Саха сирин айыл5ата сочинение

Киириитэ

        Биһиги Сахабыт сирэ сүрдээх киэн сиринэн тайаан сытар. Сахабыт Республиката иэнинэн Россия Федерациятын саамай улахан субъега  буолар. Хас биирдии киһи төрөөбүт дойдутун үөрэтиитэ дьоһун суолталаах. Кыраайы билии – киһи уопсай культуратын быстыспат сор5ото. Ол республика сайдыытын инники соруктарын таба өйдүүргэ, айымньылаахтык үлэлииргэ наадалаах. Онон биһиги, оскуола о5олоро, хотугу дойдубут айыл5атын, нэһилиэнньэтин, хаһаайыстыбатын уратыларын үөрэтиэхтээхпит, билиэхтээхпит. Онон  бүгүн мин Сахабыт сирин хоту уонна киин улуустарын айыл5атын, дьонун-сэргэтин тэннээн көрүөхпүн ба5арабын. Хоту улуустартан Муома улууһун Төбүлэх нэһилиэгин уонна киин улуустартан Чурапчы улууһун Хадаар нэһилиэгин  ыллым. Мин бу икки улууска олорбутум, онон айыл5ата уратылаа5ын сэргээтим.

Сыала: Саха сирин хоту уонна илин энэр улуустарын айыл5аларын уратытын тэннээн көрүү.

Соруга: Муома улууһун Төбүлэх нэһилиэгин уонна Чурапчы улууһун Хадаар нэһилиэгин айыл5атын, кыылын-сүөлүн, дьонун-сэргэтин тэннээн көрүү.

Актуальноһа: Биир саастыылаахтарбар киэн-нэлэмэн Сахабыт сирин икки улууһун айыл5атын уратытын билиһиннэрии, интэриэстэрин тардыы, кэтээһини ыытыыга кө5үлээһин.

1. Климата

        Чурапчы улууһун Хадаар нэһилиэгэ сымнаһыар курдааһын климаттаах. Кураайы,өҥүүрүк куйаас сайыннаах. От ыйын ортоку температурата 20-22˚С тиийэр. Уһун, кураайы, хаара а5ыйах, олус тымныы кыһыннаах, тохсунньу ый орто температурата -38-45,4˚С тиийэ намтыыр. Сөнүүтэ а5ыйах, сылга 120-250 мм эрэ түһэр.

        Муома улууһун Төбүлэх нэһилиэгэ субарктическай курдааһын климатыгар киирэр. Сайын сылаас, соро5ор куйаас, кураан, от ыйын орто температурата 15˚С. Кыһына олус тымныы, тыаллаах, а5ыйах хаардаах. Тохсунньу орто температурата -45-50˚С. Сыллаа5ы сөнүү олус а5ыйах, 50-150 мм буолар. Манна хаара чараас буолан туора күрдьэ5и туттубаттар. Оттон сэтинньи ортото күннэрэ киирэн хаалар уонна олунньу ый саната тахсар. Ону таһынан бэс ыйыттан атырдьах ыйын ортотугар диэри үрүн  түүннэр тураллар.

1. Сир ньуура

        Саха сирэ – бу Сир (планета) ха5ын үс сүүнэ билиитэлэрэ ыпсыһар дойдута, ол иһин геологическай тутула уонна сирин ньуура уустук оноһуулаах.

Чурапчы Хадаара Саха сирин киин намталыгар киирэр. Киин намталы бурдук курдук туойдуну буор уонна кумах бүрүйэллэр. Саха сирин киин намтала бөдөн, көнө, сытыары долгуннурар ньуурдаах, улахан өрүстэр хочолорунан уонна кыра өрүстэр хотооллорунан бысталанар. Ону таһынан манна алаастар бааллар. Хадаарга Үрүн-күөл диэн эмис соботунан аатырбыт улахан күөл баар.

Оттон Муома Төбүлэ5э Муома-Силээннээх хотоолугар киирэр. Кини со5уруулуу-ар5аа өттүттэн Черскэй сис хайатынан, хотугулуу-илин өттүттэн Муома уонна Силээннээх сис хайалара энэрдээх. Улахан уонна кыра элбэх сис хайаттан, кэлимсэ хайалартан уонна хайа быыстарынаа5ы киэн кэдээллэртэн, хотооллортон турар. Төбүлэх аннынан Индигиир өрүс устар. Бу күүстээх сүүрүктээх, элбэх уулаах улахан өрүс, устата 1977 км. Манна өрүс төрдүттэн аахтахха 20 күрүлгэн баара биллэр. Индигиир элбэх тарыннаа5ынан аатырар.

1. Үүнээйитэ

        Бу икки улуус айыл5атын уратыта үүнээйитин арааһыгар эмиэ оруоллаах. Ол курдук Чурапчы Хадаарыгар мастартан тиит, хатын, тэтин үүнэллэр. Оттон Төбүлэххэ бу мастартан  ураты тополь үүнэр. Уратылара диэн Төбүлэххэ тиит, хатын мастара синньигэс буолаллар. Хадаарга, алаас сир буолан, ньээм, ымыйа, тимэх, чуораан оттор, кииһилэ, кулун кутуруга, күрдьүгэс күрүөнэ, кучу курдук оттор үүнэллэр. Отто Төбүлэххэ хайалаах, өрүстээх сир буолан золотой корень, бөрө ото, болбукта (кедровый стланник), кытыан бааллар. Отоннортон Хадаарга уулаах отон, дөлүһүөн, унуохтаах отон, ону таһынан Төбүлэххэ үүммэт дьэдьэн, хапта5ас, моонньо5он үүнэллэр. Оттон Төбүлэххэ манна үүммэт биэ эмиийэ, бородьуна (хайа моонньо5оно), сугун, күлүүкүбэ, киис тинилэ5э бааллар. Ону таһынан Хадаарга Төбүлэххэ суох сардаана сибэкки үүнэр, оттон Төбүлэххэ ньургуһуннара фиолетовай уонна онон-манан розовайдары эмиэ көрүөххэ сөп.

1. Кыыллара

        Дойду кыылын арааһа климатыттан, сирин ньууруттан эмиэ тутулуктаах буолар эбит.  Ол курдук Хадаарга  тай5алаах, алаастаах сир буолан куобах, тиин, мо5отой, киис, саһыл, туртас бааллар. Мас көтөрдөрүттэн улары, куртуйа5ы көрүөххэ сөп. Күөлүгэр собо, мунду балыктар үөскүүллэр. Манна дьон сүөһү иитиитинэн дьарыктаналлар. Оттон Төбүлэххэ дьон сүөһүнү эмиэ иитэр эрээри, а5ыйахтыыны туталлар эбит. Кинилэр сирдэрэ таастаах буолан, кыһынын хотоннорун оттоллор. Ону таһынан ыстаада5а  табаны эмиэ иитэллэр. Манна хайалаах сир буолан чубуку, бүүчээн, сиэгэн, эһэ, бөрө, кырынаас бааллар. Оттон сылыйдар эрэ хонууга дьабарааскылар олороллорун көрүөххэ сөп. Өрүскэ дьар5аа, быйыт, сыалыһар, алыһар, тукучаан диэн балыктар бааллар.    

1. Дьоно-сэргэтэ

        Бу икки нэһилиэк дьонун-сэргэтин ахсаана, майгыта-сигилитэ олорор айыл5аларыттан быһаччы тутулуктаах эбит. Ол курдук, Хадаарга 638 киһи олорор, оттон Төбүлэххэ 2  .  Ол олорор сирдэрэ киинтэн ыраа5ынан быһаарыллар дии саныыбын. Онтон оскуола5а Хадаарга – 110, Төбүлэххэ – 4 о5о үөрэнэр. Детсадка Хадаарга – 44, Төбүлэххэ – 4 о5о сылдьар. Бааһынай хаһаайыстыба Хадаарга – 9, Төбүлэххэ – 3. Предпринимательствонан дьарыгырар дьон ахсаана Хадаарга – 10, Төбүлэххэ – 2. Хадаар нэһилиэгэр үксэ сахалар олороллор, биирдиилээн нууччалар, татаардар, эбээннэр, эбэҥкилэр бааллар. Оттон Төбүлэххэ эмиэ үксэ саха, ону таһынан 38 эбээн, биир азербайджан ыал бааллар.

        Хадаар дьоно эйэ5эстэр, ол эрэн көһүүн со5ус майгылаахтар. Айыл5аларын курдук сымна5астар, на5ыллар, бытааннар. Кинилэр үөрбүттэрин-көппүттэрин, кыыһырбыттарын көрдөрбөт тонуй со5ус дьон.

        Төбүлэх дьоно эйэ5эстэр, ыалдьытымсахтар, омуннаахтар. Тыйыс усулуобуйа5а олорор буолан, кинилэр түргэн-тар5ан туттунуулаахтар, сып-сап дьаһаллаахтар.

Түмүк

        Сахабыт сирин иэнэ 3,1 мөл.кв.км. Кини киэн уора5айыгар олорор, үөрэнэр, үлэлиир олус үчүгэй.

        Мин билигин, кыра да буолларбын, сылдьыбыт икки улууспун тэннээн көрөөрү чинчийиилэри онордум. Онно көстөрүнэн, Сахабыт сирин улуустарын айыл5ата, дьоно-сэргэтэ, кыыла-сүөлэ, тыла-өһө уратылаа5ын итэ5эйдим. Этиллибитин курдук биһиги дойдубут олус киэн сиринэн тайаан сытар. Ол иһин араас климаттаах буолар. Ханнык ба5арар дойдуга үүнэр үүнээйи, хамсыыр- харамай, дьон-сэргэ оло5о барыта климаттан тутулуктаах эбит. Хас биирдии хамсыыр харамай олох тустаах усулуобуйатыгар ньыматыйбыт.

        Хайа ба5арар киһи төрөөбүт дойдутун күндүтүк саныыр. Төрөөбүт дойдубут көй салгынынан көнүллүк тыынан, санаттан сана дьиктилэри арыйан, кини айыл5атынан киэн туттан, баайын-дуолун харыстыыр ытык иэстээх эбиппит.

        Мин бу чинчийиини онорон маннык түмүккэ кэллим: биһиги нэлэмэн Сахабыт сирин араас муннугар ураты эрээри, майгыннаспат туспа кэрэ айыл5аны көрүөхпүтүн сөп эбит. Онон төрөөбүт дойдубутун, Сахабыт сирин, таптыа5ын, айыл5атынан киэн туттуо5ун, харыстыа5ын.

Туттуллубут литература:

1. География Якутии: учеб.для 9 кл.сред.шк. / [И.И.Жирков и др.]. – 2-е изд., перераб. – Якутск: Бичик, 2007. – 304с.
2. Декоративные растения Якутии: крат.справ. / [Н.С.Данилова и др.]. – Якутск: Бичик, 2010. – 64 с., ил.
3. Красная книга Республики Саха (Якутия). Т..1: Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды растений и грибов / М-во охраны природы РС(Я), Департамент биологических ресурсов. – Якутск: НИПК «Сахаполиграфиздат», 2000. – 256 с.
4. Почвы Якутии / Р.В.Десяткин, М.В.Оконешникова, А.Р.Десяткин; Рос.акаднаук, Сиб.отд-ние, Ин-т биол. Проблем криолитозоны. – Якутск: Бичик, 2009. – 64 с., ил.
5. Реки иозера Якутии: крат. Справ./ С.К.Аржакова [и др.; отв.ред. В.И.Агеев]; М-во образования и науки РФ, якут. гос.ун-т им. М.К.Аммосова. – Якутск: Бичик, 2007. – 136 с.
6. Ягодные растения Якутии / П.А.Тимофеев, Е.И. Иванова; отв. Ред Л.В.Кузнецова. – Якутск: Бичик, 2006. – 60 с.

МБОУ – Хадарская средняя общеобразовательная школа

Тема: Саха сирин хоту уонна киин улуустарын айыл5ата.

Толордо: 4 кылаас уерэнээччитэ

Гоголева Лида

Салайааччы: Ноева Сата Ивановна

2012 сыл

Сахабыт сирин айылҕата олус кэрэ уонна дьикти алыптаах. Биһигини дьикти эйгэ тулалыыр, онно эн олороҕун, ону эн көрөҕүн, истэҕин уонна билэҕин. Саха сирин айылҕатын дьикти көстүүлэрин туһунан ааҕыаххайыҥ.

Дьүкээбил  уота

Сиртэн көрдөххө  халлааҥҥа  түргэнник  хамсыыр  араас  дьэрэкээн  өҥүнэн  дьиримнии  умайар  уот. Үксүн  магниттаах  полюстар  тула   үөскүүр   айылҕа   дьикти   көстүүтэ.

Кэмпэндээйи  тууһа

Туох да булкааһа  суох  айылҕаттан   кэлбит   туус.   Амтанныын   ураты, доруобуйаҕа  туһалаах. Кэмпэндээйи  Сунтаар  улууһугар   баар.

Лабыҥкыр  күөл

Өймөкөөн  улууһугар   Өймөкөөн   үрдэлигэр   сытар   күөл. Номох  быһыытынан, күөлгэ  улахан кыыл олорор үһү. Ону  чинчийээри   хаста да үөрэтэн көрбүттэр. Ол биллибэт  улахан  кыыл  тириитэ  хара  дьүһүннээх, бэйэтэ  киэҥ  айахтаах. Айаҕын  улаханнык  аттаҕына, икки  миэтэрэ  буолар  үһү. Бу  дьикти үһүйээн уос номоҕо буолан, билигин да кэпсээҥҥэ  баар.

Киһилээх  Хайа

Былыр-былыр сир иһиттэн магма диэн  ууллаҕас  маасса  тахсыбыт. Онтон сылтаан тулалыыр буора үрэллэн хаалбыт уонна  таас   буолбут. Ыраахтан   көрдөххө,  дьон    субуруһан баран эрэрин  курдук көрүҥнээх туруук таас  бөлөҕө.

Булуус

Сайыҥҥы  өҥүрүк   куйааска да ирбэт  тоҥноох, кыһыннары-сайыннары   тыга   сытар  уулаах  үрүйэлэрдээх сир. Манна сир анныгар   уу   киирэн  тоҥон, үллэн, хайа  тэбэн, элбии   турарыттан   үөскүүр   муус   буолар. Булуус   Хаҥалас  улууһугар   баар. Дьон   ааттаан-суоллаан  сынньана   кэлэр.

Тукулаан

Тукулаан – тыал    көтүтэ  турар, арыт  хаппыт  бэс  уонна  лабыкта  үүнээйилээх кумах сис. Хайа курдук өрө анньан   сытар   элбэх   кумахтаах. Кэбээйи, Бүлүү  уонна   Үөһээ   Бүлүү    улуустарыгар    баар. Чинчийээччилэр: “Өлүөнэ  уонна  Бүлүү   өрүстэр  былыргы   үөстэрэ, ол  иһин  өрүс  кумаҕа   мунньуллубут”, – дииллэр   эбит.

«Абааһы   балаҕана»

“Абааһы   балаҕана” Сунтаар  улууһун  Тэҥкэ   нэһилиэгэр, Бүлүү  өрүс  хаҥас   өттүгэр  турар. Хайа  сирэйигэр  хаһыллыбыт   хаспахтаах, аттыгар  таас   тэллэйдээх. Бу  хаспаҕынан  хаһан эрэ куосканы ыыппыттара төттөрү кэлбэтэх. Дьикти! Маннык    курдук, ол  эрэн, маҥан    өҥнөөх  таас   хайалардаах сир Турцияҕа  баар   эбит.

 Дойдубут барахсан олус кэрэ, дириҥ историялаах, араас таайтарыылаах дьиктилээх. Эһиги эмиэ бу курдук  тугу билбиккитин сурукка тиһэн биһиэхэ  ыытыҥ.  Дьиктилээх, дьиибэлээх кэпсээннэргитин күүтэбит! 

Билсэр төлөпүөҥҥүт 89142790160.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Нюргуяна Захарова, Надежда Сидорова.

Skip to content

• YSIA.RU
• ЯКУТИЯ-DAILY.RU
• ФОТОБАНК
• Медиацентр
• Рекламодателям

Search for:

• СҮРҮН СИРЭЙ
• Эдэр саас
• Саха сирин айылҕата, кыыла-харамайа, үүнээйитэ

Саха  республикатын  үөрэ5ириитин  министерствота 
МБТ «Нам  улууhун»  үөрэ5ириитин  управленията 
                            «М.В.Петрова  аатынан  Таастаах ситэтэ  суох  орто  оскуолата»
«Саха  ына5а – төрүт  баайбыт»
Толордо: М.В. Петрова аатынан
Таастаах оскуолатын 3 кылааЬын
үөрэнээччитэ  Скрябина  Лера  
Салайааччы:  Баишева М.Н.
2015с. I. Киирии  тыл………………………………………………………………………….
Ис  тутула :
II. Сүрүн  чааЬа…………………………………………………………………………
1). Саха    ына5а – төрүт  баайбыт…………………………………………….
2). «Хорсун  Быйан» ­ дэриэбинэ  «геройа»………………………………….
III. Түмүк…………………………………………………………………………………
IV. ТуЬаныллыбыт  литература……………………………………………………….
V.  СыЬыарыылар……………………………………………………………………… Киирии.
Дакылаатым  темата:  Саха  ына5а – төрүт баайбыт.
Чинчийии объега: Саха  ына5а.
Чинчийии  сыала:    Саха     ына5ын     историятын     үөрэтии,     төрүт     өбүгэбит   сүөЬүтүн
харыстаан  тыыннаах  хаалларыы.
АктуальноЬа:  боруода быЬыытынан  саха  ына5а  сүтэн эрэрин  тохтотуу, билиЬиннэрии.
Сонун  өттө:   Айыл5а  айгырыыр  кэмигэр, билиҥҥи  сайдыылаах  үйэ5э  саха  ына5ын
үүтэ­этэ   –  киЬиэхэ туЬалаах, эмтээх.
Чинчийии         ньымалара: 
үлэЬитин  кэпсээнэ.
Талбыт  төрүөтүм: Таастаахха  кэлбит  «Быйаҥ»   о5ус  историятын  сэргээн.  БиЬиги
нэЬилиэккэ саха   ынахтарын   2008с.   а5албыттара.   Кинилэр   истэригэр     Быйан   диэн
  Периодическай     бэчээт,     интернет,   «Тускул»     тэрилтэ
атыыр  о5ус  кэлсибитэ.  «Быйаҥтан»  сылтаан  бу  үлэбин  са5алаан  суруйдум.
          Мин  үЬүс  эрэ  кылаас  буоларым  быЬыытынан, саха  ына5ын  туЬунан  билиим
а5ыйах,   сэмэй. Кэлин   улахан   кылаастарга   бу   үлэбин   сал5аан,   диринэтэн   чинчийэн
барар  ба5алаахпын. Ол  иьин  эрдэттэн  бу  теманан  үлэлиэм  диэн  былаанннанным  ол
иЬин   саха   ына5ар сыьыаннаах   матырыйааллары   хаЬыаттартан   хомуйабын.   Научнай
терминнэри   улаханнык   өйдөөбөтөрбүн   да, кэлин   наада   буолуо диэн,   билиннэттэн
мунньабын.     БиЬиги     Таастаахпытыгар:       «Тускул»     хотонно     бастаан     61     ына5ы
а5албыттара. Кинилэр  истэригэр  «Быйан»  баара. 2013 с  түмүгүнэн  25  ыанар  ынах,  20
ньирэй, 5  о5ус. Уопсайынан  129 – саха  ына5а  баар. Хотонно  2  ыанньыксыт  1 – рабочай,
1  –   харабыл     уонна     сэбиэдиссэй     ­   Аргунова     Ольга     Андреевна.   «Тускул»     филиал
соругунан – саха  ынах  боруодатын  элбэтии уонна  тар5атыы буолар. 
Бу  үлэбин  суруйарбар  учууталым  Мария Николаевна  сүбэлээн – амалаан  көмөлөспүтэ.
Кинини кытта  «Тускул»  сэбиэдиссэйин  көрсөн  иЬитиннэрии  ылбыппыт.  Кини  үлэлэрин
көрдөрүүлэрин   билиЬиннэрбитэ.
Саха  ынахтара  Таастаахха  кэлэн  төрөбүттэрин  кэннэ:  түнэтиллибиттэр:
20 төбө – племобъединение 20 төбө – ЯГСХА
21 төбө – «Үөкүйэ»  крестьянскай  хаЬаайыстыба
53 төбө – Чурапчы  филиала
12 төбө – Горнай   филиала
20 төбө – Амма  филиала
Биир  ыйга  ньиирэй  12 кг,  суукка5а – 490 гр.  улааппыт.  Бэс   ыйыттан  алтынньга  дылы
43,9 кг  улааппыттар.
Сайынын  биир ынах  576,2 л  үүтү биэрэр,  сыата  4.5 % ­ 8,4% 
Ортотунан  биир  ынах  олунньуттан  от  ыйыгар  дылы 902,68л   үүтү  биэрэр. Сыалара
4,62 ­ 5.7%  
Ол да  иЬин, саха  ына5ын  а5ыйах  астаах  тымныыны  тулуйумтуо,  минньигэс  эттээх,
хойуу үүттээх  диэн, мин  эбэм  аах  иитэллэр  эбит. КүЬүн  идэЬэлэннэхтэринэ, дьоннор
эрдэттэн сакаастаан   хама5атык  атыылаЬаллар.
Сүрүн  чааЬа
Саха  ына5а­ төрүт  баайбыт
Саха  ынахтара  кыЬынын  хотонно  тураллар.  Сайынын  мэччийэ  тахсан  үөрүнэн  
сылдьаллар.  Соро5ор  дьиэбит таЬыгар  кэлэннэр  мэччийээччилэр. 
Кинилэри  таЬыттан  көрдөххө –  кыра  унуохтаах,  кылгас  атахтаах  төбөтө  кэтит  
сүүстээх,  моонньо – суон,  кылгас  көхсө – көнө,  кэлин  диэкинэн  сунтуйар, улахан  
истээх.  Түүтэ­ хойуу,  кыра  ба5айы  эмиийдээ,  онтунката түүнэн  бүрүллүбүт.  Улахан 50
– 60 º  тымныыга  холкутук  таЬырдьа  сылдьаллар,  түүлэрэ  мэЬэйдиир  буолан  эмийдэрэ 
үлүйбэт ,  тымныыны   тулуйумтуо.
Үчүгэйэ  диэн  саха  сүөЬүтэ  ­  кыра  астаах  (экономичнай). Күннэ  3  киилэ  отунан  сөп  
буолар. 
Былыр­былыргытан  саха  ына5а  сөрүүн  хойуу  үүтүнэн, эмис  сыалаах  этинэн  саха  
омугун   иитэн – аЬатан  кэлбиттэр. Иччилэрэ тугу  санарарын  барытын  өйдүүллэр . Саха  ына5а  о5омсох  буолан,  сиргэ 
баран төрүүр  идэлээх.  О5отун  салаан,  сытыр5алаан  мэлдьи  бэрийэ,  көрө­истэ сылдьар. 
О5ото аттыгар  баар  буолла5ына  үчүгэйдик  иэтэр.
Көнөмсөх, иччимсэх  майгылаах.  О5олоро  кэлин  улаатан  да  баран  урууларын  
билинэллэр. Сайын  саха  ынахтара  хама сылдьан араас оту,  сибэкки  араас  көрүн,  тэллэй
арааЬын  сииллэрин  сөбүлүүллэр,  астыналлар.  Сайын  элбэхтик  хааманнар,  сүЬүөхтэрин
тэнитэллэр.  ОЬо5осторо  атын  сүөЬулэрдээ5эр  18­19 миэтэрэнэн  уЬун  буолан  ,  
кыыдааннаахтымныы  кыЬыны  кыстаан  туоруурга  анаан  бэлэмнэнэн  иЬигэр  элбэх  
сыаны  мунньунар. Этин  быыЬа  быычыгырас  сыа  буолан  «Мраморнай»  диэн  ааттанар.  
Этэ­үүтэ – эмтээх,  «хаама  сылдьар  аптека»  диэн  ааттыыбыт.
Хорсун  Быйан – дэриэбинэ  «геройа»
               Хоту  Эбээн  Бытантай  улууЬун  олохтоохторо  инники  кэскили  өтө  көрөрнсаха
төрүт  сүөЬүтөн харыстаан  тыыннаах  хаалларбыттара. Онтон  30­ча  борооску  Горнайга
Улуу СыЬыы    көтөр   аалынан    а5алыллыбыта.  Өбүгэлэрин    төрүт   сиригэр    кэлэннэр
бороскулар  тыыллан­ хабыллан  турбуттара. Ол  иЬигэр, «Быйан»  диэн  ааттаах  атыыр
о5ус   баара. 2008с   «Быйан» сорох   ынахтарын   кытта   Нам   Таастаа5ар   көЬөрүллэн
кээлтэрэ. Кини  биир да  атыыр  о5уска  кыайтарбат  күүстээ5инэн  албан  ааттаммыта.
Харсаары  күрдьүөтээн,  хара5а  күлтэйэн,  кып­кыЬылынан  көрөн  турда5ына,  киниэхэ
ким да  чугаЬаабат. Арай  иитэр­аЬатар, бостууктуур  эрэ  киЬитин  билинэр. Атын  кэмнэ
туруору  сымна5ас.
Кими  да  кэйбэт, куттаабат, ол эрэри  атын  дьону  үөрүгэр  чугаЬаппат.
Саха     ынахтара,     ордук     мэник­тэник     торбостор   сананы     сүрдээ5ин     билэ­көрө
сатыырүгэстээхтэр.     Билбэт     киьилэрин     маннай     ыраахтан     одулууллар.   Сөбүлүү
көрдөхтөрүнэ   кэлэн   сытыр5алыыллар. Кыра   о5олору   ордук   дьиибэргииллэр. Ытыыр
о5ону  дьээбэлээн  муннуларынан  түннэри  анньаллар уонна  тэбиэлэнэ­тэбиэлэнэ  куотан
хаалаллар. Ыраатан   баран   эргиллэн   көрөн   турар   буолаллар.  Ол  торбостору  Быйан
кэлэн  кэйбитэ  буолан   сэрэтии биэрэр.  Ону  истибэккэ  кэлэн  иккистээн  кэлэн  ытыы
турбут  о5ону  эмиэ  түннэри  аста5ына «Быйан»  ол  торбоЬу  кэйэн  «таЬыйар».
Ити  үөрэх  кэнниттэн  торбостор  анны  кыра  о5ону  дьээбэлээбэт  буолаллар.
Саха   ына5ын   элбэтэр   айыл5аттан   ыйаахтаах   аатырбыт   атыыр   о5ус   «Быйан» үөрүн
араас   ыраах   сирдэринэн    салайан   илдьэ   мэччитэр. Ол сылдьан    хаста да   адьыр5а
кыылларга  түбэспитэ. Биирдэ  сүүнэ  улахан  эЬэ  саба  түспүтүгэр  «Быйан»   үөрүн  көмүскээн  ынырыктаах
охсуЬууга     киирбитэ.     Ол     охсуьууга     анар     хара5ын     сүтэрбитэ,     өттүгүн     быЬа
о5устарбыта ол эрээри  биир  да  сүөЬүтүн  эЬэ5э  таарыттарбата5а. Бу  Улуу  СыЬыыга
иитиллэн     турдахтарына     буолбут     түбэлтэни     кэпсээбиттэрэ.   Ол     иЬин     «Быйан»
Таастаахха     кэлэн   «Хорсун   Быйан» диэн   ааттаммыта.   БиЬиги о5олор   кинини ити
хорсун  быЬыытын  иЬин  олус  убаастыыбыт, кини,  дэриэбинэ  «геройа»  аатырбыта.
Түмүк.
Саха  ына5а – төрүт  баайбыт.
              Саха  ына5ын  харыстааьын  олохтоох  дьон  доруобуйатын  быыЬааЬын  буолар.
Саха  ына5ын  үүтүн  сүөгэйин  арыытын  таЬынан  киЬи  доруобуйатыгар  туьалаах  элбэх
белоктаах, туЬалаах  веществолаах  эбит. Ону  таЬынан  ордук  тотоойута  (калорийнойа)
биллибит.   Өссө   тириититтэн   танас – сап,   атах   танаЬа   оноЬуллара. Саха   ына5а –
национальнай  баай.
Норуот     историятын     чуолкайдыырга     көмөлөөх,     омукпутун     көмүскүүр     мэнэ
өйдөбүлбүт. Ол  иЬин  хайаан  да  саха  ына5ын  харыстыахха  уонна  элбэтиэххэ  наада.
Саха  республикатыгар  5000  ынахха
Саха ына5ын  үөрэтиигэ  бу  үлэм – са5алааЬын эрэ. Сыл  аайы  бу темабын эбии  үөрэтэн,
диринэтэн  иЬиэ5им. Ол иЬин, саха ына5ар сыЬыаннаах  матырыйааллары  мунньабыт.
Таастаахха   саха   ынахтара бааллара, практическай   өттүнэн кэтээн   көрөн   чинчийэргэ,
олус  то5оостоох. Холобур, ыйааЬыннарын, кээмэйдэрин, үүтүн    хаачыстыбатын,  үүтүн
сыатын  сыл  аайы кэтээн  крөн, мониторинг  нөнүө  көрдөрүөххэ  сөп  диэн  санаа5а  ,
салайааччыбынаан  кэллибит. Туhаныллыбыт  литература.
1. Периодическай  бечээт:  «Кыым»;  «Якутия»; «Энсиэли».
2. Г.П. Башарин  «Якутский скот  в  XVII в »
3. Коротов А.Н.  «Изучение якутчкого скота»

1


Эн дьиэң, эн төрөөбүт дойдуң Саха сирэ

2


Саха республиката Россия5а биир улахан территориялаах, суду экономическай суолталаах субъега буолар

3


Саха Республикатын символикатын (герб, былаах, гимн) историята

4


Саха сирин уобалаЬын гербэтэ 1878с. бэс ыйын 5 кунугэр бигэргэммитэ

5

6


Герб Якутской Автономной Советской Социалистической Республики утвержден Указом Президиума Верховного Совета Якутской АССР от 27 июня 1978г.

7


Флаг Якутской Автономной Советской Социалистической Республики утвержден Постановлением Президиума ЦИК ЯАССР от 13 мая 1938 года

8


Флаг Якутской Автономной Советской Социалистической Республики утвержден Указом Президиума Верховного Совета Якутской АССР от 27 октября 1978г.

9


Саха сирэ КиЬитин ахсаана – Иэнэ – хот/со5уруу 2000-км, ар5/илин-500км Республика столицата – Дьокуускай куорат Республика5а 34 улуус баар. Республика статустаах куораттар – Дьокуускай, Мирнай, Нерюнгри, Ньурба, Покровскай. Улуус куортаттара — Алдан, Булуу, Верхоянскай, Ленскэй, Среднеколымскай, Томмот, Удачнай, Өлүөхүмэ.

10


Саха сирин столицата – Дьокуускай куорат Кини 1632с. Бала5ан ыйын 25 кунугэр теруттэммитэ. Нуучча хаЬаа5а Петр Бекетов Лена еруЬунэн кэлэн Ленскэй острогу туппута.

11


Саха сирэ 800тыь. куел, 700тыь. тахса ерус уонна урэх баар. Улахан ерустэр – Лена, Булуу, Алдан, Индигирка, Халыма, Өлүөхүмэ, Яна. Саамай тымныы дойду. «Полюс холода». Өймөкөөңңө -71,2 кыраадыс буолбут. Ирбэт тоң муустаах Республика 80%-на тыа: тиит, бэс, кедр, харыйа, хатың, тэтиң. Мамонт дойдута 50 керуц балык 250 керуц кетер. Сэдэх кетер: хара кыталык, розовай чайка

12


Саха сирин гербэтэ Гербэ ортотугар уруц кемус диискэ иЬигэр знамялаах аттаах киЬи ойууламмыт. Бу терут ебугэлэрбит Лена очуос хайалыгар оцорон хаалларбыт уруЬуйдара (наскальный рисунок) буолар. Дискэ урдугэр сэттэ сахалыы орнамент, аллараа Саха сирин официальнай аата-суола сахалыы, нууччалыы суруллубут. Гербэ суолтата – былыргы историяны кытта билицци бириэмэ биир буолуута. Аттаах киЬи государство былаа5ын урдуктук тутар.

13


Саха сирин былаа5а Халлаан куе5э урун куну кытта – келуенэ алтыЬыыта, саха норуотун терут угэЬигэр, урун куццэ сугуруйуу. Мацан – ыраас санааны От куе6э – айыл5абыт, кылгас сайыммыт КыЬыл – ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу, олорон ааспыт келуенэ5э ытыктабыл.

14


САХА РЕСПУБЛИКАТЫН ерегейун ырыата Савва Тарасов, М-Кирилл Герасимовы Сахам сирэ дьоллоох тускуга СаЬар5алыы ыцыра ыллыыр. Илинтэн ap5aa ол кустуга Алмаас таас курдук сандаара сырдыыр. Хос ырыата: Бар5а быйацнаах Сахам дойдута, Модун Россия киэн туттуута, Оркен ерегей тойугун туойдун, Уунэр уйэ5э урдуу туруохтун! Уллэр уестээх 0луенэ эбэ 0лбёт-мэцэ угуттуур уулаах. Элбэх омукка эрчим эбэр, Или-эйэни олохтуур уохтаах. Хос ырыата. Ааспыт кэммит айхаллаах суола Арчылыыр аар алгыЬын биэрдэ, Сахабыт.сирэ дьоЬун, дуолан Сайдыы аартыгар туерэ5э тустэ.

15


Михаил Ефимович Николаев – Саха Республикатын бастакы Президена 8 декабря 1989с был избран Предс.Презид.Верх.Совета ЯАССР; 20 декабря 1991г. был избран первым Президентом Якутской-Саха ССР; 22 декабря 1996г.был избран Президентом РС(Я) на второй срок.

16


Тохсунньу 13 кунугэр 2002 с. Саха Республикатын Президенинэн Вячеслав Анатольевич ШТЫРОВ ананан 2010с.диэри улэлээбитэ

17


Егор Афанасьевич Борисов 2010с. бэс ыйын 10 кунугэр Саха сирин Президенэн анаммыта Чурапчы селотугар 1954с атырдьах ыйын 15 кунугэр тереебутэ. Чурапчы орто оскуолатын 1971с. бутэрбитэ сс улэтин слесарь-ремонтник идэтинэн са5алаабыта. 1979с. Новосибирскайдаа5ы тыа хаьаайыстыбатын институтун инженер-механик сс. Тыа хаЬаайыстыбатын миниистиринэн улэлээбитэ. Саха Республикатын Правительствотын председателинэн сс

18


Знаменательные даты Республики Саха (Якутия) 13 февраля – День родного языка и письменности 23 февраля – Национальный День здоровья 4 апреля – День Отца 27 апреля – День Республики Саха (1992г.была принята Верховным Советом Конституция РС – Основной закон РС) 25 мая – День оздоровительного бега 21 июня – Национальный праздник «Ысыах» 21 сентября – День г.Якутска 27 сентября – День принятия Декларации о государственном суверенитете Республики Саха 28 сентября – День оздоровительного бега 19 октября – День Матери 19 ноября – День русского языка

19


Саха сирин айыл5атын баайа КыЬыл кемус

20


Алмаас

21


Культура уонна искусство

22

23

24


Олонхо 2006с. ЮНЕСКО Аан дойду культуратын баайынан билиммитэ

25


Дьулуруйар Ньургун Боотур

26


Олимпийские чемпионы по вольной борьбе: Роман Дмитриев Павел Пинигин Александр Иванов

27


Викторина Дьокуускай куорат хаЬан, хайдах теруттэммитэй? Бастакы Президеммит кимий, хаЬан буолбутай? с Республика кунун хаЬан ылабыт? Саха республиката хас улуустаа5ый? с с Олонхобут хас сыллаахха ЮНЕСКО билиниитин ылбытай? с с