Щоджэнц1ык1у Алий хиша лъагъуэ-
ращ дэ гъуэгушхуэ тхуэхъуауэ
дызытетыр.
Лэжьыгъэр зыгъэзэщ1ар
Налшык къалэ
31 – нэ курыт еджап1эм
адыгэбзэмрэ литературэмк1э
и егъэджак1уэ Афэщ1агъуэ Светланэщ.
Уи гъащ1эр мащ1эу щытами,
Мык1уэдыжынхэр уи тхылъщ,
Ажалыр уэрк1э п1эщ1ами,
Ц1ыхубэм я гум ухэлъщ.
Щ. С.
Ди тхак1уэхэм щыщу сэ нэхъыф1у слъагъур Щоджэнц1ык1у Алийщ. Алий ц1эр щыжып1эк1э, 1эмал имы1эу, уи нэгу къыщ1охьэ а ц1ыху щэджащэр къызыхэк1а адыгэ лъэпкъ уардэр. Сэ къызэрыслъытэмк1э, насыпыф1эщ ик1и уахътыншэщ апхуэдэ ц1ыху къызыхэк1а лъэпкъыр. Къэбэрдей — Балъкъэрым щыпсэухэм я закъуэкъым нобэ а ц1эм ирипагэр. Ар я Алийщ усыгъэр ф1ыуэ зылъагъуу ди къэралышхуэм ис псоми.
Адыгэщ1ым и къуэ щыпкъэр дунейм зэрытетар илъэс пл1ыщ1 къудейщ. Арами, зэман к1эщ1ым къриубыдэу Алий адыгэхэм яхуилэжьа 1уэхутхьэбзэр лъытэгъуейщ. Адыгэбзэм и беягъыр, 1эт1элъэт1агъыр, сыт хуэдэ гурыщ1эри къызэрип1уэтэжыфынум и щыхьэт нэскъэ Алий и усэ жьгъырухэр, прозэ тхыгъэ мащ1эу ди нобэрей литературэм гъуэгугъэлъагъуэ хуэхъуар! Алий адыгэхэр дызэрыпагэ усак1уэщ, ди щхьэр лъагэу дэзыгъэлъагъуж, нобэми ныжэбэми дызэрыгушхуэ ц1ыхущ.
Адыгэ литературэм зымащ1эк1э нэхъ мыхъуми 1уэху хузи1а, абы щыгъуазэ, зыджа гуэри бгъуэтынкъым Щоджэнц1ык1у Алий псалъэ гуапэ, псалъэ дахэ хужызымы1э, абы и 1эзагъым пщ1э хуэзымыщ1, зи щхьэр хуэзымыгъэщхъ. Букварь зи блэгущ1эм щ1элъу еджап1эм к1уэм и деж къыщыщ1эдзауэ зи пащ1э – жьак1эр къетхъухахэм нэсыху, хэт зымыц1ыхур Щоджэнц1ык1ур! Абы и усэ жьгъырухэм, и поэмэ телъыджэхэм ямыгъэп1ейтеяр сыт хуэдэ тхылъеджэ? Сэ сызэреплъымк1э, литературэр ф1ыуэ зылъагъу дэтхэнэ зы адыгэ унагъуэми нобэ къыщыбгъуэтынущ Щоджэнц1ык1у Алий и тхыгъэхэр. Щоджэнц1ык1ум и тхыгъэхэм къызэщ1аубыдащ л1эщ1ыгъуэк1эрэ адыгэ лъэпкъым къыдэгъуэгурык1уэ 1уэры1уатэм и 1эф1ып1эхэр, анэдэлъхубзэм и псалъэ дыщэхэр.
Алий и тхыгъэхэмк1э къэбэрдей литературэр гъуэгушхуэ, гъуэгу тэмэм тригъэуващ. Щоджэнц1ык1ум и 1эдакъэщ1эк1хэр тхылъеджэхэм гунэс ящыхъуныр къэзышар усак1уэм и талантырщ, къи1эта 1уэхугъуэхэм я инагъымрэ ахэр тэмэму зэрызэпкърихамрэщ, зыхэпсэухьа гъащ1эм зэрыдэушарщ, и тхыгъэ гъуэзэджэхэр зэрыкупщ1аф1эрщ. Щоджэнц1ык1ум и гупсысэмрэ и къалэнымрэ куэдым нэсащ. Алий ф1ыгъуэу илэжьахэм ящыщ зыщ и геройхэм я гумрэ я псэмрэ я щытык1эр, абыхэм я гуращэр, я гуапэр е я гуауэр къэбэрдей литературэм япэу зэрыщигъэлъэгъуар. Абы и «Къамботрэ Лацэрэ» романым къегъэлъагъуэ патриорхальнэ – феодальнэ щытык1эм Къэбэрдейр щитам ди ц1ыхухэм я псэук1ар, пщыхэмрэ пщыл1хэмрэ яку дэлъа зэныкъуэкъуныгъэр; «Мадинэ» поэмэр адыгэ унагъуэм, абы илъа хабзэм теухуащ; «Тембот и дыгъуасэхэм» къэбэрдей мэкъумэшыщ1эхэм Дзэлыкъуэ къыща1эта восстанэм щыгъуазэ дащ1; «Ныбжьыщ1э хахуэ», «Партизан Жамбот» поэмэхэм ди хэкум граждан зауэр зэрыщек1уэк1ар, нэгъуэщ1хэри.
Алий и тхыгъэ псоми ущ1эджык1рэ уегупсысыжмэ, ижьым къыщыщ1эдзауэ нобэм къэсыхук1э Къэбэрдейм и тхыдэм ущ1эджык1ауэ, ц1ыхубэм я псэук1ар, къызэрек1уэк1ар нэрылъагъу пщыхъуауэ къэплъытэнущ. Алий и тхыгъэхэм щыпсэур гу пщтыррэ псэ къабзэрэ зи1э ц1ыху щыпкъэхэмрэ дахэхэмрэ я закъуэкъым, ат1э абыхэм къыщыгъэлъэгъуащ ди щ1ыналъэ дахэр, ди къурш лъагэхэр, ди псы уэрхэр, берычэтылъэ гъавэ щ1ап1э губгъуэхэр, удз гъэгъахэр, псоми гъащ1э езытыж дыгъэр, дахагъэу щы1э псори.
Щоджэнц1ык1у Алий и бзэр дахэщ, къулейщ. Сэ изогъэщхь ар макъамэ гуак1уэ зыщ1элъ уэрэдым. Щоджэнц1ык1ум щхьэк1э куэдрэ жа1эу зэхыбох : « усак1уэ 1эзэщ». Ауэ, сэ къызэрыслъытэмк1э, Алий дежк1э ар мащ1эщ. Ар псалъэм и художник 1эзэм къыщымынэу, гъащ1эм куууэ пхырыплъыф ц1ыху щыпкъэщ.
Щоджэнц1ык1ум и усэ куэдыр нобэ гъащ1эм дызыщы1ууэ мыхъумыщ1агъэхэм тегъэпсауэ итхам хуэдэщ. Ди адыгэ литературэм зы1эригъэхьа ехъул1эныгъэ псомк1и ф1ыщ1э ин бгъэдэлъщ Алий.
Мис апхуэдэ лэжьыгъэф1 куэд и 1эдакъэ къыщ1эк1арщ Алий нэхъыф1у сэзыгъэлъагъур. Ар дунейм зэрехыжрэ илъэс дапщэ хъуа, ит1ани и тхыгъэ гуащ1аф1эхэмк1э ар ноби къытхэтщ, дахэр игъэдахэрэ ем ебэну. Зи ц1эри зи щхьэри нэхуу щыта а ц1ыху телъыджэм и усыгъэхэри нэхуу къытхуоблэ ноби. Ужьыхынкъым а нэхури ц1ыхум и нэр къэплъэху.
Нобэ Алий тхэмытыжми,
Псоми ди гум 1эф1у илъщ.
Къигъэнауэ и лэжьыгъэр
Усак1уэшхуэм и фэеплъщ.
Гъу. Хъу.
Щоджэнц1ык1у Алий хузоус.
Адыгэ хэкуу си лъахэм
Алий ц1эр лъагэу ща1этыр.
Усак1уэ иным уэ птхахэм
Кавказ щ1ыналъэр щолъап1эр.
Уи тхыгъэф1 куэдхэу къэнахэм
Псэщ1э ц1ыху псоми яхелъхьэр.
Уи усэ шэрыуэхэр зыджахэм
Сэри сащыщщи согуф1эр.
Уи повесть дахэхэм уеджамэ,
Мыбэяуж гу къеуэр щ1эх.
Гукъыдэж пщ1ыуэ, ут1ысамэ,
Узэ1эпешэ, удехьэх.
Уэ уэщхьу дахэу сытхэфамэ,
Ар насыпышхуэу сэ сыбжынт.
Уэ пхуэдэ тхак1уэ здэнт сыхъуамэ,
Сэ усэ тхынк1и с1уэтэжынт.
Мы гъащ1э 1эф1ым утемытми,
Сыт щыгъуи ди гум ущопсэу.
Мы ди зэманым ухэмытми,
Уи тхыгъэр куэдрэ тхурепсэу.
Описание презентации по отдельным слайдам:
-
1 слайд
Проект лэжьыгъэ
« Блэк1а гъащ1эжьыр ди 1эпэгъуу
пщэдейм и гъуэгур догъэнэху»
(Щоджэнц1ык1у Алий и «Мадинэ» поэмэмк1э )Зыгъэхьэзырар: Къамылыкъуэ курыт еджап1эм
и 9-нэ классым щеджэ Къанкъул МарианнэщЕгъэджак1уэр: К1эмп1у Асиятщ
2013 гъэ
-
2 слайд
Дэтхэнэ зы тхак1уэми зы усак1уэми
и къарури и зэф1эк1ри зэлъытар
и лъэпкъым хуи1э лъагъуныгъэрщ.М. Горький.
-
3 слайд
Куэд зымыгъащ1эу куэд зылъэк1а
усак1уэ щэджащэЩоджэнц1ык1у Алий (1900-1941 )
-
4 слайд
Щоджэнц1ык1у Алий къызэрилъытэмк1э, нэм къимыщтэ, куэдым гу лъамытэ щхьэк1э, гъащ1эжь щы1амрэ иджырей псэук1эмрэ яку зэпыщ1эныгъэ быдэ дэлъщ, зыр зым къыток1,нобэрей гъащ1эр нэсу къыбгуры1уэн, къэпщ1эн, щыуагъэншэу уухуэн папщ1э блэк1ам нэсу ущыгъуазэу ущытын хуейщ.
-
5 слайд
«Си унагъуэм и гъащ1э блэк1ам теухуауэ сэ стхауэ щытащ 1935 гъэм къыдэк1а «Мадинэ» поэмэр».
Щоджэнц1ык1у Алий
-
6 слайд
Щоджэнц1ык1у Алий и унагъуэр
-
7 слайд
«…Пасэрей адэжь тхьэмыщк1эхэм къалъыса гуауэхэр нобэрей ди народым 1эрызыгъэхьэн куэдхэр дэ къызэрытхэк1ыным шэч хэлъкъым…».
«Стиххэмрэ поэмэхэмрэ» 1938 гъэ
-
8 слайд
Щоджэнц1ык1у Алий «Мадинэ» поэмэм илъэс пщык1ущым нэблагъэк1э елэжьащ.
-
9 слайд
Емык1угъакъым а махуэм
Пхъухэр былымк1э ящэныр
Куэду, нэщхъыф1эу уэрамхэм
Шыпэрыт уасэк1э дэтыныр. -
10 слайд
Мадинэ, Лацэ хуэдэу, пщыл1ып1эм ихузакъым,
абы и лейхэм ар щыгъуазэкъым, нэсу щхьэхуитуи зелъытэж.
Ауэ а щхьэхуитыныгъэм
абы насыпышхуэ къыхуихьыркъым… -
11 слайд
«И лъагъуныгъэ къабзэр имыхъумэжыфами, и насыпыр хуэмыгъэувами, игъуэ нэмысу и щ1алэгъуэ, и дахэгъуэу дунейм ехыжами, гъащ1э залымыгъэм щхьэгъэщхъ абы зыхуищ1акъым, абы и жы1эр, ар зыхуейр хуигъэзэщ1акъым-аращ усак1уэми Мадинэ щ1игъэлъап1эр…»
Хьэк1уащэ Андрей -
12 слайд
Ц1ыхупсэм хуэуса усак1уэм и фэеплъыр мык1уэдыжынщ.
-
13 слайд
Дигу илъщ, усак1уэ, уэ къытхуэпщ1ахэр,
Уи тхыгъэ пэжхэм уэ щыбогъэж.
Ди лъахэ дыщэм и теплъэ дахэр,
Ди лъэпкъ гурыщ1эм и сурэт пэж.
1
Первый слайд презентации
Щоджэнц I ык I у I эсхьэд и къуэ Алий
1900-1941
Изображение слайда
Щоджэнц I ык I у Алий I эсхьэд и къуэр
жэпуэгъуэм и 28-м 1900 гъэм Кушмэзыкъуей къуажэм (иужьк I э Старэ Крепость, иджы Бахъсэн къалэ) къыщалъхуащ.
Усак I уэр къыщалъхуа къуажэр, унэр.
Алий и пэшыр
Изображение слайда
Бахъсэн дэта муслъымэн еджап I эм, Дагъыстэным, Кърымым, Тыркум щеджащ.
Газет лэжьак I уэу, егъэджак I уэу, Бахъсэн районым и инспектор-методисту щытащ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и Тхак I уэхэм я союзым и правленэм щылэжьащ.
Щоджэнц I ык I у Алий щеджа еджапэхэмрэ, щылъжьа I энат I эхэр.
Изображение слайда
Щоджэнц I ык I у Алий и тхыгъэхэм къэбэрдей литературэм пхужымы I эну зыужьыныгъэшхуэ иратащ, лъагап I эщ I эхэм ар хуашащ. Абы и къалэмыпэм къыщ I эк I ахэр ди ц I ыхухэм я гум, я псэм къыдохьэ, яхузэрымыгъэгъуэту ядж, ф I ым, пэжыгъэм, захуагъэм ахэр къыхураджэ, хуагъасэ, усак I уэм зэригъэпэща образ хьэлэмэтыщэ уахътыншэхэр къуэш пэж, ныбжьэгъу нэс ящ I ауэ сыт щыгъуи я гъусэщ. Усак I уэ гъуэзэджэм и ц I эр зымыщ I э, ф I ыуэ зымылъагъу, и тхыгъэхэм щымыгъуазэ ди ц I ыхухэм зыри яхэткъым. Ар щыхьэт тохъуэ Щоджэнц I ык I ум и тхыгъэхэм мыл I эжыныпсэ зэра I утым, ц I ыхухэм я лъагъуныгъэр абыхэм къызэрахьам.
Изображение слайда
Изображение слайда
Щоджэнц I ык I у Алий и гупсысэм и кууагъыр, и художественнэ I эзагъыр, зэф I эк I абрагъуэ зэрыбгъэдэлъыр, лъэпкъ тхыдэм, ц I ыху гъащ I эм нэсу зэрыщы-гъуазэр къыщыгъэлъэгъуар абы и эпикэрщ. Къэбэрдей литературэм аращ лъабжьэ, тегъэщ I ап I э хуэхъуар, лъэпкъым и л I акъуэ зэк I элъык I уэ зыкъомыр зыгъэсар, зыщ I ап I ык I ар, анэдэлъхубзэм и зэф I эк I ыр, къулеягъыр, дахагъэр зыхезыгъэщ I ар, ар ф I ыуэ езыгъэлъэгъуар, ди лъэхъэнэми лъэпкъ щэнхабзэм и дыщэ гъэт I ылъыгъэу къанэр, псоми щапхъэ зытрахыу я I эр. 40 гъэхэм и ет I уанэ I ыхьэм ар хэлэжьыхьыжащ ик I и нэхъри иригъэф I эк I уащ и тхыгъэ нэхъыф I дыдэхэу « Мадинэ »,
Изображение слайда
«Къамботрэ Лацэрэ», «Ныбжьыщ I э хахуэ»,
«Къызбрун» поэмэхэр, елэжьын щ I идзащ Дзэлыкъуэ восстанэм теухуа повестымрэ «Къызбрун» оперэм и либреттэмрэ. Зи тхыгъэхэмк I э зэи мыарэзыж усак I уэр абыхэм иужьк I и увы I эгъуэ имы I эу елэжьыжащ, ахэр зэрыригъэф I эк I уэным зэпыч имы I эу яужь итащ. Абы и тхыгъэхэм щапхъэ зыт I ущ зимы I э щ I агъуэ яхэткъым, языныкъуэхэм ар илъэс зыбжанэк I э ел I эл I ащ. Нэхъыбэрэ зытелэжьа, гугъу зыздригъэхьахэм ящыщщ «Мадинэ» поэмэмрэ «Къызбрун» трагедиемрэ. Усак I уэм и тхыгъэ къэна т I эк I ухэр щыхьэт зэрытехъуэмк I э, иужьрей тхы-гъэхэм и хэзыгъэгъуазэм абы щапхъэ 25-рэ хуитхауэ щытащ.
Изображение слайда
8
Слайд 8: 1939 гъэм ЩоджэнцIыкIу Алий къалэ советым и депутату хахащ, а гъэ дыдэм и щэкIуэгъуэм абы « Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ » цIэ лъапIэр къыфIащащ, иужьыIуэкIэ кандидату коммунист партым хагъэхьащ. Зи лъэпкъ щэнхабзэм и зыужьыныгъэр зи нэ, зи псэ усакIуэм абы куэд хуилэжьащ. Аврамовымрэ абырэ зэдатхащ япэ къэбэрдей оперэ « Къызбруныр », ахэр елэжьу щIадзауэ щытащ нэгъуэщI музыкальнэ драмэми, КIыщокъуэ Алим щIыгъуу абы къитIэщIащ ПащIэ Бэчмырзэ и « дыщэ пхъуантэр ». А усакIуэ гъуэзэджитIым зэгъусэу анэдэлъхубзэкIэ япэ дыдэу къыдагъэкIащ адыгэ нарт эпосыр, езым и закъуэ дунейм къытригъэхьащ усакIуэ нэхъыжьхэмрэ еджакIуэ цIыкIухэмрэ я тхылъхэр, къэбэрдей уэрэдхэр
Изображение слайда
Лъэ быдэ
Илъэс 41-рэ – аращ адыгэ лъэпкъ псом ди набдзэ Щоджэнц I ык I у Алий зэрыпсэуар. Ауэ куэд къимыгъащ I эу куэд зылъэгъуа а ц I ыху телъыджэм хузэф I эк I ащ зэи щымы I а литературэм и лъабжьэр игъэт I ылъын, абы зригъэужьын.
Ардыдэмк I э Щоджэнц I ык I ум зригъэузэщ I ащ лъэпкъ гупсысэм, адыгэхэм я тхыдэм, я къек I уэк I ык I ам, я хабзэхэм, иджырей псэук I эм, я хъуэпсап I эхэм хуэгъэпса I уэхухэр тхылъеджэхэм я деж нигъэсащ. Езым ф I ы дыдэу илъагъу лъэпкъым щ I эныгъэ егъэгъуэтыным, ар дунейпсо цивилизацэм лъэ быдэк I э хэгъэувэным хуэгъэпсауэ Кушмэзыкъуей щыщ мэкъумэшыщ I эм и унагъуэм къыщалъхуа щ I алэ щэджащэм зыф I игъэк I ам и мыхьэнэр зыхуэдизыр нэсу къащыгуры I уэну зэманыр иджыри къэсауэ къыщ I эк I ынукъым.
Нобэ Алий и I эдакъэщ I эк I хэм щыгъуазэщ адыгэхэм я щ I эблэр. Дунейм и щ I ып I э куэду ди лъэпкъэгъухэр щикъухьахэм къыщащтэ абы и тхылъхэр ик I и и усэхэм къыхах I ущыгъэ куухэр. Щоджэнц I ык I у Алий и вагъуэр ди лъэпкъхэм куэдрэ яхуэблэнщ.
Изображение слайда
Усак I уэр езыри дзэм хыхьащ. Ар фок I адэм и 3-м ежьащ гъэгу тету, ауэ здэк I уэну къапэщыт щ I ып I эм нэмысауэ,
I эщэ-фащи кърамытауэ нэмыцэ хьэк I экхъуэк I эхэм гъэр ящ I ащ, ик I и 1941 гъэм и к I эухым Бобруйск къалэм дэта нэмыцэ I уэм къэбэрдей усак I уэ гъуэзэджэр ик I уэдащ.
Усак I уэм и дуней ехыжык I ар
Изображение слайда
Щоджэнц I ык I у Алий и фэеплъ…
Изображение слайда
Алий и унагъуэр
Изображение слайда
Изображение слайда
Щоджэнц I ык I у Алий теухуауэ пычыгъуэ ….
Изображение слайда
15
Последний слайд презентации: Щоджэнц I ык I у I эсхьэд и къуэ Алий
1900-1941
Алий и гъыбзэ
Изображение слайда
1
Щоджэнц1ык1у Алий ( ) Лэжьыгъэр игъэхьэзыращ: Мудрэн Масират 21- нэ еджап1э, Налшык къалэ.
2
Лъэпкъ литературэм и лъабжьэр зыгъэт1ылъа Адыгэ литературэм и жанр нэхъыщхьэхэр зэзыгъэпэща,литературнэ бзэмрэ усэ гъэпсык1эмрэ я зэф1эувэныр зэпха Щоджэнц1ык1у Алий Асхьэд и къуэр 1900 гъэм Старэ Крепость,жьымк1э Кушмэзыкъуей, къуажэм къыщалъхуащ.
3
Адэшхуэм и гъэф1эн 1905 гъэм и адэшхуэ Пщыкъан телъхьэ зыхуэхъуа Алий Бахъсэн къыщызэрагъэпэща еджап1эм щ1от1ысхьэ,ехъул1эныгъэф1хэр и1эу къеух.
4
Щ1эныгъэм хуэпабгъэ Щ1алэр зыхэдэн щимыгъуэтыххэм Бахъсэн дин 1уэхущап1эхэм щыхурагъаджэ еджап1эм, адэк1э Ц1агъуэ Нурий Дыгулыбгъуей къыщызэригъпэща еджап1эр 1915 гъэм Буйнакс (Дагъыстаным) еджап1э курсхэр 1916 гъэм Кърымым Бахъчи-Сэрай педагогическэ училищэм 1917 гъэм нэхъыф1у еджэхэм яхэту Тыркум ягъак1уэ,егъэджак1уэ 1эщ1агъэм хуоджэ, япэ усэхэри мыбы щетх»Нанэ»,»Тырку хадэм» гъэм Къэбэрдейм къегъэзэж.
5
Егъэджак1уэ,къэхутак1уэ,лъэпкъ щ1эныгъэл1. Лъэпъ щ1эныгъэм абы щимыгъэунэхуауэ зы 1энат1и щы1эжкъым: адыгэбзэк1э иригъэджащ, школ директору, районом нэхъыщхьэу. Газетхэм щитхырт адыгэбзэм теухуауэ статья куэд. Йолэжь адыгэ 1уэрыуатэр зэхуэхьэсыным. Щоджэнц1ык1умрэ К1ыщокъуэмрэ тхылъ щхьэхуэу япэ дыдэ къыдагъэк1 адыгэ нарт эпосыр, езым щхьэхуэу трырегъадзэ «Адыгэ уэрдхэр».
6
Лъэпкъ усыгъэм и налкъут Щоджэнц1ык1у Алий етх лъэпкъым гунэс ящыхъуа усэхэр поэмэхэр «Тембот и дыгъуасэхэр»(1933), « Партизан Жамбот»(1934), «Дыщэ нэпсейхэр»(1937), «Мадинэ»(1928), лъэпкъ усыгъэм и налкъут,адыгэ 1уэры1уатэрм и хъыбарыжьхэр лъабжьэ зыхуэхъуа «Къэмботрэ Лацэрэ»романыр. «Къызбрун» оперэм либреттэр егъэхьэзыр. Лэжьыгъэ хьэлэмэтхэм папщ1э 1939 гъэм искусствэм и лэжьак1уэ пэрытым и ц1эр къыхуагъэфащэр,депутату хах.
7
Къыдолъытэ дэ, нобэрей щ1эблэми, дэ къытк1элъык1уэнухэми, мы дунейр щытыху,зы адыгэ дунейм тетыху, тщымыгъупщэу тщ1эн хуейуэ адыгэ усак1уэшхуэ Щоджэнц1ык1у Алий Хэку зауэшхуэ лъэхъэнэм и къек1уэк1ык1ар.
8
Хэку зауэшхуэм и маф1э лыгъейр къыдэзыдза нэмыцэ зэрапхъуэк1уэхэм зыл1 и быну пэщ1эуващ ди ц1ыхухэр. Абыхэм япэ сэтырхэм итт адыгэ лъэпкъым и набдзэ,тхак1уэшхуэ Щоджэнц1ык1у Алий 1эсхьэд и къуэр. Зауэ… Псалъэ к1эщ1щ ар, зэзуи дыджщ…
9
Мазэ бжыгъэщ Алий и гъащ1эм зауэм щиубыдар. А зэман к1эщ1ым усэ купщ1аф1эхэр и къалэмыпэм къыщ1эк1ащ. «1эщэр къафщтэ!»(1941) и усэм щетх: Ук1к1э щык1ахэу фашистхэм Уэрщ я к1уэдып1эр, я лъапсэр. усэщ1эр зауэр къыщыхъея махуэхэм Алий редакцэм ихьащ. Усак1уэм ц1ыхубэр къыхуриджэрт бэнэныгъэ гуащ1эм. Зэманым пэджэжу «1эщэр къафщтэ!»
10
Щоджэнц1ык1у Алий и дежк1э шэч лъэпкъ зыхэмылъыжщ тек1уэныгъэр дыдей зэрыхъунур. Дэращ лъы гъажэм тек1уэнур, Дэращ зи дыгъэр бзий хущхъуэр, Дэращ бэлыхьыр зыгъэсу Насыпым ц1ыхур хуэзышэр. Мы къэтхьа сэтырхэр къызыхэтха «Шагъдий гъэшхахэм техутэ» усэ гъуэзэдзэр Щоджэнц1ык1у Алий итхат июлым и 2-м 1941гъэм. «Шагъдий гъэшхахэм техутэ»
11
Хэкур хиутэн мурадк1э бийр ди щ1ыналъэ дахэм къохьэ. Аращ мыпхуэдэуи щ1итхыр иужьрей дыдэ тхыгъэм ящыщ зым «Нырес си псалъэр уи дей» поэмэм(1941): Дэ ди гуф1эгъуэр т1ихыну Зи къару ф1ыц1и лъэк1ынкъым, Фашист щык1ахэм я щхъухьк1и Ди хьэуа къабзэхэр утхъуэнкъым! Поэмэр тхын иухри, тхак1уэр сентябрым зауэм к1уащ. «Нырес си псалъэр уи дей»
12
Бобруйск къалэм дэта нэмыцэ1уэм Щоджэнц1ыку Алий сентябрым и 3-м йожьэ здэк1уэну къапэщыт щ1ып1эм нэмыблэгъэпау, 1эщэ-фащи кърамытау ар нэмыцэ хьэк1экхъуэк1эхэм гъэр ящ1 ик1и 1941 гъэм и к1эм Бобруйск къалэм дэта нэмыцэ1уэм къэбэрдей усак1уэ гъуэзэджэр игъуэ нэмысу йок1уадэ.
13
1962 гъэм ноябрым и 20-м Нало З., Къардэнгъущ Зырамыку, усак1уэм и къуэ Лиуан сымэ зэгъусэу Балъкъэр Михаил- усак1уэм и ныбжьэгъу, зэгъусэу гъэр хъури концлагерым зэдисам деж щатхыжауэ щытащ «Алий и гъыбзэр», концлагерым щиусар. Мы гъыбзэр адрей адыгэ и гъусэми зрагъэщ1ат, жэщк1э зэгъусэу жа1эрт. «Алий и гъыбзэ»
14
Ар Бобруйск лагерым зэрисар зы мазэ иримыкъущ. Алий дунеягъэкIэ илъэгъужакъым псэкIэ, акъылкIэ илъэс блыщ1 ипэкIэ къилъэгъуар. Ауэ усакIуэшхуэр, лIыхъужьыр, ноби дигъэIущу, и тхыгъэ налкъутхэм ди лъэпкъ литературэр лъагэу иIэту, адыгэ лъэпкъым и лIыгъэ макъамэр лъэщу иIэту къытхэтщ. Адыгэ усыгъэм и дыгъэ
15
Щ1ымахуэ уэсу ди напэр хужьу, Гъэмахуэм и хуабэр ди гум иримыхыу, Бжьыхьэм и бэвыр ди унагъуэ имык1ыу Гъатхэм и уафэ къащхъуэм, щ1ылъэ щхъуант1эм дыщыщ1эращ1эу Диф1 дгъэлъап1эу псэун лъэпкъ Тхьэм дищ1.
Урок – зэ1уха
Темэ: «Пасэ зэманым адыгэ ц1ыхубзым и образыр Щоджэнц1ык1у Алий и «Мадинэ» поэмэм къызэрыщыгъэлъэгъуар »
МКОУ » ООШ №4 Г.П.Терек» адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмрэ и егъэджак1уэ Мамий Альбинэ.
Аннотация
Учитель:Мамиева Альбина Артуровна.
Урок: Кабардинская литература.
Дата проведения: 06.02.2015год.
Место проведения: МКОУ ООШ №4 ГП Терек, 9класс.
Тип урока: Подготовка к сочинению.
Цель урока: Активизация учебной и творческой деятельности учащихся средствами литературы, народного фольклора музыки, искусства, обеспечение обще культурного и музыкального развития путем постижения народных традиций.
Задачи:
1. Организовать повторение и закрепление по теме: «Пасэзэманымадыгэ ц1ыхубзым и образыр Щоджэнц1ык1у Алий и «Мадинэ» поэмэмкъызэрыщыгъэлъэгъуар».
2. Развитие эстетического вкуса учащихся. Способствовать развитию интеллектуальных умений и навыков, диалектического мышления, памяти.
3. Способствовать мыслить, осознавать и доказывать мнение, не забывая своих традиций, воспитывать любовь к искусству горцев, музыке, к родной литературе, к народной музыке. Выбор структуры урока был сделан соответственно типу урока.
Этапы урока
1. Организационный (приветствие, сообщения темы урока, задач на уроке).
2. Этап проверки домашнего задания.
3. Подготовка учащихся к работе на основном этапе.
4. Основной этап.
5. Закрепление.
6. Подведение итогов.
7.Домашнее задание.
На уроке использованы следующие методы обучения: поисковые, исследовательские. Методы контроля: устные, письменные, групповые, индивидуальные.
Всю работу на уроке я спланировала, учитывая психологические и возрастные особенности класса и рекомендации психолога школы.
На первом этапе прозвучало приветствие, сообщение темы урока и задач на урок.
На следующем этапе учащиеся провели поисково-исследовательскую работу. Продемонстрировали любовь к музыке, к искусству, к литературе, к обычаям и традициям адыгского народа. Содержание урока способствует всестороннему развитию личности.
На основном этапе учащиеся полностью раскрыли тему сочинения: «Образ адыгской женщины в поэме Алий Шогенцукова «Мадина»».Выяснилось, что учащиеся в основном правильно отнеслись к идее поэмы.
Бзэм зезыгъэужь урок
Мурадыр:1. Адыгэ ц1ыхубзым и хьэл-щэныр Мадинэ и образым къызэрыхэщыр.
2. Пасэ зэманым псэуа адыгэ ц1ыхубзым и хьэл-щэнымрэ нобэрей адыгэ ц1ыхубзым и хьэл-щэнымрэ зэгъэпщэн. 3.Еджак1уэхэм я гупсысэр тэмэму зык1элъахьыфу гъэсэным елэжьын.
Къехьэл1апхъэхэр: «Мадинэ» оперэм и пычыгъуэ . Поэмэм ехьэл1ауэ еджак1уэхэм ящ1а сурэтхэр. Адыгэ ц1ыхубзым, адыгэхабзэм ехьэл1а тхыгъэхэр зэрыт тхылъхэр, презентацэ, компьютер, проектор.
Эпиграф:
Ц1ыхубзыр гъащ1эм и дыгъэщ, ц1ыхубзыр дунейм и мазэщ.
АгънокъуэЛашэ./
I.Урокымхуэгъэхьэзырын
Егъ.:Фи махуэ ф1ыуэ!
Едж.: Нэхъыф1ыжу!
Егъ.: Фыт1ыс. Дэ нобэ оперэм щыщ 1ыхьэ дедэ1уэнущи, къэфщ1эну п1эрэ ар? Къардэн Хьэсэн и «Мадинэ» оперэм щыщ 1ыхьэ Мадинэ и арием егъэдэ1уэн.
Егъ.:Мы фызэдэ1уа произведенэм хэт щыгъуазэ? Сыт хуэдэ оперэм щыщ мы пычыгъуэр? Сыт хуэдэ художественнэ тхыгъэм тращ1ык1ыжа мы тхыгъэр?
Едж.: Мы произведенэр Къардэн Хьэсэн и «Мадинэ» оперэм щыщщ. Мадинэ и ариещ.
Eгъ.:Хэт ар зыгъэзащ1эр?
Едж.:Бэгъэтыжь Светэщ.
5-нэ слайдыр къэгъэлъэгъуэн.
Къэхутэныгъэ лэжьыгъэ. Презентацэ еджак1уэхэм ящ1ын.
5-слайд.
Бэгъэтыжь Светэ- уэрэджы1ак1уэ 1эзэщ. Къэбэрдей — Балъкъэрым и щ1ыхь зи1э уэрэджы1ак1уэщ.
Егъ.: Сыт хуэдэ гупсысэхэр къытхуигъэушрэ мы пычыгъуэм дыщеда1уэк1э?
Егъ.: Гук1э зэхэфщ1ауэ п1эрэ поэмэм и пычыгъуэмрэ макъамэм и зэпыщ1эныгъэмрэ?
Едж.: Мадинэ поэмэм макъамэ гуак1уэ, къулей щ1элъым къыхэк1к1э къыщ1эк1ынщ, Къардэн Хьэсэн къыщ1игъэсэбэпар а поэмэр ик1и аращ «Мадинэ» ф1эщ1ыгъэц1эр щ1ритар.
3-4 слайдхэр къэгъэлъэгъуэн. Къэхутэныгъэ лэжьыгъэ. Еджак1уэхэм презентацэ ящ1ын.
3-слайд.
Къардэн Хьэсэн къэгъэлъэгъуэн. Къардэн Хьэсэн Къэбэрдей-Балъкъэрым и композитор ц1эры1уэщ. Ар февралым и т1ощ1рэ щым Шэджэм езанэкъуажэм 1923 гъэм къыщалъхуащ. Ленинград дэт консерваториер къиухащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и гимнырзыхилъхьащ.
4-слайд.
Абы оперэ зыбжанэ итхащ. «Мадинэ» и мызакъуэу абы итхащ «Къамботрэ Лацэрэ» оперэри, «Мыщэ и къуэ Батыр», нэгъуэщ1 1эджи. Оперэр япэдыдэу 1970 гъэм театрым къыщагъэлъэгъуауэ щытащ.
Егъ.: Щоджэнц1ык1у Алий и ц1эр зезыхьэ театрым щагъэувауэ щытащ спектакл.Феплъамэ,хэтсымэ л1ыхъужь нэхъыщхьэхэм я ролхэр зыгъэзэщ1ар? Фц1ыхуу п1эрэт ахэр?
Едж.:Мадинэ и ролыр игъэзэщ1ащ Бэгъэтыжь Светэ.Заур и ролыр игъэзэщ1ащ Жылокъуэ Мухьэмэдин.
«Мадинэ» и ариер игъэзэщ1ащ ди лъэпкъ уэрэджы1ак1уэ нэхъыф1 дыдэхэм ящыщ зым-Бэгъэтыжь Светэ .
Егъ.:Ц1ыхубзым и образыр къыхэщу сытхуэдэ тхыгъэ Щоджэнц1ык1у Алий и 1эдакъэм къыщ1эк1ар? «Мадинэ» и закъуэкъым тхак1уэм къигъэщ1а образыр. Дигу къэдгъэк1ыжынщ «Щ1ымахуэ жэщым» къыхэщ фызабэ тхьэмыщк1эр.
Едж.: Ц1ыхубзым пщ1эи щхьэи имы1эу зэрыщытыр «Щ1ымахуэ жэщым» къыхощыж.
Егъ.:Мис зы нэгъуэщ1 тхыгъи «Тек1 бжэщхьэ1ум».
Егъ.:Сыт хуэдэ хьэл-щэнхэр къыхэщрэ мы тхыгъэми?
Едж.: Ц1ыхубзым хьэм хуэдэу зэрыхущытар, пщ1э зэримы1ар.
Егъ.:Адыгэ ц1ыхубзым и образ зэмыл1эужьыгъуэхэр къыщызэригъэпэщащ Щоджэнц1ык1у Алий ди литературэм. Дэ ди къалэнщ абы итха тхыгъэхэм щыгъуазэ зытщ1ыну, абыхэм пщ1э яхуэтщ1ыну. Абы къыхэк1ыуи урокым дэ нобэ къыщызэдгъэпэщащ Щоджэнц1ык1у Алилй и тхыгъэхэм теухуа тхылъ (выставкэ). Мыбы фэ щыгъуазэ щызыхуэфщ1ыфынущ тхак1уэм и гъащ1э гъуэгуанэм, абы итха тхыгъэхэр зытеухуа 1уэхугъуэхэм. Гъащ1эм и дахагъэр зыхэфщ1эфу фыхуэзыгъэсэн куэди къыхэфхынущ.
Егъ.:Щоджэнц1ык1у Алий Мадинэ и образыр телыджэу къигъэлъэгъуащ. Унэм щывгъэхьэзыра Мадинэ и сурэтхэм фытхутепсэлъыхь.
II.Унэ лэжьыгъэр
Едж. сурэтхэм топсэлъыхь. Мы сурэтым сэ къыщызгъэлъэгъуащ адыгэ ц1ыхубзым и дахагъэр, и къабзагъэр.
Едж.:Мадинэ1эсэщ, сабырщ, хьэл-щэндахэ хэлъщ.
Егъ.:Хъарзынэу фи сурэтхэм фытхутепсэлъыхьащ.
Егъ.: Искусствэри, живописри, литературэри- ахэр псори ц1ыхум игупсысэр къызэра1уатэ 1эмалщ. Ди Хэкумсурэтыщ1 1эзэ куэд исщ. Абыхэм ятеухуа фэ вгъэхьэзыра лэжьыгъэхэмфыкъытхуеджэ.
Ет1уанэ гупым я къэхутэныгъэ лэжьыгъэ. Презентацэ.
7-8 слайдхэркъэгъэлъэгъуэн.
7-слайд.
Дуней псом щыц1эры1уэ, сурэтыщ1 1эзэ — К1ыщ Мухьэдинщ. Абы и 1эщэр дахагъэм хуэгъэзащ. Ат1э, «К1ыщ» унэц1эм къызэрытхуи1уатэщи, абы къок1 «1эзагъэ».1эпэм къыпык1 искусствэр зыгъэлажьэ, зыгъэпсалъэ. К1ыщ Мухьэдин и унэц1эр егъэпэж.
8-слайд.
Сурэтыщ1 К1ыщ Мухьэдин тепсэлъыхьын. К1ыщ Мухьэдин сурэтыщ1 1эзэщ. Абы и лэжьыгъэхэр дуней псом щыц1эры1уэщ. Ар Шэджэм къуажэм 1939 гъэм къыщалъхуащ. Ленинград дэт университетыр къиухащ. 1973 гъэм тхак1уэхэм я союзым хагъэ хьащ. Абы Мадинэ и сурэтыр ищ1ащ.
Егъ.: Аращи, гуры1уэгъуэ хъуауэ къыщ1эк1ынщ Щоджэнц1ык1у Алийи поэмэм и темэ нэхъыщхьэр.Мурадыр.
1-2слайдхэр къэгъэлъэгъуэн
1-слайд.
Темэ: «Пасэ зэманым адыгэ ц1ыхубзым и образыр Щоджэнц1ык1у Алийи «Мадинэ» поэмэм къызэрыщыгъэлъэгъуар.
2-слайд
Мурадыр:
1. Адыгэ ц1ыхубзым и хьэл-щэнырМадинэ и образым къызэрыхэщыр.
2. Пасэ зэманым псэу аадыгэ ц1ыхубзым и хьэл-щэнымрэ нобэрей ц1ыхубзым и хьэл-щэнымрэ зэгъэпщэн.
3. Еджак1уэхэм я гупсысэр тэмэму зык1элъахьыфу гъэсэным елэжьын.
III. Урокым и 1ыхьэ нэхъыщхьэм хуэгъэхьэзырын
9-слайд къэгъэлъэгъуэн. Зэрызэпкърах упщ1эхэр.
1. Адыгэ ц1ыхубзыр хэт и образымк1э поэмэм къыщыгъэлъэгъуа ик1и сыт хуэдэу къэгъэлъэгъуа?
2. Адыгэ ц1ыхубзым и хьэл-щэн удэзыхьэхыу Мадинэ хэлъыр сыт?
3. Мадинэ насыпыф1э хъуным хэт сымэ зэран къыхуэхъуар?
4. Гъащ1эм щек1уэк1 залымыгъэм хуэдэ 1эмалхэмк1э пэуврэМадинэ?
5.Сыт абы хузэф1эк1ар?
6. Мадинэ и образыр сыт щ1элъап1эр?
Егъ: Дауэ иухрэ поэмэр?
Едж:Мадинэ Пылыжь Джэрий док1уэ. Ар насыпыншэмэхъу. И къуэ закъуэр ц1ыхубз уэчыл хъуну щогугъу. Мадинэ апхуэдэ гъащ1эмк1э арэзыкъым. Ар зэныкъуэкъужурэ сымаджэ мэхъури мал1э.
Егъ:Мадинэ зыхэпсэук1а зэманыр игъащ1эм сытк1э зэранхуъхъуа?
Едж: Вывод. Феодализмэр трахыжа щхьэк1э къэмынэу, а зэманым псори зи 1эмыщ1э илъу щытахэр мылъку зыбгъэдэлъхэмрэ къулейхэмрэт.
Егъ: Пасэ зэманым псэуа адыгэ ц1ыхубзым и хьэл-щэным рэнобэрей ц1ыхубзым и хьэл-щэнымрэ зэщхьу п1эрэ? Зэдывгъапщэт. Едж:Ди зэманым ц1ыхубзыр щхьэхуит хъуащ, я пcэук1эри нэхътынш хъуащ.
Егъ:Фэ зыхэфлъхьа ,вгъэхьэзыра планхэм фыкъытхуеджэ. Сэ фхуэзгъэхьэзыра планым едывгъэлъытыт. Сыт хуэдэ гупсысэхэм, гукъэк1хэм дыхуишэрэ Щоджэнц1ык1у Алийи «Мадинэ» поэмэм?
Едж.къоджэр.
IV.Урокым и 1ыхьэ нэхъыщхьэр. Тест лэжьыгъэ
10. Слайдк1э къэпщытэн
1.б
2.а
3.б
4.в
5.б
6.в, г, д
7. а, в, г
8.б, в
9. а
10. б
Тест лэжьыгъэ
1.Щоджэнц1ык1у Алий къалъхуащ:
А.1975 гъ.
Б.1900 гъ.
В.1908 гъ.
2.Щоджэнц1ык1у Алий:
А. Усак1уэщ.
Б. Драматургщ.
В. Артистщ.
3.Щоджэнц1ык1уАлийи «Мадинэ» тхыгъэр:
А. Романщ.
Б. Поэмэщ.
С. Рассказщ.
4. «Мадинэ тхыгъэм усак1уэм къыщигъэлъэгъуэжар:
А. Дызэрыт зэманырщ.
Б. Хэку зауэшхуэм и зэманырщ.
В. Къэбэрдейр феодальнэ псэук1эм щимытыжа лъэхъэнэрщ.
5.Щоджэнц1ык1у Алийи «Мадинэ»тхыгъэм къыщыгъэлъэгъуар:
А. Пасэ зэманым ц1ыхубзхэр щхьэхуиту зэрыщытар.
Б. Пасэ зэманым адыгэ ц1ыхубзыр гугъу ехьу, пщыл1ып1эр трахыжа нэужьи я щхьэ хуимыту зэрыщытар.
6.Гурымыхь образхэр:
А.Умар.
Б.Заур.
В.Пылыжь Джэрий.
Г.Къасым.
Д.Молэ.
7.Гурыхь образхэр:
А.Мадинэ.
Б.Пылыжь Джэрий.
В. Дадусэ.
Г. Заур.
Д. Щ1алэ ц1ык1ур.
8.Хэт сымэ Мадинэ и насыпым зэран хуэхъуар?
А.Дадусэ.
Б.Къасым.
В.Пылыжь Джэрий.
9.Сыт къызыхэк1ар Умар ф1ы дыдэу илъагъу и пхъур абы ф1ыуэ илъагъуа щ1алэр къигъанэу нэгъуэщ1ым иритыныр?
А. Абы къыщыхъурт и пхъур мылъкум хэсмэ, и 1уэхур нэхъ дэк1ыну.
Б. Тхьэмыщк1эм и пхъур иритмэ, абы къыф1эщ1ырт Мадинэнасыпыншэ хъуну.
10.Мадинэ игъащ1эмк1э арэзы?
А. Арэзыщ.
Б. Бэнэныгъэр къигъанэркъым, ар зэныкъуэкъужурэ, узыфэ бзаджэр къыпкърохьэри мал1э.
11-слайдыр къэгъэлъэгъуэн.Сочиненэм и план.
1. Адыгэ ц1ыхубзым ехьэл1а хьэл-щэнхэр.
2. Мадинэ и образым ахэр зэрепхар.
3. Гъащ1эм щек1уэк1 залымыгъэм адыгэ ц1ыхубзыр зэрыпэувыр Щоджэнц1ык1ум къызэригъэлъэгъуар.
4.Гъащ1эм и щхьэгъэщхь зыхуищ1ыным ,адыгэ ц1ыхубзым и образым зыужьыныгъэ ирет. Ар хабзэ мыхъумыщ1эм и щхьэузыхьщ.
5.Сыт хуэдэ зэман хэмыпсэухьами адыгэ ц1ыхубым хэлъын хуей хьэл-щэн нэхъыщхьэхэр.
12-слайдыр къэгъэлъэгъуэн. Сочиненэм и къыщ1эдзап1эхэр.
1. Щоджэнц1ык1у Алий и тхыгъэ нэхъыф1хэм ящыщщ…
2.Адыгэ ц1ыхубз! Сыту пщ1эшхуэ уи1э, сыту тхак1уэ куэд птетхыхьа, сыту тхыдэ хьэлэмэти уи1э… …»Динэ и псалъэхэм…
Сочиненэм и 1ыхьэ нэхъыщхьэ.
- Мадинэ и теплъэр.
- Мадинэ и хьэл-щэныр.
- Мадинэ и анэм зэрыхущытыр.
- Мадинэрэ Зауррэ я зэхущытык1эр.
- Мадинэ и насыпым зэран хуэхъухэр: Пылыжь Джэрий, Къасым.
Егъ:Сочиненэм и к1эухри зэмыл1эужьыгъуэщ.
1.Мадинэ поэмэм сигу къигъэк1 гупсысэхэр…
2.Сэ мытемэр къыщ1ыхэсхар…
Егъ.: Эпиграф вгъэхьэзырахэм фыкъытхуеджэ. (Эпиграфхэмкърегъаджэ). [4:174]
1.Ф1ыгъуэм щыгугъыу дыгъэнэбзийр, унэ бы1уэбышэм дахэр щыгъагъэт. Гъагъэу щыт пэтми и гъащ1эр хьэлъэт…
УэхъутэАбдулыхь.
2.Ди щ1алэгъуалэм фщыремыгъупщэ:черкесс унагъуэм пщащэ къихъуэным, унэм кърихьэр гу1эгъуэ инт, я адэ-анэм къуэяф1эл1амэ, гу1эгъуэу къихьым хуэдизу хьэлъэт.
УэхъутэАбдулыхь.
3.Дэнэ ар,адыгэ ц1ыхубзыр, щыхуеджэр,сыт абы и гупсысэмзызыдиужьыр? Зыщ1ып1и щеджэркъым ар.
Абы и дунейр дыщэ 1уданэк1э хидык1 тхыпхъэщ1ыпхъэм деж щеух:и пщэдейхэм адэри анэри егупсысыркъым
Уэхъутэ Абдулыхь.
Егъ.: Сочиненэр щыфтхк1э чэнджэщхэр зыщывмыгъэгъупщэ.
13- слайдыр къэгъэлъэгъуэн. Чэнджэщхэр.
2.Щыптхк1э щ1эх-щ1эхыурэ къэпщытэжын хуейщ: мык1уэдауэ п1эрэ темэр, къыхэщу п1эрэ гупсысэ нэхъыщхьэр, псори пхузэф1эк1ауэ п1эрэ гупсысэр гунэс пщ1ыну?
Сочиненэ тхыныр теоремэр ди ф1эщ пщ1ым ещхьщ.
3. Зыри умыгъэк1эщ1, скобкэхэр къэгъэсэбэп, «хъэт1ыр щыдахэр къыщеджэгъуаф1эрщ».
V.Темэр егъэбыдыл1эн .Гупк1эрэ сочиненэм и пкъыгъуэхэм елэжьа сабийхэм я лэжьыгъэр къэпщытэжын
Планыр зэрыт слайдыр къэгъэлъэгъуэжын.
VI. Урокыр къызыщ1экъуэжын
14-слайдыр къэгъэлъэгъуэн.
Сочиненэм унэм щелэжьыжын.
VII.Унэлэ жьыгъэр етын
Сочиненэр нэгъэсыжын, елэжьыжын.
Егъ: Урокым хъарзынэу зыхуэвгъэхьэзыращ, презентацэ зыщ1ахэмрэ, къэхутэныгъэ лэжьыгъэ зыгъэхьэзырахэмрэ, сурэтхэмелэжьахэмрэ, сочиненэм и пкъыгъуэхэм елэжьахэмрэ, «тху» фхузогъэув. Адрейхэри хъарзынэу лэжьахэщ. Тест лэжьыгъэр зыгъэзэщ1эфахэм «пл1ы» фхузогъэув. Щыуагъэ хэзыщ1ыхьахэм: Токъу Амиррэ Дзэгъащтэ Азэмэтрэ «щы» фхузогъэув. Урок къак1уэ ехъул1эныгъэ фи1эну псоми сынывохъуэхъу! Урокыр иухащ. Узыншэу фыщыт!
Выводы
На мой взгляд, урок удался. Успешному усвоению темы урока способствовало использование технических средств: (проектора, компьютера, художественно-изобразительных средств, презентации) которую сделали дети сами.
На уроке мне удалось реализовать поставленные цели и задачи. На следующем уроке продолжу работу со слабыми учащимися. Атмосфера на уроке доброжелательная, спокойная. Стараюсь общаться с детьми на уровне сотрудничества. Общение с учащимися на уровне сотрудничество даёт положительные результаты, так как ребёнок чувствует в таком общении уважительное отношение к нему как к личности.
Спасибо за внимание к моей работе.
Литературэ:
- « Къэбэрдей-Балъкъэрым и композиторхэр »,Б. Темрокъуэ, нап. 8.
- « Къэбэрдей-Балъкъэрым и сурэтыщ1хэр »,Ю. Балъкъэр, нап. 16.
- Журнал « 1уащхьэмахуэ », 2014-гъэ,нап. 23.
- «Хужьэ и къуэладжэ», А. Уэхъутэ, нап. 174.
Щоджэнц1ык1у Алий «Мадинэ» Поэмэр зэпкърыхын 9 КЛАСС
Мурадхэр:
- 1. Адыгэ ц1ыхубзым япэм и псэук1амрэ иджы и гьащ1эм и1э зэхъуэк1ыныгъэмрэ тегъэпсэлъыхьын.
- 2. Поэмэм и гупсысэ нэхъыщхьэр убзыхун.
- 3. Адыгэ ц1ыхубзым хэлъын хуей хьэл-щэн дахэм дэплъеиным къыхуеджэн.
- 5. Еджак1уэхэм я бзэм зегъэужьын.
Щоджэнц1ык1у Алий и тхыгъэхэм къэбэрдей литературэм зыужьыныгъэшхуэ иратащ, лъагап1эщ1эхэм ар хуашащ… Езы зэман дыдэр зыпэмылъэщ усак1уэм и тхыгъэ хьэлэмэтхэр псэунщ и анэдэлъхубзэмк1э псалъэу зы адыгэ дунейм тетыху. Хьэк1уащэ Андрей
Ц1ыхубз пшэрыхь хущанэ .
Ц1ыхубз зыгъэик1эр шыдык1э и уасэкъым.
Ц1ыхубзым псищэ хэтщ.
Унэр зыгъэунэри, благъэр зыгъэблагъэри ц1ыхубзырщ.
Слайд 1
Адыгэ усыгъэм и дыгъэ
Щоджэнц1ык1у Алий
(1900-1941)
Лэжьыгъэр игъэхьэзыращ:
Мудрэн Масират
21- нэ еджап1э,
Налшык къалэ.
Слайд 2
Лъэпкъ литературэм и лъабжьэр зыгъэт1ылъа
Адыгэ литературэм и жанр нэхъыщхьэхэр зэзыгъэпэща,литературнэ бзэмрэ усэ гъэпсык1эмрэ я зэф1эувэныр зэпха Щоджэнц1ык1у Алий Асхьэд и къуэр 1900 гъэм Старэ Крепость,жьымк1э Кушмэзыкъуей, къуажэм къыщалъхуащ.
Слайд 3
Адэшхуэм и гъэф1эн
1905 гъэм и адэшхуэ Пщыкъан телъхьэ зыхуэхъуа Алий
Бахъсэн къыщызэрагъэпэща еджап1эм щ1от1ысхьэ,ехъул1эныгъэф1хэр и1эу къеух.
Слайд 4
Щ1эныгъэм хуэпабгъэ
Щ1алэр зыхэдэн щимыгъуэтыххэм Бахъсэн дин 1уэхущап1эхэм щыхурагъаджэ еджап1эм,
адэк1э
Ц1агъуэ Нурий Дыгулыбгъуей къыщызэригъпэща еджап1эр
1915 гъэм Буйнакс (Дагъыстаным) еджап1э курсхэр
1916 гъэм Кърымым Бахъчи-Сэрай педагогическэ училищэм
1917 гъэм нэхъыф1у еджэхэм яхэту Тыркум ягъак1уэ,егъэджак1уэ 1эщ1агъэм хуоджэ, япэ усэхэри мыбы щетх»Нанэ»,»Тырку хадэм».
1919 гъэм Къэбэрдейм къегъэзэж.
Слайд 5
Егъэджак1уэ,къэхутак1уэ,лъэпкъ щ1эныгъэл1.
Лъэпъ щ1эныгъэм абы щимыгъэунэхуауэ зы 1энат1и щы1эжкъым: адыгэбзэк1э иригъэджащ,
школ директору, районом нэхъыщхьэу. Газетхэм щитхырт адыгэбзэм теухуауэ статья куэд. Йолэжь адыгэ 1уэрыуатэр зэхуэхьэсыным. Щоджэнц1ык1умрэ К1ыщокъуэмрэ тхылъ щхьэхуэу япэ дыдэ къыдагъэк1 адыгэ нарт эпосыр, езым щхьэхуэу трырегъадзэ «Адыгэ уэрдхэр».
Слайд 6
Лъэпкъ усыгъэм и налкъут
Щоджэнц1ык1у Алий етх лъэпкъым гунэс ящыхъуа
усэхэр поэмэхэр «Тембот и дыгъуасэхэр»(1933), « Партизан Жамбот»(1934), «Дыщэ нэпсейхэр»(1937), «Мадинэ»(1928), лъэпкъ усыгъэм и налкъут,адыгэ 1уэры1уатэрм и хъыбарыжьхэр лъабжьэ зыхуэхъуа «Къэмботрэ Лацэрэ»романыр. «Къызбрун» оперэм либреттэр егъэхьэзыр.
Лэжьыгъэ хьэлэмэтхэм папщ1э
1939 гъэм искусствэм и лэжьак1уэ пэрытым и ц1эр къыхуагъэфащэр,депутату хах.
Слайд 7
Къыдолъытэ дэ, нобэрей щ1эблэми, дэ къытк1элъык1уэнухэми,
мы дунейр щытыху,зы адыгэ дунейм тетыху, тщымыгъупщэу тщ1эн хуейуэ адыгэ усак1уэшхуэ Щоджэнц1ык1у Алий Хэку зауэшхуэ лъэхъэнэм и къек1уэк1ык1ар.
Слайд 8
Хэку зауэшхуэм и маф1э лыгъейр къыдэзыдза
нэмыцэ зэрапхъуэк1уэхэм зыл1 и быну пэщ1эуващ ди ц1ыхухэр. Абыхэм япэ сэтырхэм итт адыгэ лъэпкъым и набдзэ,тхак1уэшхуэ Щоджэнц1ык1у Алий 1эсхьэд и къуэр.
Зауэ…
Псалъэ к1эщ1щ ар, зэзуи дыджщ…
Слайд 9
Мазэ бжыгъэщ Алий и гъащ1эм зауэм
щиубыдар. А зэман к1эщ1ым усэ купщ1аф1эхэр и къалэмыпэм къыщ1эк1ащ. «1эщэр къафщтэ!»(1941) и усэм щетх:
Ук1к1э щык1ахэу фашистхэм
Уэрщ я к1уэдып1эр, я лъапсэр.
усэщ1эр зауэр къыщыхъея махуэхэм Алий редакцэм ихьащ.
Усак1уэм ц1ыхубэр къыхуриджэрт бэнэныгъэ гуащ1эм.
Зэманым пэджэжу
«1эщэр къафщтэ!»
Слайд 10
Щоджэнц1ык1у Алий и дежк1э
шэч лъэпкъ зыхэмылъыжщ тек1уэныгъэр дыдей зэрыхъунур.
Дэращ лъы гъажэм тек1уэнур,
Дэращ зи дыгъэр бзий хущхъуэр,
Дэращ бэлыхьыр зыгъэсу
Насыпым ц1ыхур хуэзышэр.
Мы къэтхьа сэтырхэр къызыхэтха «Шагъдий гъэшхахэм техутэ» усэ гъуэзэдзэр Щоджэнц1ык1у Алий итхат июлым и 2-м 1941гъэм.
«Шагъдий гъэшхахэм техутэ»
Слайд 11
Хэкур хиутэн мурадк1э бийр ди
щ1ыналъэ дахэм къохьэ. Аращ мыпхуэдэуи щ1итхыр иужьрей дыдэ тхыгъэм ящыщ зым «Нырес си псалъэр уи дей» поэмэм(1941):
Дэ ди гуф1эгъуэр т1ихыну
Зи къару ф1ыц1и лъэк1ынкъым,
Фашист щык1ахэм я щхъухьк1и
Ди хьэуа къабзэхэр утхъуэнкъым!
Поэмэр тхын иухри, тхак1уэр сентябрым зауэм к1уащ.
«Нырес си псалъэр уи дей»
Слайд 12
Бобруйск къалэм дэта нэмыцэ1уэм
Щоджэнц1ыку Алий сентябрым и 3-м йожьэ здэк1уэну
къапэщыт щ1ып1эм нэмыблэгъэпау, 1эщэ-фащи кърамытау ар нэмыцэ хьэк1экхъуэк1эхэм гъэр ящ1 ик1и 1941 гъэм и к1эм Бобруйск къалэм дэта нэмыцэ1уэм къэбэрдей усак1уэ гъуэзэджэр игъуэ нэмысу йок1уадэ.
Слайд 13
1962 гъэм ноябрым и 20-м
Нало З., Къардэнгъущ Зырамыку, усак1уэм и къуэ Лиуан сымэ зэгъусэу Балъкъэр Михаил-усак1уэм и ныбжьэгъу, зэгъусэу гъэр хъури концлагерым зэдисам
деж щатхыжауэ щытащ «Алий и гъыбзэр», концлагерым щиусар.
Мы гъыбзэр адрей адыгэ и гъусэми зрагъэщ1ат, жэщк1э зэгъусэу жа1эрт.
«Алий и гъыбзэ»
Слайд 14
Ар Бобруйск лагерым зэрисар зы мазэ иримыкъущ. Алий дунеягъэкIэ илъэгъужакъым
псэкIэ, акъылкIэ илъэс блыщ1 ипэкIэ къилъэгъуар. Ауэ усакIуэшхуэр, лIыхъужьыр, ноби дигъэIущу, и тхыгъэ налкъутхэм ди лъэпкъ литературэр лъагэу иIэту, адыгэ лъэпкъым и лIыгъэ макъамэр лъэщу иIэту къытхэтщ.
Адыгэ усыгъэм и дыгъэ
Слайд 15
Щ1ымахуэ уэсу ди напэр хужьу,
Гъэмахуэм и хуабэр ди гум иримыхыу,
Бжьыхьэм
и бэвыр ди унагъуэ имык1ыу
Гъатхэм и уафэ къащхъуэм, щ1ылъэ щхъуант1эм дыщыщ1эращ1эу
Диф1 дгъэлъап1эу псэун лъэпкъ Тхьэм дищ1.
Диф1 дгъэлъап1эу псэун лъэпкъ Тхьэм дищ1.
