийиз, дидед чlал хуьз ва менфятлувал артухариз жеда. Алай девирда чlалан менфятлувал муаллимри дидед чlалан тарсара ва маса мярекатра артухарун важиблу я.

«Азадвал, гьахъвал, дуьзвал, намуслувал кlан хьухь.

Ихьтин лишанар жувакни кутур».

Гь . Къурбан

Халкьдин рикI алай зари
Гьаким Къурбан — 75
Барка  |  12(271) 2013      

      Алай вахтунда лезги литературадик, лезги чIалан илимдикни лезги педагогикадик зурба пай кутазвай алимрикай сад Гьаким Къурбан я.  Хайи халкьдал гзаф рикI алай, датIана къелемдив адаз къуллугъзавай, лежберди хьиз югъди-йифди кIвалахзавай Гьаким Къурбанан зегьметдал рикI хьун садазни сир туш. Адан шумудни са ктабар чна фад-фад менфят къачузвай чешмеяр я. Абурукай авторди 1991-йисуз туькIуьрна басма авур «Лезги халкьдин мисалар”  гзаф метлеблуди я. Ада 2012-йисуз басма авур «Лезги халкьдин мисалар”  ктабда чи халкьдин агъзур йисара арадал атанвай, камалдив ацIанвай 15300-далай виниз мисалар гьатнава. Лезги халкьдин камалдинни эдебдин хазина кIватIунин рекьяй чешне къалурзавай камалэгьлидин и алакьунар адан яратмишунрин са гъвечIи пай я.

     Чи тIвар-ван авай алим, зари, публицист Гьаким Къурбан (Акимов Къурбан Халикович) 1938-йисан 30-августдиз Докъузпара райондин Миграгь-Къазмаяр хуьре дидедиз хьана.  1956-йисуз Миграгърин юкьван мектеб, 1961-йисуз Дагъустандин Гьукуматдин Университет акьалтIарна, СтIал Сулейманан райондин мектебра муаллимвал ва директорвал авур ам  1964-йисалай илимдин кIвалахдал элячIна. Дагъустандин Педагогикадин Ахтармишунрин Институтда кIвалахал акъвазай ада гьа чIавалай лезги ва Дагъустандин эдебиятрин методикадин месэлаяр илимдин рекьяй чирзава. 1979-йисалай хайи литературайрин сектордиз регьбервал гузвай       Гь.Къурбан педагогикадин илимрин кандидат, филологиядин илимрин доктор, профессор  я.
      «Дагъустан Республикадин лайихлу муаллим» гьуьрметдин тIварцIиз лайихлу хьанвай алим-методист V-XI синифра кIелзавай аялар ва муаллимар патал акъуднавай лезги ва Дагъустандин  литературайрин, урус чIалан цIудралди   программайрин, учебникрин, хрестоматийрин, илимдинни методикадин ктабрин автор я. Абурук «IV-VIII — классра лезги литература чирунин месэлаяр”,  «IV-VIII — классра  Дагъустандин литература чирунин месэлаяр» ва маса ктабар акатзава.
       Лезги литературадин, тарихдин, медениятдин месэлаяр ахтармишзавай алимдин и рекьяй алахъунрин нетижа хьиз «Лезгийрин милли гьикаят», «Лезги за-рияр», «Миграгънаме», «Лезги повесть» хьтин лезги ва урус чIаларал кхьенвай ктабар арадал атанва.
     Художественный эсерар тесниф авунив Гьаким Къурбан гьеле мектебда кIелзамаз эгечIнай. Адан «Дидедин руш» тIвар ганвай сад лагьай гьикая 1958-йисуз «Коммунист» газетдиз акъатнай. Алай вахтунда зари цIудралди гьикаяйрин ва повестрин, 8 романдин автор я. Чара-чара  йисара кIелзавай-буру адан «Самурдин либасар» (1961), «Аламат» (1965), «Свас» (1969), «Чан алай дагълар» (1978), Ракъинин муг» (1984), «Яру мяден» (1989), «Ирид чин алай хуьр» (I997)  ва маса ктабар хушдаказ кьабулна. Адан «Къацу цуьквер», «Лацу марал»,  «Къуй гьамиша рагъ хьурай!» ктабрини ван авуна.
     Эхиримжи йисара Гь.Къурбана вичин алакьунар тарихдин романар кхьинални винел акъудна. Ада Кьуьчхуьр Саидакай «Гьай тахьай гьарай», Миграгъ Къемеракай «Къилинж Къемер», Етим Эминакай «Дили дуьньядин чирагъ» романар теснифна. 2012-йисуз «Самур» журналдин 3-5 — нумрайра чап хьайи Гь.Къурбанан «Зуьгьре гъед» роман кIелдайбурун чIехи марагъдиз себеб хьана. Гуьгъуьнлай эсер кьилдин ктаб хьизни чап хьана. Заридин къелемдикай «Четин бахт» (I987), «Хазинадин суракьда» (I993) , «Абдулбари Магьмудов: уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ» (2000) ктабарни хкатна.
     2007-йисуз зариди Магьачкъалада чап авур «Лезгистан дуьньядин картада» тIвар алай ктаб лезгийри гзаф хушвилелди кьабулнай ва ам инсанрин рикI алай кIва-тIалдиз элкъвенай. Чи халкьдин тIвар-ван авай инсанар, чи сейлибур, къагьриманар, илимдин, медениятдин, литературадин рекьяй чIехи агалкьунар къазанмишай инсанар чирун патал къелемдиз къачунвай а ктабдин география гегьеншарун патал генани дерин ахтармишунар тухвай зариди 2012-йисуз 648 чиникай туькIуьрнавай    «Лезгистан — энциклопедия» ктаб арадал гъана. Ктаб руьгь кутадайди, фагьумуз тадайди хьана.
     Алимдин «Лезги литературадин терминрин кIватIал» (2011-йис), «Лезги ва Дагъустандин литературайрин программаяр. V-IX классар» (2012-йис) ва маса илимдин бинедаллаз туькIуьрнавай ктабар чпикай чIалан пешекарри фад-фад менфят къачузвайбур я. Ихьтин гереклу эсерар Гь.Къурбанахъ тIимил авач.
      Ял ягъун тавуна кIвалахзавай зариди вичин къелемдикай хкатзавай публицистикадин, критикадин макъалайра чи литературадин гзафни-гзаф месэлаяр къарагъарзава, чара чара къелемэгьлийрин яратмишунар тупIалай авуна абуруз лайих тир къимет гузва.
      Гь.Къурбан гьакIни ижтимаи кIва-лахрин кIвенкIвечи хьиз сейли я. Ада са жерге зарийрин куьмекдалди Лезги писателрин союз туькIуьрна. Зариди гзаф йисара гьа союздиз регьбервал гана ва «Шарвили» газетдин редакторвал авуна. 1993-йи-суз ада Магьач-къалада «Жегьил литератор» тIвар ганвай махсус мектеб кардик ку-туна. И мектебдик шумудни са алакьунар авай лезги жегьилар экечIна. Ина лезги литература, чи классикрин ва алай аямдин зарийрин ярат-мишунар чирай абуруз гьакIни кIелдайбур чпин эсеррив танишардай мумкинвал хьана. И мектебда чирвилер къачур са кьадар жегьилар гила алакьунар авай къелемэгьлияр хьиз сейли жезва. Са гафуналди, Гьаким Къурбана и рекьяй чIугур зегьметар бегьерлуди хьана.
      Гь.Къурбанан эдебиятдин теснифарни илимдин кIвалахар профессор  Гьажи Гашарова, Жамал Жамалова, Фахрудин Несрединова, Заира Къурбановади ва Сабина Алиевади тупIалай авуна кьилди ктабар акъуднава.
       Вичин 75 йис хьанвай, чи халкьдин кIвенкIвечи къелемэгьли тир Гьаким Къурбаназ чна рикIин сидкьидай чандин сагъвал, рикIин шадвал, халкь патал кьиле тухузвай крара чIехи агалкьунар тIалабзава.

Седакъет КЕРИМОВА

Кхьирагдин зар алай гафар

•  Жуван хизан, хуьр, шегьер, ватан ва халкь кIан хьухь.
•  Ватанда къекъуьгъ, адан ярж алай чкайриз (Базар-дуьзи, Шагь дагъ, Шалбуз дагъ, Самур вацI ) килиг, синерал хкаж хьухь, тIебиатдикай лезет хкуд.
•  Алакь тийидай кардик экечIмир, я хкаж тежедай къванни кьамир.
•  Ватандизни халкьдиз вафалу хьухь. Жув рекьиз хьайитIани, ватанни халкь маса гумир: хаин халкьди уьмуьрлух негьда.
•  Акьуллувилихъ галаз инсандиз амалдарвални герек я: амалдарвал камаллувилин, авамвал — ахмакьвилин лишан я.
•  Азад тирди инсан я, азад туширди — лукI. Инсан азад яз хазва, ам азаддиз яшамиш хьунни лазим я.
•  Масадаз зарар гуз, масад алцурариз кIан жемир.
•  Алчах инсандивай къерех хьухь, ахьтиндакай жуван игьтият хуьх.
•  Бахт гьар са инсанди вичин акьулдалдини зегьметдалди къазанмишна кIанда.
•  Вилериз акур кардикай рахух. Лазимсуз чкадал рахамир, лазим чкадал рахун тавуна акъвазмир.
•  Жуван гафунин иеси хьухь.
•  Гьалал затI кIан хьухь, жувак гьарам кутамир.
•  Гьар са тIалабай касдиз хъсанвализ алахъ. Хъсанвал жезвачтIа, пис-вални мийир.
•  Жуван кьисмет масадан гъиле твамир: садазни лукI жемир, я масадни лукI хьана кIан жемир.
•  Жуван руьгьдин ва чандин азадвал хуьх. Чанда чан амаз бурж кьамир.
•  Жуван вахт къенят ая.
•  Кьилиз акъат тийидай фикирар мийир.
•  Жуван рикIе экуь, масадаз зарар авачир мурадар куькIуьра. Абур кьилиз акъуддай къастар гужлу ая.
•  Жуван сагъламвал хуьх: ам тахьайтIа, вавай я хизан хуьз, я ватандиз къуллугъиз, я кIвалахда агалкьунар къазанмишиз жедач.
•  Жумарт хьухь: дуьньядал вуна авур хъсанвални писвал амукьда.
•  Жуван фикир лугьуз тади къачумир: рахазвайбуруз яб це, фагьум ая, вахъ акьуллу фикир аватIа лагь, авачтIа — рахамир.
•  Югъди-йифди зегьмет чIугу. Жува ийизвай кар са нин ятIани хъиляй ваъ, жуван ашкъидай ая.
•  Хизандин, ватандин, дуьньядин вилик жуван жавабдарвал садрани рикIелай ракъурмир.
•  Жува жув гьар са мярекатда Шарвилидин хтулди хьиз, намуслудаказ ва уьткемдаказ твах.
•  Жуваз дерт, хажалат авайди хизандиз, маса инсанриз къалурмир: жезмай кьван жуван дерт жува кьезилар ая.
•  Лайихлу инсандин тариф ая, ла-йихсузди русвагъ ийиз тади къачумир.
•  Межлисда жуван чка чирна ацукь, вахт чирна къарагъ.
•  Намусдалди кIвалах ая: рикI чIуру инсандини ви зегьметдиз дуьз къимет гуда.
•  Чарадан девлет кIан жемир, жувандини масадав вугумир.
•  Маса миллетрин чIалариз, адетриз, динриз гьуьрмет ая. Гьар са халкь дуьньядин тарцел алай са хел я.

Предложите, как улучшить StudyLib

(Для жалоб на нарушения авторских прав, используйте

другую форму
)

№ п/п

Тарсунинкьил

Сят

Число

К1валин к1валах1

П

Ф

1

8-классда к1елайбур тикрарун.

1-3 тап.

1

§1

4-тапшуругъ

2

Сложный предложение.

7-тап.

1

§2

8-тапшуругъ

3

Сложный предложение.

10- тап.

1

§3

Предложенияр туьк1.

4

Сложный

предложенидин жуьреяр

1

§1-3 тикрарун.

5

Ахтармишунин диктант «Аферин квез

кьегьалар».

1

§ 4

Предл.туьк1.

6

Сложносочиненный предложенияр.

11,12- тап.

1

§4

тап-13

7

Сложносочиненный предложенийрикай умуми малумат

1

предл.туьк1уьрун.

8

. Сложносочиненный предложенийра саюзар.

19,20- тап.

1

§5

15- тапшуругъ.

9

Сложносочиненный предложенийрин

паярин арада жедай алакъа.

22- тап.

1

§6

21-тапшуругъ.

10

Сложноподчиненный предложенияр

29- тап.

1

§7.31- тапшуругъ

11

Сложноподчиненный предложенияр. Умуми малумат.

1

§7,8 пред.туьк1уьрун

12

Сложноподчиненный предложенидин

паярин алакъа.

1

Текст туьк1уьрун.

13

Табийпредложенийринасасжуьреяр .

1

§9,10

36-тапшуругъ.

14

Ачухардай табий предложенияр квай сложноподчиненный предложенияр.

1

34,35

тапшуругъ.

15

Определение тир табий предложенияр.

39,40- тапш.

1

§11

43-тапшуругъ

16

Ч1/г. (Зулалукьун) темадай сочинение кхьин.

1

тикрарун

17

Обстоятельстводин табий паяр квай сложноподчиненный предложенияр.

1

§12,

предл.туьк1.

18

Кардин тегьердин ва гекъигунин табий предложенияр. 46,48-тапш.

1

§13

47- тапшуругъ.

19

Диктант «Ватан».

1

тикрарун

20

Вахтунин табий предложенияр.

Себебдин табий предложенияр.

1

§14,15

50-тап.

21

Контрольный изложение «гъиле гьатай къуьр.

1

тикрарун.

22

Нетижадин табий предложенияр.

57,58- тапш.

1

§16

60- тапшуругъ.

23

Мураддин табий предложенияр.

61,62-тапш.

1

§17

63- тапшуругъ

24

Шарт1унин табий предложенияр.

64,65 тапш.

1

§ 18

67- тапшуругъ.

25

Къаршивилин табий предложенияр.

68,69- тапш.

1

§19

70- тапшуругъ.

26

Чкадин табий предложенияр.

71,73-тапш.

1

§ 20

74- тапшуругъ.

27

Кьадардин ва дережадин табий предложенияр.

1

§ 21

предл.синт. разбор авун.

28

Са шумуд табий предложение квай

сложноподчиненный предложенияр.

81,83- тапш.

1

§ 22

82-тапшуругъ

29

Контрольный диктант «Чан азиз буба»

1

30

Саюзар квачир сложный

предложенияр.

1

§23

Гьикая туьк1уьрун.

31

Саюзар квачир сложный предложенияр умуми малумат.

85- тапш.

1

24

86- тапшуругъ.

32

Саюзар квачир сложный предложенийра

запятой ва точкани запятой.

1

33

Саюзар квачир сложный предложенида тире 87- тапш.

.

1

§25

88- тапшуругъ.

34

Саюзар квачир сложный предложенида тире.

1

тапшуругъар тамамарун.

35

Какахьай жуьредин сложный предложенияр.

1

§27

100-тапшуругъ

36

Сложный предложенияр тикрарун патал тапшурагъар.

101,102,103 –тапш.

1

§28

104- тапшуругъ

37

Контрольный диктант «Дагъдин рекье»

1

тикрарун

38

Дуьз ва кирс речар

107- тапш.

1

§ 29

предл.туьк1.

39

Дуьз ва кирс речрикай умуми малумат.

1

предл.разб.авун.

40

Дуьз речь ва автордин гафарин чка.

113,114-тапш.

1

§30

116- тапшуругъ.

41

Дуьз речь квай предложенийра пунктуациядин лишанар.

1

§31

120- тапшуругъ.

42

Дуьз речь ва диалог.

1

§32

123-тапшуругъ.

43

Дуьз речь кирс речдиз элкъуьрун.

127,128- тапшуругъ.

1

§33

130- тапшуругъ.

44

Цитатаяр ва абур кхьинра чара авун.

1

§34

133- тапшуругъ.

45

Диктант «Адалатлу суддин векил».

1

Алатай тарсар тикрарун

46

Стиль ва стилистика.

134-тапш.

1

47

Стиль ва стилистика . Умуми

малумат

1

§35

текст туьк1уьрун.

48

Стилистикадин истемишунар.

Машгъулардай тапшуругъар.

1

§36

Азад темадай сочинение.

49

Гьар йикъан рахунрин стиль.

Сивин яратмишунрин стиль.

1

§37,38

136-тапш.

50

Литературадинни искусстводин стилдин кьет1енвилер.

1

§39

144- тапш.

51

Официальный стилдин кьет1енвилер.

145,146- тапш.

1

§ 49

149- тапшуругъ

52

Илимдин стилдин кьет1енвилер.

Газетдинни публицистикадин стиль.

1

§41

149-тапшуругъ.

53

Ч1алан культура.

150- тапш.

1

§42

150- тапшуругъ.

54

Контрольный изложение «Шагьдин кьушун к1ук1варун».

1

§43

155-тапшуругъ

55

Тикрарун

1

Машгъулардай тапшуругъар

56

Сложный предложение.

1

57

Сложносочиненный предложенияр.

1

58

Сложноподчиненный предложенияр.

1

59

Дуьз речь ва кирс речь.

Стилистика.

1

60

Саюзар квачир сложный предложенияр.

1

62

Предложенияр синтаксисдин разбор авун

1

62

Итоговый диктант .

1

63

Сложный предложение.

1

64

65

66

Сложносочиненный ва сложноподчиненный предложенияр.

Литературный сочиненияр паитал

2

67

68

Директорский диктантар: «Буш таз жеч хьи », «Фу».

2

Вири сятерин кьадар

68

Расул Х1амзатовасул «Авар мац1» абураб асаралда т1асан сочинение.

Х1адур гьабуна 9 классалъул ц1алдохъан Дибирова Амина Д.

Щай дие къвариг1ун бугеб Дагъистан,

Дир гьаракь бахъани дир лъималахъа?!

Щай дий маг1аруллъи, маг1арул чаг1аз

Чияр мац1 бицунеб жидерго гъаст1а?!

Дагъистаналъул халкъияв поэт Расул Х1амзатов гьавуна 1923 соналъ Хунзахъ районалъул Ц1ада росулъ маг1арулазе хирияв поэт Ц1адаса Х1амзатил хъизаналъе. Поэтасул вас вук1иналъ Расулие рес кьуна жеги гьит1инго вук1аго, раг1ул къимат лъазе, гьелъул пасих1лъи бич1ч1изе.Г1умруялъул аслияб иш г1адин, гьит1инго т1аса бищана Расулица коч1ол нух, х1аракатги бахъана гьелъие киданиги хилиплъич1ого, рит1ухълъи ц1унизе.

Расул Х1амзатовас хъвана г1емерал асарал:куч1дул,поэмаби,къисаби.Гьел киналго рахъун руго анлъго томалдасан данде гьарурал асаразул т1ахьазда.Гьес бат1и-бат1иял темабазда т1асан хъвана куч1дул,поэмаби.Аслиял темаби руго гьес росун К1удияб Ват1анияб рагъ ва рахьдал мац1 ц1уни.

Г1агараб авар мац1! Дир кинабго бечелъи , кинабго хазина, дир дарман, дир гьаракь.Гьаб дунялалъул рокъоб дие гьеб мац1 кутакалда г1агарлъана. Авар мац1алдехун дир рокьи т1оцебе ц1ик1к1инабуна дир херас-Дибиров Мух1амадица,хадуб дир мунагьал чураяв инсуца, дир эбелалъ ва дир инсул яцаз.Гьел киналго ккола г1урус ва авар мац1алъул муг1алимзаби.

Гьит1инаб заманалда дун г1емер херазда аск1ой йик1унаан.Жакъа къоялъги дида жеги рак1алда руго херас(ададица) бац1ц1адаб маг1арул мац1алъ дие ц1алулел р1ук1арал куч1дул, маргьаби. Нижеца цоцазе бицанк1аби кьолаан.Херас дие «Лачен» журналалдасан ц1алулаан куч1дул, кепал харбал. Огь, дир лъимерлъиялъул заман!

Авар мац1 буго бищунго бечедабги хириябги.Гьеб мац1алъ загьир гьабула дица дир пикру,рек1ел асар, рокьи, ццин.Мац1 бук1ине ккола азарил соназ бук1араб, умумуз нилъее кьураб.

Расул Х1амзатовасул дие г1емерал асарал рокьула: «Россиялъул солдатал», «Къункъраби», «Эбелалъ дир кинидахъ…», «Вера Васильевна», «Маг1арулал», «Дун гьавураб къо».

Араб соналъ дица ц1алана Расулил «Дир Дагъистан» абураб т1ехь. Гьеб буго инсанасул ва дунялалъул х1акъалъулъ пикрабазул т1ехь. Жеги ц1алана «Маг1арулай» абураб поэма ва «Авар мац1» абураб кеч1.

«Авар мац1» абураб кеч1 дие кутакалда бокьана. Расул Х1амзатовасул «Авар мац1» абураб коч1ол аслияб тема ккола рахьдал мац1 ц1уни, гьеб бокьи. Гьениб бицунеб буго рахьдал мац1 гьеч1они, гьеч1о миллат, гьелъул маданият, рух1ияб бечелъи. Нилъее умумуз ирсалъе тараб гьеб нилъеца наслабазе ц1унич1они, ц1унуларо халкъ.

Авторас асаралда жаниб бицунеб буго ,макьилъ живго цо лъарал раг1аралда г1одов ккун вук1ин.Гьебмехалъ гьесда борхалъудасан раг1ула руччабазул к1алъай. Гьел к1алъалел рук1ун руго бац1ц1адаб маг1арул мац1алъ. Гьез бицунеб бук1ана ах, хур-хералъул, бук1инесеб маг1ишаталъул,кьерхен-роц1еналъул,боц1и-панзалъул, пуланав Х1асанил сих1ирлъиялъул.

Лъукъун, бида вец1ц1ун, лъарал раг1алда вугев Расулил, маг1арул мац1алда к1алъалел г1адамазул гьаракь раг1игун, бадиса маг1у бач1уна. Вахъана гьев т1аде.

Гьес абуна:

-Аваразул калам,гьелъул камиллъи!

Кинабго черхалда лъик1лъана ругънал.

Гьал раг1абаздасан дида бич1ч1улеб буго Расулие авар мац1 кутакалда хирияб,г1агараб бук1ин.Гьес коч1олъ хъвалеб буго рокъорги къват1ирги маг1арулаз бицине кколин жидерго рахьдал мац1. Мактабаздаги авар мац1 малъизе кколин абулеб буго.Цоги Расул Х1амзатовас хъвалеб буго, нилъ рокъоса унеб мехалъги нух бит1агийилан маг1арул мац1алъ гурищила нилъеда улбуз абулеб . Гьеб бугила рекъараб нилъер халкъалда черхалда борчараб рачел киниги.

«Авар мац1» абураб коч1олъ Расул Х1амзатовас хъвалеб буго жиндие бат1аго бокьулила г1ураб ракь, маг1арул т1алъи. Лъаларила кивехун жив хвелевали, амма жиндие хоб бокьилила живго г1ураб г1агараб росулъ бук1ине. Жиндир хабада цересен унел цо-цо нухлулаз, х1асратаб,маг1арул мац1алъ гьанив нилъер Х1амзатил Расул вугилан абизе бокьилила жиндие. Гьесул раг1абаздасан бич1ч1улеб буго жиндирго Ват1ан, рахьдал мац1 Расул Х1амзатовасе ц1акъго хирияб бук1ин.

Гьаб заманалда г1емер бицулеб буго телевизоралдасан, газетазда, журналазда хъвалеб буго нилъеца хирияб,г1агараб рахьдал мац1 ц1униялъул х1акъалъулъ. Гьеб ц1акъ бит1араб буго. Нилъеца т1абиг1ат ц1унулеб г1адин , ц1унизе ккола бечедаб авар мац1. Нилъеца- маг1арулаз ц1унич1они гьеб, лъица ц1унилеб?

Дида ккола,щивав чиясул жиндирго мац1ги жиндирго ц1ваги бук1ине кколин. Дир мац1- гьеб ккола маг1арул мац1. Гьеб дие бокьула дирго рух1г1ан. Жидерго мац1 хирияб бугин абураб жо ккола эбел-инсуе лъималги лъималазе эбел-эменги хириял ругин абураб жо.

Дие бокьилаан, рахьдал мац1алдехун ц1ик1к1ун рокьи бач1ине авар мац1алъул дарсал школалда ц1ик1к1ун кьезе. Г1урус мац1алъул анлъго- анкьго саг1ат кьолеб мехалъ, щай авар мац1алъул кьолареб?!

Нижер школалда авар мац1 бокьуларев ц1алдохъан нагагьги гьеч1о. Пат1имат Мух1амадовналъ бат1ияб рокьи бижизабуна нижер гьелдехун. Авар мац1алъул ва адабияталъул дарсазде гъираялде уна ниж. Школалда щибаб хамиз къоялъ т1обит1ула авар мац1алъул кружок. К1одо гьабула нижеца «Рахьдал мац1алъул къо». Т1орит1ула бат1и-бат1иял х1аял, авар мац1алде хурхун куч1дул гьарула, сочинениял хъвала, сценкаби лъола, х1аял т1орит1ула.

Аваразул калам гьелъул камиллъи!

Лъаларо, Мух1амад, цогиязул иш,

Амма дица дирго рахъалъ абила:

Метер маг1арул мац1 хвезе батани,

Хваги дун жакъаго, жаниб рак1 кьвагьун.

Гьахьун.1960-1985 йисарин литература

20 асирдин литература

Шагь-Эмир Мурадов «Рагъ», «Зул гьарай»     

Агьед Агъаев «Лезгияр»

Алирза Саидов «Уста Идрис»

Ч1.г.Сочинение

Кл.къ.Ст!ал Сулейман

Межид  Гьажиев «Ирид  къаш»

Байрам Салимов «Бармакдикай риваят», «Рик!икай риваят»

Абдулбари Магьмудов «Веси»

Ибрагьим Гьуьсейнов «Къванер»

Ч!.г.Изложение

Кл.къ.Ст!ал Сулейман

Жамидин «Куьмекда чна», «Валай к!ани дуст авач» «Тарифди алдатмишна»

Азиз Алем «Суьгьрдин  ялав», «Рекьикай поэма»

Гьаким Къурбан «Ракъинин муг»

Ханбиче Хаметова «Ст!ал ва къван»

Арбен Къардаш «Халкьдин чин», «Алпан»

Ч!.г.Сочинение

Кл.къ.Ст!ал Сулейман

Алай девирдин шириат,гьикаят,драматургия (муаллимдин хкягъун)

Дагъустандин  халкьрин  литература

20 асирдин 2 паюнин литература

Расул Гьамзатов «Эхиримжи къимет»

Мут!алиб Митаров «Гамарин  устад»

Ч!.г.Изложение

Кл.къ.Ст!ал Сулейман

Агьмедхан Абубакар «Даргийрин рушар»

Сугъури Увайсов «Инсан», « Девлет», «Раб»

Феликс Бахшиев «Ц!ай кьун»

Ч!.г.Сочинение

Кг.къ.Ст!ал Сулейман

Хкягъай эсерар тикрарун