Сааскы кэм сочинение

Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйа ааҕааччы биһирэбилин ылбыт “Сааскы кэм” арамаана 1944 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Бы­йыл айымньы тахсыбыта – 75 сыла. Бу кэм устата айымньы 18 төгүл сахалыы, нууччалыы, чех уонна венгр тылларынан тахсыбыта, киинэ да уһуллубута, испэктээк да турбута.

Оттон СӨ Национальнай бибилэтиэ­кэтигэр Амма Аччыгыйа  тыл үөрэхтээх  Никита Григорьевка бэлэхтээбит кинигэтэ хараллан сытар, ол кинигэ бибилэтиэкэҕэ 1989 сыллаахха бэриллибит.

Амма Аччыгыйа бэлэх уунарыгар суруйбут: “Күндү Н.С. Григорьевка. Эйиэхэ үтүө сыһыаным туоһутугар сэмэй үлэбин туттарабын. Ааптар. 20/III 45”. (“Дорогому Н.С. Григорьеву. В знак неизменно хорошего чувства к тебе дарю сей скромный труд свой. Автор. 20/III 45”.)

Маны таһынан, электроннай бибилэтиэкэҕэ  “Сааскы кэм”  ара­маан 1958 сыллаахха Москваҕа тахсыбыт  эрэдээксийэтин  ааҕыахха сөп.

ОЛОХХО

“Кыыдааннаах кыһын”, “Сааскы кэм”, “Самаан сайын”
уонна “Көмүс күһүн”

Александр Васильевич Васильев—Көрдүгэн, суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ:

— Николай Мординов, “Кыыдааннаах кыһын”, “Сааскы кэм”, “Самаан сайын” уонна “Көмүс күһүн” диэн саха былыргы олоҕун туһунан түөрт сиэрийэлээх арамааны суруйуох­таах этим диирэ.  Ол курдук, “Сааскы кэм” кыһынтан саҕаланар дии. Айымньыны хаста даҕаны көннөртөрөн, эбэн-сабан, сэбиэскэй былааһы ойуулуур гына халыҥ гыннарбыттар. Айымньы сүрүн санаата диэн, бэлиитикэтэ, сэбиэс­кэй былааһа суох саха былыр­гы олоҕо көстүөхтээҕэ. Ол иһин ити кэлиҥҥилэрин суруйбатаҕа.

Амма Аччыгыйа 1959 сыл­лаахха “Бэлэм буол” хаһыахха литература отделын сэбиэдиссэ­йинэн кэлбитэ. “Олоххо дьолум диэн, оҕо хаһыатыгар үлэлээбитим” диэн этэрэ. Онно үлэлии сылдьан, РСФСР, Сэбиэскэй Сойуус Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаа­та буолбута. Оччотооҕу кэмҥэ, киһи сөҕүөх кини  баартыйата суох киһи этэ.

Кини сахаларга оҥорбут үтүөтэ олус элбэх, ол туһунан быһа тардан кэпсиэм этэ.

Бастакы түгэн

Мин култуура институтун бүтэрэн баран, 1980-1987 сылларга  министиэристибэ аппараатыгар Филармония отделыгар иниспиэктэринэн үлэлии сырыттахпына, култуура миниистирин бастакы солбуйааччы Василий Афанасьевич Босиков Кыргызстаҥҥа тиийэн, Чингиз Айтматовы кытта көрсүбүтэ. Босиков Айтматовка: “Максим Кирович Аммосов Кыргызстаҥҥа өрөспүүбүлүкэ компартиятын бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитэ ээ”, — диэбит.

Онуоха Чингиз: “Мин кинини бэркэ диэн билэбин. Кини мин аҕабын ытар туһунан уураахха илии баттаабыта”, — диэн ымыр да гынан көрбөккө эппит.

Дьокуускайга кэлэн баран, Василий Босиков бу туһунан кэпсээтэ. Онуоха мин Николай Мординовка эппиппэр, киһим сарсыныгар ыҥыран ылан, 1936 сыллааҕы “Правда” хаһыаты көрдөрдө.  Хаһыат маҥнайгы сирэйигэр “Гнилая политика ЦК КПСС Киргизии” диэн ыстатыйа баара. Онно сурулларынан, бастакы сэкирэтээр М.К. Аммосов сиэссийэни тохтото-тохтото, райком бастакы сэкирэтээрэ Торекул Айтматовы көмүскээн үс төгүл тыл эттэ диэн сурулла сылдьар. Маны, Босиковка биэрдибит, куоппуйа­лаан ылан, Чингиз Айтматовка ыыттылар. Онтон ыла сылаас сыһыан олохтоммута. Саханы быыһаабыт биир өрүтэ ити сылдьар. Оччолорго эрэпириэссийэ кэмигэр испииһэк оҥороллоро, онно илии баттыыллар. Максим Аммосов илии баттааһынын көрдөҕө дии.

Иккис түгэн

Казахстан норуодунай суру­йаач­чыта Абай Кунанбаев суруйбут эпоһын кинигэ  кыһатыгар буолбакка, илиинэн кинигэ оҥорбуттар эбит. Венгрия компартиятын маҥнайгы сэкирэтээрэ Матьяш Ракоши Казахстаҥҥа ыалдьыттыы кэлбитигэр, ол айымньыны бэлэхтээбиттэр. Амма Аччыгыйа кэргэнэ Любовь Федоровна бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Феодора Федоровна Корнилова – Матьяш Ракоши кэргэнэ. Амма Аччыгыйа Венгрияҕа бара сырыттаҕына, Ракоши киниэхэ Абай кинигэтин туттарбыт.

Саха сиригэр Казахстан литературатын күннэрэ буолбуттара. Тэрээһин сабыллыыта Пушкин аатынан бибилэтиэкэ аактабай саалатыгар ыытыллыбыта.  Кыргызстан  Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Турсункулов, бу кинигэни төрөөбүт сиригэр-уотугар, норуотугар төнүннэрэллэригэр көрдөспүт. Амма Аччыгыйын  көмөтүнэн айымньы историческай сиригэр билигин түмэллэригэр хараллан сытар.

Үһүс түгэн

Амма Аччыгыйа бэйэтин илии­тинэн суруйбут докумуона баар: ханна, хаһан үлэлээбитин туһунан.

Сэрии саҕаламмытыгар кини норуодунай ополчениеҕа кыттыбыт. Онно баһаары умулларыыга, дьуһуурустубаҕа сылдьыбыт. Кэлин биэнсийэҕэ тахсан олордоҕуна, Москва оборонатын 45 сылыгар сурук тигинээн кэлбитэ:

“Николай Егорович, Москва көмүскэлигэр 6 ый устата но­­руот ополчениетыгар сылдьыбыт эбиккин, мэтээлинэн наҕараадаланаҕын, тута докумуоннаргын, хаартыскаҕын ыыт” диэн.

Онуоха Амма Аччыгыйа кыккыраччы аккаастаан кэбистэ: “Ээ, мин ол сэриилэспит киһиэхэ дылы! Хааммын тохпотоҕум, кыбыстыыта бэрт буолбаат!”

Ити курдук көнө киһи этэ…

Николай Мординов-Амма Аччыгыйа олус да өйдөөх, сэмэй, үтүө майгылаах киһи этэ. “Бэлэм буолга” үлэлии сылдьан, оскуола оҕолорун кытта куруук көрсөрө, элбэх суруналыыһы, суруйааччыны иитэн, үөрэтэн-такайан таһаарбыта.

КИИНЭҔЭ

“Биһиги билбэтэх оҕо сааспыт”

 АЛЕКСЕЙ РОМАНОВ-Айархаан Уот, киинэ режиссера, сценариһа, СӨ искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ.

2017 сыллаахха “Сааскы кэм”  арамаанынан “Биһиги билбэтэх оҕо сааспыт” диэн киинэни көрөөччү дьүүлүгэр таһаарбыта. Алексейы кытта көрсөн, киинэни хайдах, ханна устубутун туһунан кэпсэттибит.

МИКИИТЭ ЛЭГЛЭЭРИН — ЭКРАҤҤА!

— Хайдах  «Сааскы кэминэн” киинэ  устарга  санаммыккыный?

— 2015 сыллаахха Дмитрий Шадрин этии киллэрэн, “Сааскы кэм” диэн киинэбитин устан саҕалаабыппыт.

Ол саҕана мин туспа устуудьу­йаҕа үлэлиир этим. Толкуйданан баран сөбүлэспитим. Урукку классикабытын ыллахха, 90 бырыһыана сэбиэскэй кэмҥэ сурулуннаҕа дии, цензура эҥин баар кэмигэр. Үксэ онон баартыйаны айхаллааһын этэ. Билигин атын кэмҥэ олорор буолан, атын харахпытынан көрүөхтээхпит. Экранизация оҥоробун дуу, роман матыыптарынан устабын дуу, диэн толкуй бөҕөҕө түспүтүм. Уус-уран айымньыны киинэ оҥорор чыҥха атын. Оҕо сылдьан, биллэн турар, элбэхтэ аахтаҕым дии. Онон  айымньы сүрүн ис хоһоонун,  дьоруойдарын уонна сорох эрэ көстүүлэрин ылабын диэн санаммытым.

Бэлиэтээн эттэххэ, 1991-1993 сылларга таһаарбыт “Орто Дойду” диэн киинэбин саха дьонун сиэрин-туомун, итэҕэлин көрдөрөөрү устубутум. Онон Амма Аччыгыйын арамаанынан устубут киинэм бу салгыыта буолан тахсар.

— Арамаан бастакы чааһын талан устубут эбиккин…

— Арамаан хас да чаастан турар, онон ону барытын киинэ оҥорор буоллахха, бүтүн сериал буолан тахсар. Онон бастакы чааһын ылбытым. Бу эмиэ оруннаах. Амма Аччыгыйа ахтыыларыгар айымньытын бастакы чааһын ордорорун туһунан эппит.

Дьиҥинэн, кини бу  суруйуутугар саха норуотун философиятын, сиэрин-туомун, култууратын көрдөрүөн баҕардаҕа дии. Бастакы чааһыгар  өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кэм ойууланар, сахалар урукку олохторун-дьаһахтарын туһунан кэпсэнэр. Оттон иккис чааһыгар оччтооҕу былаас сэбиэс­кэй киһи уобараһын арыйарын ирдиир. Амма Аччыгыйа  арамааны хаста даҕаны саҥаттан суруйарыгар күһэйбиттэр. Ол иһин хаста да  эрэдээксийэлээн таһаарбыт. Саха сиэрин-туомун, фольклорун бастакы чааһыгар көрдөрөрө ордук табыллыбыт эбит.

— Киинэҕин  тоҕо “Биһиги  билбэтэх оҕо  сааспыт” диэн ааттаабыккыный?

— Сүрүн  дьоруой Микиитэ Лэглээрин оҕо буоларын быһыытынан, оҕо сааһы көрдөрүөххэ диэн санааҕа кэлбитим. Тоҕо диэтэххэ, биһиги көлүөнэбит эһээлэрбит, хос эһээлэрбит хайдах олорон ааспыттарын билбэт.

Ханнык баҕарар үйэҕэ оҕо саас олох атын. Ол иһин манна ордук болҕомто ууран, итинник ааттаабытым.

— Дьон  “Сааскы кэм” кинигэнэн киинэ буолбатах  эбит  дии санаабыта  оруннаах  дуо?

— Киинэ тахсыбытыгар рекламата, мин санаабар, сыыһа барбыта. “Сааскы кэм” диэн ааттаан хампаанньабыт реклама ыыппыта. Ол иһин сыыһа өйдөбүлү биэрэн, мин режиссер быһыытынан дьоҥҥо тугу тиэрдиэхпин баҕарбыппын сабан кэбиспитэ.

Дьон-сэргэ  арамаан экранизациятын күүттэҕэ дии. Онон кириитикэ  ол курдук барбыта, бу киинэ  арамааҥҥа маарыннаабат эбит,  эҥин дэспиттэрэ.

Киинэни устуу уустуктара

— Киинэ  ханна  уһуллубутай?

— Киинэбитин Тааттаҕа устубуппут, онон Таатта дьаһалтатыгар, олохтоохторугар, түмэллэригэр махталым улахан.

Амма Аччыгыйын  сайылыгар тиийбиппит, онон Мординовтар олорбут балаҕаннарыгар устубуппут. Маллара-саллара оннунан этэ, күрүө-хаһаа эбии тутан биэрбиппит. Оччотооҕу кэми сөпкө тиэр­диэххэ наада этэ. Кыра даҕаны атын, тиийбэт буоллаҕына, көрөөччү тута бэлиэтии көрөр.

Таатта түмэллэриттэн, но­­руот тыйаатырдарыттан таҥас-сап, иһит-хомуос, туттар тэрил уларсыбыппыт. Олохтоохтортон ыты ытынан, куруолугу куруолугунан, атын атынан уларсар этибит.

Биир түгэҥҥэ  дьоруойбут Микиитэ куобаҕы туһаҕыттан сүөрэр, куобаҕа куотан хаалар, ону эккирэтээри, мунан хаалар. Онуоха хантан куобах булабыт диэн толкуй бөҕөҕө түспүппүт, хата, биир киһиттэн хоруолук булбуппут. Онтукайбыт сиэрэйдиҥи дьүһүннээх этэ, куобахпытын кырааска­лаан биэрбиппит.

— Сүрүн  дьоруойу оонньуур оҕону булар төһө уустук этэй?

— Дьоруойбутун наһаа өр көрдөөбүппүт. Оннооҕор Таатта Чөркөөҕөр оскуола оҕолорун куонкурустарыгар бара сылдьыбыппыт. Ол сырыттахпытына, флешка туттарбыттара. Куоракка кэлэн баран, умнан кэбиспитим. Онтон кэлин өйдүү биэрэн холбоон көрбүтүм, арай, сүрүн  дьоруойум бу турар эбит. Ити курдук Алеша Петров диэн оҕону булбутум.

Алеша куоракка кэлбитигэр, операторбын кытта баран көрсүбүппүт. Наһаа үчүгэйдик оруолугар киирэн оонньообута.

— Оҕону  кытта үлэлиир хайдаҕый?

— Оҕону кытта үлэлиир уустук, ол эрээри кини өйө-санаата “буортуйа” илик буолан, сөпкө салайан биэрдэххэ, дьиҥнээх курдук оруолугар киирэн оонньуур.  Киинэм түөрт гыммыт биирэ церковнай-приходской оскуолаҕа ааһар, онно оҕолорбутун эмиэ наһаа өр талбыппыт. 11 оҕону талан ылбыппыт. Былыргы кэм буолан, бары тэҥ саастаах буолбаттар.

Биир түгэҥҥэ оҕобут аҕабыыттан куттана-куттана, библия ааҕыахтаах этэ. Ол сюжеппытын устуохпут биэс мүнүүтэ иннинэ оҕобут охсуспут этэ. Ытаабыта. Онон ытаабыт оҕобут турукка олус бэркэ киирбитэ. Дьон “талаан­наах да оҕо” диэбиттэрэ буолуо, ис дьиҥин билбэттэр буоллаҕа дии (күлэр).

— “Сааскы  кэм” арамаанынан  киинэҥ салгыытын  күүтэбит  дуо?

— Киинэ салгыытын устар санаа­быт суох. Ол эрээри, мин санаабар, бу киинэбин дьон сөбүлээбитэ. Оскуолалары кэрийэн, оҕолору кытта көрсүбүппүт. Оҕолор элбэҕи биллибит-көрдүбүт диэн санааларын эппиттэрэ үөрдэр.

Саха киинэтэ суолун-ииһин булла

— Киинэҥ  ситиһиилэрин туһунан кылгастык кэпсээ эрэ.

— Үс бэстибээлгэ ыыппыттарыттан, үһүөннэригэр бириискэ тиксибитэ.

Ол курдук “Амурская осень” диэн бэстибээлгэ Гран-при ылбыта, “Арктик опен” диэҥҥэ — бастыҥ оператор үлэтин иһин, Чебоксарытааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлигэр бастыҥ режиссер үлэтин иһин бириэмийэ ылбыта. Киинэм, хомо­йуох иһин, бэстибээл ирдэбиллэригэр бириэмэтинэн сөп түбэспэт буолан, салгыы куонкурустарга кыттыбатахпыт.

— Режиссер быһыытынан туспа суоллаах-иистээх, “буочардаах” буоллаҕыҥ…

— Мин дьону үтүктэ сатаабаппын. Үөрэнэ сырыттахпына, маастарым Сергей Герасимов: “Тугу ордук үчүгэйдик билэргин устуохтааххын. Оччоҕо эрэ бэйэҥ лиичинэс, режиссер быһыытынан тахсыаҥ” диэбиттээх.

Ол эбэтэр, норуотум култууратын, үгэстэрин, өбүгэлэрим туһунан устарга сүбэлээбитэ.

Мин санаабар, саха киинэтин ситиһиитэ манна сытар. Биһиги кими даҕаны үтүктэ сатаабакка, төрүт култуурабытын, көрүүбүтүн аан дойдуга таһаара сатыыбыт. Ону таһынан, хас биирдии киһиэ­хэ сыһыаннаах тиэмэни таарыйабыт. Ол иһин саха киинэтин элбэх сирдэргэ сэргииллэр, аан дойду болҕомтотун тардар.

Саха киинэтэ 20 сылтан бэттэх оҥоһуллар буолбута, билигин даҕаны суолбутун-ииспитин көрдөнө сылдьабыт. Ордук эдэр режиссердар бэйэлэрин тылларын, ураты суолларын көрдөнөллөр.  Хас биирдии норуот киинэтэ  ааттаах-суол­лаах, туспа буочардаах. Ол курдук, саха киинэтэ бэйэтин суолун-­ииһин көрдөрдө. Аан дойду киинэтигэр миэстэтин  булла.

ТЫЙААТЫРГА

“Сааскы кэм” күөх кырыһа хаһан даҕаны кэхтибэтин…

ДМИТРИЙ МИХАЙЛОВ, СӨ ҮТҮӨЛЭЭХ АРТЫЫҺА:

— Биһиги айар бөлөхпүт 2003 сыллаахха  “Сааскы кэм” айымньынан испэктээк туруор­бута. Туруорааччы режиссерунан Василий Фомин буолбута. Испэктээккэ тыйаатыр  актердарын труппата бүтүннүү кыттыбыта.

Бу  арамааны үгүс киһи аахпыт буолан, тыйаатырга туруо­рууну олус сэргээбиттэрэ. Амма Аччыгыйа  дьоруойдарын ты­­йаа­тыр араас көлүөнэ артыыс­тарын чаҕылхай толоруутун но­­руот ылыммыта.  Сүрүн оруолларга Дмитрий Михайлов, Иннокентий Луковцев, Ирина Никифорова, Зоя Багынанова, Герасим Васильев, Прасковья Адамова, Домна Уйгурова, Роман Дорофеев, Нюргуяна Шадрина, Михаил Семенов уонна да атыттар оон­ньообуттара.

Николай Мординов-Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм” арамаана олус улахан айымньы буоллаҕа дии, ону режиссер Василий Михайлович Фомин кэрчиктээн, олус үчүгэйдик бысталаан, ис дууһатыттан ылсан үлэлээн туруорбута.

Айанньыт Сүөдэр оруолугар

Бэйэм оруолум туһунан кэпсиир буоллахха, бу курдук:  Арассыыйа, СӨ үтүөлээх артыыһа Симон Федотов саас айылҕаҕа тахсан баран, эмискэ охтубута. Икки хонугунан “Сааскы кэм” испэктээк туруохтааҕа, билиэт барыта барбыт диэтилэр. Испэктээк режиссера Василий Фомин кэлэн, матыры­йаалы миэхэ туттаран кэбиспитэ: “Симон Петрович суох буолла, бука диэн, испэктээккэ Симон Петрович оруолун – Айанньыт Сүөдэри оонньоо”, — диэтэ.

Испэктээк олус элбэх тыллаах, биэс хартыыналаах. Икки күн иһигэр тылбын үөрэттим. Испэктээк күнүгэр Василий Михайлович кэлэн эттэ: “Миитэрэй, бырастыы гын, бу умнан кэбиспиппин. Бүтэһик монологун бэйэм суруйбутум, бука баһаалыста, ону көр эрэ”.  Ылан көрбүтүм – балтараа сирэй. Испэктээк буолуо чаас аҥаара баар. Ууга-уокка түһэн син үөрэттим, испэктээк быыстарыгар ааҕабын, хатылыыбын. Тахсар кэмим бу кэллэ. Таҕыстым. Биир түгэҥҥэ өйбүттэн көтөн хаалла. Мин санаабар, наһаа өр тох­тоон турбут курдугум. Дьиҥэ, кылгас кэмҥэ турдаҕым. Көрөөччүнү көрдүм, уоту көрдүм. Арай, прожектор уота улаатан кэллэ, эмискэ Симон Петрович сирэйэ көһүннэ… “Чэ, тукаам, эн сааскы кэмиҥ күөх кырыһа хаһан даҕаны, хаһан даҕаны кэхтибэтин!” —  диэн умнубут тылларбын этэн биэрдэ.

Испэктээк бүппүтүн кэннэ,  Симон Петрович кэргэнэ сыана кэтэҕэр тахса сырытта. Ытамньыйбыт, илии тутуста уонна: “Дима, наһаа үчүгэйдик оонньоотуҥ. Көрөн олорон, Симоны санаан кэллим. Оруобуна Симон Петрович интонацията кэлэн ааста”, — диэтэ.

Айымньы үөрэтэр анала

Испэктээк саҕаланыыта уол куоракка киирэн иһэр, онно көрсөн аргыстаһабыт. Оччолорго көлө эҥин суох, сатыы сылдьаллар. Биир сиргэ тохтоон баран: “Ок-сиэ! Үчүгэй да сиргэ кэллибит! Манна тохтоон чэйдиэх, тукаам, турума! Баран уута бас, маскын мастаа, кытаат, турума!” – диибин.

Манна олус эйэҕэс муусуканы талбыттара. Владимир Пестряков, Александр Решетников муусукатын, уотун-күөһүн Леонид Мойтохонов, Аркадий Харитонов үлэлээн, таба тайаммыттара. Быыс муусука тэтиминэн аргыыйдык аһыллар. Оттон биһиги күлэ-күлэ, сүүрэн киирэбит. Тустабыт-хайыыбыт. Саҕаланыыта буоллаҕа дии.

“Чэ, тукаам, өйдөөн кэбис, аал уоппут иччитэ биһигини араҥаччылыы турдун, бу улуу аартык айаҕар кэлэн олоробут. Мин бүтэһик сылбын куораты кытта быраһаайдаһан, тыл үөрэҕин бүтэрэн, айар үлэнэн дьарыктанарым туһугар улуу аартык айаҕар кэлэн олоробут. Чэ, тукаам, кэпсээ. Эн кэпсээҥҥин-ипсээҥҥин иһиттэхпинэ, алгыс тылбын эттэхпинэ, астыныах этим”.

— Тугу кэпсиибин? – диэн уолум ыйытар.

— Тугу барытын, ол гынан баран, үрүҥ, хара диэн быһаара сатаама. Ону дьон барыта билэрэ буолуо.

Ол курдук,  арамаан бастакы кэпсээнигэр хараҕа суох Даарыйа эмээхсин баар. Кинини Домна Уйгурова оонньуур. Урут бу оруолу Таисия Мыреева толорор этэ. Даарыйа эмээхсин оҕолорун, дьонун-сэргэтин остуоруйа­лаан иитэр-үөрэтэр. Холобур, кини кэпсээниттэн биирдэстэрэ бу курдук.

Былыр уолаттар үтэһэлээх эт сиэри олорбуттар. Убайдара үллэстибиттэр, саамай кыра уолга маһа эрэ тиксэн хаалбыт. Ол маһын салыы олорон, уол алҕас кэҕэрдэн кэбиспит. Онуоха убайдара кыыһыран турбуттар: “Бу эн сыатын барытын сиэн, кэҕэрдиэххэр диэри топпуккун!”— диэн кырбыыллар уонна алҕас өлөрөн кэбиһэллэр.  “Эн өлөрдүҥ, мин өлөрдүм”  диэн аны бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһан, бары суох буолаллар. Аҥаардас эт үтэһэтэ эрэ анньыллан хаалар. Онон бэйэ-бэйэҕитин харыстаһыҥ, саҥарсымаҥ, күнүүлэһимэҥ диэн эмээхсин үөрэтэр-такайар.

Кыыс дьылҕата

Эдэр кыыс Өрүүнэ олоҕо алдьаммытын эҥин туһунан кэпсэнэр буоллаҕа дии. Өрүүнэ оруолун Ирина Никифорова оонньуур. Ол курдук, кыыс тулаайах хаалбытын кэннэ ырааҕынан аймахтара иитэ ылбыттар. Онно биир холуочук аймахтара киһи кэлэр, күүһүлээн кэбиһэр. Онтон ыла кыыс олоҕо алдьанар. Кырдьаҕас Боллоорутта диэн киһиэхэ кэргэн биэрэллэр. Боллооруттаны Михаил Семенов оонньуур. Оҕонньоро кырбыыр эҥин, хас да оҕоломмутуттан бары өлөллөр.

Мин: “Хаарыан кыыс, хаарыан кылаан… Ок-сиэ, доҕоор, саха кыргыттара барахсаттар… Арба даҕаны, ити кыргыттар диэбиккэ дылы, дэҥҥэ дойдубар охсуллан ааһарбар, суостаах-суодаллаах Сыҕаайаба хотун эмээхсин төрөппүт кыргыттарын кытта сатаспатын туһунан эҥин араас кэпсээннэри истэрим ээ. Ол туһунан эн билбитиҥ-истибитиҥ буолаарай?” — диэн ыйытабын.

Онуоха уол Сыҕаайаба диэн эмээхсин баара диэн этэр. Дьоҥҥо окко эҥин көмөлөһөр эбит, иэһин күһүн тапталлыбыт арыынан ылар. Бу кэрчик чаас аҥаара кэриҥэ буолар.

Бу эмээхсин Тааттаҕа олорон ааспыт эбит. Испэктээги эмээхсин аймаҕа кэлэн көрбүт: “Иэдээннээх даҕаны хос эбэлээх эбиппин”, – диэбит үһү.

Сыҕаайаба хотун, дьиҥинэн, дьоҥҥо олус көмөлөһөр эбит. Үөрэххэ баралларыгар харчынан, таҥаһынан, ат биэрэн-ха­йаан… Кыаммат дьоҥҥо үбүнэн көмөлөһөрө дииллэр.

Кинини аан бастаан Александра Дмитриевна Иванова, онтон Прасковья Павловна Адамова оонньообуттара, билигин – Софья Иннокентьевна Баранова.

Испэктээккэ өссө Аанчык кэпсээнэ баар, кинини Ньургуйаана Шадрина оонньуур.  Кини кэргэнин – Василий Борисов. Манна кыһыл, үрүҥ буолан хайдыһар кэмнэр уонна киһи тиэмэтэ охсуллар. Уопсайынан, испэктээккэ Саха тыйаатырын артыыстара бары оонньууллар.

Тиһэх тыл

Бүтэһик монолог туһунан этиим. Василий Михайлович тиэмэтин холбоору, бу монологу суруйбута.

“Тукаам, Микиитэ, дьэ, эн ити кэпсээбиккиттэн сылыктаатахха, кырдьык даҕаны суруйуох-­айыах айылгылаах ыччат эбиккин. Тукаам, Микиитэ, эйигиттэн биир көрдөһүүлээхпин. Хаһан эмэ суруйдаххына, мин туспунан кыбытан аһараар дуу… Эн сээркээн сэһэнньит, үтүө санаалаах Даарыйа эмээх­син, ийэ, эбэ буолар ытык аналыттан матарга күһэллибит Өрүүнэ, уран тарбахтаах, ыар дьылҕалаах Даайыс кыыс барахсан, Аанчык, суостаах-суодаллаах Сыҕаайаба уонна атаҕастабыл араа­һын барытын билбит муҥнаахтар туһунан кэпсээбиккиттэн сылык­таатахха, дьэ, кырдьык даҕаны суруйуох-­айыах айылгылаах ыччат эбиккин. Дьоллоох-соргулаах буол, эн сааскы кэмиҥ кырыһа хаһан даҕаны, хаһан даҕаны кэхтибэтин!”. Манан испэктээк түмүктэнэр, быыс сабыллар…

Бу испэктээк көрөөччүнү тардар, ыҥырар. “Сааскы кэм” турдаҕына, саала тобус-толору көрөөччү буолар…

ААХТАҔЫМ ААЙЫ, КУРУУК САҤАТТАН САҤАНЫ БУЛАБЫН

Борис Неустроев-Мандар Уус, биллиилээх норуот маастара:

— Биһиги дьиэ кэргэммитигэр куруук ааҕаллара. Аҕам Федор Федорович кинигэлэри мунньара, билигин дьиэтээҕи бибилэтиэкэбит  киэҥ. Биһиэхэ куруук кинигэ уларса кэлэллэрэ. Билигин даҕаны бүтүн нэһилиэк дьиэбитигэр бибилэтиэкэҕэ  курдук кэлэр. Биир доҕорбут кинигэ ааҕаары, хонон-өрөөн ааһар. Билиҥҥэ диэри — эдэриттэн эмэнигэр диэри — туһалаах, наадалаах кинигэлэрин көрдүү кэлэллэр.

Мин Николай Мординов-Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм”  арамаанын олус сөбүлүүбүн. Аан бастаан 14 саастаахпар аахпытым. Оччолорго аҕам ааҕа сылдьара, онно интэриэһиргээбитим. Бу кинигэ олоҕу, айылҕаны таптыырга үөрэтэр. “Сааскы кэми” мин биэстэ-алтата хаттаан аахпытым. Аахтаҕым аайы саҥаттан саҥаны булабын. Бу  арамаан олус дириҥ ис хоһоонноох.

Үйэлэр тухары өлбөөдүйбэт айымньы

Ирина Неустроева, үлэ бэтэрээнэ, Амма улууһун Бөтүҥ сэлиэнньэтин олохтооҕо:

— Сөбүлүүр айымньым – “Сааскы кэм”.  Сааһым тухары ыанньыксыттаан кэллим. Бэйэм куруук олохтоох бибилэтиэкэҕэ  сылдьабын, кинигэ ааҕарбын туохтааҕар да ордоробун.

Мин Николай Мординов-Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм”  арамаанын бастаан оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, ол кэннэ 1976 сыллаахха Болугурга ыанньыксыттыы тахсан баран аахпытым. Ол кэннэ хаста да төхтүрүйэн туран аахпыттааҕым. Олус сөбүлүүр айымньым, ааптар саха олоҕун-дьаһаҕын, майгытын олус бэркэ арыйбыт дии саныыбын. Быйыл норуодунай суруйааччыбыт Амма Аччыгыйа биир улуу айымньытын 75 сыла эбит.  Оҕо аймах, ыччат хайаан да ааҕыах, төрүттэрбит үгэстэрин, олохторун-дьаһахтарын бу айымньыттан билиэх тустаах.

Саха литературатын бастыҥ айымньыта

Аркадий Яковлев, тырахтарыыс, Амма, Сатаҕай:

— Сааһым тухары Сатаҕайга Т.С. Лукин аатынан  холкуоска тырахтарыыстаатым, куруук үлэ үөһүгэр сылдьабын, иллэҥ буоллум эрэ, кинигэ үрдүгэр түһэбин. 86 саастаах аҕам оҕонньор Сэмэн Сэмэнэбис эмиэ кинигэтэ суох сатаммат.

“Сааскы кэм” арамааны хаста да аахпытым. Аан бастаан 70-с сылларга аахпытым. Бу  арамаан  саха литературатыгар инники күөҥҥэ туруон турар. Саха сиригэр сэбиэскэй былаас киириитин, норуот көхтөөх, өйө-санаата туруктаах буоларын көрдөрөр. Бастакы чааһыгар саха төрүт үгэстэрэ, олоҕо-дьаһаҕа олус бэркэ ойууланар.  Арамааны кэлин хаста да аахпытым, ол аайы бэйэбэр саҥаттан саҥаны арыйан иһэбин.

Саха улуу суруйааччыларын айымньыларын аахпыт киһи саха тылын кэрэтин, сүмэтин иҥэринэ сылдьар, тыла-өһө ситэр, баай буолар. Онон, кэнчээри ыччаппыт, сахалыы ааҕыҥ, саха итэҕэлин, сиэрин-туомун билиҥ-көрүҥ диэн баҕа санаабын этэбин.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Сайыына КЛАРОВА

Слайд 1

ӨйтӨн суруйуу.

Слайд 2

Өйтөн суруйууга үөрэнээччи бэриллибит тема ис хоһоонун арыйар гына аахпыт айымньытын ырытан суруйуохтаах .

Слайд 3

Ол иһин бу үлэђэ киирэр өй күүрүүтэ санаа харсыһыыта мэйии үлэтэ иэйии үөскээһинэ уйулђа хамсааһына айар үлэ абылаҥа чинчийии ырыҥалааһын таһыма

Слайд 4

Өйтөн суруйууга тирэх быһыытынан толкуй сурук тутуллара ордук эбит . Кэтээн көрүү түмүгүнэн, үгүс үөрэнээччи улахан кээмэйдээх өйтөн суруйуу оннугар , бэйэтин санаатын , иэйиитин көрдөрөр толкуй суругу сөбүлээн суруйар . Ол иһин быһа тардыллан аађыллар айымньы , кэрчик тема да кэнниттэн араас проблемнай тема толкуйдаан , ођођо толкуй сурук суруйтарар быдан көдьүүстээх . Бу кылгас кээмэйдээх тойоннооһун суруктары ађаан , ырытан , илдьиритэн баран, бүтүн айымньыга өйтөн суруйууну тэрийдэххэ , ођо ыарырђаппат . Онон , биһиги санаабытыгар , толкуй сурук — өйтөн суруйууга бастакы хардыы , олук .

Слайд 5

Өйтөн суруйуу көрүҥэ. — проблеманы ырытыы . — уобараһы ырытыы , — уобарастары тэҥнээн, түмэн көрүү, — биир түгэни ырытыы , — айымньыны кэлимник ырытыы , — айымньыны атын айымньыга тэҥнээһин, — историческай-литературнай проблемађа өйтөн суруйуу .

Слайд 6

Проблемнай өйтөн суруйуу айымньыны проблемнай ырытыыны кытта сибээстээх . Олох , киһи, сиэр-майгы курдук тутаах темаларга уус-уран айымньыга олођуран , билиини-көрүүнү түмэн, дириҥник толкуйдаан ырытан суруйуу ирдэнэр . Холобура : -Саха прозатыгар ађа уонна ођо дьылђатын көрдөрүү . — А.Е.Кулаковскай « Ойуун түүлэ» поэматын проблематиката . — Н.Якутскай «Көмүстээх үрүйэ» сэһэнигэр эбэҥки норуотун дьылђата . -«Чүөчээски» кэпсээни билиҥҥи ођо харађынан көрүү.

Слайд 7

Уобараһы ырытыы , уобарастары тэҥнээн, түмэн көрдөрүү уус-уран айымньы биир геройун ырытан эбэтэр геройдар бөлөхтөрүн тэҥнээн, утарыта туруоран түмэн көрдөрүү буолар . Холобура : -Олоҥхођо айыы бухатыырын уобараһа. — Манчаары – норуот номођор . -А.И.Софронов драмаларыгар киһи дьылђата . — Далан « Дьикти саас » сэһэнигэр сүрүн герой уобараһа . — Эрдэ хагдарыйбыт ньургуһун. ( саха дьахталларын уобарастара )

Слайд 8

Ханнык бађарар уус-уран айымньыттан эпизоду ( биир түгэни ) ырытыахха сөп . Манна сүрүн түбэлтэ кыттыылаахтарын майгыларын өрүттэрин бу түбэлтэђэ сыһыары тутан ырытыллар . Холобура : — Эрилик Эристиин « Кэриэс туолуута » сэһэнигэр сир үллэстиитэ . -« Сааскы кэм » ромаҥҥа сэриигэ ынырыллыы аймалђана . -Киһи өйүн-санаатын, сиэрин-майгытын күүһэ. ( Н.Якутскай «Төлкө» романынан )

Слайд 9

Сорох өйтөн суруйууга айымньыны бүттүүнүн ырытыы оҥоһуллара эрэйиллэр . Бу үксүн хоһоонунан айымньыларга буолуон сөп. Оччотугар айымньы тематыттан , сүрүн санаатыттан сађалаан , тылыгар-өһүгэр тиийэ дириҥник, толору ырытыллар . Холобура : -Семен Данилов лириката . — Алампа драмаларыгар саха олођун көрдөрүү. -« Сааскы кэм » — саха норуотун энциклопедията . — Литература-олох сиэркилэтэ .

Слайд 10

Олоххо туох буолбута литературнай айымньы нөҥүө тиэрдиллэр . Историческай быһыы-майгы туһунан суруллубут айымньыны эбэтэр уус-уран айымньыга историческай түгэн ойууланарын ырытан суруйуу . -С.Данилов «От үрэххэ » сэһэнигэр сэрии тематын арыйыы уратылара . -«Күкүр Уус » драмађа былыргы уонна аныгы алтыһыылара. — Эргэ уонна саҥа үйэ охсуһуута (П. Ойуунускай «Кыһыл Ойуун » драматынан )

Слайд 11

Өйтөн суруйууга киирии түһүмэ ђ и тэрийии . Өйтөн суруйуу тутула чуолкай : 1.Киирии. 2.Сүрүн чааһа 3.Түмүк.

Слайд 12

Суругунан үлэ хайдах суруллара киирии түһүмэхтэн олус тутулуктаах . Өйтөн суруйуу киириитин хайдах сађалаатын да, үлэҥ оннук хайысханан салаллан барар . Ол иһин киирии тыл улахан суолталаах . Өйтөн суруйууга киирии түһүмэх тематтан быһаччы тутулуктаах . Киирии түһүмэх маннык арааһын оҥоруохха сөп: — суруйааччы олођун , айар үлэтин сырдатыы , — айымньы хайдах быһыылаахтык суруллубутун арыйыы , — историческай түгэни суруйуу , — иэйии , — соһуччу түгэни ахтыы .

Слайд 13

« Ытык киһи дьыл ђ ата » Алампа – саха норуотун дэгиттэр талааннаах суруйааччыта , алыптаах тыллаах хоһоонньута, общественнай деятель, ытык киһи. Кинини атын уһулуччу биллиилээх дьонтон «үс мутук үрдүк турар » киһинэн сыаналыыбын . Алампа Софронов олорбут олођо олус уустуга : ођо сааһыгар төрөппүт ађатыттан тэйиччи сылдьан , харађа суох , кырыымчык олохтоох дьоҥҥо иитиллии , аччыктыыры-тоҥору тулуйуу , үөрэххэ-сырдыкка бэйэ бађатынан тардыһыы , тапталлаах дођоро арахсан , тус олоҕор табыллымыы , сымыйађа балыллан , репрессияђа түбэһии . Ол да буоллар талааннаах суруйааччы норуотугар өлбөт-сүппэт аналлаах айымньылары бэлэх ууммута .

Слайд 14

« Сэрии темата саха литературатыгар ». Сэрии … Үгүс аймалђаны , өлүүнү-сүтүүнү ађалбыт Ађа дойду Улуу сэриитэ 1941 сыллаахха бэс ыйын 22 күнүгэр эмискэ этиҥ эппитинии ааҥнаабыта . Саха норуотун чулуу уолаттара ийэ дойду көмүскэлэригэр саа-саадах тутан , сэриигэ ыҥырыллыбыттара . История бу ааспыт алдьархайын үгүс суруйааччы уус-уран айымньы нөҥүө норуокка кэпсээбитэ .

Слайд 15

« Дьикти саастаахтар » кэмнэрэ . Оскуолабыттан дьиэбэр баран иһэбин . Сааскы чађыл күн уотуттан харађым саатар , чэбдик салгын илгийэр , сыыр быарыгар харалдьык тахсыбыт . Тулабар туллуктар көтөн «тир» гыналлар . Оо , саас , кэрэ саас ! Саас диэн тылы кытта Далан « Дьикти саас » сэһэнин санаан кэллим .

Слайд 16

Киһи олоххо анала Олох … Олох диэн тугуй ? Олох киһиэхэ биирдэ эрэ бэриллэр . Ол бэриллибит олођу туһалаахтык, бэйэ эрэ иннин көрүммэккэ, дьонуҥ-сэргэҥ туһугар олоруохтааххын . Эн олорон ааспытын кэннэ , үлэҥ-хамнаһыҥ, ођолоруҥ хаалаллар . Эн үтүө ааккын ааттата . Ол эрээри , былыр ыарахан батталлаах олоххо киһи төһө да үчүгэйдик олоруон бађарбытын иһин , ити кыаллыбат этэ . Киһи олођо , дьылђата , анала бэйэтиттэн эрэ тутулуктаммата .

Слайд 17

Далан « Дьикти саас » сэһэнигэр сүрүн герой уобараһа . Киһи өйүн-дууһатын үөһэ көтүтэр, олох үчүгэй да өрүттэрдээх буолар эбит диэн санаађа тириэрдэр В.С.Яковлев-Далан « Дьикти саас » сэһэнэ . Далан айымньытын 1974 сыллаахха суруйбута . Сэһэнигэр 70-с сыллардаах ыччат олоххо көрүүтүн , тулалыыр эйгэни кытта сыһыанын суруйар . « Дьикти саас » — оскуола олођун туһунан айымньы .

Слайд 18

Өйтөн суруйуу өйдөбүнньүгэ.

Слайд 19

ӨЙДӨӨҤ! — өйтөн суруйуу темата кавычката суох суруллар ; -эпиграф темаҕа сөп түбэһиэхтээх ; -эпиграф баара ордук , ол эрээри хайаан да баар буолуохтаах диэн буолбатах ; -эпиграф кавычката суох суруллар , бүтэһигэр автор инициала, араспаанньата скобката суох суруллар ; -цитата кавычкаҕа суруллар , онуоха автора сөптөөх туохтуурунан ыйыллар ( эппитэ , суруйуутунан , бэлиэтиир ), араспаанньата скобкађа ылыллыбат ; -хоһоонтон быһа тардыы кавычката суох суруллар ; — цитатађа көтүтүү элбэх туочуканан бэлиэтэнэр ;

Слайд 20

БОЛђОЙУҤ! Өйтөн суруйуу маннык ирдэбилинэн сыаналанар : — теманы сөпкө, толору арыйыы ; — матырыйаалы сөпкө таҥыы, туһаныы; — суруйуу бэрээдэгэ утум-ситим , логичнай буолуохтаах ; -хатылааһын, логическай сыыһа, стилистическэй алђас суох буолуохтаах ; — бэйэ санаатын киллэрии ; — ойуулуур –дьүһүннүүр ньымалары , өс хоһооннору, бэргэн этиилэри табыгастаахтык туһаныы; — таба суруйууга алђаһынан: орфографическай , пунктуационнай , стилистическэй , фактическай сыыһалар киирэллэр .

Слайд 21

ТУТУҺУҤ! — өйтөн суруйуу — бэйэ толкуйдаан , чинчийэн , ырытан санааны суруйуу ; -үлэ сыалын , былаанын тутуһуу; — өйтөн суруйуу көрүҥүн быһааран тутуһуу; — логичнай сибээстээх буолуу ; — ыраас , сыыс тыла суох , литературнай нуорманы , тыл культуратын тутуьуу .

Роман великого якутского писателя Н.Е.Мординова-Амма Аччыгыйа «Весенняя пора».

“Сааскы кэм” киинэ геройа: Саҥа тыллыбыт Сардаана

17.04.2017
23:42

Сахаҕа биллэр-көстөр, дьоҥҥо кэрэхсэнэр кэрэ аҥардар кэккэлэригэр өссө биир аат тырымныы умайда.

Соторутааҕыта Амма Аччыгыйа  “саха олоҕун эциклопедиятын” быһыытынан сыаналанар сүдү айымньытыгар олоҕуран «Сааскы кэм» уус-уран киинэ уһуллан киэҥ дьүүлгэ таҕыста.  Маныаха “Микиитэ ийэтин –Сөдүөччуйэ оруолун толорбут кэрэ кыыс кимий?” – диэн ыйытыы угус көрөөччүгэ үөскээбит буолуохтаах, кини бу иннинэ ханнык да киинэҕэ көстө илигэ эбээт… Сардаана Вырдылина, бэйэтэ билинэринэн, киинэ эйгэтигэр бастакы холонуута эбит, онон бу оруолу сатабыллаахтык  оонньоон, саха ийэтин уобараһын бэрт итэҕэтиилээхтик тиэрдибитин хайҕыы көрдүбүт.

-Сардаана, эн киинэ уһуллубут сириттэн, Тааттаттан талыылаах эбиккин, оҕо-сааһын онно ааспыта дуо?

– Мин Таатта улууһун Дьохсоҕон нэһилиэгиттэн төрүттээхпин, бииргэ төрөөбүт алтыабыт, мин саамай улахан кыыспын. Ийэм, Попова Марина Спартаковна экономист, аҕам, Попов Дмитрий Дмитриевич электрик идэлээхтэр. Бэйэм оҕо сылдьан  аан дойдуну, омук сирдэрин көрөр-истэр улахан баҕа санаалаах буолан, английскай тылын учуутала буолуом диэн быһаарыммытым. Арай 11-с кылааска үөрэнэ сырыттахпытына, биһиэхэ  Саха театырын кэлэктиибэ кэлэн, испэктээк көрдөрүөхтэрин иннинэ, оскуола оҕолорун кытары көрүстүлэр. Петр Баснаев, Айаал Аммосов, Ирина Никифорова курдук биллэр артыыстар кэлэн кэпсээн-ипсээн барбыттарын кэннэ, хараҕым уоттанан, өйүм-санаам тосту уларыйа түстэ. Артыыс буолар туһунан испэр иитийэхтээбит санаам куөдьүйэн тахсан, бүтэһиктээх быһаарыныы ылынан кэбистим. Маны тэнэ, миигин араас куонкурстарга кытыннарар, сыанаҕа үгүстүк таһаарар учууталым Лидия Егоровна Григорьева, “эн кинилэр курдук сатаан оонньуо эбиккин, артыыс буолуоххун соп” диэн этиитэ кынаттаатта. Учууталым баҕа санаабын олоххо киллэрсэ Дьокуускайга барсан, АКИГИ боруогун атыллаатыбыт. Хомойуох иһин, бу сыл артыыс идэтигэр хомуур суох буолан биэрдэ, ол иһин, Культура колледжыгар баран, докумуоммун “Организатор и постановщик культурно-массовых мероприятий и театрализованных представлений” диэн идэҕэ  туттардыбыт.  Манна үөрэрим диэн, “Актерское мастерство” диэн дисциплина баара. Бу үөрэх кыһатыгар үөрэнэр сылларбар сыанаҕа тахсан араас классик суруйааччылар айымньыларын толорон, куорат мероприятияларыгар көхтөөхтүк кыттан, гастролларга, оройуоннарга сылдьан, элбэххэ уһуйуллубутум, үөрэхпин баһылаан, бүтэрэр сылбар  ыал буолан, билигин оҕобун көрөн олоробун.

-Ол аата ымыы оҥосто сылдьыбыт ыра санааҥ син биир туолбут эбит дии. Маннык улахан таһымнаах, саха уус-уран айымньытын хоһуйар  киинэҕэ уһулларгар туох төрүөт үөскээбитэй?

– Оҕобун көрөн олордохпуна Үүнэр көлүөнэ театырын дириэктэрэ Матрена Степановна Павлова « “Сааскы кэм” киинэҕэ  кастинг буолан эрэр, онно сарсын кэлээр» диэн ыҥырда.  Мин хап-сабар хомунан бардым. Тиийбитим идэлээх артыыстар олороллор эбит,  мин, этэргэ дыл «уулуссаттан кирбит киһи” сүрдээҕин толуннум, долгуйдум, ол да буоллар, тугу сатыырбын көрдөрө сатаатым. Режиссер Алексей Романов бэйэм туспунан ыйыталаста, «Киинэни барытын  Таатта улууһугар устабыт, ону кыра оҕолоох киһи хайдах уһуллаҕын?” – диэбитигэр, “Дьохсоҕонтон сылдьабын, онно хаалларыахпын сөп” – диэн хоруйдаатым. Ол онон ааста, бэйэбэр соччо эрэлим суох буолан, умна быһыытыйдым. Арай оннук сырыттахпына, толорооччу продюсер Степан Ноговицын  эрийэн, “эйиигин  киинэҕэ ыллылар” диэтэ. Мин айахпын атан  кэбистим, соһуйан, уолуйан хааллым (кулэр). Дьоллонон көтүөхпун -кынатым суох. Ол курдук, былырыын баччаларга, Харбалаах Хоптолоох диэн Амма Аччыгыйа бэйэтин алааһыгар айаннаан, киинэ устуута саҕаламмыта. Онон тутатына тус бэйэм Матрена Степановнаҕа улахан махталбын тириэрдэбин.

-Дьэ киинэҕэ уһуллар хайдах эбитий? Эн, бэйэҥ, ханнык сыананы ордук өйдөөн хаалбыккыный? Холобур мин романы ааҕа олорон, Сөдүөччүйэ о5отун кууһан, сыллыы-сыллыы “Тыы бардыын, бардыын” – диэн ойууламмыт хартыыната харахпар көстөн кэлбитин өйдүүбүн.  

– Чахчы, ити тугэни оонньуурбар ураты долгуйбутум. Бэйэм кыра оҕолоох буолан эбитэ дуу, ыарахан этэ… Сөдүөччүйэ Микиитэ өрүскэ устан баран хаалбыт дии санаабыт түгэнэ, онтон өйдөөн көрбүтэ саһан олороро… Ийэ күүстээх тапталын дьэҥкэтик арыйар хартыына.

Аны туран, иккис өйдөөн  хаалбыт тугэним – сайын сир былдьаһыыта. Куобах Сэмэн Дьэбдьиэскэлиин Лэглээриннэр сирдэрин оҕуһунан хорута сылдьалларын көрөн,  Микиитэ дьонугар этэр, дьэ онно этиһэбит ээ (кулэр). Этиһэн хабылыннарыы саха киинэтигэр сэдэх устуу дии, тус бэйэбэр ыарахан соҕус этэ.  Онно миигин Куобах Сэмэн хаста да сиргэ анньан туһэрэр, ону уонча  дубль  оҥордубут, бөдөҥ, бытархай, уопсай былаанынан усталлар, ол аайы дьэ, мин,  «Куобах Сэмээн”- дии-дии күөмэйим кэһиэҕириэр диэри ыһыы да хаһыы (күлэр).

Уопсайынан киинэҕэ уһуллуу диэн көрдөххө эрэ судургу, ис дьиҥэр киирдэххэ сүрдээх уустук, үлэлээх эбит.

Хас биирдии ымпыгын-чымпыгын учуоттууллар, таҥаспыт-саппыт барыта былыргы, олохтоохтор ампаардарыттан хостообут таҥастара кытта баара.

Аны сөхпутум диэн, грим көмөтүнэн букатын былыргы киһи уобараһын кэтэн кэбиһэр эбиккин. Наталья Томская диэн визажист  кыыс сирэйбин, илиибин киртитэн, оҥорон,  аны туран, тииспин кытары хараардан кэбиспитин, сиэркилэҕэ көрүнэн баран олус соһуйбутум. “Балбаах сирэй” дии-дии бэйэбин кулээччибин.

Киинэҕэ анаан баттахпын хараҥа гына  кырааскалаан, өр кэм суумммакка сырыттым эҥин. Бу, биллэн турар, оруолга киирэргэ туругу үөскэтэр.

Уопсайынан, киинэҕэ бары биир санааннан үлэлээбиппит, бары түмсүүлэхтик. Режиссер Алексей Романовы отой боростуой киһи диэн көрдүм. Биирдэ да кыыһырбакка, ыксаппакка анал эйгэни үөскэтэр.

Павел Ченянов, Федот Львов, Степанида Борисова,  сүрүн оруолу толорбут Ытык-Күөлтэн  төрүтттээх Алеша Петров талааннарын кэрэхсии көрдүм, чахчы да үрдүк таһымнаахтык оонньуулар! Кинилэр мин бастакы холонуум буоларын өйдөөн, сүбэлээн-амалаан, күүс-көмө буоллулар.

-Оччого инникитин да киинэҕэ уһуллар былаан баар буоллаҕа?

-Мин устудьуоннуу сылдьан, сирдээҕи аналбын толорон, ыал буолан, оҕо төрөтөн, бу кэмҥэ диэри кыыспытын  бэйэбит көрөн-истэн олордубут. Билигин Күнчээнэбит икки сааһын ааһан, оҕо саадыгар бардыбыт, онон  инникитин  таһаарыылаахтык үлэлээбит киһи диэн баҕа санаалаахпын.

Маны тэҥэ, киинэҕэ да уһуллар этиилэр киирдэхтэринэ эгэ эрэ,  үөрүүнү  кытары ылсыам этэ. Улахан баҕа санаам – тыйаатыр сыаната. Онно эмиэ бэйэбин холонуохпун баҕарабын.

–Ол аата эн бэйэтин кэмигэр сүрүн болҕомотоҕун дьиэ-кэргэҥҥэр, оҕоҕор анаатаҕын. Кэргэнин эмиэ киэн эйгэҕэ биллэр-көстөр, «Санарар Былаас” уо.д.а  бырайыактарынан үгүс дьон биһирэбилин ылбыт ураты личность буолар. Власийдыын билсэн ыал буолбут да түгэнин бука ураты историялаах буолуохтаах?

-Сөпкө таайдын. Кэргэним, аһаҕастык эттэххэ, мин сүрэхпин уһуннук-киэҥник сыралаһан сүүйбүтэ. Кинини «Влас Вегас” диэнинэн, эрдэ оскуола саҕаттан  билэр этим. Төрөөбүт дойдуга, дьиэ-кэргэҥҥэ, ийэтигэр таптал  туһунан ырыаларын сөбүлээн истэрим.

Онтон маҥнайгы кууруска «Вконтакте” үөдүйэн, онно билсэн саҕалаабыппыт. Кэлин көрсөн  араас бырайыактарыгар бииргэ үлэлэһэр этибит. Кини миигин онно-манна көрсө сатыыр, бу санаатахха, бүтэһик харчытынан рестораҥҥа эҥин ыҥырар эбит. Мин үөрэх, общественнай олох түбүгэр таба туттарбаппын.

Арай биир сайын ыччат ыьыаҕар  алтыһан, биир делегация буолан сырыттыбыт. Бу кэннэ дьэ киһим соһутта ээ. Кини Таатта Чөркөөҕө, мин Дьохсоҕоммун – чугастыы сытар нэһилиэктэр.

Арай биир үтүө күн тэлгэһэбэр үлэлии сылдьан көрбүтүм, ыраахтан хап-хатыҥыр, уп-уһун ырбаахылаах уол, соруктаах баҕайытык хааман ахан иһэр эбит. Тоҕо кэллин диэбиппэр “оттоһо” кэллим диир. Олбуорга киирдэ, сурдээҕин кыбыһынным. 19 саастаах кыыс буоллаҕым. Аны туран, дьоммор туох диэн этиэхпиний, дьиҥэр көннөрү билэр киһим буоллаҕа… Хаһан бараҕын энин диэн нуччалыы эттэххэ, “намектуу” сатыыбын. Арай Власий аҕабар тиийэн “мин эһиэхэ оттуу кэллим” диэтэ. Ийэм: “Кимий бу”- диэн олус соһуйда, аҕам эгэ эрэ буолла5а, үөрдэ ахан. Биһиги бииргэ төрөөбүт алтыабыт, биэс кыыс, биир кырачаан, оччолорго биэстээх уол.

Ол курдук  «күтүөт» оттоон барда. Туспа кыра дьиэҕэ утуйар, аҕабын эрэ кытта чугастык алтыһар. Устунан дьоммун кытары бэркэ тапсан, уолларын кэриэтэ буолан хаалла. Оттуу сылдьан романтика,  аны туран, дьонум сыһыанын, эбээм хайдах курдук сыллыы-ууруу сылдьарын көрөн, мин да сүрэҕим уулунна.

Ол сыл, күһүн үөрэнэ киирэн баран чугасыһан, доҕордоһон, ыал буобуппут. Барыта уурбут-туппут курдук үөрэхпин бүтэрэрбэр, күүтүүлээх кырачааммытын оҕолонон,  Күн диэн ааттаабыппыт.

-Дьэ тапталгыт историята чахчы туспа кэпсээн буолар кыахтаах эбит. Ол аата Былаас туруоруммут сыалын ситиһэр, дьулуурдаах киһи эбит дии.

– Оннук. Кэргэн быһыытынан сүрдээх сымнаҕас, эппиэтинэстээх,  аҕа быһыытынан аһара үчүгэй диэххэ сөп. Күнчээнэни күүскэ да, күүскэ таптыыр, бүөбэйдэһэр. Биллэн турар, икки айар куттаах дьон мөккүһэр да тугэннэрбит бааллар. Ол эрээри, син  биир санааҕа кэлэбит. Дьиэ кэргэн дьолун кистэлэҥэ онно сыттаҕа – бэйэ бэйэҕэ тапталга, өйдөһүүгэ, убаастабыллаах сыһыаҥҥа.

-Түмүккэ “Аартык” ааҕааччыларыгар тугу баҕарыаҥ этэй?

-Бар дьоҥҥо, чуолаан эдэрдэргэ, ыра санааҕытын хаһан да ыһыктыман диэн этиэхпин баҕарабын. Мин сүрэхпэр илдьэ сылдьыбыт баҕа санаам туолбутуттан мунура суох дьоллоохпун. Онон ким баҕарар, хаһан баҕарар, туруоруммут сыалын ситиһэр кыахтаах эбит диэн бигэ санаалаахпын. Бары доруобай, ситиһиилээх, дьоллоох буолуоҕун!

***

Кэпсэттэ Анна ЗАХАРОВА,

Aartyk.Ru.

АММА АЧЧЫГЫЙА
БЫРААППАР,
ДОҔОРБОР ӨССҮӨНТЭЙГЭ
АНЫЫБЫН.

МАҤНАЙГЫ ТӨГҮЛЭ

АПТААХ ТЫЛ

Кырдьаҕастан алгыһын ыл,
эдэртэн эйэтин ыл.

ИЙЭ

Микиитэ уол ийэтэ ыарытар. Сыҥаһа ыксатыгар сиргэ тэлгэммит окко үҥкүрүйэ сытан иэйэр-туойар. Микиитэ ийэтигэр дьулуһа сатыырын биир элэстэммит хатыҥыр эмээхсин ыыппат.

Эйиэхэ таҥара бырааты биэриэҕэ. Таҥараттан көрдөс,
диир ол эмээхсин. Таҥара быраат биэрээри гынарын «аҕала оҕус»
диэн дуу, «биэримэ» диэн дуу, Микиитэ хайдах көрдөһүөхтээҕэ
биллибэт. Қини ийэтигэр дьулуһарын эрэ билэр.

-Тоойуом, һыччыыйыам, кэлимэ, — диэн ааттаһар ийэтэ,
энэлгэнин быыһыгар. Онтон ытыырга да, ыллыырга да маарыннаабат соһумар саҥа өрө эһиэнньэхэйдэнэ түстэ.

Микиитэ мүччү көтөн, ийэтин аттыгар баар буола түстэ, окко
туох эрэ баҕайы булумахтана-булумахтана, сүр эрчимнээхтик чаҕаарыйар. Кини саҥалыын, бэйэлиин улаатан иһиэх курдук. Онтон
куттанан, Микиитэ өрө эккирии түстэ, икки илиитинэн сапсына-
сапсына өлөрдүү сарылаата.

Быраата Өлөксөйдүүн аан маҥнай ити курдук көрсүстүлэр.

Микиитэ, кини эһэтэ Молоох Миитэрэй, ийэтэ Сөдүөччүйэ,
ити омуннаахтык кэлбит Өлөксөй «Дулҕалаах» диэн нэһилиэк
уһуга ойдом хочоҕо ыал буолан сириэдийэн олороллор эбит.

Сөдүөччүйэ соҕотох эмиийдээх. Биирдэрэ, «абааһы сиэтэҕэ»
аатыран, иһээн-иһэн баран, ириҥэ буолан тохтубута үһү. Икки уол
соҕотох эмиийи кэриһэн эмэллэр. Микиитэ төгүлэ кэллэҕинэ,
Өлөксөй сараҥныы-сараҥныы өрө бэбээрэ түһэр. Соҕотоҕун кини
эрэ эмиэн саныыр быһыылаах. Тохтуо эбээ! Микиитэ өрүсүһэн
күүскэ оборбохтоэн хаалар. Өлөксөй аҥар хараҕын быһа симэн
барач, аҥарынан эрэ чолоччу көрөр эбээт. Ону ийэтэ: «Ити сааланыан баҕарар, кустаатаххына ыстааҥҥын тута сылдьыа» диэн Микиитэҕэ быһаарар. «Ы, сааланыан баҕарар ээ» дии саныыр Микиитэ уонна оҕотун сыллаан ылар.

Сөдүөччүйэ улахан уолун сиргэ түһэрэн баран, кыра уолун
томуйах тириитигэр суулуу суулуу, этэр:

• Борооскулаах ньирэй уолаттар миигин өлөрөргүтүгэр тиэртигит дии. Уолан эрэбин. Оччоҕо эһиги хайдах дьон буолаҕыт, доҕоттоор, бу?… Сордоох, сатаатар, киһи курдук икки эмиий-
  дээх буолбаппын…

Хотоҥҥо «Харачаас» диэн соҕотох ынахтара тэпсэҥэлии турар.
Сөдүөччүйэ дьиэҕэ сылдьан ынаҕын кэтэһэр. Микиитэ уот кытыытыгар сыгынньах иһин ититэ турар.

Арай ынахтан туох эрэ сүрдээх улахан хара соҕотохто лүһүгүр
гына түстэ. Микиитэ сарылаабытынан ийэтин атаҕар кэтиллэ биэрдэ. Ону халбарыччы анньан кэбиһээт, Сөдүөччүйэ хотоҥҥо ыстанан киирдэ.

Уол сарылаамахтаан баран, бэрт сэрэҕинэн хотон диэки көрбүтэ, ийэтэ ынаҕын моонньун таптайа-таптайа, сэмэлиир:

• Хайа киһи туран эрэ төрүүр баҕайытай? Ээ, чэ өһүргэнэн
  буугунаама, доҕэр! Оттон оҕоҕун Микиитэни куттаатыҥ буолбат
  дуо?…

«Мин харачаас оҕото буолбатахпын; ийэм оҕотобун» диэн уол
өһүргэнэ саныыр, уонна оһох күлүн ытыһа-ытыһа талах олох маска кутан барар.
Ханнык эрэ хәйуу бытыктаах, чаҥкынаабыт оҕонньор сылдьан,
күлэ сала олорон, эттэ:

-Нохоо, ийэҥ төрөөбүт, ынаҕыҥ төрөөбүт, аны сотору эһэҥ
төрүөҕэ…

Микнитэ эһэтэ төрүүрүн кэтэһэр уонна, эрдэттэн билэр киһи
быһыытынан, ытыа суох буолан оҥостон сылдьар.

Биирдэ Микиитэ эһэтэ дьиэ таһыттан баадахыс гына түстэ,
кулун бэргэһэтин, таба саҕынньаҕын хастыы тардыталаан ороҥҥэ
элитэлээтэ уонна таһырдьа төттөрү ыстанан таҕыста. Таһырдьаттан тоҥ эти кыбынан киллэрэн дүлүҥ олох мас үрдүгэр уурда уонна сүгэтинэн үлтү кырбаабытынан барда. Микиитэ үс атахтаах төгүрүк остуолларын анныгар саһан хаалла. Тоҥ эттэр бырдаҥалыыллар, остуол анныгар кэлбиттэрин Микиитэ сулбу тардан ылан,
ытыһыгар үрбэхтээн баран, айаҕар угар. Кытыыта сиритэ барбыт
алган солууругар ыга симэн оҕонньор бэрт элбэх эти холумтаҥҥа
уурда, уотун тигинэччи оттон кэбистэ уонна аргынньахтаан бүк
түһэн олордо. Балачча буолан баран Сөдүөччүйэ уу баһан киирдэ.
Ыаҕастаах ууларын сүөкэтэлээн баран, сиргэ бырдаҥалаан сытар
эт бытархайдарын эргиччи көрдө.

• Хайа, оҕонньоор, бу туох буоллуҥ?

– Санаам оонньоон…, Биһиги киһибит сураҕа куһаҕан.

• Тыый, — диэбитинэн Сөдүөччүйэ олоро түстэ.

Қинилэр тугу эрэ аргыый кэпсэтэллэр.

Микиитэ сиргэ бырдаҥалаабыт тоҥ эти итигэстээн тото сиэн
баран үөттүрэҕи миинэн оһоҕу тула сүүрэ сырытта.

Сөдүөччүйэ сирэйэ бүтүннүү уу буолбут, олус кытарбыт, Микиитэҕэ эргиллэн этэр:

• Нохоо, аҕаҥ өлбүт сураҕын истибиккэр бачча үөрдүҥ дуо?!

Микиитэ оннук сураҕы истэ илик, хаһан эрэ аҕалаахха дылы
этэ, эл ханна эрэ барбыта. Аҕата ханнатын, кимин кыни билбэт.

Эт сиир үөрүүлээх киэһээҕэ дьоно хайдах эрэ хомойбут курдуктарын дьиибэргии санаан, тохтуур.

Кэнникинэн быһаардаҕына, кини Дьөгүөрдээн диэн аҕалааҕа
баайдар эргинэр таһаҕастарын тиэйсэн Охотскайга барсар эбит.
Таба сылгылыы сылдьан кини тоҥон өлбүт сураҕа иһиллибит.
Соҕотох уолуттан маппыт хара соругар Молоох Миитэрэй «санаа-
та оонньоон», кыһыны туоруур атах аҥара эттэрин киллэрэн үлтү
сабаабыт эбит.

Онтон сааһыары биир киэһэ улахан үөрүү буолла. Атын киһи
өлбүт, Молоох уола тыыннаах үһү.

Дьиэ таһыгар киэҥ чалбахтар килэһэ сыталлар. Молоохтор
сүрдээх үгүс сүөһүлээх Бэһиэлэйэптэр диэн соҕотох ыалларын
сэргэлэригэр үгүс аттар баайыллан тураннар, дьулааннаахтык кылана түһээт, өрө кэҕийэн, сиэллэрин арбас гыннараллар. Микиитэ
чалбахха сүгэ олуктарын быраҕаттыы оонньуур.

Соҕуруу диэкиттэн биир киһи түргэнник хааман дьулуруйан
иһэр этэ. Ол киһи Микиитэҕэ чуо хааман кэллэ. Ынах этэрбэстэрэ ньылбы сытыйбыттарын чиккэччи тардыталаан баран сигэнэн
баайталаабыт, көхсүгэр куул сүгэһэрдээх, ыас хара сирэйэ тириппитин илдьиркэй суккунун сиэҕинэн туора соттор, онон-манан
ордуталаан хаалбыт тиистэрин ардьата күлбүт. Микиитэ дьиэтин диэки сүүрдэ. Киһи «Микиитээ!» диэбитинэн ойон кэлэн
уолу харбаан ылла да өрүтэ анньан күөрэҥнэттэ, бобута кууһан
сыллаата-уураата уонна көтөхпүтүнэн балаҕаҥҥа ойон киирдэ.
Микиитэ ийэлээх эһэтэ үөрэн өрө көтө түстүлэр, куулу сүөрэ
баттаатылар: биир килиэп, биир суу иҥиир, илбирийбит сон, «таба
баттаҕа» бэргэһэ уонна чиэппэр чэй баар эбит. Килиэл үрдүгэр
түстүлэр: маска ууран аҥарын сүгэнэн хайа охсон түҥэтиннилэр.
Молоох оҕонньор өлүү килиэбин ылан эргим ургум туган көрдө,
илиитэ салҕаластыы түстэ килиэбин остуолга төттөрү уура охсоот эттэ:

• Аны көрүөм диэбэтэҕим…

Оҕонньор ытаан барда. Микиитэ өлүү килиэбиттэн ойо ытыран
ылан эһэтин ичнигэр ууран кэбистэ. Килиэбин мыыннаҕа диэн быһаарда.

Хара киһи Микиитэлээх Өлөксөй аҕалара-Молоох уола Дьө-
гүөрдээн диэн эбит. Қини аргыстарыттан биир киһи тоҥон өлбүт.
Уола тыыннаах кэлбитигэр үөрбүт уоҕар хаһан да ытаабатах
оҕонньор ытаабыт эбит.

Дьөгүөрдээн чугас эргин бардаҕына барытыгар Микиитэни сүгэ
сылдьар. Аҕа диэн эмиэ биир тапталлаах киһи баар буолар эбит…
Ол киһи ыас хара сирэйдээх, онон-манан атыгыраабыт уһун тиис-
тэрдээх, уу-хаар баһа сылдьар бүлтээрийбит мөлтөх харахтаах,
Дьөгүөрдээн диэн ааттаах баадайбыт улахан киһи буоллаҕына-
олус күндү киһи буолар эбит…

Ол киһи, эргиччи турар тыалар араҕас өҥнөммүттэрин кэннэ,
хочо хордоҕоһугар турар хатыҥнар сарбынньахтаах саһархай сэбирдэхтэрин тэлээриччи түһэртии турдахтарына,-Микиитэ уонна
Өлөксөй диэн оҕолорун икки ньилбэгэр көтөҕөн олорон сыллаан
-уураан баран, кыһын ааспытын кэннэ кэлиэх буолан, ыраах сиргэ
айаннаан хааллаҕына, улахан хомолтолоох буолар эбит…

Сүөдэр Бэһиэлэйэп баай Якутскайтан Охотскайга тиэйэр таһаҕаһыгар хамнаска кэпсэтэн Микиитэ аҕата баран хаалла.

Микиитэ эһэтэ туһахтарын көрө барбыта. Ийэтэ балаҕанын сыбыы сылдьан, Өлөксөй ытаабытыгар дьиэҕэ киирэрэ буолла.

— Тоойуом, эн дьиэҥ таһыттан ханна да барыма.

— Сөп.

— Мин Өлөксөйү аһатан баран билигин тахсыам. Дьиэбитин
сыбыахпыт, сөп дуо?

— Сөп.

— Эбэҕэ киирэ сылдьаайаҥый…

— Сөп.

Микиитэ балаҕан кэннигэр соҕотоҕун хаалла. Эбэҕэ киирэр
чыычый. Эбэлэрэ – киэҥ, холку Амма өрүс балаҕаннарын аннынан тэлгэнэ нэлэһийэ уста турар. Уҥуор халлааҥҥа харбыаласпыт
тиксиһэ хайалар күлүктэрэ ууга охсуллубуттар. Балаҕан аннынан эмпэрэ хара сыыр. Тэйиччи соҕуһунан «Бэһиэлэй ааттыга»
диэн сыыры сырыынньа хаһан оҥорбут киэҥ суол Аммаҕа киирэр.
Онно икки киһи олорор Молоохтор быыкаайык тыылара тумсуттан иирэҕэ баайыллан турар.

Эбэҕэ барар кэбис. Барбыт киһи… Баран тыыны көрө охсон
кэлбит киһи. Сүүрэн тиийэн ыраахтан көрүөххэ эрэ…

Микиитэ Амма кытыытыгар тыытын аттыгар баар буолан хаал-
ла. Бөлүүн уу кэлбит. Тыы аргыый-аргыый талбаарыйа турар. Амма томтойбут ортото күүстээх сүүрүгүнэн дьулуруйар. Кытыыга
чуумпу, иирэ хаппыт сэбирдэҕэ аргыый эргичийэ устар. Микиитэ
атаҕын тумсунан иирэ сэбирдэҕин өрө баста. Онтон атаҕынан
ууну туора хаһыйбахтаата. Онтон сототун ортотугар диэри киирэн,
төттөрү-таары сүүрэкэлээтэ. Үлүһүйэн барда. Тыыга биллэҕэ түһэн, иһигэр киирэн биэтэҥнэтэ оонньоото. Төннэн тахсан, тыы
баайыллан турар нирэлэрин кырыылаах тааһынан илдьи сыста,
тииһинэн түһүстэ. Тоҕо? Ким билиэй… Балачча үлэлээбитин кэннэ
тыыта босхолонон үөрбүт-көппүт курдук дьондос гына түстэ. Уол
тыытын тумсугар хатаастан иһигэр киирээри мөҕүстэ. Тыы уолу
умсарыта тыытта, төбөтүнэн туора силэйбэхтээтэ, үөс диэки дьулуруйда. Уол тыы тумсуттан умса баттыы сатыыр. Онтон атахтарын хатыйа үктээт, ыһыктан кэбистэ да ууга кур гына оҕунна.
Соҕотохто күп-күөх буола түстэ. Өрө тарбачыһан эрэрэ да, биирдэ
өйдөнөн кэллэҕинэ, кытыыга тахсан кумаҕы матыччы харбаан сытар буолан хаалла. Олоро түстэ, ойон турда. Ол бу диэки көрүөлээтэ. Тыыта, тумсунан ойоҕоһунан буолбахтыы-буолбахтыы, үөскэ киирэн таҥнары устан даллайа турда. Арҕаалаабыт күн сардаҥата охсуллан, Амма үөһэ биир сиринэн ньолбоччу сырдык толбонунан оргуйан бырдьыгыныыр. Тыы тумса онно тиийдэ, ойоҕосторунан тунаархай буруолар үөмэхтэстилэр. Сибилигин умайан
күлүбүрүүрэ буолуо.

Микиитэ-э!
Ийэтин дьиибэтик холкутуйбут хаһыыта сыыр үрдүгэр иһилиннэ.

Уҥуор өрүтэ үөмэхтэһэн турар сүдү хайалар: «Туох даа?» диэн
киэҥник сөҥөдүйэн кэбистилэр; бэтэрээ эҥэргэ бүтэй маар тыа
«Ээ, суох!» диэн улгумнук аллараа сыҥаах буола түстэ. Микиитэ
үрдүк кытыан от быыһыгар саһан хаалла. «Бэһиэлэй ааттыгын»
таҥнары сүүрэр атах тыаһа иһилиннэ. Уол намтыы кирийэн кэбистэ. Сөдүөччүйэ таҥнары сүүрэн түһэн, тыы турбут сиригэр кэлэн
чугурус гынна. Онтон, оҕотун сүтэрбит таба салгыны сытырҕалыы
турарын курдук сэгэйбэхтээн, ол бу диэки олоотоото. Ыраах харааран эрэр тыыны көрөөт, кэннинэн чинэккэлии түстэ. Ыраас
хара харахтарын кэҥэттэр-кэҥэтэн дьиэгэниччи көрдө, иҥсэлээхтик нэмийдэр нэмийэн салгыны эҕирийбэхтээтэ. Ууга ыстанан кэбистэ, үрдүнэн сырдык бөдөҥ таммахтар өрө ыһылыннылар. Уу
түгэҕин суптурута көрүөлүү-көрүөлүү, икки илиитин иннин диэки
ууммутунан төттөрү-таары сүүрэлээтэ. Онтон уолун быһа үктүү
сыһан, тымныы ууну сирэйигэр саба ыһан, сыыры өрө сүүрэн
ааста. Түөһүн түгэҕиттэн эһитэ охсон түргэн түргэнник:-Микиитээ… һыччыай… Микиитээ! — диэмэхтиир, — бүдүрүйэн охто
-охто сыыр сирэйинэн төттөрү-таары сүүрэлээтэ. Онтон, арҕастыы
үүнэн лөглөйөн турар иирэ улаҕа өттүнэн эргийэ көтөн эрдэҕинэ,
Микиитэ мүччү түһэн куотар өйдөннө. Саспыт сириттэн ойон таҕыста, балаҕанын диэки тэбиннэ. Үөһэ иирэлэр төбөлөрө түрдэс
гыннылар, хаппыт лабаалар тостор тыастара хачыгыраата. Мэнигилээн алыстаатаҕына, чанчыгын тардаары ийэтэ эккирэтистэҕинэ, Микиитэ ырааҕынан куотан тэмэһийэр буолара. «Билиҥҥиттэн
ситтэрбэт, бэйи мунньан-мунньан баран кэпсэтиэхпит!» диэн буола-
буола, утары умнуллан иһэр этэ. Ол үөрүйэҕинэн уол эрэллээхтик түһэн кэбистэ. Уончата ойбото быһыылаах, ийэтэ саба күөдэллэнэн кэлэн аҥар илиитинэн туора харбаан ылла да, туохтан
эрэ былдьаан куотар быһыынан, сыыры өрө сүүрэн маҕыйда.

Сыыр үрдүгэр таһааран оҕотун туруоран кэбиһээт, икки харытыттан ыга харбаабытынан «лах» гына олоро түстэ.

«Ийаа, тыы бэйэтаа!» — диэн быһаарсаары гынан иһэн уол
ытаан марылыы түстэ. Ийэтэ кумах сыстан хатыыламмыт иньчэҕэй даба ырбаахытыгар бобо кууһан ылла. Хараҕын быһа симэн
баран, улам кытаатыннаран кууһа-кууһа, аргыый биэтэҥнии-биэтэҥнии сибигинэйэ олордо:

-Тыы бардыын-бардын ууга… Бардыын-бардын ууга тыы…

Өр олордулар быһыылаах. Микнитэ нухарыйан барда. Қүн
уотуттан Амма бырдьыгыныы оргуйа сытар сиригэр киирэн, тыы
холкутук умайан сандааран эрэргэ дылы.

• Бэйи, аны баайдарбыт халҕаһалыы анньан көһөн иһэллэр.
  Дьиэбитигэр барыахха…

Микиитэ өйдөнөн кэлбитэ, соҕуруу тыа иһигэр сүөһү үүрэр
аймалҕан иһиллэр. Тыа саҕатынааҕы талахтар быыстарыттан ынахтар мулукуччуһан тахсан эрэллэр. Иньчэҕэй таҥастарыгар кумах
сыстан эриэн буолан бараннар Микиитэ ийэтиниин балаҕаннарыгар бардылар. Балаҕан иһигэр кыра оҕо ытаан бэбээрдэ.

Николай Мординов – Амма Аччыгыйа төрөөбүтэ 110 сылын көрсө “Сааскы кэм” арамаанынан киинэ уһулунна. Сүрүн дьоруой Микиитэ Лэглээрини Таатта Ытык-Күөлүн 1-гы №-дээх оскуолатын алтыс кылааһын үөрэнээччитэ Алеша Петров толордо. Киинэни Алексей Романов режиссердаата. Бу туһунан edersaas.ru таҕыста.

— Киинэ хаһан тахсарый? Сураҕа, «Сааскы кэм» диэн аатынан тахсыбат үһү дии.

— Киинэ хартыыналарын уһулан бүтэрдибит. Аны киинэ тыаһын-ууһун, мантааһын таҥыы үлэтэ бара турар. Бүтүө өссө даҕаны ыраах. Ол иһин, чуолкай күнүн ыйар кыаллыбата буолуо. Үлэ кэмигэр араас буолуон сөп. Аны цветокоррекцията Санкт-Петербурга оҥоһуллуохтаах. Киинэ сүрэхтэнэр даататын үлэни сүүс бырыһыан оҥорон бүтэрэрбит саҕана эрэ биллэриэхпит. Билигин быһа холоон муус устар саҥата көстүө диэн былаанныыбыт.

Киинэ аатын “Сааскы кэм” диэн бэйэтинэн ыытаары гыммыппыт. Аҕыйах хонуктааҕыта толкуйдаан баран, “Биһиги билбэтэх оҕо сааспыт” диэн аатынан  таһаарар буоллубут. «Тоҕо итинник ааттаатылар?» диэн элбэх киһи соһуйуоҕа. Биһиги өбүгэлэрбит оҕо саастарын, олорон ааспыт олохторун толору билбэппит. Үһүйээнтэн, номохтон, кэпсээнтэн эрэ истэн удумаҕалатабыт, оҥорон көрөн билэбит. Ол иһин итинник санаа кэлэн, киинэбин маннык ааттаатым. Баҕар, киинэбин арамаанынан толору устубутум буоллар “Сааскы кэм” диэн ааттыам этэ.

— Былааннаабыккыт төһө туолла?

— “Сааскы кэм” арамааҥҥа 1917 сыллаах революция кэмэ ойууланар. Көрөөччү киинэҕэ олорон санаатынан ол кэмҥэ тиийэрин курдук тиэрдэргэ кыһалынныбыт. Киинэҕэ көстөр хас биирдии тээбирин, туттар сэп-сэбиргэл, иһит-хомуос, таҥас-сап барыта ол саҕанааҕы. Дьон таҥаһын тыйаатырдартан уларсыбыппыт. Оҕолор таҥастарын анаан тиктэрбиппит. Сорох малы-салы көрдүүргэ ыарахаттары көрсүбүппүт. Балаҕан, өтөх көрдүүргэ эмиэ бириэмэ бараабыппыт. Онон, сүрүн ыарахаттарынан урукку олоҕу тэрийии буолла. Киинэбитин сүрүннээн Тааттаҕа уһулбуппут. Сорох хартыыналары Дьокуускайга уонна Хаҥаласка устубуппут. Сыалбытын ситистибит. Оонньообут артыыстарбыт бука бары оруолларын толору арыйдылар. Сүрүн оруолларга А.С.Пушкин аатынан нуучча, П.А.Ойуунускай аатынан Саха уонна Үүнэр көлүөнэ тыйаатырдарын артыыстара уһулуннулар: Федот Львов – Дьөгүөр, Сардаана Вырдылина – Сөдүөччүйэ, Степанида Борисова – Даарыйа эмээхсин, Айаал Аммосов – учуутал уо.д.а. Микиитэ Лэглээрини Ытык-Күөл 1-кы №-дээх оскуолатын үөрэнээччитэ Алеша Петров бэрт итэҕэтиилээхтик оонньоото.

— Киинэ кинигэтээҕэр ис хоһоонунан баһыйтарар буолар диэн санаа баар. Эн манна төһө сөпсөһөҕүн? Эһиги киинэҕитин “Сааскы кэм” арамааны аахпатах киһи кинигэҕэ кэпсэнэрин курдук өйдүө дуо?

— Биһиги киинэ устарбытыгар арамаан сүрүн тутулун эрэ ылабыт. Ону бэйэбит режиссер, сценарист көрүүтүнэн уларытан, эбэн-сабан биэрэбит. Ол да буоллар, арамааҥҥа баар саамай биллэр-көстөр түгэннэр киирдилэр. Киинэ устуу — ураты ускуустуба. Режиссер киинэ устуон иннинэ санаата, баҕата үстэ уларыйар. Бастаан сценарийын ааҕан баран хараҕар ойуулаан көрөр. Онтон киинэ устар полигоҥҥа тиийэн көрүүтэ эмиэ уларыйар. Аны уста сылдьан эбии тугу эрэ киллэрэр, эбэтэр сценарийтан көҕүрэтиэн сөп.

— Киинэ бүддьүөтэ төһөнүй?

— «Сахафильм» уонна «Таатта улууһа» муниципальнай оройуон дьаһалтатын кыттыгас үбүлээһиннэрэ буолан бүддьүөтэ кыра. Өссө даҕаны киинэбит ситэ оҥоһулла илик. Ол барыта тэбэн таҕыстаҕына биллиэҕэ. Арай билигин 3 мөлүйүөн курдук барда.

— Очооҕуна киинэ Таатта улууһун анал сакааһынан уһулунна дуо?

— Дмитрий Шадрин «Сахафильм» хампаанньа дириэктэринэн ананарын саҕана, Саха сирин кинематографистарын сойуустара уонна “Сахафильм” хампаанньа буолан сөбүлэҥ түһэрсибиппит. Онно саха классикатын, литературатын киинэҕэ тустуу диэн сурулла сылдьар. Ону сэргэ, Амма Аччыгыйа төрөөбүтэ 110 сылыгар ананар.

 — Саха литературатыттан өссө ханнык айымньыларынан киинэ устары былаанныыгытый?

— Чуолкайын билбэтим. Баҕар атын режиссердар араас айымньыга олоҕуран киинэ устуохтара. Оттон мин сахалыы остуоруйа устуохпун баҕарабын. Төрүт үгэспитин, саха өйүн-санаатын, менталитетын хоһуйан, үгэргээн (ирониялаан) устуохпун саныыбын. Атын омуктарга оннук киинэлэр олус элбэхтэр. Сахаларга эмиэ оннук хабааннаах остуоруйа-киинэлэр баар буолуохтарын наада. Уруккуттан биэс саха остуоруйатын холбоон киинэ оҥоруохпун баҕарабын. Ол былааммын олоххо киллэриэм этэ. Мин бу иннинэ уус-уран киинэни уста илигим, үксүгэр документальнай киинэҕэ эрэ үлэлэһэрим. Арай кылгас метрдээх (короткометражнай) “Мааппа” диэн киинэни устубутум. Онон «Сааскы кэм» улахан, толору уус-уран киинэҕэ маҥнайгы холонуум буолар.