Сийлаха сочинение на чеченском языке

Пример готовой курсовой работы по предмету: Литература

Содержание

Д

1 адолор

Къоман дахарехь мехала хазна ю исбаьхьаллин литература. БIешерашкахь адамашна юкъахь кхиъна гIиллакх-оьздангалла, беркате ламасташ, халкъан кхетам а, ойла а ю цуьнца. Iаламат мехала ду исбаьхьаллин дош массо а хенахь.Бакъйолу исбаьхьаллин произведени адаман ойлане кхаьчна ца Iаш, синхаамашна а Iаьткъаш ю. Ишттачерах ю Эдилов Хас-Мохьмадан произведенеш.

Эдилов Хасмохьмадан поэзи ХХ бIешеран нохчийн литературин хазна ю. Цуьнан кхоллараллина лерина йолчу цхьана литературни суьйренехь нохчийн гоьваьлла поэт а, критик а волчу Сулаев Мохьмада элла, нохчийн дикахволчу итт поэтан цIе яккха шега аьлча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу пхеа поэтан

цIе яккха аьлча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу кхаа поэтан цIе яккха аьлча, царна юккъехь а Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, уггар дикачу нохчийн цхьана поэтан цIе яккха аьлча, Эдилов Хасмохьмадан цIе йоккхура яцара ша, кхечарна хала ца хетийтархьама. ( 1.аг 1о 287)

Поэт, прозаик Эдилов Хасмохьмад вина 1922 шарахь Нохчийчоьнан Ачхой-Мартан районерчу ВаларгтIехь ахархочун Эдалан доьзалехь. Иза нохчийн литературехь билгалваьлла ву стихаш язъяран дика говзалла йолуш а, лерина болх беш а , поэт хиларна. Цуьнан стихаш рифма а, ритм а нийса лелорал совнаха, дика чулацамболуш, дагайог 1учу тайпана говза язйина ю. Цуьнан поэзехь шен къоман хьашташ дийцина ца

1 аш, Даймахкан а, дуьненан а, къинхьегамхойн хьашташ,дан дезарш дийцина. Дуккха ю поэтан и тайпа маь

1 на долуш стихотворенеш, масала: «

31 окберг», «Доттаг 1, хаалахь», «Валарна кхоьруш», и. д

1. кхиерш а. Цара кхуллу поэтан х

1 инцалера сибат. (3.аг 1о 81) Эдилов Хасмохьмадана муьт1ахь лирически стихаш хилла ца Iapa.

Выдержка из текста

ЧУЛАЦАМ

l.Д

1 адолор …………………….……………………………………… 2-4

ll.Хьалхара дакъа.Эдилов Х-М «Сийлаха» поэмин чулацам……….… 5-7

lll. Коьрта дакъа. «Сийлаха» поэмехь турпалхойн васташ

2.1 Ибрах

1 иман васт………………………………………….……………7-16

2.2 Сийлахин васт…………………………..….……………………….16-26

2.3 Эдилгерин васт………………………….….……………………….26-30

2.4 Аружин васт………………………….…….…………………………30-32

lV. Дерзор………………………..……..……………………..33-37

V. Пайдаэцна литература………………………………………………38

Список использованной литературы

V.Пайдаэцна литература

1.Нохчийн яздархой: Биобиблиографин довзийтар. Кхаа томехь.

Хьалхара том / I.М. Арсанукаев. – Соьлжа-ГIала: «Арфа-Пресс»,

2012. –

31. агIо.

2.Эльдаров 1.А., Уциев А.Х. «НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРА»

9-11 классийн а, хьехархойн училищан а дешархошна а, хьехархошна а лерина дешаран пособи. Соьлжа –Г

1 ала 2011 шо-252 аг 1о

3. «Нохчийн литература» 10-чу классана учебник. В.А.Дыхаев.,А.Х.Шайхиев. Грозный «Арфа-Пресс», 2009.

4.Юккъерчу школехь нохчийн литература хьехаран методика (8 –

1. классаш) .дешаран пособи. I.М. Арсанукаев.

Грозный. Нохч-ГIалгIайн книжни издательство 1987г.

5. А.М. Арсанукаев «Школехь исбаьхьаллин произведени таллар»

Грозный «Арфа-Пресс» 2008

План урока по чеченской литературе в 10 А классе

Поэма «Сийлаха»

Сийлаха а, Ибрах1им а.

Астамирова А. А.

Урокан ц1е: Поэма «Сийлаха». Ибрах1им а, Сийлаха а.

Урокан 1алашо:

  1. Поэми т1ехь дуьйцург кхеле диллар.

  2. Дешархоша шайна хетарг алар, нохчийн г1иллакхаш, 1адаташ довзар.

  3. Синквейнах кхетам балар.

Урокан д1аяхьар

  1. Дешархойн белхан кеп д1ах1оттор.

  1. Марщалла хаттар.

  2. Урокана оьшу гйирс кечбар.

    «Хьоме к1орни дог1ий хьаьжна,

    Сан б1аьргийн нур кхулуш лаьтта»

    /Мехкарийн йиш/

  3. Ойла т1еерзор.

  1. Актуализаци.

  • Эдилов Х-М. биографи йийцаре яр.

  • Хаттаршна жоьпаш далар:

  • Маца, мичахь вина Эдилов Хасмохьмад? (1922-чу шарахь, Валаргт1ехь).

  • Яздан маца волавелла Эдилов Хасмохьмад? (1937-чу шарахь, хьехархойн училищехь доьшуш волуш).

  • Ц1ерш яха поэтан стихотворенин («Алжирка», «Даймохк кхойкху», «Машаран урам», «Буьйса», «Ненан ирс», и. д1. кх.).

  • Маца, мичахь д1акхелхина Эдилов Хасмохьмад? (1991-чу шеран 11-чу ноябрехь Соьлжа-Г1алахь).

  1. Керланиг довзийтар.

  1. Хьехархочун дош:

1957 шеран май баттахь «Къинхьегаман байракх» газетан агIонаш тIехь зорбатоха йолийра Эдилов Хасмохьмадан дуьххьарлера поэма «Сийлаха». Драматически чулацам болу и поэма хиллачийн буха тIехь язйина яра. Шен цIена, оьзда безам  ца ларбина йолу поэмин турпалхо Сийлаха ша дакъаза а йолу, и бахьанехь нахана даккхий зуламаш а хуьлу. Шен ойланехь,  гIуллакхашкахь,  леларехь ша шена хьалха а, нахана хьалха а стаг жоьпалли хила везаран ойла йойту автора поэма йоьшуш волчуьнга. ГIеххьа йоккха лиро-эпически поэма ю «Сийлаха». Поэмин дIахIоттамехь хьалахара дош а, итт дакъа а, дерзор а ду. Иттанах хIор дакъа шена хьалха ялийна эпиграф йолуш ду. Цхьайолу эпиграфаш халкъан иллешний, мехкарийн эшаршний тIера схьаэцна ю, вуьйш нохчийн кицанех лаьтташ ю, кхиерш яздархойн произведенеш тIера ялийна ю. Масала: «Маржа яI, зингат, хьо а гIерта-кха даха» (I. Мамакаев), «Хила я ца хила! – Иштта ду гIуллакх!» (Шекспир. «Гамлет»).   Хьалхара дош а, дерзор а авторера ду. Поэмин эпически агIо цуьнан сюжетаца ю. Ардаме сюжет ю поэмин. Шайн доладалар а, кхиар а, дерзар а долчу хиламех лаьтташ ю иза. ИбрахIим, Сийлаха, Эдалха, Аружа – оцу персонажийн лехамаш бу поэмин сюжетехь. Шен безамца, шен лаамехь ИбрахIиме йоьду Сийлаха. ЦIена, хьанал ду къоначу доьзалан дахар. Амма совдегаран Эдалхин безам бахна Сийлахе. Нехан цIе тIехь йолу зуда, Аружа юкъа а лоьлуьйтуш шена тIе а ерзайой, ялайо цо. Сийлахас ца ларбина ИбрахIиме хилла шен мерза безам. Цуьнан цIийндех ИбрахIимах цуьрриг ийзалуш вац Эдалха, иза цхьалха стаг ву, шена тIаьхьа хIитта нах болуш вац, къоьлла токхуш а ву, цундела цуьнгара зуда яккха а мегар ду, боху цо шен дагахь. Амма ИбрахIим шен сий лардийра долуш ву. Эдалха а, цуьнан цIийнах кхо стаг а вуьйжира ИбрахIиман карах. ИбрахIим а кхелхира церан карах. Цу тайпана, Сийлахас шех инзаре доккха зулам далийтина.

О цу хиламех лаьттачу сюжетаца билгалболу поэмин эпически чулацам. Къеггина шен лирически агIо а ю поэмин. Иза авторан ойланца билагалйолу. Поэмин хьалхара дош а, дерзор а авторера ду. Поэми тIехь алссам ду юьстахдийларш. Автора, сюжетана юьстах а вуьйлуш, цу тIерачу хиламех лаьцна йолу шен ойланаш, синхаамаш гучубоху. Цара поэмин чулацам кIарг а бо, текстан исбаьхьалла са а йоккху. ИбрахIиммий, Сийлахий хин йистехь мерза захалу дуьйцуш гайтинчул тIаьхьа автора сирлачу ойланца боху:

Шабарш деш догIучу
Валарган йистехь
Дуьххьарий, тIаьххьарий
Балхабац безам.
Хийла йоI, елалой,
КIаг хIуттуш юьхь тIехь,
Суьйренца цIа йоьрзу,
Хуьлий дог реза.

Т къа кхано тIаьхьа ИбрахIиман, Сийлахин барт ийгIина, и шиъ халонца дIасакъастар гойтучу хенахь кхечу кепара ю авторан ойла: 

Малх бу шен болар деш,
ГIушлакха баьлла,
И стенна оьшура
Дуьненна кхета?
Сирла бу, бовха бу
Цунна хьан аьлла?
Мила ву цо вохвеш?
И хьанна къеда?

Авторан ойла, синхаамаш шен турпалхойн ойланашца, церан синхаамашца цхьаьна богIуш бу. Иза ИбрахIиман, Сийлахин накъост ву. Церан хазахетарех самукъа долу цуьнан, церан халахетарш сингаттамца Iаьткъа цунна.

Поэмин драматизм цуьнан сюжетехь ю, иза Эдалхин, ИбрахIиман юккъерчу къовсамца ю. Бакъду цу шинна юкъара къовсам хилла ца Iа иза, цуьнан социальни маьIна ду. Социальни тайп-тайпанчу тобанах ву и шиъ.

Цу тайпана, лирический, эпический, драматический билгалонаш цхьана ийна ю «Сийлаха» поэми тIехь.

«Сийлаха» поэма нохчийн литературехь эпически поэзин керла кхиам бара.

  1. 1амийнарг т1еч1аг1дар.

  • Дешархошка доьшуьйту поэмин дакъа.

  • Ешнарг йийцаре йо.

  • Поэмин чулцамца дог1у суьрташ дохку. (уьн т1ехь а, тетрадаш т1ехь а болх бо.

  1. Дешнаш т1ехь болх.

  • Бохаман ачо – бохаман некъ

  • Аьрша – метр

  • Урд – кха

  1. Рефлекси.

  • Ибрах1им, Сийлаха дешнашна синквейн х1оттае.

  1. Ибрах1им.

  2. Къона, тешаме.

  3. Къахьоьгу, сатуьйсу, воккхаве.

  4. Ибрах1им къинхьегаман стаг ву.

  5. Къонах.

  1. Сийлаха.

  2. Оьзда, каде.

  3. Сакъерало, йоккхае, веза.

  4. Сийлаха Ибрах1им везаш ю.

  5. Йо1.

  1. Урокан жам1 дар:

  1. Ц1ахь:

  1. Поэма еша, чулацам схьабийца.

  2. Поэмица доху суьрташ дахка.

Обновлено: 11.03.2023

Пример готовой курсовой работы по предмету: Литература

Содержание

Къоман дахарехь мехала хазна ю исбаьхьаллин литература. БIешерашкахь адамашна юкъахь кхиъна гIиллакх-оьздангалла, беркате ламасташ, халкъан кхетам а, ойла а ю цуьнца. Iаламат мехала ду исбаьхьаллин дош массо а хенахь.Бакъйолу исбаьхьаллин произведени адаман ойлане кхаьчна ца Iаш, синхаамашна а Iаьткъаш ю. Ишттачерах ю Эдилов Хас-Мохьмадан произведенеш.

Эдилов Хасмохьмадан поэзи ХХ бIешеран нохчийн литературин хазна ю. Цуьнан кхоллараллина лерина йолчу цхьана литературни суьйренехь нохчийн гоьваьлла поэт а, критик а волчу Сулаев Мохьмада элла, нохчийн дикахволчу итт поэтан цIе яккха шега аьлча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу пхеа поэтан

цIе яккха аьлча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу кхаа поэтан цIе яккха аьлча, царна юккъехь а Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, уггар дикачу нохчийн цхьана поэтан цIе яккха аьлча, Эдилов Хасмохьмадан цIе йоккхура яцара ша, кхечарна хала ца хетийтархьама. ( 1.аг 1о 287)

Поэт, прозаик Эдилов Хасмохьмад вина 1922 шарахь Нохчийчоьнан Ачхой-Мартан районерчу ВаларгтIехь ахархочун Эдалан доьзалехь. Иза нохчийн литературехь билгалваьлла ву стихаш язъяран дика говзалла йолуш а, лерина болх беш а , поэт хиларна. Цуьнан стихаш рифма а, ритм а нийса лелорал совнаха, дика чулацамболуш, дагайог 1учу тайпана говза язйина ю. Цуьнан поэзехь шен къоман хьашташ дийцина ца

1 аш, Даймахкан а, дуьненан а, къинхьегамхойн хьашташ,дан дезарш дийцина. Дуккха ю поэтан и тайпа маь

1 на долуш стихотворенеш, масала: «

1. кхиерш а. Цара кхуллу поэтан х

1 инцалера сибат. (3.аг 1о 81) Эдилов Хасмохьмадана муьт1ахь лирически стихаш хилла ца Iapa.

  • Для учеников 1-11 классов и дошкольников
  • Бесплатные сертификаты учителям и участникам

hello_html_61f337fb.jpg

Урокан тема: Ибрах1им а,Сийлаха а.

Урокан тайпа: тобанан.

Урокан кеп : диалоган технологи.

Урокан 1алашо: Кхетош-кхиоран маь1на Даймохк беза хилар а, дика

г1иллакхаш лардан дезаш хиларх дешархой кхетор а.

Дешархошка шайга турпалхойн дика , вон аг1онаш

Г1ирс : 1. Яздина дешнаш : Цкъа дайна сий лахарх карор дац.

2. Т1аьхьенгахь юьхь йоцуш эхье хан йоккхучул ,

эзарза г1олий ду сийлаллийца валар.

Вовшахтохаран болх-Дешаран ойла т1еерзор.

Долчу хаарийн актуализаци .

-Шуна х1ун еллера ц1ахь 1амо?

Цуьнан чулацам схьабийца хаа а. Шайна хазахета 3-4 строфа дагахь 1амо.

Чулацам буьйцуьйту 1-2 дешархочуьнга .

—Кхин а шуна шайн-шайна тобанашна белла болх бара ,цхьацца турпалхочух лаьцна кечам бар.

1амийначара юьйцу шаьш 1амийна кийсакаш.

3-4 дешархочуьнга юьйцуьйту

— Доцца хьа эр дара аша, муьлхачу хенахь , меттехь хилла иза ?

-Валарг т1ехь Эдилов Х.язьйина 70 шо хьалха.

-Х1инца хьа эр дара аша коьрта турпалхой муьлш бу поэми т1ехь?

-Коьрта турпалхой бу Ибрах1им а, Сийлаха а.

Керла коьчална т1евалор –Дешаран хьесап д1ах1оттор.

-Шайн тобанашна белла болх муха кхочуш бина хьовсур ду-кх вай.

-Х1инца Ибрах1иман васт.

-Муха хийти шуна Ибрах1иман васт?

-Ибрах1им къен-миска стаг ву,къинхьегам безаш, къахьоьгур долуш ву, ваха лууш ву.

Хьал, бахам,таро цахиларо г1уллакх д1адахийтац цуьнан.

hello_html_662c95e7.jpg

Поэма йолаелчахьана чекхъяллалц, цунна т1евог1уш , я и волчуьра д1авоьдуш ца го вайна цхьа а стаг. Стаг,божа,къонах аьлла кхаа декъе бекъалуш бу божарий

СТАГ-юьртана кхаьчна, цунна т1е бог1у нах, и волчуьра д1а а оьху.

КЪОНАХ-махкана кхаьчна ,цунна т1е а буьссу говрашкахь нах. Ткъа Ибрах1им ц1енна а ца кхаьчна , шен чоь ца ларло цунна.

Стеган а, къонахчу стеган а къамел дац цо Сийлахе

деш дерг. Цо боху Сийлахе хьо нахана ца гайта лекха

керт ян воллу со, ло дешча г1у йоккхур ю ша, бохуш

— Тоьур ду , Нийса боху ,ян ца йо цо цуьнах шена

Шен чоь ца ларло Ибрах1име .

— Стенна т1ехь г1алат ваьлла иза шен дахарехь?

— Иза г1алатвалар х1ун ду аьлчахь, ша бина берам мерза

хуьлура ,ша кхиийна синтар хьоме хуьлура ,ша лехна

бахам мехала хетта , т1аккха цунах стаг воккхавоь.

Ц1ахь саца йиш йолуш вац Ибрах1им ,шен дахарх , яхарх

йоккхаеш Сийлаха яц . Сийлахех шена накъост ца ярна,

шена улле ца яккхарна , т1аьххьара и ялорна. Мил-мила

ялочул йоцуш висар г1оле ю. Кхоьхьуш долу совг1аташ

д1аоьцур дацара ша адам хиллехь нанас. Нана ша

адамалла долуш хиллехьара , шайн г1ийла ,миска Ч1ола

та1ийна шен доьзал шегахьара боккхур бацара , цо и йо1

кхобур яра. Зулам дожарна бехке Ибрах1им ву, виъ

стаг воь цо, И керт, ков д1аеллехь кхобур яра цуьнан йо1.

Сийлаха йитина зуда ю . Ша йитана зуда бахьана долуш

виъ стаг воь цо ,иза шена луъучу мааре яха йиш

Бер д1адуьгуьйтуш 1едал ду . Къонаха стаг масла1ате

хуьлу ,масла1атана нах арабоху .

—Муха лорур вара вай иза?

Вай ма-аллара бер д1адуьгуьйтуш 1едал ду зудчуьнга ша маре яхалц .

Цо ца йитинехьра ша дара, цо иза йитина. Эдалхин вешин бераш байлахь дуьту

цо. Церан зударий жоьра буьту , шен йо1 яла юьту цо. Ша дукха хаза дуьйцуш

хьистина зудчун дахар дохадо цо . Доцца аьлча , нохчийн г1иллакх,оьздангалла,

дан дезарг, дита дезарг хууш вац Ибрах1им .Цо нах байарх .нислур долуш х1ума

дац.Зулам ду цо кхуллуш.цо иза цу т1е йига сихъеш ю.

hello_html_61f337fb.jpg

Книги т1ехь болх бар:

-Поэми т1ехь муха гучудолу вайна Сийлахин, Ибрах1иман васташ?

Гайтал вайна и васташ гучудохуш йолу меттигаш.

Аг1о: 229; 230; 231.

-Авторо турпалхойн васташ гучудахарехь 1аламо пайдаоьцуш йолу меттигаш билгалъяхал.

Аг1о: 231; 232;233.

— Даладел кицанаш зудаберийн кегирхойн оьздангаллех лаьцна.

Ша вала х1отталц болх беш ву Ибрах1им. Сийлаха деш,дуьтуш доцуш ,йолаелла лелаш ю и ду цуьнан г1алат.Шена ца оьшу бахам бохуш лелла йолу Сийлаха бахамо 1ехайо. К1орггера ойла йича и Эдалха цунна т1ехьийзаш хилла я ца хилла ца хаьа вайна . Цо та1ийна б1аьрг дуьххьара буй-те аьлла хетало.

-Нахалахь лела хууш вуй Ибрах1им? Г1иллакх дуй цуьнгахь?

— СИЙЛАХА бохучу дашах муха кхета шу ?

Нохчийн яздархочо Х.Эдиловс СИЙ-ЛАХА бохуш яздина. И дош шина орамах лаьтта .Оцу дашо гойту ,шена ма-хаззара д1аяздо ша бохург. Вайна Сийлаха ца гойту доккхачу ловзаргахь , г1абали йоьхна ,дато доьхка дихкина , шифонан т1ам хьийзош хелхаюьйлуш , я синькъерамехь ца гайтина ,я балхахь къахьоьгуш арент1ехь ца гайтина, х1айт аьлла говза каде куьйгаш долуш ,кузаш деш , я истангаш деш ца гайтина . Цхьана меттехь яхь ца гайтина , шена везаш волчу к1анте ша йига ахь бохур дац йо1а , шена т1ехьийзаш волу к1ант витина , кхечуьнга нуьцкъала маре яхийтинчу йо1а,шена хьалха т1ехьийзаш хиллачу к1анте д1ахьожуш ца хилла , шега вистхилча могуьйтур долуш ца хилла . Оцу мехкарша айдина вайн мехкан сий, уьш ца хилла дешна, институташ яьхна , амма нохчийн г1иллакх , оьздангалла дика хууш хилла царна . Шен да-нана ,йиша-ваша ,гергарнаш ца безаш цаьрца г1иллакх дохийча, шена и к1ант мел ч1ог1а везарх д1айоьдуш хилла.

Амма Сийлахас шена луш йолу бехчалгаш бахьана долуш шен сий дойу.

Шен сий дайина ца 1аш, шен йиша-вешин , ден- ненан ,халкъан сий дойу цо. Х Х1унда аьлча, нохчийн къомо дешех-детех , луш

йолчу сискалх шен сий доьхкина дац. Поэто уьш

дика бу бохуш ца яздо, иза ирча г1уллакх ду

цаьргара доьжнарг бохуш яздо. Т1аьхьенна

хаийта яздо, оцу тайпанчу х1уманех вай

лардаларе кхойкху цо.

— Хьовсал , х1инца муха гайтина вайна Сийлаха ?

Вайна Сийлаха ц1ахь йолуш хин йистехь бен ца го, я

ловзаргахь, я синкъерамехь, яц иза.

— Лехча карор дуй сий, лаха деза я лардан деза?

Мел лехарх , мел вадарх, хьадарх карош дац сий,

иза лардан деза.

— Х1инца 1ехалур ярий-те нохчийн йо1,я яцара?

Х1инца иза 1ехалур яцара ,х1унда аьлча нохчийн

йоь1арий кхеташ бу, дешна бу, оцу тайпана х1ума

шайгара долуьйтур долуш бац. Вайн ворх1а

дайшкара охьадог1у сий лардийр долуш бу.

— Х1инца алийша соьга марехь йолчу зудчо шен сий

лардеш цхьа а оьрсийн произведени ешний аш?

Оьрсий йо1а Татьяна Ларинас шена везаш волу к1ант

д1аттоту .Марехь ю иза къеначу, воккхачу стагехь ,

делахь а и вуха веъча цуьнга деха , доца сов дийца ца

х1утту иза. Хьан куралла , стогалла ша кхуза нисъелча ,д1аяьлла х1инца

дуьйна д1а шен х1усамдена тешаме хир ю ша олий д1авох1уьйту цо иза.

— Дубровский . Мария Кирилловна Троекурова. Мария Кирилловнас цкъа –шозза кехат дохьуьйту шена т1ехьийзачу к1анте , ша маре луш ю олий. И ванне а ца веъча и маре йоьду . Йо1 эцна д1абоьлхуш хуьлу замой ,шен б1о оьций дуьхьалволий совцабо цо . Говрара охьа а оьккхий, сихха йо1 йолчу не1аре воьдий и д1айоьлий куьг кховдадо цо йо1ана т1е, цо мохь хьокху , шена т1е куьг ма кхийдаде ша нехан зуда ю олий. Ц1ендас тапча туху куьйгах Дубровскина . Дубровскис юха а волий, шен охьаоьхуш долу ц1ийна т1е куьг дуьллий мохь туху б1оне , некъ маьрша бита олий.

hello_html_5f8fe848.jpg
hello_html_14b3a77a.jpg

— Х1инца шегара дош хьан эр дара аш?

Вайна поэто шена ма-хаззара. Ша ма-хиллара ,язйина . Цо язйина къинхетам боцчу хьолах нах ца битарх, церан къа царах хьарчарх, адамаш хат1е дарх. Х1инца вай хьалха ма-аллара шена везаш волу к1ант витина , ша маре д1аяхча ,цаьргахьа д1ахьожуш ца хилла, дешех –детех 1ехаелла шен сий духкур долуш ца хилла , оьздангаллех, г1иллакхех юхуш ца хилла цхьа а зуда, цхьа стаг шен дахарна юкъаг1оьртича могуьйтур долуш ца хилла, мостаг1ийн кара бахана, церан лайш хилла хан ца яккха

Поэт, прозаик Эдилов Хасмохьмад вина 1922-чу шеран 16-чу ноябрехь Нохчийчоьнан Ачхой-Мартан районерчу ВаларгтIехь ахархочун Эдалан доьзалехь.
Эдилов Хасмохьмада юьхьанца цIахь дешна. Юьртара школа чекхъяьккхинчул тIаьхьа 1936-чу шарахь хьехархойн училищехь а, тIаккха Нохч-ГIалгIайн АССР-н Халкъан дешаран комиссариатехь йиллинчу политпросвет школехь а дешна цо. 1941 – 1944 шерашкахь Эдилов Хасмохьмада белхаш бина Халкъан дешаран комиссариатехь школийн инспектор волуш республикански Халкъан кхоллараллин цIийнан инструктор Ачхой-Мартанехь суьдан исполнителан даржехь а. Эдилов Хасмохьмад яздан волавелла 1937-чу шарахь, хьехархойн училищехь доьшуш волчу хенахь. Амма шина-кхаа шарахь а шен стихотворенеш зорбане ца елла цо, уьш ледара хеташ. Дуьххьара цуьнан стихотворени зорбанехь араяьлла 1939-чу ша­рахь.

Ьвьуь

Нохчийн литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.

Программо билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а, хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу кепара дIахIотторехь а.

Программо Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш массо юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю. Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а башхаллашца хIиттийна йолу.

Яккхий произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.

Коьртачу юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.

Нохчийн литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла, ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.

Исбаьхьаллин произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически) декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара уьйраш тосуш Iаморехь.

Нохчийн литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.

Нохчийн литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а, синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр ду цо.

– синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а, къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а, ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;

– дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь интеграци яр цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;

– нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а, нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор, произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш, оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна талламбан хаар кхиор;

– искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а, произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;

– Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;

– Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а, шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.

Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш

Оьшучу барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.

Программехь билгалдина хIара дакъош:

1. Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.

2. Халкъан барта кхолларалла.

3. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

4. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

5. Кхечу къаьмнийн литература.

6. Обзорни теманаш.

7. Литературин теорех болу хаамаш.

8. Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.

– шен къоман векал а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх кхеташ хилар;

– личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам кхиор;

– хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).

– проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин — тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш кепе дерзо а хаарехь;

– ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо къасто а хаар карадерзорехь;

– ша гIуллакхдеш юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;

– тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь царах пайдаэца хаарехь.

Коьртачу юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:

1) хIума довзаран декъехь :

– барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар хилар;

– произведени а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне хилар билгалдаккхар;

– литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а, жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин произведенеш вовшашца юста;

– произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);

– литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески терминологи евзаш хила езар;

2) мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь :

–нохчийн литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин мехаллашца уьш юстар;

– нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар, церан мах хадор;

– Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;

– авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;

3) коммуникативни декъехь:

– тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а, цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;

– текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь диалог дIаяхьар;

– Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш, сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;

4) эстетически декъехь:

– дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;

– эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;

– меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста хаар.

Юккъера юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9 класашкахь – 340 сахьт, 10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь кIирнах шишша сахьт. Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь 222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186 сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.

ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ

1-ра дакъа. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

Мамакаев Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.

Мамакаев Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема.

Нохчийн литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гадаев Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш. Лирически турпалхочун оьздангалла.

Поэтан лирикехь безаман тема.

Гадаев Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.

Нохчийн литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гайсултанов Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.

Повестан композици, исбаьхьаллин гIирсаш.

Нохчийн проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов Iумаран произведенийн маьIна.

Эдилов Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика. Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.

Поэми тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш.

Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.

Сулейманов Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.

Поэтан лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш, эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а лирика.

Сулейманов Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш. Цуьнан кхоллараллин мехалла.

2-гIа дакъа. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

М. А. Сулаев . Дахар а, кхолларалла а.

Поэтан лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш. Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.

Романехь кегийрхойн васташ.

Романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Романан турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.

Романан исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахматова Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен хенаца йогIуш хилар.

Ахматова Раисин поэзехь нохчийн йоьIан васт.

Поэтессин лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла хилар.

Ахматован поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.

Цуьнан турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш цхьаьнайогIуш къастор.

Поэмин идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш

Арсанукаев Шайхин кхолларалла.

Поэтан произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.

Арсанукаев Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.

Арсанукаев Шайхин поэзин мехалла.

Шайхиев Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу хатI.

Шайхиев Iалвадин кхоллараллин мехалла.

Рашидов Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш, синхаамаш.

Стихотворенеш мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш.

Лирически турпалхочун халкъах, махках йолу ойланаш.

Ахмадов Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

Ахмадов Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар къомана бохаме хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех чекхвалар

Ахмадов Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.

Дикаев Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах дозалла даран ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар — цуьнан кхоллараллин коьрта чулацам.

Дикаев Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш. Цуьнан поэтически хатI.

Абдулаев Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а. Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан стихан шатайпаналла.

Бексултанов Мусан кхолларалла.

Цуьнан прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе, шайн кIорггера маьIна долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.

Къоман хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан башхаллаш.

Яздархочун кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр хилар.

Бисултанов Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе, болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин исбаьхьалла.

Бисултанов Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.

Эльсанов Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш. Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.

БойсагIар а, ТIелхаг а.

3-гIа дакъа. ХХI бIешо долалучу муьран литература.

4-гIа дакъа. Кхечу къаьмнийн литература

ГIалгIайн литературах юкъара хаамаш.

ГIалгIайн литературех хаамаш.

Яндиев Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан лирически турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла, аьхналла.

Яндиев Джамалдинан поэзин башхаллаш.

Элисин, Чербижан Анзоран, Важиян васташ.

Казбегин турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь, вежарий санна, бертахь хилар.

Кулиев Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе кхачорна дIадала иза кийча хилар.

5-гIа дакъа. Обзорни теманаш

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).

Сийлахь-Боккхачу Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш (Обзор).

6-гIа дакъа. Литературин теори а, истори а.

Нохчийн исбаьхьаллин литература кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш. Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.

Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.

Литератрин жанраш. Эпически жанраш: дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш: комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня, стихашкахь повесть, стихашкахь роман.

Исбаьхьаллин произведенин формех а, чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна а. Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор, кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш). Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо. Авторан васт. Авторан къамел.

Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам (конфликт). Драматургически къовсам.

Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.

Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль, амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.

Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш: дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран башхаллаш.

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран башхаллаш.

ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.

Теоретико-литературна хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.

7-гIа дакъа. Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.

Исбаьхьаллин произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар; шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух йозаелла йолу меттигаш йийцар.

Исбаьхьаллин произведенин текст маьIна деш схьайийцар.

Литературах, юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.

Стихотворенеш, прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.

Произведени тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн, метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан гIирсийн башхаллаш къастор.

Кхочушбечу барта а, йозанан а белхан план х1оттор.

Литературно-критически белхийн тезисаш, конспекташ.

Барта а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.

Литературин материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:

– исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;

– произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;

– обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу произведенех юстуш йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.

Дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках, халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.

Шаьш цIахь ешначу книгашна рецензеш.

Шайна гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.

Литературин материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).

Интернет ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.

Шаьш ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу спектаклана рецензи язъяр.

Шайн школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.

Читайте также:

      

  • Вольга святославович былина краткое содержание
  •   

  • Краткое содержание тайгак басма
  •   

  • Зачем в школе душ
  •   

  • Вход весны на утреннике в детском саду
  •   

  • Долгое безумное чаепитие души краткое содержание

  • Главная
  • Разное
  • Образование
  • Спорт
  • Естествознание
  • Природоведение
  • Религиоведение
  • Французский язык
  • Черчение
  • Английский язык
  • Астрономия
  • Алгебра
  • Биология
  • География
  • Геометрия
  • Детские презентации
  • Информатика
  • История
  • Литература
  • Математика
  • Музыка
  • МХК
  • Немецкий язык
  • ОБЖ
  • Обществознание
  • Окружающий мир
  • Педагогика
  • Русский язык
  • Технология
  • Физика
  • Философия
  • Химия
  • Шаблоны, фоны, картинки для презентаций
  • Экология
  • Экономика

Презентация, доклад на тему Урок презентация Сийлаха (чеченский язык)

Содержание

  • 1.

    Урок презентация Сийлаха (чеченский язык)

  • 2.

    2. Х1ун дагахь г1оьртина Васса Казахстанехьа? Новкъахь цо лайна халонаш йийца.

  • 3.

    3. Новкъахь цо лайна халонаш йийца?

  • 4.

    4. Хьан бира Вассех уггар хьалха къинхетам Бейли-Кулехь?

  • 5.

    5. Хьанна т1ехьажийра миска зуда?

  • 6.

    6. Йо1ана, шен майра хиллачу Акаевна гучуяла, ша йовзийта х1унда ца х1уттура Васса?

  • 7.

    7. Стен яьккхира иза сел дакъаза?

  • 8.

    8. Мила гаре сатуьйсура Вассас?

  • 9.

    1. Ямарта даго зулам ду кховдош. (Халкъан кица) 2. Хьоме нуьцкъала хилалур вац.

  • 10.

    Эдилов Хасмохьмад Эдилович. (1922-1991г.)

  • 11.

    Поэма «Сийлаха»

  • 12.

    Слайд 12

  • 13.

    Слайд 13

  • 14.

    Слайд 14

  • 15.

    Слайд 15

  • 16.

    Слайд 16

  • 17.

    Хала дешнаш Эппаз-20 копеек Сирделла гиччош

  • 18.

    1. Аружа дог-ц1ена стаг цахилар стенах го?

  • 19.

    2. Сийлахин дакъазаялар муха хуьлу?

  • 20.

    3.Ибрах1иман дахар-кхерч бохарна бехке мила ву?

  • 21.

    4. Ибрах1иман васт

  • 22.

    5. Сийлахин васт

  • 23.

    6.Коьрта турпалхой муьлш бу поэми т1ехь?

  • 24.

    7.Стенна т1ехь г1алат ваьлла Ибрах1им шен дахарехь?

  • 25.

    8.Мича т1ехь г1алат яьлла Сийлаха?

  • 26.

    9.Дуьххьара поэма д1айолалуш муха сурт диллина вайна поэта Сийлахин?

  • 27.

    10. Ткъа х1инца муха го и вайна?

  • 28.

    11.Хьа эр дара аша муьлхачу хенахь, меттехь хилла иза?

  • 29.

    Ц1ахь бен болх. «Сийлаха» чулацам.

  • 30.

    Кицанаш: 1. Баханчу безамна хазалла эшац 2.

2. Х1ун дагахь г1оьртина Васса Казахстанехьа? Новкъахь цо лайна халонаш йийца.

Слайд 1
1. Муха схьабоьллу романан чулацам х1ор

коьртана тиллинчу ц1аро?

1. Муха схьабоьллу      романан чулацам х1ор коьртана тиллинчу ц1аро?


Слайд 22. Х1ун дагахь г1оьртина Васса Казахстанехьа? Новкъахь цо лайна халонаш йийца.

2. Х1ун дагахь г1оьртина Васса Казахстанехьа? Новкъахь цо лайна халонаш йийца.


Слайд 33. Новкъахь цо лайна халонаш йийца?

3. Новкъахь цо лайна халонаш йийца?


Слайд 44. Хьан бира Вассех уггар хьалха къинхетам Бейли-Кулехь?

4. Хьан бира Вассех уггар хьалха къинхетам Бейли-Кулехь?


Слайд 55. Хьанна т1ехьажийра миска зуда?

5. Хьанна т1ехьажийра миска зуда?


Слайд 6
6. Йо1ана, шен майра хиллачу Акаевна гучуяла, ша йовзийта х1унда ца

х1уттура Васса?

6. Йо1ана, шен майра хиллачу Акаевна гучуяла, ша йовзийта х1унда ца х1уттура Васса?


Слайд 7
7. Стен яьккхира иза сел дакъаза?

7. Стен яьккхира иза сел дакъаза?


Слайд 88. Мила гаре сатуьйсура Вассас?

8. Мила гаре сатуьйсура Вассас?


Слайд 91. Ямарта даго зулам ду кховдош.
(Халкъан кица)
2. Хьоме нуьцкъала хилалур вац.

1. Ямарта даго зулам ду кховдош. (Халкъан кица) 2. Хьоме нуьцкъала хилалур вац.


Слайд 10
Эдилов Хасмохьмад Эдилович.

(1922-1991г.)

Эдилов Хасмохьмад Эдилович.    (1922-1991г.)


Слайд 17Хала дешнаш
Эппаз-20 копеек
Сирделла гиччош – седые волосы
т1орказ – сундук
Х1аваъ —

воздух

Хала дешнаш Эппаз-20 копеек  Сирделла гиччош – седые волосы т1орказ – сундук Х1аваъ - воздух


Слайд 181. Аружа дог-ц1ена стаг цахилар стенах го?

1. Аружа дог-ц1ена стаг цахилар стенах го?


Слайд 192. Сийлахин дакъазаялар муха хуьлу?

2. Сийлахин дакъазаялар муха хуьлу?


Слайд 203.Ибрах1иман дахар-кхерч бохарна бехке мила ву?

3.Ибрах1иман дахар-кхерч бохарна бехке мила ву?


Слайд 236.Коьрта турпалхой муьлш бу поэми т1ехь?

6.Коьрта турпалхой муьлш бу поэми т1ехь?


Слайд 247.Стенна т1ехь г1алат ваьлла Ибрах1им шен дахарехь?

7.Стенна т1ехь г1алат ваьлла Ибрах1им шен дахарехь?


Слайд 258.Мича т1ехь г1алат яьлла Сийлаха?

8.Мича т1ехь г1алат яьлла Сийлаха?


Слайд 269.Дуьххьара поэма д1айолалуш муха сурт диллина вайна поэта Сийлахин?

9.Дуьххьара поэма д1айолалуш муха сурт диллина вайна поэта Сийлахин?


Слайд 2710. Ткъа х1инца муха го и вайна?

10. Ткъа х1инца муха го и вайна?


Слайд 2811.Хьа эр дара аша муьлхачу хенахь, меттехь хилла иза?

11.Хьа эр дара аша муьлхачу хенахь, меттехь хилла иза?


Слайд 29Ц1ахь бен болх.
«Сийлаха» чулацам.

Ц1ахь бен болх. «Сийлаха» чулацам.


Слайд 30Кицанаш:
1. Баханчу безамна хазалла эшац
2. Ямарта даго зулам ду кховдош
3. Герзан

чов йирзина, меттан чов ца йирзина
4. Хьоме нуьцкъала хилалур вац
5. Яа дог хилча, чано шен к1орни ченала хьакхийна
6. Хила я ца хила! – Иштта ду г1уллакх!

Кицанаш: 1. Баханчу безамна хазалла эшац 2. Ямарта даго зулам ду кховдош 3. Герзан чов йирзина, меттан


1

Довзийтар.
Нохчийн къоман дахарехь 1940-1959-чуй шерашкахь кхолладелла хьал.

1

7.09

Хаам
кечбе.

2

Арсанов
Саь1ид-Бейн дахаран а, кхоллараллин а некъ.

1

8.09

Реферат
кечйе.

3

 Арсанов
С. А. «Маца девза доттаг1алла» романан
дакъош дешар, дийцаре дар.

1

14.09

А.5-23, йеша.

4

Арсанов
С. А. «Маца девза доттаг1алла» романан чулацам.

1

15.09

А.24-46,

чулац.
схьабийца.

5

Арсанов
С. А. «Маца девза доттаг1алла» романан исбаьхьаллин башхалла.

1

21.09

А.47-57,

хаттарш,т1едахкаршна
жоьпаш ло

(х-и.).А.16-17 (н.л.).

6

Мамакаев
Мохьмадан дахаран а, кхолларалли а некъ.

1

22.09

Реферат
кечйе.

7

Мамакаев
М. «Т1улгаша а дуьйцу», «Даймахке» стихотворенеш йешар, йийцаре йар.

1

28.09

А.59-61,

дагахь
1амайе

(х-и.).

8

Мамакаев
М. «Зама» стихотворенеш йешар, йийцаре йар.

1

29.09

А.61-63,

анализ
йе. (х-и.).

9

Мамакаев
Мохьмадан поэзин башхалла.

1

5.10

А.26-35
(н.л.).

10

«Зеламха»
романан дакъош дешар.

1

6.10

А.63-114,
йеша, чул.схьабийца.

11

«Зеламха»
романехь зударийн васташ.

1

12.10

А.40-43(н.л.),

Хаттаршна
жоьпаш

ло.

12

Зеламха обарг
валаран бахьана а, хьелаш а.

1

13.10

Чулац.
схьабийца.

13

Мамакаев
М. кхоллараллех лаьцна сочиненина кечам бар.

1

19.10

Хатт.
жоьпаш ло,

сочиненина

кечам
бе.

14

Сочинени.
«Къонахчун дахар».

1

20.10

1амийн.карл.

15

Гадаев
Мохьмад- Салахьан лирикан васташ.

1

2.11

А.47-52(н.л.).

16

Мохьмад-Салахь
Гадаев. Поэтан дахар, кхолларалла.

1

3.11

Доклад
кечйе.

17

Мохьмад
– Салахьан поэзи: «Даймахке сатийсар», «Дай баьхна латта».

1

9.11

А.116-118-120, дагахь 1амайе(х-и).

18

Мохьмад
– Салахьан поэзи: «Генара кехат».

1

10.11

А.121-122,
(х-и).

19

Мохьмад
– Салахьан поэзи: «Ц1ен берд».

1

16.11

А.123,
дагахь 1амайе.

20

Классал
арахьара дешар.

Гадаев
М. «Дарта».

1

17.11

А.356-357
(х-и).

21

Гайсултанов
1умар. Поэтан дахар, кхолларалла.

1

23.11

Реферат
кечйе.

22

«Александр
Чеченский» повестан дакъош дешар, чулацам бийцаре бар. Кегий йийсарш.
Г1опахь. Вина йурт.

1

24.11

А.125-140,
йеша,

Чулацам
схьабий-ца (х-и).

23

«Александр
Чеченский» повестан дакъош дешар, чулацам бийцаре бар. Марша 1ойла, Кавказ.
Бородино.

1

30.11

А.140-146

(х-и).

24

«Александр
Чеченский» повестан дакъош дешар, чулацам бийцаре бар. Кавказхой. Чеченский
ган лаьа Кутузовна.
Дуэль.                                                                            

1

1.12

А.146-158,

йеша,
чулацам схьабийца.

25

«Чеченский
Александран васт» сочиненина кечам бар.

1

2.12

А.66-76

(н.л.),
сочине-нина

кечамбе.

26

Сочинени
«Чеченский Александран васт».

1

7.12

1амийн.

карладаккха.

27

Эдилов
Х.Э. Дахар, кхолларалла.

1

8.12

82-93,доклад
кечйе

(н.л.)

28

 Лиро-эпически
поэма «Сийлаха».

1

14.12

А.167-89,йеша.

29

«Сийлаха»
поэмин турпалхойн Ибрах1иман, Сийлахин васташ кхолларан башхаллаш.

1

15.12

А.95-99
(н.л.).

30

«Сийлаха»
поэмин исбаьхьаллин башхалла.

1

21.12

А.99-101,хаттарш,

т1едахкаршна
жоьпаш ло (н.л).

31

Тест.

1

22.12

1амийнарг

карладаккха.

32

ХХ
б1ешеран 80-чу шерашкахь нохчийн литературе баьхкинчу яздархойн кхолларалла.

1амийнарг
карладаккхар.

1

24.12

Хаам
кечбе.

II ахшо – 38 сахьт

1

Яшуркаев
Султанан дахар а, кхолларалла а.

1

11.01

Реферат
кечйе.

2

Яшуркаев
С.С. «Самах ду, г1енах ду», «Дагахьбаламаш, дагалецамаш» стихотворенеш.

1

12.01

А.212-214,
дагахь 1амайе, анализ йе.

3

Яшуркаев
Султанан поэзехь исбаьхьаллин васташ.

1

18.01

А.113-114(н.л.).

4

Исмаилов
Абун дахар а, кхолларалла а.

1

19.01

Реферат
кечйе.

5

Исмаилов
А. «Вог1ура воккха стаг», «Кхийра кхаба»  стихотворенеш.

1

25.01

А.216-218,дагахь
1амайе,терминех пайда а оьцуш, анализ йе.

6

Классал
арахьара дешар.

Исмаилов
Абу «Дош».

1

26.01

А.358-359,
дагахь 1амайе,кицанаш даладе.

7

Абдулаев
Л. Дахар, кхолларалла.

1

1.02

Доклад
кечйе.

8

«Весет», 
«Диканиг хьахадан кхоьру со».

1

2.02

А.220-221,дагахь
1амайе.

9

Абдулаев
Лечин поэзин башхалла.

1

8.02

А.128-136,
хаам кечбе.

10

Бексултанов
Мусан дахар а, кхолларалла а.

1

9.02

Реферат
кечйе.

11

Бексултанов
М.М. «Дахаран хин генара бердаш»  повестан дакъош дешар, чулацам бийцаре бар.

1

15.02

А.223-258,йеша,

чул.схьа-бийца.

12

Бексултанов
М.М. «Дахаран хин генара бердаш»  повестан дакъош дешар, чулацам бийцаре бар.

1

16.02

Повестан
идейа ййцаре йе.Текс-тана комментари йазйе (н.л.).

13

Яралиев
Ю. С.-А. дахар а, кхолларалла а.

1

22.02

Реферат
кечйе.

14

Яралиев
Ю.С-А. «Г1иллакх» стихотворени.

1

1.03

А.260-261,
дагахь 1амайе(х-и).

15

Яралиев
Ю.С-А. «Лулахочуьнга» стихотворени.

1

2.03

А.261-262,

дагахь
1амайе,

хаттаршна
жоьпаш ло(х-и).

16

Яралиев
Юсупан поэзин башхалла.

1

9.03

А.153-161(н.л.)

17

Ахмадов
Мусан дахар а, кхолларалла а.

1

15.03

Реферат
кечйе.

18

Ахмадов
М.М. «Лаьмнел а лекха» пьеса.

1

16.03

А.265-279,йеша(х-и).

19

Ахмадов
М.М. «Лаьмнел а лекха» пьеса.

1

29.03

А.279-292,йеша,

хаттаршна
жоьпаш ло,текстана комментари йе.

20

Классал
арахьара дешар.

Ахмадов
М.М. «Ло ду дог1уш».

1

30.03

А.361-362,

дагахь
1амайе(х-и).

21

Сочиненина
кечам бар.

1

5.04

Планах
пайда а оьцуш соч.кечам бе.

22

Сочинени
«Сан дай баьхна юрт»

1

6.04

1амийнарг
карладаккха.

23

И.Эльсанов.
Дахар, кхолларалла.

1

12.04

Доклад
кечйе.

24

Исторически
повесть «Ц1ег1ачу декхнийн боьлак» Х1инца бен садаьржаш дацара. Г1овг1а.
Йоккха стаг.

1

13.04

А.295-316,йеша,
чулацам схьабий-ца (х-и).

25

«Ц1ег1ачу
декхнийн боьлак» повестехь халкъан кхоллам.

1

19.04

А.179-182(н.л.)

26

«Ц1ег1ачу
декхнийн боьлак» повестехь Мехк-Кхелан маь1на.

1

20.04

А.182-185,

хаттаршна
жоьпаш ло(н.л.)

27

«Исторехь
стеган меттиг» сочиненина кечам бар.

1

26.04

Планаца
сочине-нина кечамбе.

28

Сочинени
«Исторехь стеган меттиг».

1

27.04

1амийнарг
карладаккха.

29

Бисултанов
Апти: дахар, кхолларалла.

1

3.05

Реферат

кечйе.

30

Стихотворени
«Нохчийчоь».

1

4.05

А.349-350,

дагахь
1амайе(х-и).

31

Стихотворени
«Нана».

1

10.05

А.351,дагахь
1амайе (х-и).

32

Классал
арахьара дешар.

Бисултанов
Апти «Ас хьан ч1абанех г1айг1а юцур ю»

1

11.05

А.364,дагахь

1амайе,меттан
суртх1отторан г1ирсаш билгалбаха (х-и).

33

Цуруев
Шарипан дахар а, кхолларалла а.

1

17.05

Реферат
кечйе.

34

Стихотворени
«Нохчийчоьне».

1

18.05

А.353,дагахь
1амайе(х-и).

35

Стихотворени
«Йисалахь, Нохчийчоь».

1

24.05

А.354-355,
дагахь 1амайе,хаттаршна жоьпаш ло.

36

Тест.

1

25.05

1амийнарг
карладаккха.

37

1амийнарг
карладаккхар.

1

27.05

Тестаца
бина болх талла, г1алаташ нисде.

38

Жам1
даран заняти.
 

1

Шаьш
шарахь

бинчу
балхана жам1 де.

Сочинение сийлаха на чеченском

Сопоставление экзоэтнонима — чеченцы и русскоязычного варианта написания эндоэтнонима — нахче (карта Кавказского края, 1870 год).

Но́хчий (чеч. нохчий, [nwoxt͡ʃʰi:]) — самоназвание чеченцев. По мнению большинства кавказоведов, распространилось на восточно-нахские этно-территориальные объединения в XVII—XIX веках. Фактически распространение было связано с процессом внутреннего этнического сплочения восточных нахов, результатом которого и стало формирование в этот период чеченского народа. Также существует мнение, что даже в XX веке не наступила полная этническая консолидация чеченцев и единое самоназвание нохчий не было воспринято в полной мере всеми восточно-нахскими этногруппами[⇨].

  1. Ряд исследователей выдвигает предположение, что появление этнонима нохчий может быть связано с некой этно-территориальной группой, существовавшей с периода Средневековья и в дальнейшем ставшей ядром объединения чеченского народа. Гипотетически это племя могло существовать уже к VII веку либо несколько позднее — только в XII—XIII веках. Регионом формирования племени называют северные склоны Центрального Кавказа — историческую область Нашха, откуда основные проточеченские тайпы переселились в Нохчи-мохк и некоторые другие области[⇨].
  2. По другой гипотезе, собирательное наименование нохчий распространилось на восточно-нахские этногруппы только после их переселения с гор и предгорий на плоскость — Чеченскую равнину и Притеречье (оно могло исходить от основных наиболее сильных групп мигрантов-нохчмахкахойцев). Исследователями отмечалось, что даже во второй половине XX века нередко именно по отношению к жителям Чечни на равнине использовалось имя нохчий, в противопоставление чеченским горцам — ламрой[⇨].
  3. Также существует гипотеза, что этноним нохчий, свидетельства широкого использования которого известны только с начала XIX века, происходит от возможного общего наименованием группы нахских народов — нахче[⇨].

Морфология этнонима[править | править код]

Наиболее подробно описал внутреннюю структуру эндоэтнонима нохчий чеченский учёный, д-р филол. наук Ю. Д. Дешериев в своей работе 1963 года. Морфологически разбирая средневековый этноним нахчаматьяне, среди прочего он затронул проблему образования его составной части нахча, считая её неразрывно связанной с современным именем нохчий (фонетическая транскрипция по Ю. Д. Дешериеву — [нахчуо:||нохчуо:] — «чеченец», [нохчи:] — «чеченцы»). Согласно исследователю[1]:

«…нахч — окончание, [уо:] — словообразовательный суффикс, возникший следующим образом: нахча в-а — «чеченец есть», где в-а — «есть, быть» с классным префиксом в-. В результате стяжения эти два слова слились, конечный элемент связки выпал, а классный префикс в-, слившись с конечным гласным предшествующего слова, способствовал образованию дифтонга [уо:], являющегося словообразовательным суффиксом в современном языке. Следовательно, в именительном падеже ед. числа это слово должно было оканчиваться на (с. 26)

Что же касается корневого гласного [о], то этот звук вторичного происхождения. Он обусловлен вторичным чередованием гласных именных основ: нохчо < нахчо. Данный пример подтверждает, что вторичное чередование гласных именных основ — позднее явление в нахских языках» (с. 26)

«Сравнительно-историческая грамматика нахских языков и проблемы происхождения и исторического развития горских кавказских народов» 1963.

Чеченский д.ф.н., профессор, академик АН ЧР К. З. Чокаев возводит основу эндоэтнонима чеченцев (у К. З. Чокаева — нахчий) к общенахскому слову нах — «люди», «народ» — этноним, охватывающий все нахские народы; прочие морфемы слова нахчий исследователь выделяет как чи — детерминант, й — формант множественного числа[2].

Орфография этнонима[править | править код]

Современная[править | править код]

В литературном чеченском языке самоназвание чеченцев во множественном числе пишется и звучит как нохчий (чеч. нохчий [nwoxt͡ʃʰi:]) — «чеченцы», в единственном числе но́хчо (чеч. нохчо [nwoxt͡ʃʰʊ̯o:]) или, иногда, но́хчи (чеч. нохчи [nwoxt͡ʃʰiː]) — «чеченец», «чеченка»; в склонении по падежам: нохчичун/нохчичунна — «чеченца» (род. падеж), нохчичуьнга — «чеченцу» (дат. падеж), нохчичо — «чеченец» (эрг. падеж)[3]. На аккинско-орстхойском наречии «чеченец»/«чеченка» — нохчо, кистинском диалекте этого наречия — нохча (чеч. нохча, нохчуа [nwoxt͡ʃʰɑː]), итум-калинском и чеберлойском диалектах чеченского языка — нахчо (чеч. нахчо, нахчуо [naxt͡ʃʰwo:])[4]. Некоторые исследователи, например К. З. Чокаев, указывают самоназвание как нахчий[2].

Подобное написание и огласовка этого этнонима у ближайшего родственного чеченцам народа — ингушей (ингуш. нохчо, нохчуо — «чеченец»/«чеченка», нохчий — «чеченцы»), однако, в ингушском языке форма нохчий используется и как прилагательное — «чеченский», а в чеченском языке прилагательное «чеченский» образуется иначе — нохчийн, нохчийниг. В другом нахском языке — бацбийском, этноним нохчий не употребляется, для обозначения чеченцев бацбийцы используют наименование чеченлав. Примеры транслитерации различных форм этнонима (алфавит на основе кириллицы) в чеченско-русских и ингушско-русских словарях[3]:

Словари: чеченско-русские ингушско-русские
Производные от
этнонима:
Мациев
А. Г.
Мациев
А. Г. и др.
Алироев
И. Ю.
Исмаилов
А. Т.
Вагапов
А. Д.
Оздоев
И. А. и др.
Оздоев
И. А.
Куркиев
А. С.
Бекова
А. И. и др.
1961 1962 1975 2005 2005 2011 1962 1980 2005 2009
«чеченец(ка)» (чеч.) нохчи, нохчо нохчо нохчи нохчи, нохчо нохчи, нохчо нохчи нохчо
«чеченец(ка)» (инг.) нохчо нохчуо нохчуо нохчо нохчо нохчо нохчо
«чеченец(ка)» (бац.) чеченлав
«чеченцы» (чеч., инг.) нохчий нохчий нохчий нохчий нохчий нохчий нохчий
«чеченский» (чеч.) нохчийн, нохчийниг нохчийн, нохчийниг нохчийн
«чеченский» (инг.) нохчий нохчий нохчий

Во второй половине XX и начале XXI веков в литературе встречается самоназвание чеченцев не в виде нохчий, а в виде русифицированной транскрипции нохчо или нохчи (или эти имена используются одновременно с нохчий). И, несмотря на то, что в чеченском языке словоформа нохчо или нохчи — это название представителя народа в единственном числе, авторы часто используют его как самоназвание всех чеченцев во множественном числе[5][6].

Время возникновения этнонима[править | править код]

Свидетельства широкого использования этнонима нохчий известны только с начала XIX века[7], в Средневековье не встречается названия народа или племени в такой словоформе. В этот период письменные источники соседей нахских народов, в частности арабские сочинения и грузинские летописи, употребляли собирательные этнонимы для всех нахских племён — дурзуки и, хронологически следующий термин, — кисты (первое упоминание дурдзуков у Ибн аль-Факиха в IX веке, но описываются события VI века)[8]. В кавказоведении существует гипотеза о возможной связи нохчий с этнонимом нахчаматьяне из «Ашхарацуйц» VII века. Многие исследователи видят в них предков чеченцев, подразумевая не весь чеченский этнос, а отдельное средневековое племя — будущее ядро объединения чеченского народа (Г. З. Анчабадзе[9], Ш. Б. Ахмадов[10], В. Б. Виноградов и К. З. Чокаев[11] и др.). Ряд исследователей предполагает имя нахчаматьяне не проточеченским, а общенахским этнонимом (Б. Б. Пиотровский[12], К. З. Чокаев[13] и др.). Также есть противники этих сопоставлений, не считающие связь нахчаматьян с нохчий или нахами доказанной (Л. И. Лавров, Н. Г. Волкова[14]).

До XIX века этноним, возможно связанный с чеченцами-нохчий или нахами вообще, достоверно зафиксирован только один раз в форме народ нохче в грузинском источнике начала XIV века, где среди прочих племенных названий он упоминается в числе христианской паствы патриарха Евфимия/Эквтиме III (католикс-патриарх Грузинского царства в 1310—1325 гг.)[15][16][17]. Этническая номенклатура источника и политическая ситуация того периода позволяют современным исследователям отнести народ Нохче к нахским этнонимам[17]. Исторический документ был опубликован в 1897 году грузинским историком и филологом М. Г. Джанашвили и представлял из себя приписку в Евангелии[17]:

Когда блаженный патриарх наш Ефимий, обозревая свою паству, видел храмы в Антцухе, Цахуре, церковь народа Хундзи, народа нохче, Тушетии … то этот блаженный Ефимий приказал мне, архиепископу Курмуха и пастырю всех горных земель, Кириллу Донаури распорядится перепиской евангелий и разослать для каждой церкви … В кроникон 530-й, месяца мая 14 числа в год сотворения мира 6914-йИзвестия грузинских летописей и историков о Северном Кавказе и России, 1897[15].

Первые упоминания в русскоязычных источниках (XIX век)[править | править код]

В работе 1823 года «Извѣстія о Кавказѣ», российский чиновник и историк Кавказа С. М. Броневский одним из первых упомянул свой вариант огласовки имени чеченцев, которым их, якобы, называли ингуши: «… а сосѣдей своихъ Чеченцовъ [ингуши] зовутъ Нача»[комм. 1][18]. Ещё один вариант — Нахче, Нахчуй, сообщал в своих работах 2-й половины XIX века чиновник и учёный-кавказовед А. П. Берже[комм. 2]:

«Что-же касается до самихъ Чеченцевъ, то они себя называютъ Нахче, т. е. «народъ» и это относится до всего народа, говорящаго на чеченскомъ языкѣ и его нарѣчіяхъ. Но слова Мичикишъ и Нахче понятны только Кумыкамъ, Кабардинцамъ и Чеченцамъ, за исключеніемъ-же ихъ неизвѣстны на Кавказѣ и въ остальной Россіи…» (с. 297)

«Краткій обзоръ горскихъ племенъ на Кавказѣ» 1857.

На основании данных А. П. Берже самоназвание чеченцев, как нахче, повторил в своём труде 1871 года генерал-лейтенант, академик Н. Ф. Дубровин, ошибочно добавляя, что «Подъ именемъ нахче чеченцы извѣстны и кабардинцамъ. Всѣ остальные народы называют ихъ, также какъ и мы [русские], чеченцами, …»[комм. 3][20]. В свою очередь, ссылаясь на Н. Ф. Дубровина, в 1877 году повторил форму написания нахче (с большой буквы) учёный-арменист К. П. Патканов[21]. Вариант «нахчуй или нахчій (нахчуо — въ един. числѣ)» сообщал русский военный инженер (генерал-майор) и член-корреспондент Академии наук, барон П. К. Услар в 1888 году[22].

Другой вариант транскрибирования эндоэтнонима чеченцев — нахчой, сообщает в 1872 году российский офицер, первый чеченец, написавший этнографическое исследование на русском языке — У. Лаудаев: «Чеченцы сами себя называютъ нахчой, кумыки зовутъ ихъ мичикишъ, тавлинцы — буртель, кабардинцы — шашанъ, а русскіе — чеченцами»[23]. Варианты нахчу, нахчой (с большой буквы), в конце XIX века указывал в своей работе чиновник и исследователь Н. С. Семёнов. Такое же написание он использовал и во включённом в свою работу переводе арабской рукописи «Преданіе о происхожденіи чеченцевъ», принадлежащей кадию Шамилю Каратаеву[комм. 4][24]:

«Извѣстныя мнѣ устныя чеченскія преданія, …, главнымъ образомъ, вертятся около собственнаго имени народа — Нахчу или Нахчой» (с. 209)
В арабской рукописи: «Лѣтопись выхода предковъ племени Нахчу изъ селенія Нахчувана[комм. 5] в 17-й день мѣсяца Раджаба [июль] 63 года послѣ гиджріи [685 год][комм. 6], по смерти пророка — да будетъ надъ нимъ благословеніе и миръ» (с. 214)

«Туземцы сѣверо-восточнаго Кавказа (Рассказы, очерки, изслѣдованія, замѣтки о чеченцахъ, кумыкахъ и ногайцахъ и образы поэзіи этихъ народцевъ)» 1895.

Этноним нахчой употреблял для обозначения самоназвания предков чеченцев известный учёный-кавказовед, юрист и просветитель конца XIX — начала XX веков Б. К. Далгат. Также этот этноним Б. К. Далгат применял и к ингушам, так как согласно исследователю, помимо ингушских эндоэтнонимов галгай и ламур, имя нахчой «… очень часто применяют к себе и сами ингуши и охотно [это имя] может быть употребляемо как общее племенное название этого народа, наряду со словом „чеченцы“»[25]. Исходя из этого Б. К. Далгат высказал предложение о создании общего наименования для чеченцев и ингушей — нахчуйцы[26] (в современном кавказоведении используется термин вайнахи).

Некоторые писатели и журналисты дореволюционной России, опираясь на труды выше перечисленных учёных, могли употреблять ещё один вариант транслитерации этнонима нохчий — нахчойцы (напр. А. И. Красницкий, под псевдонимом А. И. Лавинцев)[27].

Орфография этнонимов, вероятно, связанных со словоформой нохчий:
Русскоязычные источники XIX века
Этнонимы: Значение термина Год Автор Работа
Нача ингушское именование чеченцев[28],
(общее название вайнахов — Кисты[29])
1823 С. М. Броневский «Новѣйшія географическія и историческія извѣстія о Кавказѣ» (Часть II)
Нахче самоназвание всех вайнахов И. А. Бартоломей
цитирует И. А. Бартоломея[19][30],
но отдельно от Нахче выделяет
горных вайнахов — Таули[31]
1857 А. П. Берже «Краткій обзоръ горскихъ племенъ на Кавказѣ»
1859 «Чечня и чеченцы»
цитирует А. П. Берже 1859[32] 1871 Н. Ф. Дубровин «Книга 1 «Кавказъ». Исторія войны и владычества русскихъ на Кавказѣ»
ссылается на Н. Ф. Дубровина[33] 1877 К. П. Патканов «Армянская географія VII вѣка по Р.Х.»
Нахчуй цитирует сам себя, но изменил
словоформу самоназвания[34]
1879 А. П. Берже «Этнографическое обозрѣние Кавказа»
Нахчой самоназвание чеченцев[35][36] 1872 У. Лаудаев «Чеченское племя»
1895 Н. С. Семёнов «Туземцы сѣверо-восточнаго Кавказа»

Этимология этнонима[править | править код]

Предания о турпале Нахчо/Нохчо (фолькл.)[править | править код]

Большинство нахских преданий записано в XIX веке, они часто трактуются исследователями в историческом контексте, однако, такое использование требует особых источниковедческих методов, и не позволяет устанавливать точную хронологию для описания каких-либо событий из жизни предков чеченцев и ингушей[37]. Общего народного предания о своём происхождении чеченцы не имеют, но у них существовало некоторое разнообразие вариантов таких сказаний, где можно найти легендарное объяснение этимологии имени нохчий. По некоторым родовым преданиям первопредком чеченцев был турпал (чеч. и ингуш. турпал — «богатырь», «герой»[3]) по имени Нохчо. Иногда он, а через него и все чеченцы, считались потомками ингушей (первопредок богатырь Галга́), иногда наоборот — ингуши потомками чеченцев. Также часто в сказаниях Нохчо и Галга выступают как равные, являясь родными братьями[38].

Фольклорист У. Б. Далгат в работе 1972 года сообщает ингушское предание, в котором фигурирует чеченский первопредок по имени Нахчо/Нохчо[комм. 7]. Исследовательница ссылается на рукописи и опубликованные работы своего отца — Б. К. Далгата, который, в свою очередь, записал это сказание со слов Ганыжа Абиевича Келигова-Фалханова (60-и летний ингушский жрец бога Мятцели, житель селения Фалхан). Согласно последнему, некогда жили три брата — Га, Орштхо/Арштхо и Нахчо, от которых и произошли галгайцы (ингуши), орстхойцы (карабулаки) и нохчий (чеченцы). В представлении ингушей братья прибыли в горы с востока и поселились в местности Галга, откуда и стали расселяться по территориям современной Чечни и Ингушетии[39]. В чеченских сказаниях о происхождении вайнахов встречались и иные комбинации имён братьев, например, могли добавляться Ако/Ахо и Шото (эпонимы аккинцев и шатойцев)[40].

Легенда о сирийском князе (фолькл.)[править | править код]

Ещё одно предание, объяснявшее этимологию нохчий, одним из первым зафиксировал У. Лаудаев (рукопись опубликована в 1872), сообщая легенду о неком князе, который, прогневав повелителя, бежал из Сирии и поселился на Кавказе. Его младший сын, именовавшийся Нахчой, взял себе уделом землю в горах и стал родоначальником чеченцев, отсюда и их имя — нахчой. Сам рассказчик предания — У. Лаудаев, скептически оценивает достоверность данного повествования, считая, что оно «ничѣмъ не подтверждается и есть скорѣе выраженіе тщеславія молодого народа, желающего имѣть своимъ родоначальникомъ княжескаго сына». Либо, согласно его другому предположению, эта легенда могла просто переиначивать генеалогию дагестанских шамхалов[41][42].

Ряд исследователей сообщает некоторые дополнения к этому сказанию (напр., советский грузинский историк абхазского происхождения д-р ист. наук, профессор Г. З. Анчабадзе): якобы предок нахов был вынужден бежать из Сирии из-за кровной мести и первое время жил в Грузии, а затем поселился в нагорной Чечне, в урочище под названием Нашха — от которого и произошло название народа нохчий (эту версию см. ниже). Г. З. Анчабадзе сомневается в конкретно сирийском происхождении нахского предка, считая, что эта деталь явно вставлена в сказание позднее и связана с распространением ислама[43].

От общенахского слова «сыр» (фолькл., У. Лаудаев)[править | править код]

Н. С. Семёнов, сообщая о различных чеченских преданиях объясняющих этимологию самоназвания нохчий, замечает, что для части этих сказаний основой послужила схожесть этнонима с нахским словом нахче — «сыр», «творог»[44]. Более точное транскрибирование этого слова, согласно современным словарям, в чеченском языке — нехча, в ингушском — нахча, в бацбийском — начх, а более верный перевод — «сыр», «брынза», так как «творог» в нахских языках имеет другую огласовку (чеч. кӏалд, ингуш. кӏолд, бац. кӏалтI)[3]. Некоторые предания, объясняющие происхождение наименования нохчий от слова «сыр»:

«Когда у Али [родоначальник чеченцев согласно Саит-Курт-Магомету] родился сынъ и ребенка начали обмывать, то замѣтили, что у него были сжаты пальцы правой руки. Когда их раскрыли, нашли въ рукѣ слизистый кусокъ похожій на сыръ. Это послужило причиною дать малюткѣ имя Нахчи — слово означающее на Галгаевскомъ нарѣчіи и вообще у всѣхъ Чеченскихъ племенъ[комм. 8]сыръ» (с. 138, 139)

записал А. П. Берже, ссылаясь на Саит-Курт-Магомета, «Чечня и Чеченцы» / «Кавказскій календарь на 1860», 1859.

«Изъ тѣхъ мест, гдѣ находиться теперь г. Астрахань, бѣжалъ какой то богатырь (Турпалъ) и поселился на горѣ Сюринъ-кортъ[комм. 9]. На новомъ мѣстѣ жительства онъ занялся скотоводством и, конечно, сталъ выдѣлывать сыръ. Вскорѣ у него произошли крупныя столкновенія съ коренными обитателями страны. Послѣднимъ все хотѣлось погубить его, но такъ какъ богатырь постоянно разрушалъ ихъ замыслы, то имъ осталось одно: дать ему насмѣшливое прозвище нахче (сырный) и на этомъ успокоиться. У богатыря Нахче современемъ родилось семь сыновей, сдѣлавшихся родоначальниками чеченскаго народа. Отъ отца прозвище Нахче перешло къ дѣтямъ, а потомъ оно превратилось въ общенародное названіе всего ихъ потомства» (с. 210, 211)

записал Н. С. Семёнов со слов Муртазали Аджиева (общество равнниных аккинцев-ауховцев), «Туземцы сѣверо-восточнаго Кавказа (Рассказы, очерки, изслѣдованія, замѣтки о чеченцахъ, кумыкахъ и ногайцахъ и образы поэзіи этихъ народцевъ)», 1895.

У. Лаудаев, в работе опубликованной в 1872 году, высказывает предположение об этимологии этнонима нохчий (у У. Лаудаева — нахчой), перекликающееся с некоторыми чеченскими преданиями, возводящими самоназвание чеченцев от нахского слова нахча/нехча/начх (у У. Лаудаева — нахчи) — «сыр»[45]:

«Какъ вообще всѣ первобытные народы, чеченцы на плоскости[комм. 10] занимались преимущественно скотоводствомъ, какъ необходимымъ средствомъ для своего существованія … они въ изобиліи получали молоко, сыръ и масло. Въ первобытность-же свою, не бывъ ознакомлены еще съ хлѣбопашествомъ, за неимѣніем хлѣба употребляли въ пищу большое количество сыра; почему, хвалясь своим изобиліем пред своими соотечественниками, обитавшими въ скудныхъ приаргунскихъ горахъ и много-населенной Ичкеріи, назвали себя сырными, по-чеченски нахчой. Сыръ по-чеченски называется нахчи; слово это во множественномъ числѣ — нахчій, а отсюда происходитъ народное названіе нахчой, т. е. люди, изобилующіе сыромъ. (с. 3,4)

Быть можетъ и то, что названіе это плоскостнымъ чеченцамъ приписали в насмѣшку, называя ихъ сыроедами, какъ нынѣ надтеречныхъ чеченцевъ въ насмѣшку называютъ калдашъ юц нахъ, т. е. людьми, ѣдящими творогъ. Что названіе нахчой чеченцы получили отъ сыра, это подтверждается и тѣмъ, что назрановцы, говорящіе не чисто чеченскимъ языкомъ, сыръ называютъ нахчи, а чеченцевъ — нахчой, т. е. и они даютъ имъ названіе отъ сыра» (с. 4)

«Чеченское племя (съ примѣчаніями)», 1872.

Профессиональный чеченский лингвист, д-р филол. наук, профессор И. Ю. Алироев справедливо отметил, что предания, связывающие этимологию нохчий со словом «сыр», являются малоубедительными, «поскольку в искусстве изготовлять сыры чеченцам не уступали и другие народы Кавказа»[комм. 11].

От общенахского слова «народ» (большинство исслед.)[править | править код]

В 1857 году А. П. Берже одним из первых кавказоведов привёл другую, получившую широкое признание, гипотезу происхождения эндоэтнонима нохчий (в транслитерации А. П. Берже — Нахче). Согласно исследователю, самоназвание чеченцев восходит к общенахскому слову «люди», «народ», «общество» (чеч. , ингуш. и бац. нах), согласно современным словарям оно является множественным числом от значения «человек», «мужчина» (чеч. стаг, ингуш. саг, бац. стакI)[комм. 2][3]. Большинство российских, советских и постсоветских учёных (напр. Н. Ф. Дубровин 1871[46], Н. С. Семёнов 1895[47], Б. К. Далгат 1906 (1892—1894)[25], В. Б. Виноградов и К. З. Чокаев 1966[48], Н. Г. Волкова 1973[49], И. Ю. Алироев 1990[комм. 12], Чокаев К. З. 1993[2], М. М. Бетильмерзаева 2005[50]) также высказывали мнение, что имя нохчий происходит от слова нах. Вероятно, что изначальное самоназвание общества нохчий было нахча/нахчи — производное от нах — «народ», с помощью словообразовательного суффикса -ча/-чи[51] (варианты происхождения окончания этнонима нохчий см. в разделе ниже).

Критика гипотезы. В различные периоды некоторыми учёными высказывалась и критика данной гипотезы. Советский академик, вице-президент АН СССР Н. Я. Марр в работе 1922 года указывал, что в рамках своей «яфетической теории» (сегодня считается псевдонаучной) он мог бы и поддержать происхождение имени нохчий от слова «народ», так как «рядъ племенныхъ названій у яфетидовъ представляетъ ни болѣе, ни менѣе какъ голое нарицательное имя, означающее „человѣкъ“ → „люди“ → „народъ“». Однако, согласно Н. Я. Марру, этому отождествлению формально мешает разномерность гласного а, долгого в слове «народ» — нах, и короткого в составе племенного названия[52]. Иные аргументы против сопоставления нохчий со словом «народ» высказал чеченский исследователь А. Т. Исмаилов в работе 2005 года. В своей критике он ссылался на то, что в чеченском языке[комм. 13] существуют и другие подобные слову нах синонимы, например: къам — «народ», «народность», «национальность», «нация»; халкъ — «народ» и т. д., а собирательное значение слова адам — «человек», «все люди», как подчёркивает А. Т. Исмаилов, даже более древнее чем слово нах, но и оно не стало составляющей в самоназвании чеченского народа[53][3].

Одно из последних исследований по этому вопросу провёл чеченский языковед, канд. филол. наук А. Д. Вагапов, рассмотрев этимологию этнонима нохчий в соответствующей статье своего «Этимологического словаря чеченского языка». Среди трёх версий происхождения этого этнонима, А. Д. Вагапов также разобрал и вопрос о связи его со словом «народ»:

«По другой версии, этноним происходит от аппелятива нах ‘народ, люди’ и агентивного суф. -чи (ср. авар. чи ‘человек, мужчина’[комм. 14], лак. чу ‘мужчина’), откуда нахчи должно означать ‘нахский человек, один из нахов’. Сторонники этой версии забывают, что суф. -чи, как и любой другой агентивный суф. чеч. языка, присоединяется только к основе род. п., а не именительного, и мы должны были иметь нехачи. Это препятствие в принципе устраняется, если допустить, что рассматриваемый этноним первоначально мог возникнуть на иноязычной почве, cp. рутул. нухчи ‘соплеменник’, хотаносак. nafč ‘представитель нацгруппы’ (от naf ‘народ, племя’ = чеч. нах).» (с. 72)

«Этимологический словарь чеченского языка» // Lingua-universum (журнал). — № 5, 2008.

От названия области Нашха (А. Г. Мациев, Ш. Б. Ахмадов)[править | править код]

Советский исследователь чеченского языка А. Г. Мациев отмечал интересный факт, «что все чеченцы, в том числе аккинцы, кистинцы и чеберлоевцы, называют себя нохчоу/нахчо, а выходцы из урочища Нашха называют себя нашха». Согласно большинству нахских преданий, историческая область Нашха/Нашх/Нашаха считается местом древнейшего поселения чеченцев, поэтому среди них издавна бытует мнение, что если кто-либо выходец из Нашха — то он коренной житель Чечни. Основываясь на этих сведениях, А. Г. Мациев предложил вариант этимологии (который посчитал заслуживающим внимания и И. Ю. Алироев[комм. 12]), основывающийся на связи этнонима нохчий с областью Нашха. Согласно А. Г. Мациеву[54]:

«… можно предположить, что корень этих двух семантически близких слов — нахчо//нохчо//наш-хо — общий. Комплексу согласных хч, хш во многих диалектах нахских языков соответствует стечение согласных чх, шх, то есть в диалектах происходит закономерная перестановка согласных, …» (с. 6)

«Чеберлоевский диалект чеченского языка», 1965.

Чеченский учёный, д-р ист. наук, профессор Ш. Б. Ахмадов также не исключал возможность происхождения имени нохчий от топонима Нашха (в варианте транслитерации Ш. Б. Ахмадова — Нашха/Нашаха). Исследователь в работе 2002 года называл Нашха то обществом, то селением, а его предположение о связи с именем нохчий основано на том, что здесь располагался важный вайнахский центр самоуправления — один из «Советов старейшин»[55] (не следует путать с другим вайнахским институтом самоуправления — Мехк-кхелом — «Советом/судом страны»).

От чеченского слова «плуг» (И. Ю. Алироев)[править | править код]

Несмотря на то, что И. Ю. Алироев отметил заслуживающей внимания этимологию слова нохчий от слова «народ», а также достаточно интересной этимологию предположенную А. Г. Мациевым от названия исторической области Нашха (см. выше), сам он, в работе 1990 года «Язык, история и культура вайнахов», посчитал более убедительной другую гипотезу, согласно которой самоназвание чеченцев могло быть связано с древнейшим чеченским названием плуга/сохи — нох[комм. 12][56]:

«…отсюда нох-чуо, нохчий, где -чуо — суффикс профессии, т. е. нохчий дословно — ‘плугари, плужники’[комм. 15], что подтверждается тем, что в вайнахских языках, как известно, имеются племена, названия которых связаны с родом деятельности. Кроме того, эта этимология не противоречит общетеоретической этнонимической модели, выдвинутой [советским этнографом, д-р ист. наук] Я. В. Чесновым, согласно которой этнонимы не существуют изолированно, а образуют семантический ряд, в котором тот или иной этноним отражает господствующий у народа хозяйственно-культурный тип» (с. 6)

«Чеченский язык», 2001.

От племенного названия нахчи — «внутренний житель» (А. Д. Вагапов)[править | править код]

В «Этимологическом словаре чеченского языка» А. Д. Вагапова этноним нохчий, через средневековых нахчаматьян (см. раздел «Период возникновения»), возводиться к племенному этнониму озвученному исследователем как нахчи. Согласно А. Д. Вагапову, по одной из этимологических версий, образовался этот этноним с помощью суффикса от основы нахч- — «внутренняя (земля)», и буквально означает «внутренний житель», то есть живущий между Терско-Сунженским хребтом (Терско-Сунженская возвышенность, по А. Д. Вагапову т. н. «Гребень») и расположенными к югу отрогами Кавказских гор. Возможно, этот этноним мог сохраниться в топониме Нохчи-мохк (другое название — Ичкерия, транслитерация по А. Д. Вагапову — Нохчмохк, вариант перевода по А. Д. Вагапову — «Внутренняя/прекрасная земля», совр. Ножай-Юртовский и Веденский районы Чечни)[57].

От племенного названия нахчи — «великолепный» и др. (А. Д. Вагапов)[править | править код]

Ещё по одной версии в этимологическом словаре А. Д. Вагапова, предложенный им племенной этноним нахчи объясняется как «великолепный», «живописный», «красавец», «щёголь». Учёный основывает этот вывод на следующих параллелях: в чеченском языке — нахчи — «сыр», сродни «чеканный», «узорчатый», «красивый»; в армянском языке — нахш — «узор», «орнамент», нахши — «узорный», «расписной», Нахичевань — «живописная местность»; в лезгинском языке — нахиш — «узор». Согласно А. Д. Вагапову, подтверждается эта точка зрения и дублирующим названием чечен, которое он также объясняет как «великолепный», «живописный», «красавец», «щёголь», находя подобия/сравнения в языках соседних народов: в лакском языке — шашан — «ткать»; в персидском языке — сасун — «вытачка», «узор»; в арабском языке — шашани — «образец», «эталон (красоты)»; в тюркских языках — чачан — «живописный», «красноречивый» (в частности в тувинском языке — чечен — «красивый», «изящный», «художественный»); в старорусском языке — чеченя — «щёголь», чечень — «балованый ребёнок», чечениться — «гордиться», «чваниться», «щегольски одеваться»[комм. 16][58].

Также А. Д. Вагапов считает, что типологически наименование этнонима нахчи сродни именам некоторых чеченских этно-территориальных и социальных групп (тукхумов, тайпов): 1) Чеберлоевец (чеч. чӏеберлуо) сравнивается исследователем с кумыкским чебер — «живописный», «образный»; татарским чибер — «красивый», «статный»; старорусским чебер — «щеголь», «франт»[комм. 17]; 2) Дишниец (чеч. дишни) сравнивается с турецким десен — «рисунок», «орнамент»; 3) Шикароец (чеч. шикъаро) сравнивается с арабским шикъара — «русый»; каратинским чӏикоров, чӏикорой — «красивый»[комм. 18][58].

Суффикс -чи/-ча в этнониме[править | править код]

Не имеет среди дореволюционных и современных исследователей однозначной трактовки и окончание этнонима нохчий. Н. С. Семёнов утверждал, что окончание -чу (в варианте транслитерации самоназвания как нахчу) — это, возможно, нахская частица означающая «внутри»[комм. 19][47]:

«Народное имя чеченцевъ — Нахчу разбивается на два слова: нахъ и чу. Нахъ по чеченски значитъ люди, народъ, чу можно перевести словами внутри, тутъ, въ этомъ мѣстѣ. Подобнымъ же образомъ составлены другія чеченскіе названія, напр., Гехинъ-Чу — мѣстность, населенная мало-чеченцами, Чеченъ-Чу — мѣстность Большой Чечни, Гезенъ-Чу — аулъ, Ахкенъ-Чу — тоже аулъ и друг.» (с. 209, 210)

«Туземцы сѣверо-восточнаго Кавказа (Рассказы, очерки, изслѣдованія, замѣтки о чеченцахъ, кумыкахъ и ногайцахъ и образы поэзіи этихъ народцевъ)», 1895.

Далее исследователь делал вывод, что Нахчу — это место обитания народа, а Нохчой — означает сам народ[комм. 20][44]. С этимологией наименования нохчий от слов «народ» + «внутри»/«в этом месте» соглашался Б. К. Далгат[25], как один из вариантов рассматривали его видный советский этнограф-кавказовед Н. Г. Волкова (окончание в её транслитерации — -чьо — «место», «территория»)[комм. 21] и И. Ю. Алироев (он возводит этноним к нуохчийчуо — букв. «место чеченцев»)[комм. 22].

Среди других предположений существует гипотеза Н. Я. Марра, который допускал идентичность окончания самоназвания чеченцев с аварским словом чи (авар. чи — «человек», «мужчина»[59])[60]. Подобное мнение высказывал и И. Ю. Алироев: он также посчитал заслуживающей внимания гипотезу о происхождении окончания этнонима на базе аваро-андийской подветви языков, но употреблял понятие «андийские языки». По И. Ю. Алироеву чеченское слово нах — «народ» могло соединиться с андийским чи — «человек»[комм. 22].

Тюркское заимствование[править | править код]

Часть кавказоведов, возводя корень этнонима нохчий к слову нах — «люди/народ», полагала, что к нему добавлялся суффикс тюркского происхождения -чи. Согласно советским учёным В. Б. Виноградову и К. З. Чокаеву, ядро этногенеза будущих чеченцев-нохчий, некое племя именуемое исследователями нахчи/нахча/нохчи/нахчои, имело имя, производное от нах с помощью словообразовательного суффикса -ча/-чи. Они допускали, что этот суффикс древнее заимствование от тюркоязычных хазар, которые в VII веке совершали набеги на Закавказье через Дарьяльский и Дербентский проходы. Возможно, часть хазар проникла глубоко в горы, вплоть до Аргунского ущелья, где их пребывание оставило след в топнимике и этнонимике проживавших здесь нахских этно-территориальных групп. Новый этноним возник в тюркоязычной среде, но в результате тюрко-нахских контактов был воспринят одним племенным нахским объединением, которое, гораздо позднее (в XVII—XIX веках), распространило его на соседние восточно-нахские этногруппы. С этой гипотезой В. Б. Виноградов и К. З. Чокаев не претендовали на окончательность решения вопроса и допускали другие варианты, например, возможность идентичности окончания этнонима нохчий аварскому слову чи — «человек» (см. выше)[61].

Другая гипотеза у Н. Г. Волковой — она тоже определяла суффикс как тюркский, но относила это заимствование не ранее XII—XIII веков от кипчаков или татаро-монгол[комм. 23].

Распространение этнонима и связь с этногенезом[править | править код]

Чеченцы, как и родственные им ингуши, сформировались из нахской этноязыковой общности в отдельные этнокультурные объединения сравнительно недавно[62]. Исторический период когда это произошло и другие вопросы этногенеза чеченского народа в кавказоведении на сегодняшний день остаются дискуссионными. Превалирует мнение, что формирование чеченцев в современном понимании этого этнонима являлось результатом сложных процессов внутренней этнической консолидации восточно-нахского населения в XVI—XVIII веках[63]. Общее самоназвание нохчий было воспринято отдельными нахскими этногруппами несколько позднее — с XVII[16] или даже с XVIII[64] по XIX века[16][64]. Также существует предположение, что даже в XX веке не наступила полная этническая консолидация чеченцев и единое самоназвание нохчий не было воспринято в полной мере всеми чеченскими субэтносами[65].

Гипотеза о распространении от первоплемени[править | править код]

Ряд исследователей уровня докторов наук (Г. З. Анчабадзе[66], Ш. Б. Ахмадов[64], В. Б. Виноградов и К. З. Чокаев[67] и др.) предполагают, что появление современного эндоэтнонима чеченцев нохчий может быть связано с некой этно-территориальной группой, существовавшей с периода Средневековья и в дальнейшем ставшей ядром объединения чеченского народа. В своих работах учёные дают этому племени различные варианты названия, часто условные — нахча[51], нахче[15], нахчи[68], нохче[15], нохчи[16][66], нахчои[16]. Регионом формирования племени называют северные склоны Центрального Кавказа — историческую область Нашха (почти все чеченские тайповые предания связывают с ней своё происхождение)[69][70][71], либо Нохчи-мохк («Страна нохчий» — сам топоним включает эндоэтноним чеченцев)[16][66][64]. Возможно участие в этногенезе и обеих областей — основные проточеченские тайпы вышли из Нашхи и переселились в Нохчи-мохк, где происходила их дальнейшая консолидация[72].

Средневековые нохче гипотетически могли существовать уже к VII веку[68][9] либо возникли позднее — только в XII—XIII веках[73]. Не исключено, что на каком-то этапе они стали доминировать над соседними восточно-нахскими этногруппами и, со временем, распространили на окружающих своё племенное название[16][66][64]. Некоторые исследователи предполагают, что произошло это в силу сравнительно высокого социально-экономического развития племени нохче[64] и плодородности их территории, которая могла являться житницей местных племён[66]. Однако, следует понимать, что исследователи считают эту группу только отдельным нахским племенем (просуществовало обособленно, вероятно, до XVII—XVIII веков[16]), а собирательный термин нохчий, как этноним собственно всех чеченцев, предполагают распространившимся гораздо позднее — вероятно, только с XVII[16] или с XVIII[64] по XIX века[16][64].

Гипотеза о распространении среди переселенцев на равнину[править | править код]

В конце XIX века У. Лаудаевым высказано предположение, согласно которому собирательное наименование нохчий (в транслитерации У. Лаудаева — нахчой) первоначально имели только жители Равнинной Чечни (Чеченская равнина и историческая область Терк-йисте). Исходя из этого факта, исследователь делал вывод, что самоназвание чеченцев распространилось лишь в конце XVII века — период, когда нахские этногруппы, согласно У. Лаудаеву, переселялись с гор на равнину[74]. Вслед за У. Лаудаевым мнение, что чеченцы начали называть себя нохчий только после переселения на равнину, высказал и Б. К. Далгат (в терминологии Б. К. Далгата этноним чеченцы используется в устаревшем значении, и соответствует современному термину нахские народы)[75]. Позднее гипотезу о распространении имени нохчий только среди равнинных чеченцев поддержали и другие кавказоведы[62], а Н. Г. Волкова отмечала, что эта тенденция сохранялась достаточно долго и даже во 2-й половине XX века именно по отношению к жителям Равнинной Чечни нередко использовалось имя нохчий, в противопоставлении чеченским горцам — ламарой[70].

Распространение этнонима в XX веке[править | править код]

Соседи нахских народов в XX веке не знали эндоэтнонима нохчий и обычно различали в нахской среде только чеченцев и ингушей под различными экзоэтнонимами. В большинстве случаев, окружающие нахов этносы не знали и об аккинцах, бацбийцах, орстхойцах или других нахских этнообщностях, исключение составляли лишь территориально близкие группы аварцев, грузин, даргинцев и кумыков, которым были известны аккинцы-ауховцы и бацбийцы[76].

В XX веке основной территорией проживания чеченцев продолжала оставаться Чечня, которая унаследовала от предыдущих эпох условное деление на две части: Горную Чечню (включала ряд исторических областей в горах, в том числе Нохчи-мохк/Ичкерия) и Равнинную Чечню (включала Чеченскую равнину и историческую область Терк-ийсте/Притеречье). Соответственно именовалось и местное население, горное — ламрой и равнинное — охьаранах. Также существовало отдельное понятие — Внутренняя Чечня (чеч. Чьо), куда включали Равнинную Чечню и область Нохчи-мохк из Горной Чечни, а жителей именовали чьохьаранах[70].

Собственно нохчий[править | править код]

Собственно нохчий, с точки зрения чеченца, это жители Равнинной и Горной Чечни, объединённые общим самоназванием, чеченским языком и единством происхождения из исторической области Нашха. Западная граница распространения этнонима — бассейн реки Гехи, восточная — начало Кумыкской равнины. Этногруппы именующие себя нохчий и их исторические области (полевые исследования во 2-й половине XX века)[77]:

  1. Ламрой (регион Горная Чечня)
    1. Нохчмахкахойцы (обл. Нохчи-мохк). Территория в верховья рек Аксай, Яман-су, Ярык-су, Хулхулау, а также верховья притоков этих рек. Западная граница проходит около селения Харачой[70].
    2. Чеберлойцы (обл. Чебирла). Территория между Кезенойской котловиной на востоке и правобережьем Шаро-Аргуна на западе. Западная граница проходит у селения Улус-Керт при слиянии рек Чанты-Аргуна и Шаро-Аргуна. Иногда в Чеберлой включаются территории по Шаро-Аргуну из области Шарой (в частности, селения Дай, Химой, Хуландой, Шарой и Шикарой)[78].
    3. Шаройцы (обл. Шарой). Территория в бассейне реки Шаро-Аргун[79]. Как этногруппа шаройцы обозначали свою идентичность, но иногда называли себя чеберлойцами[79].
    4. Шатойцы (обл. Шатой) Территория в небольшой части ущелья Чанты-Аргуна, несколько выше слияния рек Чанты-Аргуна и Шаро-Аргуна[79].
    5. Чиннахойцы (обл. Чиннах). Территория между селениями Шарой и Ушкалой[79].
    6. Чантийцы (обл. Чанта). Территория выше по ущелью Чанты-Аргуна между селениями Ушкалой и Хилдехарой[79].
  2. Охьаранах (регион Равнинная Чечня)
    1. Также охьаранах (обл. Терк-ийсте)

Использование эндоэтнонима дискуссионно[править | править код]

Среди некоторых представителей нахских этногрупп и субэтносов в XX веке ещё встречались различные, иногда запутанные, взгляды на этническую принадлежность друг друга либо к чеченцам-нохчий, либо к ингушам-галгаям, а кроме того, у некоторых групп, оставались представления о собственной этнической идентичности[80]. Осложнение добавляли этногруппы чеченцев или ингушей, считавшие себя представителями этих народов, но имеющие собственные самоназвания. Пограничные этногруппы и субэтносы, распространение на которые этнонима нохчий является дискуссионным и их исторические области (полевые исследования во 2-й половине XX века)[81]:

  1. Майстинцы (обл. Майста). Территория выше по ущелью Чанты-Аргун за областью Чанта, на правом притоке реки Чанты-Аргун — Майсты-хи. С точки зрения жителей Нохчи-мохк, Чебирла и чеченцев живших по рекам Аргун, Мартан и Гехи, майстинцы — это нохчий. Некоторые чеченцы, например, чантийцы, называли майстинцев самыми коренными нохчий. Однако, с точки зрения чиннахойцев, Майсты, расположенное на границе с Грузией, населяли не нохчий, а народность, по языку и культуре более близкая к грузинам. Также и жители Урус-Мартана относят их к некой общности занимающей промежуточное положение между грузинами и чеченцами, считая, что в прошлом они были ламкерста («горные христиане»). По утверждениям чеченцев из Итум-Кале, грузины называют майстинцев кисти[79].
  2. Малхистинцы (обл. Малхиста). Территория выше по ущелью Чанты-Аргун за областью Чанта, на левом притоке реки Чанты-Аргун — Меши-хи. С точки зрения жителей областей Нохчи-мохк, Чебирла и чеченцев живших по рекам Аргун, Мартан и Гехи, малхистинцы — это нохчий. По мнению жителей Рошни-Чу, малхистинцы — это потомки хевсуров, которые ныне считают себя чеченцами. Орстхойцы относят малхистинцев к особому нахскому тайпу, не причисляемому ими ни к ночхий, ни к галгай, ни к орстхой[82].
  3. Аккинцы (обл. Аьккхи, Бавла, Ялхорой). Выделяются вайнахами из своей среды в качестве родственной, но самостоятельной народности. По мнению чеберлойцев и некоторых чеченцев, живущих по рекам Чанты-Аргун и Мартан, аккинцы — это нохчий, но имеют отличительные черты. Часть чеченцев не относят аккинцев к нохчий, считая их отдельными древними жителями местных гор. Часть ингушей сближает аккинцев с чеченцами (добавляя, помимо Ялхарой, к их областям ещё Майсту и Малхисту), галгаевцы сближают аккинцев с орстхойцами-цечойцами. Сами цечойцы, иногда относят тайпы Мержой, Цечой и Ялхарой к аккинцам. Среди орстхойцев иногда встречается мнение, что аккинцы также могут называть себя орстхойцами[83].
  4. Аккинцы-ауховцы (обл. Аух). Население Восточной Чечни не знает горных аккинцев, а знакомо только с аккинцами-ауховцами, с которыми непосредственно граничат их территории. С точки зрения нохчмахкахойца, аккинцы-ауховцы — это чеченцы, но пришедшие не из Нашхи и имеющие язык, отличающийся от чеченского; по мнению чеберлойцев аккинцы-ауховцы — это нохчий[83].

Примечания[править | править код]

Комментарии

  1. Возможно, что по каким-то причинам в слове Нача пропущена буква х. Интересно, что цитируя этот отрывок из работы С. М. Броневского, чеченский исследователь, д.и.н., профессор Ш. Б. Ахмадов заменил оригинальную транслитерацию этнонима Нача на вариант нохчой (Ахмадов Ш. Б., 2002, с. 222).
  2. 1 2 Самоназвание чеченцев и предположение о его этимологии А. П. Берже впервые сообщил в своей работе 1857 года «Краткій обзоръ горскихъ племенъ на Кавказѣ»[19]. В дальнейшем он просто повторял эту информацию в работе 1859 года («Чечня и чеченцы») и работе 1879 года («Этнографическое обозрѣние Кавказа») (1859, с. 83, 140; 1879, с. 7).
  3. Из утверждения Н. Ф. Дубровина можно сделать ошибочное заключение, что чеченцы известны кабардинцам под именем нахче, однако это не так — по-кабардински «чеченец», «чеченка» — шэшэн (кабард.-черк. шэшэн). Н. Ф. Дубровин в данном сообщении использовал информацию из работ А. П. Берже, который указывал, что кабардинцам был только известен этноним нахче, а о том, как они сами называли чеченцев, А. П. Берже не сообщал. Также ошибочно утверждение Н. Ф. Дубровина о том, что «Всѣ остальные народы называют ихъ, также какъ и мы [русские], чеченцами», так как на сегодняшний день известны различные варианты наименований чеченцев соседними с ними народами и народностями — см. «Этнонимы чеченцев» (Берже А. П., 1857, с. 297; 1859, с. 83, 140; Дубровин Н. Ф., 1871, с. 369; Кабардинско-русский словарь / Сост.: М. Л. Апажев, Н. А. Багов, П. М. Багов, Б. Х. Балкаров, Дж. Н. Коков, Х. Х. Жакамухов, Х. Ш. Урусов, 1957, с. 430).
  4. Как сообщает Н. С. Семёнов, арабских рукописей о происхождении чеченцев у него было несколько и принадлежали они четверым людям: 1) Шах-Булату — жителю селения Ножай-Юрт нохчмахкахойского общества; 2) мулле Тимурко Урусханову — жителю селения Ярык-су общества равнинных аккинцев; 3) мулле Арсануко — жителю селения Цонторой нохчмахкахойского общества; 4) бывшему Ичкеринскому кадию Шамилю Каратаеву. Первые две рукописи сильно разнятся и между собой, и с двумя последними, а рукописи Арсануко и Шамиля Каратаева почти тождественны, расходясь только в частностях. Н. С. Семёнов переводил их сам, а перевод последней рукописи — Шамиля Каратаева, был сделан для него полковником А. Я. Чернышевым — «вполнѣ компетентнымъ переводчикомъ съ арабскаго». В своей работе «Туземцы северо-восточного Кавказа» Н. С. Семёнов разместил именно эту рукопись, снабдив её комментариями и примечаниями из похожей рукописи Арсануко (Семёнов Н. С., 1895, с. 213).
  5. Согласно Н. С. Семёнову, в этом предании имеется в виду либо азербайджанский город Нахичевань, либо деревня Нахичевань Кагызманского округа Карсской области (Семёнов Н. С., 1895, с. 214).
  6. У Н. С. Семёнова указана другая дата — 682 год (Семёнов Н. С., 1895, с. 214).
  7. У. Б. Далгат в работе «Героический эпос чеченцев и ингушей» употребляет имя родоначальника чеченцев по-разному — и как Нахчо и как Нохчо. Также У. Б. Далгат сообщает легенду об ослеплении Нахчо, когда он охотился на белого оленя, которым оказался сам бог злаков Елта. В пересказе этого сказания исследовательница употребила вариант имени охотника как Нахчо, по какой-то причине заменив взятое у Б. К. Далгата имя, которое он зафиксировал от устного рассказчика как Начхо (Далгат Б. К., 2004 (1893), с. 161; Далгат У. Б., 1972, с. 42, 54-55, 113).
  8. Согласно принятой в кавказоведении традиции, до революции и в первых десятилетиях советского периода, под названием «чеченские племена» исследователи объединяли все нахские народности, включая ингушей, орстхойцев и аккинцев (А. П. Берже, 1991 (1859), с. 3; Далгат Б. К., 2008 (1892—1894), с. 40).
  9. Как сообщает Н. С. Семёнов, гора Сюринъ-кортъ («вечерняя гора», то есть западная) лежит на правой стороне реки Аргун «верстахъ въ 5-10 отъ г. Грознаго». Эта одна из двух лежащих друг напротив друга гор, проход между которыми известен как Хамкальское ущелье — «Ущелье ханской крепости» (Семёнов Н. С., 1895, с. 210).
  10. Согласно предположению У. Лаудаева, этноним нохчий (в транслитерации У. Лаудаева — нахчой) первоначально имели только жители плоскости Чечни, то есть Чеченской равнины, а проявилось это самоназвание лишь в конце XVII века — когда чеченцы, согласно У. Лаудаеву, переселялись с гор на равнину (Лаудаев У., 1872, с. 9).
  11. Критику этимологии этнонима нохчий от слова «сыр» И. Ю. Алироев впервые высказал в своей работе 1990 года «Язык, история и культура вайнахов». В дальнейшем он просто повторял эту мысль в работе 1999 года («Чеченский язык», переиздана в 2001) и работе 2003 года («История и культура вайнахов», в соавторстве с министром культуры ЧР М. К. Осмаевым) (Алироев И. Ю., 1990, с. 13-14; 2001 (1999), с. 5; Осмаев М. К., Алироев И. Ю., 2003, с. 32-33).
  12. 1 2 3 В своей работе 1990 года «Язык, история и культура вайнахов» И. Ю. Алироев высказал мнение о том, что заслуживает внимание этимология этнонима нохчий от слова «народ» и является интересной этимология предположенная А. Г. Мациевым от названия исторической области Нашха. Также в этой работе он предложил собственную этимологию имени нохчий — от слова «плуг». В дальнейшем он просто повторил эти утверждения в работе 1999 года («Чеченский язык», переиздана в 2001). В работе 1999 года («Чеченцы! Кто они?», в соавторстве с председателем Госсовета ЧР М. М. Сайдуллаевым) и в работе 2002 года («История и культура вайнахов», в соавторстве с министром культуры ЧР М. К. Осмаевым), И. Ю. Алироев уже не упоминает гипотезу А. Г. Мациева, ровно как и свою гипотезу — теперь он останавливается только на предположении родства этнонима нохчий со словом «народ» (Алироев И. Ю., 1990, с. 14-15; 2001 (1999), с. 5-6; Алироев И. Ю., Сайдуллаев М. М. 1999, с. 8; Осмаев М. К., Алироев И. Ю. 2003, с. 33).
  13. Здесь указано «в чеченском языке» согласно тексту в работе А. Т. Исмаилова. На самом деле, приведённые далее А. Т. Исмаиловым этно-социальные понятия употребляются в обоих вайнахских языках — как в чеченском, так и в ингушском, а слово адам известно и в аваро-андо-цезских языках, например, в андийском языке оно также, как и вайнахских языках имеет значение «человек», «люди» (множ. число от андийск. hek’a — «человек», «мужчина») (Чеченско-русские, ингушско-русские и бацбийско-русские словари / Сост.: И. Ю. Алироев, А. И. Бекова, А. Д. Вагапов, Ю. Д. Дешериев, З. Д. Джамалханов, У. Б. Дударов, Ф. М. Илиева, А. Т. Исмаилов, Д. Н. Кадагидзе, Н. Д. Кадагидзе, А. С. Куркиев, Л. Д. Мальсагова, А. Г. Мациев, И. А. Оздоев, Л. У. Тариева, К. Т. Чрелашвили (стр. и годы см. в разделе «Литература»); Дирръ А. М., 1906, с. 114, 127).
  14. Помимо слова, означающего „человек“, „мужчина“, чи в аварском языке может выполнять роль суффикса при различных словах, означающих человека занимающегося какой-либо деятельностью: напр. гӏарадачи — „артиллерист“, „пушкарь“; чакмачи — „сапожник“ (Аварско-русский словарь / Сост.: М. М. Гимбатов, И. А. Исаков, М. М. Магомедханов, М. Ш. Халилов, 2006, с. 483).
  15. Однако, следует иметь в виду, что слово «плугари» в современных чеченско-русских словарях указывается как нахарчаш (Чеченско-русские, ингушско-русские и бацбийско-русские словари / Сост.: И. Ю. Алироев, А. И. Бекова, А. Д. Вагапов, Ю. Д. Дешериев, З. Д. Джамалханов, У. Б. Дударов, Ф. М. Илиева, А. Т. Исмаилов, Д. Н. Кадагидзе, Н. Д. Кадагидзе, А. С. Куркиев, Л. Д. Мальсагова, А. Г. Мациев, И. А. Оздоев, Л. У. Тариева, К. Т. Чрелашвили (стр. и годы см. в разделе «Литература»)).
  16. В старорусском языке эти слова известны ещё и в некоторых других значениях: чеченя помимо «щёголя», означало того кто «чванный и чопорный»; чечениться, помимо «гордиться», «чваниться» и «щегольски одеваться», означало также «ломаться», «жеманиться», «важно чиниться», «быть чопорным». А слово чечень помимо «балованного ребёнка» имело и совершенно другое значение — плетёный круглый короб для содержания живой рыбы — садок (Толковый Словарь живого великорусскаго языка (Т. IV) / Сост. В. И. Даль, 1903—1909, с. 1335; Этимологический словарь русского языка (Т. IV) / Сост.: М. Фасмер, 1987 (1950—1958), с. 355).
  17. В старорусском языке помимо «щеголь», «франт», слово чебер означало также «чистоплюйка». Русский лексикограф В. И. Даль, а вслед за ним и немецкий языковед М. Фасмер, видели в этом слове связь с уменьшительным чеберёк, отсюда жен. чеберка — «щеголиха», донское — «чистоплотная хозяйка» (Толковый Словарь живого великорусскаго языка (Т. IV) / Сост. В. И. Даль, 1903—1909, с. 1295; Этимологический словарь русского языка (Т. IV) / Сост.: М. Фасмер, 1987 (1950—1958), с. 322).
  18. В словаре З. М. Магомедбековой «красивый» на каратинском языке указывается как č̣ikorob, č̣ikwarob, на токитинском диалекте этого языка — bercinub (Магомедбекова З. М., 1971, с. 235).
  19. Иногда, не усложняя, в словарях пишут, что чу в вайнахских языках означает предлог, либо послелог «в», однако более развёрнутая трактовка этой частицы имеет три значения — 1) послелог, употребляющийся для обозначения действия внутрь чего-либо или сверху вниз: «в», «во»; напр. цӏа чу — «в комнату», хи чу — «в воду»; 2) глагольная приставка, обозначающая направление внутрь какого-либо помещения, в глубь местности и т. п.: «в-», «во-», «въ-»; напр. чутатта — «вдвинуть», «втолкнуть»; 3) наречие «внутри»; напр. чухиннад из — «это было внутри» (Чеченско-русские, ингушско-русские и бацбийско-русские словари / Сост.: И. Ю. Алироев, А. И. Бекова, А. Д. Вагапов, Ю. Д. Дешериев, З. Д. Джамалханов, У. Б. Дударов, Ф. М. Илиева, А. Т. Исмаилов, Д. Н. Кадагидзе, Н. Д. Кадагидзе, А. С. Куркиев, Л. Д. Мальсагова, А. Г. Мациев, И. А. Оздоев, Л. У. Тариева, К. Т. Чрелашвили (стр. и годы см. в разделе «Литература»)).
  20. Однако, по мнению Н. С. Семёнова, «чеченцы этого не знаютъ или, зная, не осмысливаютъ» (Семёнов Н. С., 1895, с. 210.)
  21. Н. Г. Волкова в работе 1973 года «Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа» сообщает два варианта окончания имени нохчий: 1) как нахское чьо — «место», «территория»; 2) как тюркский суффикс -чи (Волкова Н. Г., 1973, с. 151, 176).
  22. 1 2 О происхождение окончания этнонима нохчий И. Ю. Алироев сообщает две гипотезы. Сначала, в своей работе 1990 года «Язык, история и культура вайнахов» он предположил этимологию от андийского чи — «человек». В дальнейшем он повторил это утверждение, как заслуживающее внимания, в работе 1999 года («Чеченский язык», переиздана в 2001) и в работе 2002 года («История и культура вайнахов», в соавторстве с министром культуры ЧР М. К. Осмаевым). Однако, в последней работе им также было высказано мнение, что окончание этнонима нохчий (у И. А. Алироева — нуохчуо/нуохчий), это чеченское -чуо, букв. «место», таким образом полностью этноним должен буквально означать «место чеченцев» (Алироев И. Ю., 1990, с. 14-15; 2001 (1999), с. 6; Осмаев М. К., Алироев И. Ю. 2003, с. 33).
  23. Вариант оформления окончания имени нохчий тюркским суффиксом -чи Н. Г. Волкова сообщает в работе 1973 года «Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа». Однако, в этой работе у неё имеется ещё одно предположение о происхождении окончания слова нохчий: от нахского чьо — «место», «территория» (Волкова Н. Г., 1973, с. 151, 176).

Источники

  1. Дешериев, 1963, с. 26.
  2. 1 2 3 Чокаев, 1992 (1993), с. 5.
  3. 1 2 3 4 5 6 Чеченско-русские, ингушско-русские и бацбийско-русские словари / Сост.: И. Ю. Алироев, А. И. Бекова, А. Д. Вагапов, Ю. Д. Дешериев, З. Д. Джамалханов, У. Б. Дударов, Ф. М. Илиева, А. Т. Исмаилов, Д. Н. Кадагидзе, Н. Д. Кадагидзе, А. С. Куркиев, Л. Д. Мальсагова, А. Г. Мациев, И. А. Оздоев, Л. У. Тариева, К. Т. Чрелашвили (стр. и годы см. в разделе «Литература»)..
  4. Алироев, 1975, с. 317.
  5. Волкова, 1973, с. 133, 134, 135, 151, 165, 166, 167, 169, 181.
  6. Волкова, 1974, с. 207.
  7. Волкова, 1973, с. 135.
  8. Волкова, 1973, с. 135—136.
  9. 1 2 Анчабадзе, 2001, с. 23—24.
  10. Ахмадов Ш. Б., 2002, с. 51—52.
  11. Виноградов, Чокаев, 1966, с. 43, 71—73.
  12. Пиотровский Б. Б., 1988.
  13. Чокаев, 1992, с. 5—7.
  14. Волкова, 1973, с. 133—135.
  15. 1 2 3 4 Джанашвили, 1897.
  16. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Виноградов, Чокаев, 1966, с. 72.
  17. 1 2 3 Волкова, 1973, с. 133.
  18. Броневский С. М., 1823, с. 161.
  19. 1 2 Берже, 1857, с. 297.
  20. Дубровин Н. Ф., 1871, с. 367, 369.
  21. Армянская география, 1877, с. 38, прим. 135.
  22. Услар П. К., II, 1888, с. 1, 198 (Отдѣлъ второй)..
  23. Лаудаев У., 1872, с. 3.
  24. Семёнов Н. С., 1895, с. 209—211, 214.
  25. 1 2 3 Далгат Б. К., 2008 (1892-1894), с. 42.
  26. Далгат Б. К., 2008 (1892-1894), с. 47.
  27. Лавинцев А. И., 2010 (1904), с. 100.
  28. Броневский, 1823, с. 161.
  29. Броневский С. М., 1823, с. 151, 155.
  30. Берже, 1859, с. 83.
  31. Берже, 1859, с. 134—135.
  32. Дубровин, 1871, с. 369.
  33. Патканов, 1877, с. 38.
  34. Берже, 1879, с. 7.
  35. Лаудаев, 1872, с. 3.
  36. Семёнов, 1895, с. 210.
  37. Кушева, 1963, с. 59.
  38. Дахкильгов И. А., 1978, с. 14.
  39. Далгат У. Б., 1972, с. 42, 113.
  40. Далгат У. Б., 1972, с. 113.
  41. Лаудаев У., 1872, с. 8, 9.
  42. Семёнов Н. С., 1895, с. 211.
  43. Анчабадзе Г. З., 2001, с. 19.
  44. 1 2 Семёнов Н. С., 1895, с. 210.
  45. Лаудаев У., 1872, с. 3, 4.
  46. Дубровин Н. Ф., 1871, с. 369.
  47. 1 2 Семёнов Н. С., 1895, с. 209, 210.
  48. Виноградов, Чокаев, 1966, с. 71—74.
  49. Волкова, 1973, с. 151, 176.
  50. Бетильмерзаева М. М., 2005, с. 165.
  51. 1 2 Виноградов, Чокаев, 1966, с. 73.
  52. Марр Н. Я., 1922, с. 19, прим. 2.
  53. Исмаилов А. Т., 2005, с. 205.
  54. Мациев А. Г., 1965, с. 6.
  55. Ахмадов Ш. Б., 2002, с. 283.
  56. Алироев И. Ю., 2001 (1999), с. 6.
  57. Вагапов А. Д. (№ 5), 2008, с. 72—73.
  58. 1 2 Вагапов А. Д. (№ 5), 2008, с. 72.
  59. Аварско-русский словарь / Сост.: М. М. Гимбатов М. М., И. А. Исаков,М. М. Магомедханов, М. Ш. Халилов, 2006, с. 483.
  60. Марр Н. Я., 1922, с. 19.
  61. Виноградов, Чокаев, 1966, с. 72—74.
  62. 1 2 Шнирельман, 2006, с. 207.
  63. Ахмадов Я. З., 2009, с. 7, 9.
  64. 1 2 3 4 5 6 7 8 Ахмадов Ш. Б., 2002, с. 56.
  65. Шнирельман, 2006, с. 208, 407.
  66. 1 2 3 4 5 Анчабадзе, 2001, с. 24.
  67. Виноградов, Чокаев, 1966, с. 43, 72—73.
  68. 1 2 Виноградов, Чокаев, 1966, с. 72—73.
  69. Мациев, 1965, с. 6.
  70. 1 2 3 4 Волкова, 1973, с. 165.
  71. Анчабадзе, 2001, с. 19.
  72. Чокаев, 1992, с. 26.
  73. Волкова, 1973, с. 176—177.
  74. Лаудаев, 1872, с. 9.
  75. Далгат Б. К., 2008 (1892-1894), с. 42, 219-220.
  76. Волкова, 1973, с. 172—173.
  77. Волкова, 1973, с. 164—166.
  78. Волкова, 1973, с. 165—166.
  79. 1 2 3 4 5 6 Волкова, 1973, с. 166.
  80. Волкова, 1973, с. 164, 172.
  81. Волкова, 1973, с. 166—167, 172.
  82. Волкова, 1973, с. 166—167.
  83. 1 2 Волкова, 1973, с. 172.

Литература[править | править код]

  • Азия // Армянская географія VII вѣка по Р.Х. (приписывавшаяся Моисею Хоренскому) = Աշխարհացույց / Текстъ и переводъ съ присовокупленіемъ картъ и объяснительныхъ примѣчаній издалъ К. П. Паткановъ. — СПб.: Типографія Императорской Академіи Наукъ, 1877.
  • Алироев И. Ю. Язык, история и культура вайнахов / Ред. И. А. Ирисханов. — Гр.: ЧИ об-ние «Книга», 1990. — 368 с. — 5000 экз. — ISBN 5-7666-0102-6.
  • Алироев И. Ю. Чеченский язык / Под ред. М. Е. Алексеева. — Издание 2-е, исправленное. — М.: «Academia», 2001 (1999). — 152 с. — (Языки народов России). — ISBN 5-87444-049-6.
  • Алироев И. Ю., Сайдуллаев М. М. Чеченцы! Кто они?. — М., 1999. — 168 с.
  • Анчабадзе Г. З. Вайнахи / Ред. Н. В. Гелашвили. — Тбилиси, 2001. — 84 с.
  • Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века) / Научн. ред. А. Д. Яндаров. — АН ЧР. ЧГУ. НИИ гуманитарных наук ЧР. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — 528 с. — ISBN 5-94587-072-3.
  • Ахмадов Я. З. Очерк исторической географии и этнополитического развития Чечни в XVI-XVIII веках : моногр.. — АН ЧР. Комплексный науч.-исслед. ин-т РАН. — М. : Благотв. фонд поддержки чечен. лит-ры, 2009. — 422 с. : табл. — ISBN 978-5-91821-013-0.
  • Берже Ад. Краткий обзор горских племен на Кавказе = Краткій обзоръ горскихъ племенъ на Кавказѣ : ст. // Кавказский календарь на 1858 = Кавказскій календарь на 1858 : ежегодн. справ. —  : В тип. Канцелярии Наместника Кавказского, 1857. — С. 267—312.
  • Берже А. П. Чечня и чеченцы (вместо отделения четвёртого статья) : ст. // Кавказский календарь на 1860 = Кавказскій календарь на 1860 : ежегодн. справ. —  : в Типографии Главного Управления Наместника Кавказского, 1859. — С. I—VII, 1—140. — 425 с. : с ил. и карт.
    • Берже А. П. Чечня и чеченцы / Подгот. текста и предисл. Я. З. Ахмадова и И. Б. Мунаева. — Гр. : ЧИ об-ние «Книга», 1991 (1859). — 112 с. — 30 000 экз. — ISBN 5-7666-0241-3. (современное переиздание)
  • Берже А. П. Этнографическое обозрѣние Кавказа. — СПб.: Типографія брат. Пантелеевыхъ, 1879. — 36 с.
  • Бетильмерзаева М. М. Этническая ментальность в системе культуры / Научн. руководитель В. Х. Акаев. — ЧГУ (диссертация на соискание учёной степени кандидата философских наук). — Ростов-на-Дону, 2005.
  • Броневский С. М. Кисты (глава третья) // Новейшие географические и исторические известия о Кавказе (часть вторая) = Новѣйшія географическія и историческія извѣстія о Кавказѣ : моногр. — М. : В тип. С. Селивановского, 1823. — С. 151—186.
  • Вейнахские племена // Очерки истории Чечено-Ингушской АССР / Ответ. ред. Н. С. Смирнов. — Гр.: ЧИ кн-во, 1967. — Т. 1. — 316 с. — 4000 экз.
  • Виноградов В. Б., Чокаев К. З. Древние свидетельства о названиях и размещении нахских племён : науч. ст. // Археолого-этнографический сборник : сб. ст. / Ответ. ред. В. Б. Виноградов. — Известия ЧИНИИИЯЛ при СМ ЧИАССР. — Гр. : ЧИ кн-во, 1966. — Т. VII, вып. 1. — С. 42—89. — 179 с. — 500 экз.
  • Волкова Н. Г. Глава пятая. Вайнахи // Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа : моногр. / Ответ. ред. Л. И. Лавров. — АН СССР. Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М. : Наука, Глав. ред. вост. лит-ры, 1973. — С. 122—174. — 206, [б/н 2] с. — 1600 экз.
  • Волкова Н. Г. Вайнахи // Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII — начале XX века : моногр. / Отв. ред. В. К. Гарданов. — АН СССР. Ин-т этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М. : Наука, 1974. — С. 142—193. — 273, [б/н 3] с. : с ил. и карт. — 2300 экз.
  • Головлёв А. А. Очерки о Чечне (природа, население, новейшая история) : моногр. / Рецензент С. А. Прокопенко. — Ульяновск : Вектор-С, 2007. — 296 с. — 100 экз. — ББК 84-Ч. — УДК 911.2.551.4: 914.706(G). — ISBN 978-5-91308-014-1.
  • Далгат Б. К. Первобытная религия чеченцев и ингушей / Ответ. ред. С. А. Арутюнов. — РАН. Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: «Наука», 2004 (1893). — 240 с. — 550 экз. — ISBN 5-02-009835-3. (современное переиздание)
  • Далгат Б. К. Родовой быт и обычное право чеченцев и ингушей / Подготовка издания и предисловие У. Б. Далгат, ответ. ред. В. А. Тишков. — РАН. Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: ИМЛИ РАН, 2008 (1892-1894). — 382 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9208-0307-8. (современное переиздание)
  • Далгат У. Б. Героический эпос чеченцев и ингушей / Ответ. ред. И. А. Дахкильгов. — АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: «Наука», 1972. — 469 с. — 1800 экз.
  • Дахкильгов И. А. Исторический фольклор чеченцев и ингушей. — Пособие для студентов ВУЗа. — Гр.: ЧИГУ, 1978.
  • Дешериев Ю. Д. Сравнительно-историческая грамматика нахских языков и проблемы происхождения и исторического развития горских кавказских народов : моногр. — АН СССР. Ин-т яз-ния. ЧИНИИИЯЛ. — Гр. : ЧИ кн-во, 1963. — 556 с. — 600 экз.
  • Дирръ А. М. Отдѣл IV. Краткій грамматическій очеркъ Андіискаго языка // Сборникъ матеріаловъ для описанія мѣстностей и племенъ Кавказа. — Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. — : Канц. Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ, 1906. — (Выпуск 36).
  • Дубровинъ Н. Ф. Чеченцы (Нахче) // Книга 1 «Кавказъ». Исторія войны и владычества русскихъ на Кавказѣ. — СПб.: въ типографіи Департамента удѣлов, 1871. — Т. I. — 640 с.
  • Еремян С. Т. Армения по Ашхарацуйц’у (Опыт реконструкции карты на современной картографической основе) = Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի (Փորձ VII դարի հայկական քարտեզի վերակազմության ժամանակակից քարտեզագրական հիմքի վրա). — Ереван, 1963. (на армянском языке).
  • Кушева Е. Н. Народы Северного Кавказа и их связи с Россией (вторая половина XVI — 30-е годы XVII века) : моногр. / Ред. изд-ва И. У. Будовниц. — АН СССР. Ин-т истории. — М. : Изд-во АН СССР, 1963. — 368, [б/н 4] с. — 1500 экз.
  • Лаудаев У. Чеченское племя (с примечаниями) : ст. // Сборник сведений о кавказских горцах : [рус. дореф.] = Сборникъ свѣдѣній о Кавказскихъ горцахъ : сб. в 10 вып. — Тф. : Типография Главного Управления Наместника Кавказского, 1872. — Вып. VI, I. Исследования и материалы. — С. 1—62. — 418 с. — (рукоп. представлена в сб. не полностью).
  • Магомедбекова З. М. Словарь // Каратинский язык / Ред. Арн. Чикобава. — Ин-т языкознания. АН ГССР. — Тбилиси: «Мецниереба», 1971. — 1000 экз.
  • Марръ Н. Я. Кавказскіе племенныя названія и мѣстныя параллели. — : Россійская Государственная Академическая Типографія, 1922. — 2000 экз.
  • Мациев А. Г. Чеберлоевский диалект чеченского языка // Известия ЧИНИИИЯЛ Языкознание. — Гр., 1965. — Т. 6, вып. 2.
  • Осмаев М. К., Алироев И. Ю. История и культура вайнахов / Рецензенты Н. С. Прокуророва, Я. Г. Рокитянский. — М.: «Academia», 2003. — Стб. 384 — 3000 экз. — ISBN 5-87444-192-1.
  • Паткановъ К. П. Изъ новаго списка географіи, приписываемой Моисею Хоренскому (Отдѣлъ наукъ) // Журналъ Министерства народнаго просвѣщенія (Часть CCXXVI [226], Мартъ) / Ред. Л. Майковъ. — СПб.: Типографія В. С. Балашева, 1883. — С. 21—32.
  • Покоренный Кавказъ. Очерки историческаго прошлаго и современнаго положенія Кавказа съ иллюстраціями.. — Изданіе А. А. Каспари. — СПб.: Книжный склад «Родина», 1904.
    • Лавинцев А. И. Горные орлы и их гнёзда // Покорённый Кавказ. Очерки исторического прошлого и современного положения Кавказа. — М.: Издательство Надыршин, 2010 (1904). — 544 с. — ISBN 978-5-902744-08-5. (современное переиздание)
  • Семёновъ Н. С. Чеченцы // Туземцы сѣверо-восточнаго Кавказа (Рассказы, очерки, изслѣдованія, замѣтки о чеченцахъ, кумыкахъ и ногайцахъ и образы поэзіи этихъ народцевъ). — СПб.: типографія А. Хомскаго и К°, 1895.
  • Усларъ П. К. II. Чеченскій языкъ. Съ приложеніемъ // Этнографія Кавказа. Языкознаніе. — Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. — : Типографія канц. Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1888.
  • Чокаев К. З. Нахские языки. Историко-филологические изыскания : моногр. / Ред. И. А. Ирисханов. — Гр. : Книга, 1992 (1993). — 128 (192) с. — (сборник статей с 1964 по 1990 гг.). — 2000 экз. — ББК 83.
  • Шнирельман В. А. Часть III. Преодоление судьбы (чеченцы и ингуши) // Быть аланами. Интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке / Ред. серии И. Калинин. — РАН. Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М.: «Новое литературное обозрение», 2006. — 696 с. — 1500 экз. — ISBN 5-86793-406-3.

Чеченско-русские, ингушско-русские и бацбийско-русские словари.[править | править код]

  • Дешериев Ю. Д. Бацбийский язык. Фонетика, морфология, синтаксис, лексика : моногр. / Ответ. ред. Б. А. Серебренников. — ИЯ АН СССР. — М.-Л. : 1-я тип. изд-ва. АН СССР, 1953. — С. 306—344. — 384 с. — 1000 экз.
  • Ингушско-русский словарь = Гӏалгӏай-Эрсий дошлорг : 11 142 слов / Сост.: А. С. Куркиев. — ИГУ. — Магас : Сердало, 2005. — 544 с. — 5000 экз. — ISBN 5-94452-054-X.
  • Ингушско-русский словарь: 24 000 слов = Гӏалгӏай-Эрсий дошлорг: 24 000 дош / Сост.: А. И. Бекова, У. Б. Дударов, Ф. М. Илиева, Л. Д. Мальсагова, Л. У. Тариева; научн. руков. Л. У. Тариева. — Ингушский НИИ гуманитарных наук им. Ч. Ахриева. — Нальчик: ГП КБР РПК, 2009. — 983 с. — ISBN 978-5-88195-965-4.
  • Ингушско-чеченско-русский словарь = Гӏалгӏай-Нохчий-Эрсий словарь / Сост. И. А. Оздоев, А. Г. Мациев, З. Д. Джамалханов; ред. А. А. Саламов, Б. Х. Зязиков. — ЧИ НИИ истории, языка и литературы. — Гр. : ЧИ кн-во, 1962. — 212 с. — 1000 экз.
  • Исмаилов А. Т. Слово. (Размышления о чеченском языке) / Ответ. ред. З. Д. Джамалханов. — Элиста: АПП «Джангар», 2005. — 928 с. — 3000 экз. — ISBN 5-94587-035-8.
  • Русско-ингушский словарь. 40 000 слов = Эрсий-Гӏалгӏай словарь. 40 000 дош / Сост.: И. А. Оздоев, под редакцией Ф. Г. Оздоевой и А. С. Куркиева. — М.: «Русский язык», 1980. — 832 с. — 5000 экз.
  • Сравнительно-сопоставительный словарь отраслевой лексики чеченского и ингушского языков и диалектовов : слов. / Сост.: И. Ю. Алироев, ответ. ред. А. С. Куркиев. — ЧИГУ. ЧИНИИИЯЛ при СМ ЧИАССР. — Мх. : ЧИ кн-во, 1975. — 387 с. — 550 экз.
  • Цово-тушинско-грузинско-русский словарь = წოვა-თუშურ-ქართულ-რუსული ლექსიკონი / Сост.: Д. Кадагидзе, Н. Кадагидзе, под. ред. Арн. Чикобава. — Ин-т языкознания. АН ГССР. — Тбилиси: «Мецниереба», 1984. (на грузинском и русском языках).
  • Чеченско-ингушско-русский словарь = Нохчий-Гӏалгӏай-Эрсий словарь / Сост.: А. Г. Мациев, И. А. Оздоев, З. Д. Джамалханов, ред. А. А. Саламов, Б. Х. Зязиков. — ЧИНИИИЯЛ. — Гр.: ЧИ кн-во, 1962. — 198 с. — 1000 экз.
  • Чеченско-русский словарь / Сост.: А. Г. Мациев. — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1961.
  • Чеченско-русский словарь / Сост.: И. Ю. Алироев, ответ. ред. З. Х. Хамидова. — РАН. Ин-т языкознания. АН ЧР. — М.: «Academia», 2005. — 384 с. — 3000 экз. — ISBN 5-87444-180-8.
  • Чрелашвили К. Т. Краткий бацбийско-русский словарь // Цова-тушинский (бацбийский) язык / Ответ. ред. Г. А. Халухаев. — М.: «Наука», 2007. — 279 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-02-034210-1.
  • Этимологический словарь чеченского языка : этимол. слов. / Сост. А. Д. Вагапов, науч. ред. М. Р. Овхадов. — ЧГУ. — Тбилиси : Меридиани, 2011. — 734 с. — ISBN 978-9941-10-439-8.

Страницы в словарях для используемых в статье нахских слов:

Словари: чеченско-русские ингушско-русские бацбийско-русские
Общенахские
термины:
Мациев
А. Г.
Мациев
А. Г.
и др.
Алироев
И. Ю.
Исмаилов
А. Т.
Вагапов
А. Д.
Оздоев
И. А.
и др.
Оздоев
И. А.
Куркиев
А. С.
Бекова
А. И.
и др.
Дешериев
Ю. Д.
Кадагидзе
Д. Н. и
Н. Д.
Чрела-
швили
К. Т.
1961 1962 1975 2005 2005 2011 1962 1980 2005 2009 1953 1984 2007
адам (чеч., инг.) 31 12 154 10-12 82 14 349 21 54 «человек», «люди»
адмие (бац.) 82  —
къам, къāм
(чеч., инг.)
248 94 285 142 149 385 101 349
356
250 417 «народ/народность»,
«нация/национальность»
къом (чеч. диал.) 385  —
кӏалд (чеч.) 258 98 217 148 159 401 108  — 313 «творог»
кӏолд (инг.) 98 217 401 108 711 268 446 313
кӏалтI, ḳаlṭ (бац.) 401  — 313 326 266
мохк, муохк
(чеч., инг.)
306 113 24 177 199 478 122 222
700
308 511 1) «земля», «край», «страна»
2) «ступа», «ступка»
мохк (инг.) 478  —
морг (бац.) 478  —
муорк (нах. диал.) 478  —
нах, nax
(чеч., инг., бац.)
312 116 157 181 205
411
487 125 306
349
315 566 312
366
473 268 «люди», «народ»
(мн. ч. от саг/стаг)
наьхча, нехча (чеч.) 315 116 220 183 207 488 125  — 313 «сыр», «брынза»,
«жёлтый сыр»
нахча (инг.) 220 488 125 55
708
315 522 313
начх, наčх (бац.) 488  — 313 472 268
нох, нуох (чеч.) 318 117 235 185 211 497 127  — 1) «плуг/соха»
2) «жвачка/жевание»
нух (инг.) 117 235 497 127 492
686
322 529
нахарча (чеч.) 312 126 181 205  —  — «плугарь»
нахарчаш (чеч.) 312 181  —  — «плугари»
Нохчмуохк,
Нохчмохк
(чеч.)
496  — «Нохч-мохк/Ичкерия»
нохчмахкахо (чеч.) 185  —  — «нохчмахкахоец/ичкеринец»
нохчмехкахо (чеч.) 319  —  —
нохчи, нохчо (чеч.) 319 317 185 211 495  — «чеченец(ка)»
нохчо, нохчуо (инг.) 319 117 317 185 211 495 126 791 322 528
нохчий (чеч., инг.) 319 117 185 211  — 126 791 322 528 «чеченцы»
нохчий (инг.)  — 791 322 528 «чеченский»
нохчийн (чеч.) 319 185 211  —  —
нохчийниг (чеч.) 319 185  —  —
стаг (чеч.) 378 135 221 247 542 139  — 312 «человек», «мужчина»,
«муж»
саг (инг.) 135 542 139 787 348 566
стакI, стӏакI,
sṭaḳ, stak
(бац.)
542  — 311 550 269
турпал (чеч., инг.) 408 146 158 240 270 577 154 49, 122 390 629 «богатырь», «герой»
халкъ (чеч., инг.) 442 157 288 262 295 606 164 306
349
419 700 1) «народ»
2) «двойной подбородок»
халх (бац.) 606  —
чеченлав (бац.) 495  — «чеченцы»
чу (чеч., инг., бац.) 494 175 295 343
344
682 189 59 486 825 717 1) послелог, приставка: «в»,
«во», «внутрь»
2) наречие: «домой»
чу (чеч.)
ча (инг.)
чо (бац.)
682  — окончание косв. п.
прилагательных
чу (чеч., инг.) 682  — возглас: «но!» (понукают лошадь)

Прочие словари[править | править код]

  • Аварско-русский словарь: Около 36 000 слов = Авар-гӏурус словарь: 36-азаргогӏанасеб рагӏи / Сост.: М. М. Гимбатов, И. А. Исаков, М. М. Магомедханов, М. Ш. Халилов, под редакцией М. М. Гимбатова. — Институт языка, литературы и искусства имени Г. Цадасы. — Махачкала: ДНЦ РАН, 2006. — 2096 с. — (Национально-русские словари. Литературные языки Дагестана). — ISBN 594434-023-1.
  • Кабардинско-русский словарь = Къэбэрдей-Урыс словарь / Сост.: М. Л. Апажев, Н. А. Багов, П. М. Багов, Б. Х. Балкаров, Дж. Н. Коков, Х. Х. Жакамухов, Х. Ш. Урусов, под общей ред. Б. М. Карданова. — Кабардино-Балкарский НИИ. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1957. — 576 с. — 6000 экз.
  • Толковый Словарь живого великорусскаго языка / Сост. В. И. Даль. — 3-е издание, исправленное значительно дополненное, под ред. Бодуэна-де-Куртенэ. — СПб.-М.: Изданіе т-ва М. О. Вольфъ, 1909. — Т. IV (С—Ѵ).
  • Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches wörterbuch / Сост. М. Фасмер, пер. с нем. и доп. О. Н. Трубачёва. — 2-е издание, стереотипное. — М.: «Прогресс», 1987 (Heidelberg, 1950-1958). — Т. IV (Т—Ящур). — 864 с. — 50 000 экз.

Арсанукаев Iабдулла

Эдилов Хасмохьмадан поэзи ХХ бIешеран нохчийн литературин хазна ю. Цуьнан  кхоллараллина лерина йолчу цхьана литературни суьйренехь нохчийн гоьваьлла поэт а, критик а волчу Сулаев Мохьмада элира, нохчийн дикахволчу итт поэтан цIе яккха шега аьлча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу пхеа поэтан цIе яккхка альча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу кхаа поэтан цIе яккха аьлча царна юккъехь а Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, уггар дикачу нохчийн цхьана поэтан цIе яккха аьлча, Эдилов Хасмохьмадан цIе йоккхура яцара ша, кхечарна хала ца хетийтархьама. 

Поэт, прозаик Эдилов Хасмохьмад вина 1922 шеран 16 ноябрехь Нохчийчоьнан Ачхой-Мартан районерчу ВаларгтIехь ахархочун Эдалан доьзалехь.    

Эдилов Хасмохьмада юьхьанца цIахь дешна. Юьртара школа чекхъяьккхинчул тIаьхьа 1936-чу шарахь хьехархойн училищехь а, тIаккха Нохч-ГIалгIайн АССР-н Халкъан дешаран комиссариатехь йиллинчу политпросвет школехь а дешна цо. 1941 – 1944 шерашкахь  Эдилов Хасмохьмада белхаш бина Халкъан дешаран комиссариатехь школийн инспектор волуш а, республикански Халкъан кхоллараллин цIийнан инструктор волуш а, Ачхой-Мартанехь суьдан исполнителан даржехь а. Дуккха а тIаьхьа чекхъяьккхина Эдилов Хасмохьмада Нохч-Галгайн педагогически институтан историко-филологически факультетан оьрсийн меттан, литературин, нохчийн меттан, литературин отделени.

Нохчийн халкъан барта кхолларалле чIогIа шовкъ йолуш хилла Эдилов Хасмохьмад. Цо дукха ешна къоман барта произведенеш, цаьргахула веана лорура цо ша исбаьхьаллин литературе а. Ша яздан волалуш Мамакаев Iаьрбис  чIогIа гIо дина шена олура цо. Поэзехь шен хьехархо  а  лорура цо и нохчийн гоьваьлла волу поэт Мамакаев Iаьрби.

Эдилов Хасмохьмад яздан волавелла 1937-чу шарахь, хьехархойн училищехь доьшуш волчу хенахь. Амма шина-кхаа шарахь а шен стихотворенеш зорбане ца елла цо, уьш ледара хеташ. Дуьххьара цуьнан стихотворени зорбанехь араяьлла 1939-чу ша­рахь.

Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болабелча, Нохчийчоьнан яздархоша арахийцира “Фашисташна дуьхьал стихаш” цIе йолу книга. Оцу книги тIехь кхечу поэтийн стихотворенешца цхьаьна зорба тоьхна яра Эдилов Хасмохьмадан масех стихотворени а. Уьш яра: “ТIемало –хьоьга!”, “БIаьрзе стаг”, “Кавказан аьрзу”, “Суьрте”. Даймахка тIом бахьаш веанчу мостагIчунна дуьхьал луьрчу къийсаме хIоьттинчу бIаьхочун дог-ойла, иза эшо болу цуьнан лаам а, доьналла а гайтина автора оцу стихотворенешкахь. Исбаьхьаллин басаршца кхоьллина шен мохк йист йоцуш дукха безаш, иза ларбеш инзаре майралла гойтуш волчу тIемалочун васт. Шен дахар а, са а дIадала кийча ву иза фашисташна тIехь толам  баккхарехьа къийсам латтош, Даймохк царах паргIатбаккха.

 Даймохк ларбеш волу тIемало гуманист ву, къинхетамен дог ду цуьнан, амма цуьнан «бекхаман ойланаш малхбузе керча». Шен махка Iазап дахьаш веанчу мостагIчух дера лета иза, цунна тIехь толам баккхьархьама эшахь, шен са а дIадала кийча ву. Ишттачу бIаьхочун васт хIутту. Эдилов Хасмохьмада тIеман хенахь язйинчу стихотворенешкахь. Буьрсачу тIамехь чIагIло  фашисташна дуьхьал гIаьттина ойла, алсам болу мостагI эшаваран лаам. «БIаьрзе стаг» цIе йолчу стихотворени тIехь поэта гайтина тIамехь «бомбано чов ярна» бIаьрса дайна салти. Иза шегара бала балхош вац, мелхо а шех къахетачеран дог ир-кар хIиттадо цо. «Болатал чIагIло шу фашисташ бохо!» − иштта бу салтичун даггара лаам.

«Кавказан аьрзу», «Суьрте» цIерш йолчу стихотворенешкахь Эдилов Хасмохьмада хIоттийна вайн Даймехкан сийлахьчу кIентан Советски Союзан Турпалхочун Нурадилов Ханпашин васт. Нурадилов Ханпашас шен къона дахар дIаделла Даймохк ларбеш. Ханпашина дукха безара ша кхиийна Даймохк, цуьнга ца лалора фашистски йовссарша иза аьшнашбеш. Шен лаамехь фронте вахана волу Нурадилов чIогIа летара мостагIех, цаьрга болчу цабезамех дуьзнера цуьнан майра дог. Луьрачу тIамехь цхьа эзар гергга фашист вожийра турпалчу пулеметчика. Поэта исбаьхьаллин васт хIоттош билгалдоккху къоначу тIемалочун бIаьхаллин хьуьнарш, Даймехкан а, халкъан а дуьхьа цо шен дахар дIадалар. Нурадилов Ханпаша шен са кхоош а, Iожаллех кхоьруш а вац. Иза Даймахкана орцахваьлла, хьашт хиллачохь Iожалла тIе эца кийча ву. «Ша винчу халкъана дахар дIаделла, герзаца Iожаллин тIаме дIахIоьттира» − боху стихотворени тIехь.

Говза язйина ю «Суьрте» стихотворени. Турпалхочун хьуьнар гойтучу чулацамца йогIуш ю стихотворенин форма. Айаме ю метафораш а, стихан интонации а. Вовшашца хуьйцуш далийна риторически айдарш, риторически хаттарш, риторически тIедерзарш. Цара гIо до бIаьхочун турпалалла гойтуш долу васт кхолла:

Къуона юьхь, горга юьхь, хьан паргIат хьоьжу
Ламанан майрачун аьрзун ши бIаьрг.
«Цо вийна исс бIе ткъа фашист», – ас доьшу –
Къуонаха, стогаллех ца оьшуш хьаьрк!

Курра схьахьоьжу хьо, Кавказан аьрзу,
ТIам тохий гIаттахьа – хьайн турпал тIам!
Хьо веца, мохк ларбеш, «Максимца» хьаьрса
МостагIий цоьстуш, цIийн хIоттийнарг Iам!

………………………………………………….

Хьо вуй и нохчийн кIант – со хьайха хьоьгург,
ТIаьхьешка вийцийта даьккхинарг сий?
Турпалчу халкъашна майралла хьоьхург,
Дийнаниг, пхенашкахь ца кхехкаш цIи?!

Халкъана паргIато йоккхуш велларг даим а адамийн дегнашкахь вуьсу, цуьнан цIе цкъа а йицлуш яц. Цундела поэта Ханпаша дагалоцуш кхечахьа боху: «Декар ду халкъан аз дуьне мел деха, декар ду иллеш а, хьан хьуьнар дуьйцуш».

Эдилов Хасмохьмадан тIеман хенахьлерачу стихийн лирически турпалхочун дог-ойла къеггина гучайолу 1943 шеран сентябрь баттахь язйинчу «Сий делахь, Латта!» цIе йолчу стиховоренехь. КIорггера маьIна а, лаккхара исбаьхьалла а ю оцу стихотворенин. Стеган дахар, ирс, сий цуьнан шен Даймахкаца йолчу юкъаметтигах дозуш ду. Даймехкан латта ду стаг сийлахь веш дерг, цуьнга ирс кхочуьйтург. Иза лардар хIоранна а тIехь ду. Цуьнан дуьхьа валар а сийлахь ду:

Дахаррий, Iожаллий
Лиэтачу арахь,
Кешнаша шагйина
ТIом хилла хьаьтта.

«Гечдойла» аьн долчохь,
Турпалхойн могIарехь,–
Кху арахь каш хилар
Ирс хетта, Латта.

Эдиловн лирически турпалхочо чIагIо йо «кхехка цIий саццалц» и лардан. Нагахь мостагIчуьнца къийсамехь валар нислахь «Хинболчу сан борзах цинц тохий бIаьрга, Совцабе! Ата уьш! ХIаллакбе, Латта!» − боху цо. «Латта» боху дош шуьйрачу маьIнехь даладо поэта. Иза вина меттиг а ю, вайн дийнна боккха Даймохк а бу, адаман орамаш шеца долу, адаман ницкъ, доьналла, марзо шеца йолу массера а юкъара меттиг ю Латта. Иза лардар хIоранна а тIехь ду.

Чов йоцуш, цIий доцуш,
ТIом хила бац-кха,
Ирсан стом ларбан а
Дац цуьрриг атта.

Ас дегI ца кхоийна
Сайн дуй чекхбаккхан:
«Кхехка цIий саццалца
Хьо лардан, Латта!»

Лирически турпалхочун кхоллам Даймахках, Лаьттах дIакъасталур боцуш бу. «Турпалхойн могIарехь» шен Iожаллин сахьт тIехIоьттича а, бовхачу безамах юьззина йолчу сирлачу ойланца боху цо»: «Чурта тIе яздан хьан баркалла оьшу, ирс къуьйсуш веллачун сий делахь, Латта!»

“ТIемало – хьоьга!”, “БIаьрзе стаг”, “Кавказан аьрзу”, “Сурте”, «Сий делахь, Латта!»  стихотворенеш  Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллин хьалхарчу муьрехь араевллачарах  елахь а,  исбаьхьаллица язйина говза поэтически произведенеш ю уьш. Ма дарра аьлча, тIеман хенахьлерчу нохчийн поэзехь тоьллачарах ю и стихотворенеш. Нохчийн литературе исбаьхьаллин похIма долу поэт веана хилар гойтура цара. ХIетахь дуьйна къоман литературехь  шен цIе йолуш, шен къеггина хатI долуш поэт хилла дIавахна Эдилов Хасмохьмад.  

Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь Казахстанехь цхьана муьрехь юккъерчун школехь хьехархо хилла Эдилов Хасмохьмад. Цул тIаьхьа цхьацца бахамаллин меттигашкахь  белхаш  бина цо.

1955-чу шарахь  Алма-Атахь нохчийн маттахь арахеца долийна «Къинхьегаман байракх»  цIе йолу газета. Оцу газетан редакцехь литературни белхахо хIоттийна Эдилов Хасмохьмад. Деган айамца болх бина цо газетехь.  “Къинхьегаман байракх”   тIехь кест-кестта зорбатухура нохчийн яздархойн произведенеш, керла очеркаш, дийцарш, стихотворенеш тIехь йолуш кечйора динна литературни агIонаш. Нохчийн яздархой кест-кеста гуллора газетан редакцехь, йийцаре йора керла произведенеш. Эдилов Хасмохьмадан поэтически говзалла кхиарехь мехала хан хилла иза. Поэта оцу муьрехь а язйина алссам произведенеш. Царах ю: «Даймехакан байракх», «Ненан ирс», «Билгало», «Буьйса», «Машаран урам», «Бер дийна нана», «Алжирка»,  «Дацоран байракх», «Апрелан буьйса», «Или», «Ло догIуш», «Бетпак-Дала есаллехь», «Ма кховдаде лазар». Тайп-тайпана чулацам бу оцу стихотворенийн, амма уьш массо а поэтан стихан говзалла шайца гучуйолуш ю. Масала «Или» стихотворенин строфаш:

Или кхобу шанийн бено,
ТIулгийн матто ловзадо.
Лаьмнийн бердийн апарино
Iуьйдуш санна гIовгIа йо.

Цинцаш детташ я мотт хьоькхуш,
ТIулган пенаш къегадо.
Шен гIовгIанца Iаннаш декош,
ОьгIазе кхес гIиттайо.

Цу гаттонехь арадолий,
Цо шен чабол йохайо.
Кхаьчча санна дикчу хьоле,
Кура болар доладо.

Еа гIулчах (стопах) йолчу хорейн барамехь язйина стихотворени. Ерриг стихотворенехь беа могIанах лаьтташ йолу исс строфа ю, жIарийн хьесапехь рифмовка а йолуш. Зударийн рифмаш божарийчаьрца хийцалуш ю. Цхьана а меттехь ритм, рифма, рифмовка талхийна йоцуш, юьххьера дуьйна чекхъяллалц шера ю стихотворени. Меттан исбаьхьаллин гIирсаш: эпитеташ, дустарш, метафораш шайца чолхенаш йоцуш, гIеххьачу барамехь лелийна стихотворенехь. «Или» стихотворени шен дIахIоттамца, стихан барамца, хьалхарчу кхаа строфан чулацамца М. Ю. Лермонтовн «Теркан совгIаташ» («Дары Терека») стихотвореница юххера йогIуш ю. Амма Эдилов Хасмохьмадан стихотворенин тема а, маьIна а кхин ду. Мехкан Iаламах адамо пайдаэца безаран а, пайдаоьцург хиларан а ойла ю  стихотворенехь коьртаниг.  Или хинан «хIонсан тулгIеш» Балхаш-Iам чу эрна ца оьхуьйтуш, «Гаьллаш багахь, эмалк санна, КIайн кхес егош, гIаттор ду! Дацор ду хьо  ерриг ханна – хьал совдаккха, дацор ду!». Шен заманан лехамашца доьзна ду Эдилов Хасмохьмадан стихотворенин маьIна. М.Ю. Лермонтовн «Измаил-Бей» поэма а, цуьнан стихотворенеш а нохчийн матте яьхнера Эдилов Хасмохьмада, и гочдарш нохчийн литературехь дикачарах лоруш ду. Эдилов Хасмохьмадан стихашна Лермонтовн поэзино беркате Iаткъам бина хилар къеггина гуш ду «Или» стихотворенехь. 1957 шеран май баттахь «Къинхьегаман байракх» газетан агIонаш тIехь зорбатоха йолийра Эдилов Хасмохьмадан дуьххьарлера поэма «Сийлаха». Драматически чулацам болу и поэма хиллачийн буха тIехь язйина яра. Шен цIена, оьзда безам  ца ларбина йолу поэмин турпалхо Сийлаха ша дакъаза а йолу, и бахьанехь нахана даккхий зуламаш а хуьлу. Шен ойланехь,  гIуллакхашкахь,  леларехь ша шена хьалха а, нахана хьалха а стаг жоьпалли хила везаран ойла йойту автора поэма йоьшуш волчуьнга. ГIеххьа йоккха лиро-эпически поэма ю «Сийлаха». Поэмин дIахIоттамехь хьалахара дош а, итт дакъа а, дерзор а ду. Иттанах хIор дакъа шена хьалха ялийна эпиграф йолуш ду. Цхьайолу эпиграфаш халкъан иллешний, мехкарийн эшаршний тIера схьаэцна ю, вуьйш нохчийн кицанех лаьтташ ю, кхиерш яздархойн произведенеш тIера ялийна ю. Масала: «Маржа яI, зингат, хьо а гIерта-кха даха» (I. Мамакаев), «Хила я ца хила! – Иштта ду гIуллакх!» (Шекспир. «Гамлет»).   Хьалхара дош а, дерзор а авторера ду. Поэмин эпически агIо цуьнан сюжетаца ю. Ардаме сюжет ю поэмин. Шайн доладалар а, кхиар а, дерзар а долчу хиламех лаьтташ ю иза. ИбрахIим, Сийлаха, Эдалха, Аружа – оцу персонажийн леламаш бу поэмин сюжетехь. Шен безамца, шен лаамехь ИбрахIиме йоьду Сийлаха. ЦIена, хьанал ду къоначу доьзалан дахар. Амма совдегаран Эдалхин безам бахна Сийлахе. Нехан цIе тIехь йолу зуда, Аружа юкъа а лоьлуьйтуш шена тIе а ерзайой, ялайо цо. Сийлахас ца ларбина ИбрахIиме хилла шен мерза безам. Цуьнан цIийндех ИбрахIимах цуьрриг ийзалуш вац Эдалха, иза цхьалха стаг ву, шена тIаьхьа хIитта нах болуш вац, къоьлла токхуш а ву, цундела цуьнгара зуда яккха а мегар ду, боху цо шен дагахь. Амма ИбрахIим шен сий лардийра долуш ву. Эдалха а, цуьнан цIийнах кхо стаг а вуьйжира ИбрахIиман карах. ИбрахIим а кхелхира церан карах. Цу тайпана, Сийлахас шех инзаре доккха зулам далийтина.

Оцу хиламех лаьттачу сюжетаца билгалболу поэмин эпически чулацам. Къеггина шен лирически агIо а ю поэмин. Иза авторан ойланца билагалйолу. Поэмин хьалхара дош а, дерзор а авторера ду. Поэми тIехь алссам ду юьстахдийларш. Автора, сюжетана юьстах а вуьйлуш, цу тIерачу хиламех лаьцна йолу шен ойланаш, синхаамаш гучубоху. Цара поэмин чулацам кIарг а бо, текстан исбаьхьалла са а йоккху. ИбрахIиммий, Сийлахий хин йистехь мерза захалу дуьйцуш гайтинчул тIаьхьа автора сирлачу ойланца боху:

Шабарш деш догIучу
Валарган йистехь
Дуьххьарий, тIаьххьарий
Балхабац безам.
Хийла йоI, елалой,
КIаг хIуттуш юьхь тIехь,
Суьйренца цIа йоьрзу,
Хуьлий дог реза.

Ткъа кхано тIаьхьа  ИбрахIиман, Сийлахин барт ийгIина, и шиъ халонца дIасакъастар гойтучу хенахь кхечу кепара ю авторан ойла: 

Малх бу шен болар деш,
ГIушлакха баьлла,
И стенна оьшура
Дуьненна кхета?
Сирла бу, бовха бу
Цунна хьан аьлла?
Мила ву цо вохвеш?
И хьанна къеда?

Авторан ойла, синхаамаш шен турпалхойн ойланашца, церан синхаамашца цхьаьна богIуш бу. Иза ИбрахIиман, Сийлахин накъост ву. Церан хазахетарех самукъа долу цуьнан, церан халахетарш сингаттамца Iаьткъа цунна.

Иштта авторан шен турпалхошка йолу шовкъаш гучуйовлу поэми тIехь цуьнан юьстахвийларшкахь.

Поэмин драматизм цуьнан сюжетехь ю, иза Эдалхин, ИбрахIиман юккъерчу къовсамца ю. Бакъду цу шинна юкъара къовсам хилла ца Iа иза, цуьнан социальни маьIна ду. Социальни тайп-тайпанчу тобанах ву и шиъ.

Цу тайпана, лирический, эпический, драматический билгалонаш цхьана ийна ю «Сийлаха» поэми тIехь.

«Сийлаха» поэма нохчийн литературехь эпически поэзин керла кхиам бара. Иштта лаккхара мах хадийна цу хенахьлерчу критико Эдилов Хасмохьмадан дуьххьарлерчу поэмин.

Оцу шерашкахь язйина Эдилов Хасмохьмадан шен шуьйра евзаш йолу стихотворенеш «Алжирка»,  «Дацоран байракх», « Бер дийна нана»,  «Буьйса», «Билгало», «Ненан ирс», «Даймехкан байракх», «Машаран урам» стихотворенеш. Дуьненан муьлххачу маьIIехь белахь а адамийн бала бакъволчу поэтан дагах хьакхало. Шен паргIатонехьа къийсам латтош хиллачу Iаьрбийн халкъан деган Iийжамех лаьцна ю «Бер дийна нана»,  «Алжирка»,  «Дацоран байракх» цIерш йолу стихотворенеш.

Махках даьхначу адамийн дегнашка кхочуш, Даймехкан марзо хаайолуьйтуш яра оцу хенахь поэта язйина «Даймохк кхойкху» стихотворени.

КIентий цIа берзаре
Кавказ ю хьоьжуш,
Токхе мор баржийна
Кечъелла ю.
Хьомечу лаьмнаша,
Баххьашца къоьжа,
КIенташна кечбина
Аьхна мотт бу.
И кхойкху кIенташка,
Мехкаршка кхойкху,
Кийча ю хIоранна
Барт баккха и.
И кхойкху хи мала
Теркан я ГIойсун,
Цул чоме хи хир дац
Дуьненахь кхин.
И кхойкху дайн хIаваъ
Техкачу метта,
И кхойкху дахаре,
Баьхначохь дай.
Хьацарца я цIийца
Хьандинчу лаьтта,
Зезагца дог хьаста
ГIоттучу бай.

Кхойтта шарахь адамийн кийрахь лаьттинчу сатийсамашна жоп луш яра и стихотворени, нохчийн дегнашна аьхна дара и дешнаш.

Республика юха метта а хIоттийна, нохчийн цIа берза буьйлабелча, Соьлжа-ГIалахь юха арахеца долийра  “Ленинан некъ” газета. 1957-чу шарахь оцу газетан редакце  схьавалаво Эдилов Хасмохьмад. Еххачу хенахь “Ленинан некъан” редакцехь культурин отделан куьйгалхо лаьттина иза. Цул тIаьхьа  Нохч-ГIалгIайн книжни издательствон исбаьхьаллин литературин редакцехь лаккхарчу редакторан болх бина.

Эдилов Хасмохьмадан дуьххьарлера стихотворенийн книга араяьлла 1958 шарахь Нохч-ГIалгIайн книжни издательствехь. “Октябран серло” цIе йолу и сборник суперобложка а йолуш, хаза кечйина яра. Поэтан 45 стихотворений, шиъ поэмий яра цу тIехь зорбатоьхна. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болчу хенахьлера а, цул тIаьхьа махках ваьккхинчу хенахь Казахстанехь язйина а стихотворенеш  яра сборника юкъаяхнарш. «Турпалхо», «Сийлаха» цIерш йолу поэмаш а яра. «Турпалхо» поэма теллинчара билгалдаьккхина иза «идейни чулцам кIорга хиларца, исбаьхьаллин агIонгхьара дика хиларца, говза композици йолуш хиларца къаьсташ ю» аьлла. Оьрсийн Iилманча-геолог, географ Иван Васильевич Мушкетов гайтина поэми тIехь. Иза Казахстанан мохк толлуш, иза Iилманца цIинбан Iалашо йолуш ву. Мушкетов санна болчара шайн хьаналчу къинхьегамца караерзайо хьалха эрна лаьттина гIамарийн аренаш, йохку керла заводаш, лаладо болат, кхиабо бамба. Уьш бу заманан турпалхой, цара кхуллу керланиг, хаздо дахар. Къинхьегаман турпалхочунна хастам бо поэмин говза кхоьллинчу стихашкахь. «Турпалхо» поэма Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллехь лиро-эпически жанр кхидIа а кхуьуш хиларан билгало яра.

Стихийн, поэмийн хьалхара сборник араяьллачул тIаьхьа цхьа– ши шо моссаз дели керла книгаш арайийлина поэта. Царах ю  «Лаьттан цинц», «Ненан безам», «Дуьненан юкъ», «Кханенга воьду», «ДоттагIийн дош»,  « Заманан лараш», «Баьццара алу», «Деган доккхадер», «Сан ирс», оьрсийн маттахь «Улица мира», кхийолу а поэтически книгаш. Поэзин эпически жанрехь кхиамца болх бина Эдилов Хасмохьмада. Зорбанехь арахецна цуьнан “Шиннан къайле”, “Аьчган борз”, “Турпалхо” цIерш йолу поэмийн сборникаш. Дика тIеийцира яздархочун прозехь язйина произведенеш: повесть “Кхиэл”, дийцарийн сборник  “Акхаройн лорах”.

Эдилов Хасмохьмадан кхолларалла шуьйра чулацам болуш ю. Иза нохчийн къоман дахаран дозанашкахь сецна вац. Тайп-тайпанан мехкаш, тайп-тайпанан дахаран хьелаш го вайна цуьнан произведенешкахь. Яздархочун турпалхой тайп-тайпанчу къаьмнийн векалш бу: нохчий, оьрсий, казахаш, гуьржий, украинцаш, алжирхой, немцой.

Исбаьхьаллин дешан кIорггера говзалла яра Эдилов Хасмохьмадан. Къоман барта поэзина  тIе а тевжаш, шел хьалхарчу  нохчийн яздархошкара мехалниг схьа а оьцуш, шен исбаьхьаллин некъ биллина цо литературехь.  

Эдилов Хасмохьмадан стих нохчийн поэзин ламасташца йогIуш ю. Поэтически сурт кхолларан гIирсашца, маттаца, исбаьхьаллин басаршца чолхенаш яц, чуччахулу даьхна хIумнаш дац. Цуьнан произведенеш гIиллакх-оьздангаллин проблемаш ойбуш, дахаран кIорггера ойла йойтуш ю.

Доккха гIуллакх дина  Эдилов Хасмохьмада кхечу къаьмнийн литературин произведенеш нохчийн матте йохуш а. Цо гочйина луларчу къаьмнийн а, ойрсийн а поэтийн стихаш. Нохчийн матте яьккхина М. Ю. Лермонтовн «Измаил-Бей» цIе йолу поэма а, дуккха а кхийолу цуьнан стихотворенеш а.

Эдилов Хасмохьмад кхелхина 1991 шеран 11 ноябрехь Соьлжа-ГIалахь.

Эдилов Хасмохьмада шен исбаьхьчу произведенешца мехала хазна йиллина нохчийн къоман литератури юкъа. 

                                           ПРОИЗВЕДЕНЕШ

                                            НОХЧИЙН МАТТАХЬ

Наний, йоIIийа // Ленинан некъ. 1941. 8 март.
Кавказан аьрзу // Ленинан некъ. 1943. 23 февр.
Кавказе маршалла. БIаьхочун илли // Ленинан некъ. 1944. 19 февр.
Дацоран байракх // Къинхьегаман байракх. 1956. 8 март.
Алжирка // Къинхьегаман байракх. 1956. 29 март.
Даймехакан байракх // Къинхьегаман байракх. 1956. 10 май.
Ненан ирс // Къинхтегаман байракх. 1956. 31 май.
Бетпак-Дала есаллехь // Къинхьегаман байракх. 1956. 26 июль
Буьйса // Къинхьегаман байракх. 1956. 27 сент.
Машаран урам // Къинхьегаман байракх. 1956. 7 нояб.
Бер дийна нана // Къинхьегаман байракх. 1956. 30 нояб.
Билгало // Къинхьегаман байракх. 1957. 29 март.
Сийлаха. Поэма // Къинхьегаман байракх. 1957. 24 май-12 июль.
Машаран урам // Ленинан некъ. 1957. 3 авг.
Воккхаве// Ленинан некъ. 1957. 9 окт.
Октябран серло // Къинхьегаман байракх. 1957. 7 нояб.
Калакойн Iаж // Ленинан некъ. 1957. 12 дек.
Апрелан буьйса // Ленинан некъ. 1958. 23 апр.
Нура // Ленинан некъ. 1958. 7 март.
Парти – баьчча  // Ленинан некъ. 1958. 16 март.
Зезагийн курс // Сердало. 1958. 31 июль.
Октябран серло. Стихаш. Грозный, 1958.
Шайхалла // Ленинан некъ. 1959. 1 янв.
УьтталгIа планета // Ленинан некъ. 1959. 7 янв.
Коьрта лор // Ленинан некъ. 1959. 11 февр.
Лаьттан цинц // Ленинан некъ. 1959. 10 май.
Ненан ирс // Ленинан некъ. 1959. 21 май.
Къона  колхоз // Ленинан некъ. 1959. 14 июнь.
Безамца совгIат // Ленинан некъ. 1959. 26 июля, № 88.
Хаза духар // Ленинан некъ. 1959. 16 авг.
Кхиэл. Повесть // Ленинан некъ. 1959. 28 авг. 14  окт. 13 нояб. 20 дек.
Даймехкан сийлалла // Ленинан некъ. 1959. 7 нояб.
Соьга боху // ДоттагIалла. 1959. № 2. С. 86.
Заманан лор // Ленинан некъ. 1960. 29 янв.
ДIаделла ков // Ленинан некъ. 1960. 27 март.
Шуьйрачу новкъахь // Ленинан некъ. 1960. 3 апр.
Къанделла талл. – Сутарчун гIан // Ленинан некъ. 1960. 11 сент.
Къинхьегаман билгало. Очерк // Ленинан некъ. 1960. 30 сент.
Дояркига // Сердало. 1960. 10 ноябрь.
Красивое одеяние // Сердало. 1960. 24 нояб.
Памятник хIотточохь // Орга. 1960. № 3. С. 25-26.
Шо догIу // Ленинан некъ. 1960. № 2. С. 83-85.
ДIадоладо… // Ленинан некъ. 1961. 1 янв.
«ШайтIанан» мохь // Ленинан некъ. 1961. 19 март.
Маякийн йохьалла // Ленинан некъ. 1961. 4 июнь.
Кхиэл. Повесть. Грозный, 1961.
Машарн гIароллехь // Ленинан некъ. 1961. 8 окт.
Памятник хIотточохь // Ленинан некъ. 1962. 22 апр.
Лакха йиш // Ленинан некъ. 1962. 21 май.
Ненан ирс // Ленинан некъ. 1962. 1 июнь.
Кхиэл. Повесть.  Грозный,1961.
Къонделла аьзнаш. – Хулхулау. – Жима чIерийлецархо // Орга. 1962. № 1. А. 52-53.
Жимачу адаман боккха ницкъ. Очерк // Ленинан некъ. 1962. 21 окт.
Пхьаьрса тIехь муо // Ленинан некъ. 1962. 11 нояб.
Балкхаройн йоI // Ленинан некъ. 1962. 9 дек.
Лаьттан  цинц. Стихаш, поэмаш.  Грозный, 1962.
ДоттагIийн дош. Сборник. Грозный, 1962.
Винчу юьртахь . – Йиш. – Корехь серло. – Валарна кхоьруш // Ленинан некъ. 1963. 15 март.
Май кхойкху // Ленинан некъ. 1963. 1 май.
ХIун дан деза? «Шинна къайле поэмин дакъа. // Ленинан некъ. 1963. 30 авг.
Гагрехь суьйре // Ленинан некъ. 1963. 29 сент.
Аьчган борз. Отрывок из сказки // Ленинан некъ. 1963. 18 дек.
Смоленск // Ленинан некъ. 1963. 27 дек.
Шиннан  къайле. Поэма. Грозный,1963.
Акхаройн  лорах. Дийцарш.  Грозный, 1965.
Ненан  безам. Стихаш.  Грозный, 1966.
Дуьненан  юкъ Стихаш, поэма.. Грозный, 1967.
Кханенга  воьду. Стихаш, поэма. Грозный, 1967
Заманан лараш. Хаьржинарш. Грозный, 1972.
Баьццара алу. Стихаш. Грозный, 1976.
Деган доккхадер. Стихаш, поэма. Грозный, 1979.
Турпалхо. Поэмаш. Грозный, 1981.
Сан ирс. Стихаш, поэмаш. Грозный, 1982.
Сий делахь, латта! – Со сиха ву. − Валарна кхоьруш. − Дог. − Даймохк кхойкху.
− Суна деза.
Стихаш // Нохчийн поэзи. Соьлжа-гIала. 2011. А. 72-81.
Кавказан аьрзу // Даймохк. 2014. 22 февр.

                                         
                                               ОЬРСИЙН МАТТАХЬ

«Алжирка», «У твоего дома». Пер. Марк Шехтер // Грозненский рабочий. 1957. 25 июнь.
Моему другу. Пер. Н. Душкин // Советский Казахстан. 1957. Кн. 5. С. 67.
Поэт в небесах. Пер. Ю. Верольский // Грозненский рабочий. 1958. 17 май.
Стальной заяц. – Друзья. Рассказы // Дружба. 1958. № 1. С. 42-47.
Поэт в небесах. Пер. Ю. Верольский // Дружба. 1959. № 1. С. 75.
Снег идет. Пер. А. Големба // Грозненский рабочий. 1959. 5 июль.
Улица мира. Пер. А. Големба // Грозненский рабочий. 1959. 30 авг.
Я гордился бы… Пер. А. Казаков // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 241
Перед портретом. Пер. П. Железнов// Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С.  241
Татьяна из Одессы. Пер.А. Казаков // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 242
Река Или. Пер. М.Шехтер // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 243
Снег идет. Пер. А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 244
Богатырь. Пер.А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959.
Улица мира. Пер. А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 247
Владимиру Маяковскому. Пер. А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М.,1959. С. 248
С ребенком мертвым на руках. Пер. М. Шехтер //Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 250
Счастье матери. Пер. А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 251
Мой любимый. Пер. М. Шехтер // Поэзия Чечено-Ингушетии. М.,1959. С. 252
«Я стою под твоим окном…» Пер. С. Олендер // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 252
Нура. Пер. А Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 253
Улица мира. (Стихи). Пер. с чеч. Грозный, 1961.
Песня. Пер. Ю. Верольский // Грозненский рабочий. 1963. 3 февр.
Приговор. Повесть. М., 1967.

                                         КХЕЧУ  МЕТТАНАШКАХЬ

Спасибо, партия! Пер. на кабард. Н. Шогенцуков // Ошхамахо. 1962. № 1. С. 63.
Улица мира. Пер. на осет. Х. Плиев // Мах дуг. 1962. № 3. С. 110.

                                    СТАТЬЯШ, РЕЦЕНЗЕШ

                                     НОХЧИЙН МАТТАХЬ

Поэзин  техникан  хьокъехь // Къинхьегаман байракх. 1957. 4 янв.
Стихаш  язъечарна  гIоьнна // Ленинан некъ. 1957. 27 окт.
Поэзин хьокъехь дешнаш // Ленин некъ. 1961. 1 дек.
Яздархочун ирс // Ленинан некъ. 1964. 15 нояб.

www.ChechnyaTODAY.com

При копировании материалов ссылка на сайт обязательна

Образ и характер Къонаха (статья на чеченском языке)

«Къонахийн белшашна тIехь лаьтташ ду дуьне», — эрна аьллачех дац. Амма къонахалла бохучуьнан маьIна дан хууш стаг кIезиг волу. Цундела хьан-хьанна а туьллу вай и еза цIе, дIакховдадо и массарел а деза-доккха а, сийлахь а долу и дарж. Масала, сих-сиха хезачех ду: «Джуги Висарган Юсап ма къонах а вар-кха». Дуьхе кхиа воьлча: «Дуьненна а бале яьлла, эхарт хир доцу цхьа боьху Дажал яра -кх» — ала дог1уш хилар гучудолу. Къонахчуьнгахь – къизалла, хьагI, ямартло, дуьйцург – цхьаъ, лелош дерг – важа хуьлуш дац, хила йиш а яц. Дала шена гIортораш йина дуьнентIе бохуш бу уьш.

Кхин цхьаъ ду вайн къонахийн вастах лаьцна олуш: «Х1ора дийнахь-буса Иблисан гIоьнчин иссазза букъ кагбийр бу къонахчо». Адамера долушдолу массо а дика-вон дIаяздеш хIораннан белшашна тIехь Тарам, Хьарам Iаш хиларх лаьцна лакхахь хьахийра вай. Ша шайтIане Iеха ца войтуш, цкъа гIалат долуьйтуш, тIаккха цунна гечдар доьхуш лелачарах воцу дела олу цунах къонах. Иза Дала схьаоьхьна болчу некъана тIера юьстах ца лелхаш, цу тIера ца вала гIертарг ву, цуьнан дерриге а дахар цу тIе хьажийна а хуьлу. Къомана а, нахана а, махкана а гIуллакх дар шен сина, шен дегIан чархана марздинарг ву иза. Б1аьрг а, гай а цкъа а ца юзачарах юйла хиъна цунна. Цаьрга сина гIодаюккъе нуьйр а тиллийтина, уьш коьшкала ца ховшийна ца лела иза. Цунна дика хаьа Дела кхиэлана сиха воцийла. Шен гIалат нахала ца долуш дисча, Дела а шега Iехавелла моьттачарах воц къонаха. Цу тайпанчу стеган; дагтIера Дела а, иман а матта буьххье доьрзу, кхахьпалла сих йулу; сутаралло къасталун боцчига кхачаво. Царех бу (Iедалан мукъ кара кхаьчнарш-м буьйцур бацара вай) халахеташ делахь а, хьахийначарах тарбала гIерташ, оцу тобанна тIаьхьа хIиттина болу цхьамогIа хьехархой, лоьраш, суьдхой, прокуратурин белхалой, «асфальтах» пхьор деш долу варраш, милцой, сом делча кешнашка жIаьла дIадоллийта кийча болу Iелимнах. К1ай къиг санна царех къаьсташ хуьлу: шенчара а, нехачара а и лортIехь вац, шен хIуманна дола далуш вац», — бохуш, цIенчу некъара галваккха а гIерташ, хьийза а во иза. Кхонаха зене-зуламечу гIуллакхах, нехан хьокъах-м, хьовха, кIоршамечу дошах а къехкаш хуьлу. Къонахчун даржал лекха дарж дагадеъна а дац дуьненна.

Дуьненахь мел долу даьхни вовшахтоьхча, даьхни тоьр дацара иза эца. Стигланийн векал хиларе терра, вохкалуш-эцалуш вац иза. Нехан гIуллакхана садагадо цо. Собаречу нахана юккъехь а собаре ву иза, оьздачу нахана юккъехь а оьздангаллица билгал хуьлу. Цуьнгара гIиллакх даккха стагга а вац. Нохчо хилар – къонаха хилар ду. Къонах а, нахчо а хилла дуьнена дахарх чекхвала а атта дац. Цу шинне а дахар даржах, я кисанах доьзна дац. Цундела иза цIанонан, нийсонан, бакъонан новкъа тIера юьстах ца гIерта; адамалла, ийман, вадд – де-дийне даларца цуьнан сов долу.

Делан дикалла, Цуьнан вайх болу къинхетам дукха боккха хиларан гайтам бац, ткъа, абадехь синош кхуллучу хенахь, божа хила яздинчу «къонах хир ма ву шех», — аьлла нигат а дина, оцу новкъа хIоьттинчу стеган гIолаца Сийлахь-Веза волчо, шена тIелаьцна хилар. Вай лехнарг Цо вайна луш хилар Цо вайх бина боккха къинхетам бу. НАХЧО а, КЪОНАХ а хилчхьана Цо вайга, Зулкъарнис санна, дуьне куьйга кIела дерзаде, я лаьмнаш лестош, хьуьнарш гайта ца боху. Амма, боху – хьайн хин йолу кхане йохкий Иблисан дуьненахь гIортор хилий дIа ма хIотта.

(с) Саид-Магомед Хасиев для Нохчалла.com

Просмотров
20 709

Понравилась статья? Поделить с друзьями:
  • Сижу в окопе еще с одним солдатом решу егэ
  • Сидящий режим экзамены 9 класс
  • Сидят в ледяной воде чтобы пройти экзамен фильм смотреть
  • Сидя на берегу мы любовались как красотой заката егэ
  • Сидя на берегу морском или речном зачерпываем мы маленькие камешки егэ