Щремы1э зауэр сочинение на кабардинском языке

Кабардино – Балкарский 
государственный университет

им.Х.М. Бербекова

Конкурс эссе

«Великая Отечественная война в судьбе нашего
народа»

«Напэр псэм япэщ»

Лэжьыгъэр
зыгъэзэщ1ар:

Бахъсэн къалэ дэт  етхуанэ
еджап1эм

и епщ1анэ классым щеджэ

Азычэ Ясминэ

 Егъэджак1уэр:

Л1эужь Залинэ

2021 гъ.

Сыт щыгъуи цIыхур зыхуэныкъуэу зыщIэхъупсыр
мамырыгъэ пэтми, ди жагъуэ зэрыхъунщи, дунейр зауэншэ хъуркъым. Илъэс мин
бжыгъэкIэ узэIэбэкIыжми, зыми къытедмыхауэ, зыми къеIыдмыхауэ Тхьэм къыдипэсу
къытхуигъэфэщауэ дыкъызытехъуа ди Хэку лъапIэми зауэ куэд щекIуэкIащ. Зауэр,
дауи, хэткIи гуауэщ. Зауэр къэзыхьауэ зыфIэщIыжми фIэкIуэдар къихьауэ
къыфIэщIым нэхърэ нэхъыбэщ. Зауэр, дауи, гуауэщ, цIыхугъэншагъэщ, ар лIэныгъэщ,
лъэпкъгъэкIуэдщ. Ар дэ – ди лъэпкъым нэхъыфIу къызыгурыIуэ, зыхэзыщIэ лъэпкъ
дуней псом темытынкIи хъунущ. Илъэсищэ зыбжанэкIэ узэIэбэкIыжмэ, ди Хэку
лъапIэм щекIуэкIа ЕтIуанэ Дунейпсо Зауэшхуэр нэмыцэхэм дэ лейуэ
къыдахар зыхуэдизыр сыт хуэдэ IэмалкIи пхужыIэнукъым. Уи унагъуэ зэкъуэуда зэрыхъум,
уи лъэпкъ зэрызэхэлъалъэм къыщымынэу, уи Хэку пэIэщIэ узэрыхъум къыпхуихь
ягъэр, тхьэмыщкIагъэр зыхуэдэр – зыхуэдизыр – ар зымыгъэунэхуам дежкIэ
гурыIуэгъуейщ, зыхэщIэгъуейщ. Зи Хэку пэIэщIэ, зи лъапсэ пэжыжьэ лъэпкъыр, сыт
и лъэщами, тхьэмыщкIэщ, нэхъ лъэщ щымыIэуи дывгъэщIи, абы щыгъуэми зи фэ елъэфа
дыгъужь пэлъытэщ. Фэ зытемылъыж дыгъужьыр, дыгъужь пэтрэ, сыт хуэдизкIэ
псэуфын. ЛIыгъэр Iыхьэ мыгуэшщи, адыгэр лIыгъэншэу къыщыщIэкIа зэман тхыдэм
ищIэжкъым. Ар, ди тхыдэр, гъэнщIащ лIыхъужьхэм я цIэкIэ. ЛIыхъужьыгъэкIэ
гъэнщIа ди тхыдэ IупщIхэм ящыщщ ЕтIуанэ Дунейпсо Зауэшхуэри. «Напэр псэм япэщ»,
жыхуаIэ псалъэжьым щIапIыкIа адыгэ щIалэ куэдыкIейм абы щыгъуи наIуэ къащIащ
лIыгъэм къилъыхъуэу лIыгу зыкIуэцIылъхэмкIэ ди лъэпкъыр зэрыуардэр. ЛIыхъужь мыхъуа
е дамыгъэ лъапIэ зрамыта а зауэм хэта адыгэ къэгъуэтыгъуейщ: Андырхъуей Хъусен,
Ачмыз Айдэмыр, Бжьыхьэкъу Къымчэрий, Иуан Хьэсэн, Къанкъуэщ Ахьмэдхъан, Къардэн
Къубатий, Къардэн Къэбард, Къардэн Мурат, Къуэнукъуей Назир, Къуэш Алий,
Къуныжь Зэмыхьшэрий, Мэсей, Аслъэнджэрий, Нэхей Даут, Тамбий Владимир, Тхьэгъуш
Исмэхьил, Хьэбэч Умар, Чуц Абубэчыр, Яхэгуауэ Михаил.
Адыгэ тхыдэжьым дриплъэжмэ, дэ къытхуэгъуэтыркъым нэхъ гуIэгъуэшхуэ, нэхъ зэман
бзаджэ. Зауэ гущIэгъуншэхэми, бэлыхь Iэджэми къела адыгэхэм я нэхъыбэр абы
ихьыжащ. Ихьыжащ гъэпцIагъэкIэ. Зауэу адыгэхэм я нэгу щIэкIа къомым лъэпкъыр
хагъэщIт. Уз бзаджэу адыгэхэм я фэ дэкIахэм лъэпкъыр хагухьт. Адыгэ лъэпкъыр –
зэрылъэпкъыу – абы ирищIыкIыным зы бетэмалщ иIэжар. ЩIыхь орденым и
степенищри къратащ Мусэ Менлы, Бэрэгъун Алексей, Щхьэхъумыд Мысхьуд, Къуэшакъ
Григорий сымэ.
Дыщэ вагъуэр яхуэфащэт зауэм и етIуанэ махуэм Брест быдапIэм деж гранатхэр
зрипхэкIыу танкым зыпыщIэзыдза икIи ар къэзыгъэуа ТхьэмылIокъуэ Хьэсэн, бий
кхъухьлъатэу пщыкIутху къезыудыха ТхьэкIумащIэ Абдулыхь, Гастеллэ ещхьу
хэкIуэда Чэлимэтымрэ Быгуэмрэ, зи танкымкIэ аэродромым телъадэу бий кхъухьлъатэ
пщыкIутlрэ топ зыбжанэрэ зэхэзыкъута Апажэ Хьэмид, топгъауэ Таубэч Къасболэт,
зы зэхэуэ закъуэм топибгъу зыкъута Сунш Мэсэдин, уса­кIуэ икIи зауэлI хахуэ
КIуащ БетIал, Хьэмдэхъу Башир, фин зауэми Хэку зауэшхуэми лъэщу хэтахэу
Къашыргъэ ХьэтIиф, Жамборэ Щэ­уал, Бэрбэч Музэчыр, Къэбэрдейр щхьэхуит
къэщIыжыным си псэ нэхъыфIщ жимыIэу щIэзэуа ХъуэкIуэн Мухьэмэдрэ Бэрсокъуэ Щэлэ­уатрэ,
нэгъуэщIхэми.
Дэ дигу къыдогъэкIыж фронтым хуэлэжьа ди нэхъыжьхэр, ныбжьыщIэхэр. Сабийуэ
зауэр зи нэгу щIэкIахэр иджы цIыху тIорысэ хъужащ. Ауэ зауэм и фэбжьыр
лажьэшхуэу дунейм къытенащ. Зы унагъуи ди республикэм къыщыбгъуэтынкъым абы и
жьыр зыщIимыхуа. ИгъащIэм жаIэ: « Зауэ тыншрэ шэ фэбжьыфIрэ щыIэкъым». А
илъэсхэм яутIыпща шэ пщырхэм анэ куэд ягъэгуIащ, нысащIэ куэд фызабэ ящIащ,
сабий куэд адэншэ – анэншэу къагъэнащ. Абы хэкIуэда цIыхухэмрэ абы я
Iыхьлыхэмрэ къатепсыха гуауэм ущегупсыскIэ лъыр щIым хоткIуэ.
Зауэ. ЦIыху мамырхэм я псэр къыдоскIэ а псалъэм, абыхэм къагъэхъу
щIэпхъэджагъэхэм ятеухуа хъыбархэр зыхэзыххэр.  Зауэм и кIэм и закъуэкъым
хьэдагъэр – езыр зэрыщыту хьэдагъэ зэфэзэщщ. ЕтIуанэ Дунейпсо Зауэшхуэм и пэж дыдэм  теухуауэ
ятхыжахэмрэ, ямытхыжу къэнам, лъэужьыншэ хъуам еплъытмэ, Iэпэтез хуэдэ гуэр
фIэкIа зэрымыхъум. АтIэми, а ятхыжахэм уащыщIэджыкIкIэ, ди хэкур абы щыгъуэ
зэрыта гузэвэгъуэ иным и теплъэгъуэ гуэрхэр IупщIу уи нэгу къыщIоувэж.
КIыщIоувэжри, игъащIэкIэ узылъэмыIэсын «вагъуэу» къыпфIощI… ЕтIуанэ
Дунейпсо Зауэшхуэм  – гуауэрэ нэпскIэ гъэнщIащ мы псалъэм хэт дэтхэнэ зы
хьэрфри. Хьэрфхэм мы псалъэр «къыщагъэщIкIэ» дунейр нэхъ пшагъуэ мэхъу, гур
мэуз, псэр мэхыщIэ. Уи лъэпкъым, псэкIи къуэпскIи узэпха уи лъэпкъым, къыщыщIа,
къылъыса бэлыхьыр мы псалъэм «къыщигъэлъагъуэкIэ» ар зэхэпхыну абы утетхыхьыну
тынш? Тыншкъым! Пэжщ, художественнэ псалъэкIэ зауэшхуэм ущытетхыхькIэ,
ухуей-ухуэмейми ар «гъэщIэгъуэн» бощI, зыгуэрхэри лейуэ хыболъхьэ. Ауэ сыт
хуэдиз егъэлеиныгъэри хомылъхьами пэжым гъуазэ щепткIэ, тхыдэм и напэкIуэцI
«фIыцIэхэм» ущытетыхькIэ, ар гуауэщ, нэм нэпс къыщыпфIекIуэ гуауэщ… Апхуэдэущ
1945 гъэм и майр ди Хэкум, ди цIыхум къызэралэжьар.
Сэ сыхуейт, зауэм и бэлыхь псори ягъэву, псэууэ къэзыгъэзэжахэм яхуэфащэ пщIэ,
нэмыс яIэу къахуэнэжа гъащIэр гуфIэгъуэ защIэу ирахьэкIыну. Ахэр щIэзэуар
къащIэхъуэну щIэблэрщ, Хэкурщ, къащIэхъуэнухэм я дунейрщ, уэращ, сэращ, цIыхур
цIыху хуэдэу псэун папщIэщ. Ахэр абыхэм къайхъулIащ.
Ар псори дяпэкIэ зыхъумэн хуейр дэращ, зи щIалэгъуэхэрщ. Лъэпкъ зырызым
къыхэкIахэм, дин зэхуэмыдэ зезыхьэхэм дяку шыIэныгъэ, зэгурыIуэныгъэ, пщ1э,
нэмыс дэлъын хуейщ. ИтIанэщ IуэхугъуэщIэ хьэлэмэтхэм лъабжьэ щагъуэтынур. Ижь –
ижьыж лъандэрэ къызэрекIуэкIым хуэдэу нэхъыжьхэм пщIэ яхуэтщIу, Iущыгъэ тхэлърэ
щIэныгъэм дыхуэпабгъэу дыпсэун хуейщ. Апхуэдэу гъащIэр етхьэкIыныр дэр дыдэхэм
куэдкIэ дэлъытэжащи, дывгъэхъумэ мамырыгъэр, дывгъэсакъ. 2005 гъэм жэпуэгъуэм и
13 — 14 – хэм къэхъуауэ щыта гуауэшхуэм хуэдэ къэмыхъун папщIэ. Хэт игугъэнт а
пщэдджыжь дахэхэм бжьыхьэку мазэм и плъыфэ псомкIи зызыгъэщ1эрэщIа пщэдджыжь
щхъуэкIэплъыкIэм апхуэдэ гуауэшхуэкIэ зыкъытхузэридзэкIыну. Апхуэдиз псэ щIалэ
хэкIуэдэну. Апхуэдизылъ мы ди къалэ дахэ цIыкIум и щIым зыщ1ифыну. Апхуэдиз
унагъуэм гуауэ фIыцIэу къатепсыхэну. А махуэм къэхъуар нобэми цIыхухэм я щхьэм
къахуигъэтIасэркъым, лIыукIхэм зэрэхьа лейм и джэрпэджэжыр зэпымыууэ зэхыдох.
Иджыпстуи цIыхур гуузу яукI, унэхэр ягъэс, лIыжь – фызыжьхэмрэ сабийхэмрэ
къулейсызыгъэшхуэ къалъос.
Зауэ IэнатIэ Iумытмэ Iэщэ къиIэту псэ зыгъэныфынур гу лъэпкъ зимыIэ, зи акъылым
имытыж цIыхугъэншэ дыдэхэрщ. Апхуэдэхэщ цIыху куэд октябрым и 13 – м Iэщэ
зы1ыгъыу зауэ езыгъэжьахэр. А махуэм цIыху дапщэ яукIар? Зыми ищIэкъым ар.
ЯщIэми пэжыр къыбжаIэкъым.
Адэ – анэм дежкIэ, зэрытщIэщи, мы дунейм щынэхъ лъапIэ дыдэр я бынырщ. АтIэ,
хэт къиIуэтэфын ар зыIэщIэкIам и гущIэм щигъэвымрэ и псэм щыщIэмрэ зыхуэдизыр,
бэуапIэ къримыту и гум телъ хьэлъэр хэт трихыфын? А упщIэм и жэуапыр зыми
иратыфыну сэ къысщыхъукъым. Дунейм цIыхуу тетыр фыкъыхузоджэ дыщIэвмыгъэувэ
щIэпхъэджащIэхэм я нып. Куэдщ цIыхум я псэм лейуэ телъар, лъыуэ ягъэжар, нэпсу
щIагъэкIар! Дызэкъуэвгъэт, дызэхуэвгъэгуфIэ, дызэхуэвгъэгушхуэ!.

Духащ
зэуэныр! ТекIуэныгъэр

Штык
пцIанэм нуру толыдыкI!

Къихьащ
гуфIэгъуэр ди цIыху лIыгъэм,

ФыкъикI
окопхэм, фыкъыздикI!

ЗауэлIхэм,
фIыгъуэм чэф ищIауэ,

КъикIын
окопхэм шэчхэр ящI,

Я цейм
ятIагъуэр кIэрыпщIауэ

ПIейтейу
къажыхьыр, ба зэхуащI.

Окопым
къокIри зы долъей,

И каскэ
щIыхур щхьэрихауэ.

ЩIы
щIыIум щещIыр ислъэмей,

Iэгу
йоуэ псори, къэгушхуауэ.

Фашист
окопхэр хъуахэщ нэщI.

ЗауэлIхэр
щохьэ бий зигу икIам:

«Совет
сэлэтым щхьэщэ хуэфщI,

Арщ
къыфтекIуэныр зылъэкIар!»

1945 гъ.

(К1ыщокъуэ
Алим)

Газета издается с 12 октября 1924 года

Заор — мэш1уае. Ц1ыфмэ ящы1эныгъэ заом зэщекъо. Нэпсыр , тхьамык1агъор , л1эныгъэр къыздехьых.

Гукъао щыт нахь мыш1эми , тэри тикъэралыгъо а тхьамык1агъор зынэсыгъэмэ ащыщ, 1941-рэ илъэсым июным и 22-м а гущы1э гуаор зэхэтхыгъ, къыднэсыгъ. Германиер ош1э- дэмыш1эу къыттебэнагъ. Къэбар гухэк1ыр зэк1эми алъы1эсыгъ. Зы унагъо мы тхьамык1агъом рэхьатэу къыгъэнагъэп. Ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафэу исыр зэк1э пыим зэкъотэу пэуцугъэх.

Тэ тинасып къыхьыгъ ык1и мамыр къэралыгъом тыщэпсэу. Ау а мамырныгъэм икъыдэхын мак1эп ц1ыфэу хэлэжьагъэр, фэхыгъэхэри бэдэд. Заом икъэбар тэ тхылъхэмк1э ык1и фильмэхэмк1э тэш1э. Рассказхэу , повестхэу, романхэу титхак1омэ атхыгъэхэм тяджэзэ, л1ыгъэ зезыхьэгъэ л1ыхъужъхэм нэ1уасэ тафэхъу. Ахэмэ къинэу алъэгъугъэр, тэ тынэмэ къак1эуцо, зыхэтэш1э. Адыгэ лъэпкъым ишъэо к1асэхэу: Ш1уц1э Абубэчыр, Къош Алый , Андрыхъое Хъусен ык1и нэмык1хэр пыим пхъашэу пэуцугъэх. Щтэр амыш1эу , псэемыблэжьэу заом пэ1ууцуагъэх.Ныбжьык1э дэдэхэу ахэр мы тхьамык1агъом хиубытагъэх.Ау щыт нахь мыш1эми алъэк1 къагъэнагъэп, апсэ агъэт1ылъыфэ пыим езэуагъэх.Заом къыхьыгъэ тхьамык1агъор хэти щыгъупшэщтэп. Л1ыхъужъэу зыпсэ зыгъэт1ылъыгъэхэр, тэ ренэу тыгу илъыщтых.

Маим и 9-м гъэтхапэм идэхэгъум тек1оныгъэм и Мафэ хэтэугъэнэфык1ы.Л1ыхъужъхэм ягугъу тэш1ы, уасэ афэтэш1ы.

Тэ тызщыпсэурэ Республиэу Адыгеир тидзэхэм 1943- рэ илъэсым мэзаем 18-м шъхьафит аш1ыгъ. А хъугъэ-ш1агъэри лъэшэу тэгъэлъап1э. Зэо лъэхъанхэм къык1оц1 Адыгеим иц1ыфхэм ащыщхэу мин пш1ык1утфым ехъу ( ахэмэ ащыщэу минипш1ым ехъу адыгэхэу) орденхэмрэ медальхэмрэ къафагъэшъошагъэу щыт. Аужрэ илъэсхэм тиреспубликэ къыщыдагъэк1ыгъ « Ш1эжь тхылъыр».Ащ дэт 30543 лъэкъуац1эу, Адыгеим щыщхэу, заом хэк1одагъэу.

Хэтрэ ц1ыфи силъэ1у фэсэгъэхьы тидунай заор къыщемыжьэнэу. Ошъогур къабзэу , уцыр къашхъоу, дунаир мамырэу тыпсэунэу тыфэжъугъэбан!

ОТВЕТЫ

Революцэм и пэ къихуэу зауэ екIуэкIахэм, революцэ зэманымрэ абы и ужь къэралыр зыхэта граждан зауэмрэ адыгэхэр зэрыхэтар мащIэщ къызэрахутэжар. Совет зэманым и идеологием цIыхухэр зыщIипIыкIар зыщ: адрей лъэпкъхэми хуэдэу, адыгэ мэкъумэшыщIэ япIытIам зыкъаIэтри, пщыжь-уэркъыжь гъэпщылIакIуэхэр зыщхьэщадзащ. Зэрылъэпкъыу революцэ къэунэхуам пежьэри, зэран къахуэхъуну и ужь ита гъэпщылIакIуэхэм яхуэфащэу лъапсэрыхыр къыхуахьащ.

Совет властыщIэм пэщIэувахэр къызэрагъэлъэгъуэжыр мэзым щIыхьэжа бандэ гуп закъуэтIакъуэущ, къуажэхэм къыдыхьэмэ яхъунщIэу, мэкъумэшыщIэ насып къэунэхуам зэран хуэхъуну и ужь иту.  Арами, кавказ лъэпкъхэм ящыщу, псом хуэмыдэу Совет властыщIэр зэрагъэува лъыгъажэм пэщIэувар,  дзэ хужьым лIыгъэкIэ, хахуагъэкIэ хэлъэщыхьар адыгэхэращ. ДяпэкIэ къэкIуэну щIэблэм иджыри къапэщылъщ лъэпкъым и лъэужьхэр дзэ хужьым и тхыдэм къыхахутэжыну.  Дэри,  зэрытлъэкIкIэ,  ди нобэрей тхыгъэмкIэ зы къэхутэныгъэ Iыхьэ хэтлъхьэнщ мы Iуэхум.

Мы тхыгъэр зытедухуар граждан зауэм къриубыдэу  дзэ хужьым адыгэ зауэлIхэр зэрыхэтаращ.  Япэ щIыкIэ гъэбелджылыпхъэщ а псом лъабжьэ хуэхъуа Iуэхугъуэхэмрэ щхьэусыгъуэмрэ. Тхыдэ жыжьэм уIэбэжмэ, 1917 гъэм и кIэм Тэрч, Псыжь, Ставрополь хэгъуэгухэм дэужьгъащ кавказыдзэм щыщу (псом хуэмыдэу 39-нэ пехотнэ дивизием) большевичхэм мурадыщIэхэм хуагъэуша дзэ Iыхьэхэр. И нэхъыбэм абыхэм яцIыхутэкъым зи ужь ихьа мурадым и пэжыпIэри, большевичхэм  ирахьэжьа зэхъуэкIыныгъэхэм я купщIэри, атIэ а псор къагъэсэбэпу, зэманыщIэм «ириуэркъыну» арат. Дауэми, а дзэ Iыхьэхэращ революцэм и жьыр нэгъэсауэ къызынэмыса Кавказыр «къэзыгъэушар», хьэлэбэлыкъ хэзыдзар, лъы гъажэмрэ зауэ лыгъэмрэ лъэпкъхэм къахэзыхьар.

Тхыдэм къыхэнэжащ адыгэ къуажэхэу  Аскъэлей, Нэщыкъуей, Пэнэжьыкъуей, Шэнжий, Хьалъэкъуей, нэгъуэщIхэми большевичыдзэхэм лъапсэрыхыр къызэрыхуахьар. Аскъэлей къуажэм  большевичхэм щызэтраукIауэ щытащ нэрыбгэ 305-рэ (ар къуажэм щыпсэум и щIылъэныкъуэм щIигъут). Львов Николай и тхыгъэ «Свет во тьме» зи фIэщыгъэцIэм къыщыдгъуэтащ  большевичыдзэм «яухъуэнщIа» адыгэ къуажэхэм я хъыбар: «Нэщыкъуей къуажэр большевичхэм яухъунщIат, зэбгырахат. Къуажэм дэса щIалэгъуалэр зэрыщыту – нэрыбгэ 200-м щIигъу зэхуахусри, зэтраукIащ. Былыми, джэд-къази къамыгъанэу дахуащ, лIыжь-фызыжьхэм бгылъэхэм илъэдэжын къахудэхуащ. Хьэ щхьэрыуэхэм мыхъумэ зыри дэтыжкъым къуажэм.

Апхуэдэ къабзэщ Пэнэжьыкъуей, Шэнжий къуажэхэри. Дэнэ дыкъыщымувыIами, зэхэтхыр дзэ плъыжьым зэрахъунщIа, зэраукIа, леягъэ зэрыраха хъыбарщ. Къуажэхэр апхуэдизкIэ яхъунщIащи, щIакхъуэ Iыхьэ дэбгъуэтэжынукъым. Большевичышэм къелахэр гъаблэм ехьыж…» Иужьрейуэ яхъунщIа Мансур и къуажэм къыщыдэкIыжым мафIэ щIадзэри зэтрагъэсыхьауэ щытащ уIэгъэу къыдэнахэри, езы къуажэри.

Ар кIахэ лъэныкъуэм къыщекIуэкIа къудейращ, мыдрей адыгэ хэгъуэгухэми апхуэдэ къабзэу ирикIуащ большевичхэм я ажалыIэр. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, а псор зыращIылIа адыгэ къуажэхэр дзэ хужьымкIэ еуэкIащ. Нэхъыщхьэжыр арати, яхъунщIа къуажэхэм  а зэманым дэстэкъым зи щхьэрэ зи гурэ зэтелъу, Iэщэмрэ зауэмрэ хуэгъэса цIыхухъухэр, ахэр Кавказ дивизием  («Дикая дивизия» зыфIащам) хэтт. Абыхэм ящыщу къэзыгъэзэжахэми я къуажэхэм къращIылIар щалъагъум, властыщIэм пэщIэуващ сэшхуэ къихакIэ.

Врангелым итхыжауэ щытащ: «Адыгэ къуажэхэм большевичхэм лъапсэрыхыр къыхуахьат. Зы къуажэ закъуэм пщIы бжыгъэкIэ даукIыкIат цIыхухъу балигъхэр, иныкъуэхэри зэрыпсэууэ щIатIат. Къуажэм плъыжьхэр дэтхужа и ужь, къэдубыда гъэрхэр къуажэдэсхэм къахуэзгъанэри сыкъыдэкIыжащ. КонстаниновскэмкIэ дгъэзауэ дыздэкIуэм дыкъыщызэплъэкIым, тлъэгъуащ къуажэдэсхэм апхуэдиз къайзыщIылIа гъэрхэм зрадзыу, зэрызэпкъратхъар». (Врангель П.Н. «Записки Т.1.-Минск, 2002. С.124.»)

Ар дыдэм етхыж КIахэ лъэныкъуэм и Куэшхьэблэ къуажэм деж лабэдэс адыгэ зауэлI гуп къазэрыкъуэувар. Абыхэм яIыгът нып удзыфэ, я унафэщIыр шызехуэ бэлыхь Щоджэнхэ я лIыжьт. А зэман дыдэращ черкес сотнэ къыгухьахэм ящыщ зым къамэ къыщыхуагъэфэщар. Абы щыщIэдзауэ, Врангелым адыгэ цей иригъэдри, зауэм хэтыхукIэ ар зыщихыжакъым, адыгэхэм кърата къамэри гуэлъащ.

А зэманым Урысейм и ипщэ лъэныкъуэм щекIуэкIа Iуэхугъуэхэм  хэта дзэ хужьым и джэлэс хъуар Кавказ дивизием къулыкъу щызыщIахэращ, псом хуэмыдэу адыгэ полкхэращ. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ революцэ мафIэр къызыщIэна Петроградыр ирагъэункIыфIыжыну, большевичхэм къадэщIыну зи мурад дзэ полкхэр «ирагъэсабырыжыну» яутIыпщауэ щытар  черкес полкращ, арщхьэкIэ гъущI гъуэгум щылажьэхэм зыкъаIэтри, здрагъэжьам нэмысыфу полкым къигъэзэжауэ щытащ. Алыхьращ зыщIэр Петроград къыщыхъуа Iуэхугъуэхэм зэрызахъуэжыну щытар черкес полкыр абы нэсауэ щытамэ. А зэманым полкыр пхырыкIат Ипщэ-КъуэкIыпIэ, Румын фронтхэм щекIуэкIа зауэхэм, лIыгъэрэ  щхьэмыгъазагърэкIэ псыхьат, абы хэт зауэлIхэри куэд зи нэгу щIэкIа, зэуэным хуэгъэщIа нэрыбгэхэт. Арами, ищхьэкIэ Къеплъыхым апхуэдэу зэригъэзахуэри, черкес полкым гъуэгу зэхуэдитIыр икIуауэ кърагъэгъэзэжри, Псыжь и ипщэ лъэныкъуэмкIэ ягъэкIуэжауэ щытащ.

ЖыIэпхъэщ 1917 гъэм къэхъуа Февраль революцэм бгырыс лъэпкъхэм нэхъ пщIэ щызиIэу яхэт цIыхухэр- аристократхэр, уэркъ-лIакъуэлIэшхэр, интеллигенцэр мурадыфIхэмкIэ зэрыпежьауэ щытар. Ахэр гугъэт зэманыщIэм къахуихьыну зэхъуэкIыныгъэфIхэр я щэнхабзэм, экономикэм, лъэпкъ зыужьыныгъэм сэбэп хуэхъуну. А мурадхэр  игъэлъэлъэжащ Октябрь революцэм.  Абы зэрыпэщIэувэнум шэч гуэрэ къытрахьэу щытами, ищхьэкIэ зи гугъу тщIа лъыгъажэм гурыIуэгъуэ ищIащ  зи лъэныкъуэ яубыдыпхъэр. Жагъуэ зэрыхъущи, а псом теухуа тхыдэ Iыхьэр иущэхуащ совет властыщIэ къэкIуам, иужьрей илъэсхэм щымыхъукIэ, цIыхухэм хащIыкIакъым лъэпкъым и Iыхьэшхуэр граждан зауэм зэрыхэта щIыкIэм, революцэм пэщIэту лъэпкъым и къуэ пажэ куэд зэрыхэкIуэдам.

Дзэ хужьым и телъхьэу, большевичхэм япэу пэщIэуахэм ящыщщ кIахэ адыгэхэм къахэкIа черкес шуудзэ полкыр. Абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар революцэм и жьы гуауэр япэу абыхэм къазэрыщIихуаращ. 1917 гъэм и кIэхэм добровольческэ хужьыдзэ къызэрагъэпэщам куэду яхэтащ адыгэхэр: полковник  Кърым-Джэрий СулътIанрэ (Дикая дивизием хэта Черкес полкым и командиру щытащ)  ротмистыр Улагай Кушыку сымэ я нэIэ щIэт дзэ пакIэхэмрэ. Ахэращ лъабжьэ хуэхъуар Псыжь лъэныкъуэм япэу къыщызэрагъэпэща Черкес шуудзэ полкым. Ар и нэIэ щIэтащ полковник Къылыш-Джэрий СулътIан.  А зэманыр къэзыхутэжа Волков С. зэрыхуигъэфащэмкIэ, полкыр къыщызэрагъэпэщар  1918 гъэм и гъатхэпэм (мартым) и 1-ращ. Апхуэдэ еплъыкIэр зытригъащIэр Шэнжий къуажэ и деж псыжьыдзэхэр щIэрыщIэу къыщызэрагъэпэщыжауэ зэрыщытаращ. Арами, нэгъуэщI тхыдэтх Венков А. зэритхыжымкIэ, черкес полкыр а зэманым хэтагъыхэт 1918 гъэм щIышылэм (январым) и 20-м Энем къуажэм деж советыдзэм иращIыла зауэм.

Куэд мыщIэу полкыр хагъыхьащ Корнилов и добровольческэ дзэм икIи хэтащ «Ледяной поход» зыфIаща Iуэхугъуэм. 1918 гъэм Кубань областым и Мейкъуапэ къудамэр дзэ хужьым  иубыда и ужь, къызэрагъэпэщауэ щытащ е 2-нэ черкес полкри. ТIури хэтащ е 1-нэ шуудзэ дивизием. Тхыдэтххэр щигъэгъуащэ щыIэщ е 2-нэ черкес полкыр къызэрызэрагъэпэщамкIэ унафэр нэхъ кIасэу – фокIадэм (сентябрым) и 10-м къызэрыдагъэкIам.

«Контрреволюционный мятеж» зыфIаща Iуэхугъуэхэр Ищхъэрэ Кавказым къыщыхъуа мазэхэм бгырыс лъэпкъхэр нэхъыбэу зыхэтар дзэ хужьращ. 1918 гъэм мэкъуауэгъуэм (июным) Тэрч деж къыщыхъуа «Терское восстание» зыфIаща Iуэхугъуэм хэлъэщыхьащ штабс-ротмистр Даутокъуэ-Серебряков Заурбэч и нэIэ щIэта адыгэхэр.  Абы и дзэм хузэфIэкIауэ щытащ  Къэбэрдей щIыналъэр зэрыщыту и нэIэ щIигъэувэн. Даутокъуэращ а гъэ дыдэм шыщхьэIум (августым) Къэбэрдей полкитI къызэзыгъэпэщар: уэркъ полкрэ мэкъумэшыщIэ полкымрэ. ФокIадэ мазэм ахэр, нэгъуэщI тэрчыдзэхэми я гъусэу, Кубань областым и Баталпашинскэ отделым (иджырей Къэрэшей-Черкесым) зыкъыщызыIэта Шкуро и дзэхэм ягухьауэ щытащ. 

Шкуро Баталпашинскэ къудамэм зыкъыщызыIэта лъэпкъхэм затригъащIэри, къызэригъэпэщауэ щытащ черкес, абазэ, къэрэшей полкхэр. Пэжщ, Шкуро зэритхыжымкIэ, мы щIыпIэм щыпсэу адыгэхэм зауэ-банэм я къуажэхэр зэрыщахъумэным и ужь итт, ауэ плъыжьыдзэм Мансур и къуажэр игъэса и ужь, «дэнэ щIыпIи зыкъыщаIэту, зыкъыпащIэу щIадзащ». Ар дыдэм зэритхыжымкIэ, къэбэрдей къуажэхэм щыщу, большевичхэм я телъхьэу щытар Къармэхьэблэ закъуэрат, арщхьэкIэ абы щыщу дзэ плъыжьым дэзауэ ополченцхэр куэд мыщIэу зэтракъутауэ щытащ.  Шкуро Баталпашинскэ черкесхэмрэ абазэхэмрэ зыхэт  «е 2-нэ черкес полк» зыфIищар къызэрегъэпэщ. Апхуэдэ фIэщыгъэцIэ зезыхьэ полк щыIэххэт, ауэ 1918 гъэм гъэмахуэм добровольческэ дзэм къыгуэкIагъыхэу щыта Шкуро ар ицIыхутэкъым. Аращ къызэригъэпэща полкми «е 2-нэ черкес полк» щIыфищар, а зэманым тетхыхьыж тхыдэтххэм ящыщ куэди щIигъэгъуэщар.  ИужьыIуэкIэ къызэрагъэпэщащ Къэбэрдей шуудзэ полкри (иужьым е 3-нэ черкес полк зыфIащыжар).   ФокIадэм и 12-м техуэу, Тэрч зыкъыщызыIэтахэм щалъэIэсым, адыгэ полки 4-р (е 1,3-нэ, е 2-нэ фIэщыгъэцIэ зезыхьэ полкитIыр жэуэ) зэхагъыхьэжри, Осетин шуудзэ дивизионымрэ къэрэшей полкымрэ къыгуадзэжри, е 1-нэ Туземнэ бгырыс дивизие къызэрагъэпэщауэ щытащ Шкуро и унафэ щIэту.  ФIэщыгъэцIэр къытрахащ е 1-нэ Дунейпсо зауэм хэта «Дикая Дивизием», сыту жыпIэмэ къызэрагъэпэща дзэм  джэлэс хуэхъуар а дивизием хэтахэрат. Арами, дивизие къызэрагъэпэщам и лъабжьэ зыгъэтIылъари, куэдкIэ нэхъыбэу хэтри адыгэхэрат.

Жэпуэгъуэм (октябрым) Шкурорэ Деникинрэ я дзэхэр зэхагъыхьэжа и ужь, тхылъкIэ дивизием и цIэр яхъуэжащ, ауэ добровольческэ дзэм щхьэхуэу къыхэнащ икIи хэтащ адыгэ дзэ къудамэхэр.  ДзитIыр зэхэмыхьэж и пэкIэ Деникин и нэIэ щIэтахэм яхэтар е 2-нэ черкес полкымрэ лъэпкъ зэхэпхъа полкымрэт, иужькIэ абыхэм яхэхъуащ черкес дивизиер (абы хиубыдэт адыгэ полки 5, зы дивизионрэ сотни 4-рэ), Къэбэрдей полки 2-р, Тэрч-Осетин дивизионыр жэуэ.  

Адыгэ дзэ къудамэм апхуэдиз пщIэ къыщIыхуащIым нэгъуэщI щхьэусыгъуи иIэт. А зэман зэхэтхъуам нэгъэсауэ зызытебгъащIэ хъуну, дзыхь зыхуэпщIыну зауэлIхэр мащIэт. Тепщэгъуэр зей властым елъытауэ, дзэ Iыхьэхэр щызэбгырыжыжыр нэхъыбэт, зэман хьэлъэ къызыхудэхуа дзэ хужьым и мащIэт зауэм лIыгъэрэ хахуагъэрэкIэ ипсыхьахэр. Абы папщIэ, и нэхъыбэм уэркъ-лIакъуэлIэшкIэ къызэгъэпэща, зи щхьэм пщIэ хуэзыщIыж, зи псалъэм тетыж, щхьэмыгъазэ адыгэдзэ къудамэхэр хужьыдзэм и дежкIэ тегъэщIапIэ лъэщт. Аращ 1918 гъэм и кIэм хуэкIуэу, адыгэдзэ къудамэхэм я зауэкIэр зылъэгъуа Деникин мурад щIищIар  адыгэ шуудзэр дивизиеу 6-м, лъэсырыдзэ бригадэхэр 4-м нигъэсыну.  

Е 3-нэ армейскэ корпусым иIыгъащ добровольческэ дзэм и ижь къудамэр. Абы хэтащ Къылыш-Джэрий, ротмистр Улагай Кушыку, полковник  Адыл-Джэрий СулътIан, ротмистр Къадыр-Джэрий СулътIан, полковник Тамбийр (?), полковник Бекович-Черкасскэ Федорыр, Даутокъуэ Заурбэчыр, генерал-майор Анзорхэ М.  жэуэ. 

1918-1919 гъэхэм Ищхъэрэ Кавказ лъэныкъуэм щекIуэкIащ зауэ гуащIэхэр, Плъыжьыдзэм и е 10,11,12-нэ армэхэм пэщIэтт добровольческэ дзэр. А зэманращ е 11-нэ плъыжьыдзэ армэр щыщхьэпрадзар. Ищхъэрэ-Кавказ хэгъуэгум и къуэкIыпIэ лъэныкъуэр зэрыщыту  яубыдащ дзэ хужьым, плъыжьыдзэм и е 11,12-нэ армэхэм къахудэхуащ икIуэту къалмыкъ губгъуэхэм ихьэжын. Е 10-нэ армэми и ижь къудамэр тIасхъэ ящIат.  Арами, дзэ хужьми уасэшхуэкIэ «къищэхуащ» а текIуэныгъэхэр, дивизиехэм я щIылъэныкъуэхэр хэкIуэдат зауэм. Зауэм и нэхъ гуащIапIэм Iуту, куэд зыхаукIыкIахэм ящыщт Черкес, Къэбэрдей дивизиехэр. Мазаем (февралым) и 10-м Ассиновскэ и деж щыта Черкес полки 4-м хэтахэр къыщапщытэжым ятхыжар зауэлI 1186-рэ пулемет 15-рэщ, Къэбэрдей дивизием къызэщIиубыдэу зауэлI 1200-мрэщ. Дгъэбелджылыну дыхуейщ нэгъуэщI лъэпкъ полкхэр, дзэ къудамэхэр мыбдеж къызэрыхэмыщыжыр.  И кIэм нэгъунэ дзэ хужьым дэзауэу, сыт хуэдэ зауэ гуащIэми пхырыкIауэ къэнэжар зи цIэ итIуа черкес полки 4-мрэ къэбэрдей дивизиемрэщ.

1919 гъэм Буденовск, Маныч щIыпIэхэм щекIуэкIа зэхэуэхэм нэхъ дзэ къудамэ лъэщу къыхэщыжыр Къэбэрдей дивизиеращ, абы хэтт зауэлI 1200. Абы къыщымынэу, е 2-нэ Къэбэрдей  полкми хэтт зауэлI 618-рэ. Накъыгъэ (май) мазэм Екатеринодар-Армавир-Мейкъуапэ лъэныкъуэхэмкIэ къыщызэрагъэпэщыж зауэм хэщIыныгъэшхуэ щызыхьа черкес дивизиер, ар нэхъ лъэщ ящI  артиллерие дивизионымкIэ, «запасной кавалерийский полк» зыфIащари къыгуадзэ.  Къылыш-Джэрий СулътIан и унафэм щIэту, бжьыхьэм хуэкIуэу  (нэхъ IупщIу жыпIэмэ, жэпуэгъуэм и 5-м) дивизием хэтыхэт зауэлI 1976-рэ.

Гъэмахуэм Къэбэрдей дивизием хэтым и бжыгъэр (е 5-нэ полкыр хэмыту) зауэлI 1500-м нэст, пулемет 13-рэ топ псынщIэу 4-рэ ящIыгъужу. ШыщхьэIу мазэм мы дивизиеращ Анзорхэ Мудар и унафэ щIэту, Врангель и Кавказыдзэм хэту Царицын лъэныкъуэмкIэ зэуар. ФокIадэ мазэм и 3-м унафэ къыдокI Къэбэрдей шуудзэ дивизиещIэ къызэрагъэпэщыну, а мазэ дыдэм и 27-м ар хагъыхьэ генерал-лейтенант Топорков С. и унафэ щIэт е 4-нэ шуудзэ корпусым.  А зэман дыдэм къызэрагъэпэщауэ къыхощыж е 6-нэ Къэбэрдей шуудзэ полкыр. Абы хэтт зауэлI 360-рэ.

Къэбэрдей дивизием хэщIыныгъэшхуэ игъуэтащ Царицыно, Камышино деж щекIуэкIа зауэхэм. ШыщхьэIум и 27-м хэкIуэдагъыхэт генерал-майор Даутокъуэ-Серебряковыр.  Жэпуэгъуэ мазэм къыщапщытэжам, дивизием хэтыжыр зауэлI 360-рэт, адрейхэр хэкIуэдат. Апхуэдэу щIэхъуам и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр, е 2-нэ Кубанскэ корпусыр а лъэныкъуэм Iуашу, Донбасс деж къару щызыгъуэта Буденный и армэм зэрыпэщIадзаращ. Къэбэрдей дивизиер зыхэта Кавказ армэр къыпэщIэнащ плъыжьыдзэм и е 10-нэ армэм. АрщхьэкIэ, адыгэхэм яхуэгуэщIынур ямыцIыхуу, ауэ сытми щхьэзакъуэу къыIуанатэкъым абдеж, къэбэрдей дивизиер  хуимыкIуэту пэщIэтащ е 10-нэ армэм, Царицын къалэри иригъэубыдакъым. АрщхьэкIэ, ищхьэкIэ зэрыжытIауэ, хэщIыныгъэшхуэ игъуэтащ.

А зэман дыдэм, зэрыжытIауэ, Донбасс деж къару щызыгъуэта большевичхэм я е 1-нэ шуудзэ армэм щхьэзакъуэу пэщIадзащ зауэм ичэтхъа, нэгъэсауэ ирамыгъэкъужа, зэрамыгъэпэщыжа черкес дивизиер. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, дапхуэдэу гуащIэу мызэуами, сыт и IуэхукIи зэгъэпэща е 1-нэ армэм къыхигъэщIащ дивизиер. Тхыдэм къыхэнэжащ дивизиер псэемыблэжу, къэгъазэ ямыцIыхуу зэрызэуар. Абы  апхуэдизкIэ хэщIыныгъэ игъуэтати, Куржым ирагъэкIуэтыжу щыхэплъэжым, дзэ къудамэ къызыхахын дивизием хагъуэтэжакъым. 1920 гъэм и накъыгъэ мазэм и 6-м къыдэкIа зи № 3139 унафэм ипкъ иткIэ, дивизиер зэбгырагъэкIыжауэ щытащ.  Абы и унафэщIу щыта Къылыш-Джэрий СулътIаныр кIуэжауэ щытащ Кърымым, абдежи и ужь итащ адыгэдзэр къызэригъэпэщыжыну, ауэ бжыгъэкIэ хуригъэкъужакъым.  ГлавкомыщIэу ягъэува Врангелым ар къигъэкIуэжауэ щытащ Кавказым, гуп гуэрхэри къызэригъэпэщри зэуащ, ауэ плъыжьыдзэм къыщызэбгырахум, Хэкум икIыжын къыхудэхуащ.  Черкес дивизиер зэрызэбгырагъэкIыжа унафэм и гъусэу къыдагъэкIащ хэщIыныгъэшхуэ зыгъуэтахэу, зэрагъэпэщыжын яхулъэмыкIыжа Къэбэрдей шуудзэ дивизиемрэ е 1,2,3,4,5-нэ Къэбэрдей полкхэмрэ зэрызэбграгъэкIыжа унафэр.

Кърымым икIуэтыжа дзэ хужь къудамэхэм яхэтауэ къыхощыж адыгэ  шууеидзэ къудамэхэри. Кърымыдзэм и е 3-нэ шуудзэ дивизием и пашэ генерал Агуейхэ В. унафэщIым хуитха докладым щыжыIащ адыгэ, бгырыс дзэ гупхэр Кърымым щызэбгырыдзауэ зэрыщыIэр. Абыхэм къахощыж Феодосийскэ офицер батальоным хэтауэ, подполковник Коноплев и унафэ щIэта черкес сотнэр. 1920 гъэм генерал Левишин и телеграммэм къыщрибжэкIыу, Кърымым щызауэ  бригадэм яхэтщ, «къэбэрдейхэр», «черкесхэр» жэуэ. Тхыдэм къыхэнэжащ ди газет напэкIуэцIхэм дызытепсэлъыхьа Улагай Сергейрэ абы и нэIэ щIэта адыгэ шууеидзэмрэ.

Адыгэ зауэлIхэм я хахуагъыр, лIыгъэр къацIыхут икIи абыхэм я дзыхьыр къыщрагъэзыр куэдт. Абы и щапхъэ куэд тхыдэм щыбогъуэтыж. Апхуэдэу, дзэ хужьым и нэхъыфIыр зи нэIэ щIэта генерал Марковым и хъумакIуэу къызэригъэпэщар «черкесский конвой» зыфIища адыгэ зауэлI гупращ. ГъэщIэгъуэнракъэ,  офицерыдзэмрэ къэзакъыдзэмрэ я нэхъыфIым и унафэщIым зи дзыхь зригъэзар адыгэхэращ. Ар дыдэм къызэригъэпэщауэ щытащ Черкес шуудзэ полк щхьэхуэ, зыми дзыхь здыхуимыщI гуащIэгъуэм ахэр игъакIуэу щытащ.

Зауэр – зауэщ, лъы здагъажэ щIыпIэхэм  цIыхугъэ, зэхэтыкIэ узыншэ хабзэхэр и нэхъыбэм IэщIыб ящI. Ауэ добровльческэ армэм зэрахузэфIэкIкIэ щаIыгът лъэпкъ зэхущытыкIэ хабзэфIхэр. Псалъэм папщIэ, адыгэ къуажэхэм щыдыхьэкIэ, унагъуэ жьэгухэр ямыхъунщIэным, хабзэ щызекIуэхэм пщIэ зэрыхуащIыным хуабжьу кIэлъыплъу къыхощыж Корниловри, нэгъуэщI дзэ хужь унафэщIхэри. Езы дзэ дыдэми апхуэдэ зэхэтыкIэ узыншэт къыщекIуэкIыр: муслъымэн махуэщIхэм чыристанхэм плъырыныр къалъыст, чыристан махуэщIхэм муслъымэнхэм а къалэныр яхьт. Офицер зэхыхьэ-шхэгъуэхэм деж чыристанхэр нэхъыбэмэ, псоми пыIэ зыщхьэрахт, муслъымэнхэр нэхъыбэмэ – псоми пыIэ ящхьэрыгъыу зэхэст. Апхуэдиз зауэ гуащIэ хэта хужьыдзэм зэгуэрми лъэпкъ зэщыхъуэ Iуэхугъуэхэр къыщыхъуауэ тхыдэм къыхэщыжкъым.

Тхыгъэ къэттIэщIыжахэр щыхьэт тохъуэ, «русская смута» зыфIаща граждан зауэм адрей лъэпкъхэр гуэша зэрыхъуам хуэдэ дыдэу адыгэхэм зэрызамыгуэшар. Пэжщ, къэхъугъэ зырыз гуэрхэри щыIагъэнщ, ауэ совет тхыдэм къызэрыхэщыжым хуэдэ дыдэу, зэрылъэпкъыу зыкъаIэту революцэ плъыжьым пежьакъым, загуэшу зэзэуэжакъым. Советым и къарур лъэщу игъэува и ужьщ, «кто был ничем, тот станет всем» къыхуеджэныгъэм щIагъэувэу, мэкъумэшыщIэхэр ягъэгушхуэу, лъэпкъым и дахэгъуэр зыIыгъа уэркъ-лIакъуэлIэшхэр щыщхьэщаукIыкIауэ  щытар. Дзэ хужьым ипщэ лъэныкъуэм деж щригъэкIуэкIа Iуэхугъуэхэм япэу къуэувэу, и кIэм нэс бгъурыту зэуари, зи щхьэ граждан зауэм щызыгъэтIылъари ар дыдэхэращ -адыгэ уэркъ-лIакъуэлIэшхэращ.