ГIалгIай литература кхолладеннача хьалхарча шерашка денз, деша говзанчий теркам тIаозаш хиннав къахьегама саг. ВIалла гIалгIай йоазув хьа а хилале, язде болабеннача йоазонхой кхолламашка кораду вайна цу тайпара чулоацам бола дувцараш. Царех цаI да Гойгов Iаддал-Хьамида яздаь хинна «Дербича чIир» яха дувцар. Керттера турпал – мугIарера ахархо мел цо къахьегарах паргIатвалац, бакъда болх ца беш, Iийне вагIа молла дика а вах, верста а ва. Цунца яхь я Дербича. Керда Iаьдал даьлча, геттара ирлу царна юкъера къовсам, хIанз Дербич санна бараш ба мехка доал дераш, цудухьа ше молла наIарга гIолла тIехвоалаш хилча, Iимад яь а ше воагIилга дIахайта гIерт из. ХIаьта хьажкIех етта вордаш кердача Iаьдала дIачуяла югача хана, цIе байракх геттара лакха урагIйохийташ, шоаш молланна гойта ловш хул ахархо. Цу темах яздаьча дувцарех хьалхарчарех цаI да аьнна хет сона из. Цхьаболчарна хетадала тарлу, дувцар тIа хьехабер дукхагIа классови къовсам ба, аьнна. Из харцахьа да оалилга дац, хIаьта а, вай зийча бакъахьа хеташ, автора хьахьалхатеттар къахьегама саг а, цун яьнна бокъо а я.
ГIалгIай йоазув кхолладенначул тIехьагIа, балхлошта, ахархошта хетадаь йоазош каст-каста гучадувл вай йоазонхой кхолламашка. Царех я Базоркин Идриса язъяь «Артиста никъ» яха очерк, Озиев Ахьмада язъяь «Йодаш алача меллашха кIур тувсаш» яха стихотворени», Муталиев Хьажбикара язъяь «Хьалхара денош» яха повесть, Осмиев Хьамзата «Золдусхан» яха дувцар, кхыдола йоазош. Къаьстта йоккхача жанрех дола цу тайпара йоазош эггара хьалха кхелларех цаI ва аьнна хет сона Мальсагов Шимоахий Ахьмад. Вайна массарна йовзаш я цун роман «Даим хало ловш вола саг». Из хетаяь я Наьсарерча ГI. Ахриева цIерагIча «Электроинструмент» завода къахьегамхошта. Цу тIа дувцараш автора шийгара хьадагалаьца хIамаш дац аьнна хет сона, хIана аьлча из завод а цун къахьегамхоех дуккхабараш а сона зIамига волча хана денз бовзаш бар. Итташ шераш даьхар са нанас цун механически цехе станока тIа болх беш, са шаккхе воша а ши нус а хилар цхьан юкъа цига къахьегаш. Цул совгIа, лоалахой а, гаргара нах а, юртахой а бар цу къахьегама пхьоалле болх беш. Шимоахий Ахьмада кхеллача турпалий сурташа сона дагабохийт цу хана Наьсаре баьха бокъонца болаш хинна нах. Масала, романа тIа вувца Алим-Гора автора ший тайпан саг вар. Гарах оалар цох из мел вовзаш хиннача наха. Лакхарча дегIара а волаш, хьатара юхь йолаш, бIаргавайча массаза цIимхара хеталуш саг вар из. Белгалдаккха деза из вай республике йовзаш йолча Мальсагова Роза яхача иллиалархочун да хиннилга. Гараха сесаг гурже яр, заводской районе даьча вIаштIардаьча цIеношка бахар цар дезал. ХIаьта романа тIа ювцаш йола Нани а дика дагайоагIа сона. Лохорча дегIара, къоаналгахьа леста йоккха саг яр из, Мужухоева тайпан цIи а язъяйташ. Романа тIа вувцаш вола Хьасан хIанз а волаш ва, дукха ха йоацаш из могаш-маьрша а волаш бIаргавайна дика хийтар сона. Хьасан Наьсаре дуккхача наха вовзаш а, Местоев тайпан ва. ХIаьта завода директор малав ха геттара атта да, цун эзделах, гIулакхах, хозача оамалах. Мальсагов Арсмака сурт духьалъотт цу сахьате. Вешта аьлча, йоазонхо хьахьокха хьежав, мишта хьахулаш а дегIайоагIаш а яр гIалгIай мехка болхлой класс, малагIа халонаш нийслора цу новкъа, мишта эргадоалаш латтар къахьегама сага вахар а сакхетам а. Кхыметтел цу тIа бувцаш болча пэтэушникех, берех дуккхабараш дагабоагIа сона.
Романа тIа белггала моттиг дIалоацаш йолча актови зале концерташка а кинофильмашка а хьийжарех ва со. Тахан мо дагадоагIа Дагаев Валид, Магомедов Султан юкъе волаш хинна концерт, цу зале се хьежа «Генералы песчаных карьер» яха кинофильм. Хьалха цел а мангал а хьабе цаховш хиннача гIалгIачох хьахулаш воагIар токаца кхестаду чоалхне бурош хьадеш вола говза пхьар. Духхьала завода болхлой бийца ца Iеш, гаьна йоаццаш хиннача трикотажни фабрикера мехкарий хьехабу автора ший доккхача йоазон тIа. Из дешачунна атта хоалу, заводерча цхьаболча кагийча нахаи фабрикерча мехкараштеи юкъе хьахулаш боагIа безам.
Цу шерашка кхелла да вай литературе Боков Ахьмада цу лостамагIа даь йоазош а. «ЦIийенна сайре» яхача цун романа хьалхара книжка вайцига хиннача коллективизацена хетадаь да. Цу тIа бувца турпалаш Муради Залихани, вахара массайолча оагIорахьара зийча, кердача заман нах болга гучадоал къахьегача, безам буача, нахаца гIулакх леладеча, кердадар дIачIоагIдеча. Духхьала из цхьа роман хетадаь Iийнавац Боков цу теманна. Мехкдаьттахошта цо хетадаьча «Седкъашта юкъе седкъа санна» яхача романо довзийтар республикан «Iаьржа дошув» доаккхаш боахкача наьха вахар. Цу тIа къахьегача хана, МагIалбикерча бурув деттача болхлошца вIашагIветталуш, кхыметтел царца бийсаш йоахаш, цар гIулакх дикагIа а кIоаргагIа а довза гIерташ хилар халкъа йоазонхо. Цудухьа вахара гарга а шоаех тешавеш а дола турпалий сурт-сибаташ кхолла таро хилар цун.
Наьсархой вахара а къахьегама а хетаяь я Аушев Султан-Хьамида «Наьсархой» яха повесть. Из дукхагIча даькъе автотранспортни предприяте къахьегаш хиннача шофёраштеи цар хIара деннарча балхаи, салаIараи, сакъердараи хетаяь я. Султан-Хьамид вай Сибрера цIадаьхкачул тIехьагIа цхьан юкъа Наьсарерча АТП директор хиннав. Цу хана ший вахаре нийсъенна хинна моттигаш а цига байза нах а ба цо повеста тIа бувцараш.
Дикка йоккха моттиг дIалоацаш я ювцаш йола тема Ведзижев Ахьмада кхолламе а. Берашта къахьегам безаболийташ да цун «Шолжа-Юртара ГIапур» яхача повеста цхьадола доакъош. Масала, «Белхий» яхача даькъ тIа автора дувц, мишта барт болаш, овсара къахьег кIирандийнахьа музей еча балхий бе баьхкача дешархоша а боккхагIболча цар юртахоша а. Укхаза ва юртда Махьмад Идрисович, тракторист Халакъ, хьун хаьхо Инал, къоаной Доттеи цун сесаг Комсии, хьехархо Гамид Баширович, ГIапура даь-нана Хьагоз, кхыбараш. Из дакъа юкъедихьад школерча 6-ча класса лаьрхIача литературан книжканна.
Дика вIаштIехьадаьннад аьнна хет сона Ведзижева «Кхуврчара цIи» яха дувцар а. Юртбоахама министерствера болх а бите, районерча юртбоахама управлене керттерча инженера болх бе вода зIамига саг. Цига ше дIахьожавича, юрта бахаш бола да-нана долча цIавода из. Къавенна да хIанз а балхара чуванза хул, моттигерча колхоза аьшка- пхьар волаш къахьегаш ва из, ше тIем тIара цIавеначул тIехьагIа денз. ЗаIапхо вале а, вахарера ший моттиг кораяьй цунна, юртхошта накъавоалаш хьавоагIа из йIаьххача хана. Юххьанца хало дар цунна, ког а боацаш, наха юкъе дIаIама. Дезала а ше везац моттар цунна. Бакъда хано шедар ший метта дIаоттаду. Из мо къахьегама тIера волаш, хьалкхув воI а. Цудухьа оал цунга управлене кулгалхочо «къахьегама овлан тIара ваьнна ва хьо» яха дешаш. Бокъонца бакъдар аьлча, йоазонхочун «Шелбенна кхуврч» яха цаI мара йоаца роман а я ала мегаргда къахьегамах а, болх ца беш, атта рузкъа дезача наха духьала язъяь а. Юха а гу вайна коллективизаце зама, кулакаш бохабар, кердадар чIоагIдеш а дIаоттадеш а бола заман дикагIбола нах. Бакъда цу юкъе нийслу кхыйолча темаех дола гIулакхаш а, масала, даькъаза безам.
Къаьстта а дика довзаш да Ведзижев Ахьмада кхелла «Муте новраш» яха дувцар. Укх тIа автора дувц моллагIа болх, хьегаш дола къа хьакъалца дувзаденна а нийса а хила дезилга. Мути колхозе балха воаллар, из болх Iо а кхувсаш, цо кхедаьча новраша зе мара пайда бахьац цунна. Массаза санна ший колхозе цо болх баьбаларе, дуккха пайданегIа хургдолаш дар цо хьийга къа. ХIаьта а хьаькъал дIа ца кхаьчача фу дергда? Ханзар Мутена ши харбаз цхьан бе тарлуш йоацилга, шийна кхело денначох кхоачам бе безилга. Цудухьа дикка зе хилар цунна. Йоазонхочо Iомаву рузкъа хьадоаккхача замалахьа нийсагIбола никъ харжа.
Балха саг хеставеш йола байташ дукха кхеллай вай поэташа. Укхаза эггара хьалха дагайоах Чахкиев СаIида «Наьсарера мехкарий» яха стихотворени, цох Магомедов Султана дIаоалаш хоза илли а хиннадар. Къаьстта дег чу дувшаш да цунцара цхьадола мугIараш, масала, ераш:
«Балха чIоагIа тIера ба
Наьсарера мехкарий…»
Цу лостамагIа эггара дукхагIа къахьийгача поэтех ва аьнна хет сона Осмиев Хьамзат. ЗIамига волча хана денз, ахархочун къахьегам бовзаш, цун хам беш хьалкхийнав из, хIана аьлча цун да а лаьттанца къахьегаш, цу наькъаца ший дезал кхоабаш воаллаш саг хиннав. Поэта книжкашка хьежаш хилча, гучадоал цар тIа массане тIа хIана яц аьнна ахархочунна хетаяь байташ хилар. Къаьстта а дукха я уж 1962-ча шера арадаьннача «Къахьегама ираз» яхача книжка тIа. Хетаргахьа, цох тилла цIи а цудухьа тилла хила еза Осмиевс. Царех нонагIъяраш дукха йIаьха йоаца байташ я. Эггара хьалха са бIарг тIаотт «Ираз» яхача стихотворенена. Сенах лоархI-те поэта сага ираз? Цу хаттара дола жоп байто ше дикагIа лургда аьнна хет сона:
«Сенцад ираз? Мишта кхув цох?
Цун жоп дагакхаба Iа.
Из да ший низ балха дIалуш,
Сага хьаьнала хьега къа.
Балха мекъа хьувзачунца,
Ираз даха тIера дац.
Караръийккха, из Iодоже,
Юха атта корош дац».
Цхьавола саг хул болх бе раьза воацаш, кхычо – е вошас, е йишас, е дас, е нанас – даьр дуаш ваха ловш. Из наха вовзаш а гуш а хул. Цхьаннахьа балха а воцаш, базар еча а воацаш, дикагIдар дуаш-молаш, хозагIдар дувхаш лелаш хилча, ца вайзача воалий из? Дикача сага цIаккха а къоабалабергбац цу тайпара вахара никъ. Цу новкъа лела саг а цун дего тIаэцаргвац. Из дика кхетадайташ я, Осмиевс язъяь «Дечох къехкаш хьо хуле» яха байт. Нахаца а мехкаца а воацача сагах тара хет цунна ший лаьтта, Даьхе хозъе дага воацаш, къа ца хьегаш лелар. «Хьабе болх-м бац укхаза», – оал цу новкъа ваьнначо, ший мел йолча халонех бола бехк цунна дIатIабуллаш. Болх хургбола говзал хьаIомае еза, йолча говзалах бола болх беце, кхыяр Iомае еза. Вай хана дукха хала де дезаш хIама а дац из. Цхьаккха ца деш вагIе, массанена соввалар, дIататтар мара цох хьахила дика хIама дац. Из чIоагIдеш да лакхе хьоахаяьча стихотворене мугIараш а:
«ДегIах къаьста
Цхьалха маьже,
Алал сога, сенна эш?
Накъайоалаш
Йоаца маьже
Хьона сона эший-теш?
ДегIах къаьста
Маьже хул хьох,
Даьхен ларах хьо туле,
Даьхен ларах
Тинна хул хьо,
Дечох къехкаш хьо хуле».
Цхьаькха цхьа стихотворени хьоахае безам ба са вувцача поэта. «Даим дагахьа лоаттае» яхаш я из. Фуд цо даим дагалоаттаде аьнна вайна тIадожадер? Къа а хьегаш, Iайха дергдар, цох юсаргйола дика лараш дагалоаттаяр дех цо вайга:
«Наха йита лараш лехаш,
Чухьа, ара
БIаргаш лекхаш,
Хьай ха зехьа йоа ма е,
Бакъда, Iайха ютаргьяраш,
Цхьанна хана
Йиц ма е Iа,
Даим дагалоаттае!»
КIезига бац тIехьа тIакхийнача гIалгIай йоазонхой ноахала юкъе балха сагах, къахьегамах яздеш бола поэташ, прозаикаш. Масала, Кодзоев Тимура бIарчча байтий книжка («Тхо гIишлонхой да») хетадаьд цIенош доттара тамашийна говзал йолча наха. Хоза сурт кхоллаш я Арчаков Тухана язъяь «Сварщик» яха стихотворени. Иштта Угурчиев Азмат-Гире язъяьй «Дахчан пхьар», «Хьехархочунга» яха, кхыйола байташ. Из тема цIаккха къалучарех яц. Цудухьа шераш дIаахарах лаьгIлургбац аьнна хет сона йоазонхой цунцара безам. Цунга хьежжа тIа-тIа дукхагIа хургда къахьегамах дола йоазош а.
Арчаков С.
«Са еза ГIалгIайче»
Iалаьмате чIоагIа хоза ба са мохк. Даьхенцара безам чIоагIа ба са. Мах баь варгвоацаш хоза а,боккха лоархIам болаш ба,аьнна хет сона вайнаьха багахбувцам. Цун эггара дикагIйола произведенеш даьшкара тIехьенга ювлаш, эзараш шераш а даьнна,тха ханага кхаьчай. Эггара хозагIа йола моттигаш я вай ГIалгIайче. Вай мехка, гIолла чакхдоалаш массехк хий да: Тирк, Iарамхи, Эса, Шолж, ГIалми, Фарта. Тайп-тайпара лоамаш, хьунаш, довкъаш беркате йоккха шаьра аренаш-цхьаккха, а лаьттан гаиз яц ГIалгIайче йоацаш. Сона чIоагIа лоархIаме, хоза хет чIоагIа В. А. Сухомлинский яздаь дешаш. «Наьна мотт ца безаш, цо яхар ца ховш вола саг-дай а тайпа а доацар ва.
Даьй-мохк беза йиш яц наьна метта дош ца дезачоа!!!
Дукха говзалаш хьакхеллай адамий хьаькъало, говзало. Даькъал хилда хьаьнал вахар тIом юкъе а боацаш вай мехка дезар халкъаш паргIатадоалаш.
Дала дукха йоаха, йойла са еза ГIалгIайче!
Язъяй: Галай Зухра 7 «а»
Сипсой-гIалатIара юкъара школа №5
28-гIа сентябрь 2010 шу
ХIара сага ше ваь моттиг хьамсара хул. Мишта а хургьяц из хьамсара, зIамига волча хана денз цун хозленга дIа Iамаш, хIара моттиг йовза а йовзаш хьалкхийна хилча? Иштта я са эггара хьамсара йола моттиг – са еза ГIалгIайче. Ше зIамигача ханага хьажача боккха чулоацам болаш ба цун вахара никъ: Хьайийла я ГIалгIай Паччахьалкхен Университет, дешархошта лицей, гимназии, дукха керда школаш, берашта ловза а лела моттигаш. Дуккха халонаш тIаетта яле а, наха шоайла вIаший новкъостал ду, барт, къахетам, цхьоагIо бахьан долаш латт вай хоза ГIалгIайче.
«Хьа байракха тIа лепаш Маьлх лир хилча,
-Малх сана сийрда хила деза хьа вахар, ГIалгIайче!»
Язъяй: Бакаева Зухра 7 «а»
Сипсой-гIалатIара юкъара школа №5
28-гIа сентябрь 2010 шу
метки: Февраль, Ингушский, Меттал, Эрсия, Бокъонаш, Дукха, Йолаш, Даьша
ГБОУ «Лицей-детский сад г. Магас», Республика Ингушетия
Даьй мотт хьех аз!
Г1алг1ай мотт — са къаман са да, тха т1ехка чура т1ум я, тха т1ехьле, тха ганз, тха сийрда кхоане! Даймехка довкъашка г1олла, Эса ч1оже, бух боацача шовдашка, шера аренашка, аьрзе ткъамашца сийнача сигала г1олла-массанахьа хозаш ба тха сийдола мотт! Сийрда ала санна, х1ара г1алг1ачун дега чу боаг из даиман, д1абовргбоацаш дийна мел ва! Ма боча болаш лелабаьб из тха сийдолча даьша. Йоазув доацаш, багахбувцамца дег1абоалабеш, цхьа дош доа ца деш,кега ца деш укх вай ханага кхоачабаьб цар из дийна а болаш! Дийна беций из мотт, вай 1алам цо дийндеш хилча, сага хьаькъал цо алсамдоаккхаш хилча? Дийна ба,болаш ба, г1алг1ай къам мел дах, ер дуне мел латта хургболаш а ба!
1омабу аз берашта из сай мотт, цох доаккхал деш,цунца деррига дог-уйла ювзаенна. Х1ана аьлча цунца дувзаденна да са къаман вахар, 1адаташ, истори,хоза г1улакхаш. Даи-нанеи ларх1ар, воккхаг1чун сий дар, з1амаг1чох къахетар, кхалсага лоарх1ам бар — из деррига чулоац са метта культуро. 1алама хозленаш, наьха дикал, маьрша вахар, кортамукъале, денал, эхь-эздел- из а даьй метто хоза гойт. Поэтий стихашка,поэмашка иллешка бекар-эздий г1алг1ай мотт ба. Наьна дог тедер, боча бер хьестар, йи1ий дог г1оздоаккхар, доттаг1чун тешам лур — из а наьна мотт ба! Наьна мотт оал г1алг1ай метах, нана мо из боча хиларах!
Нана! Наьна мотт! Наьначе! — уж дешаш ца довзаш саг вац укх дунен т1а! Сага вахаре эггара дезаг1а дола х1амаш гойт цар.
Нана! Хьона вахар деннар,хьо хьалкхеваьр, ший са хьо бахьан д1алургдар — нана я. Ийс бетта ший кера чу лелаваь,укх дунен т1а малха а ваьккха,воча, б1ехача, унзарча х1амах лоравеш, ший мотт д1а а хьехаш,нанас хьалкхевича, из ший мотт лертт1а ца бувцар эхь да дезалхочоа. Наьначе! Хьо ваь,хьо кхийна ,хьо ваха,хьа эггара хьамсараг1а йола моттиг я!
Т1аккха, цу хьа нанас ший ц1ийца хьона чубесса,ший шурийца хьона хьаьнал бийца, х1ара денна хьо даькъалвеш, хьона ловцаш доаха боча мотт ца бийзача йиш йий? Даьй хьаькъал, беркате вахар,яхь, эхь-эздел, денал, къахетам бувца мотт бицбалийта йиш? Цох в1алла а шеко яц, из бицбалийта йиш яц, из ца бийцача йиш яц. Из хьехар — са сийдола декхар да! Аргдар аз вай къоначарга, вай сийдолча къаман нахага:
«Воашош хала кхедаьча воай ноаной сийна, царех эхь хийтта а лорабе беза вай мотт. Кегалургбоацаш, ма хулла боагг1ача тайпара нийсса бувца беза.Тахан вай теркам бича, воашта а ховш, ч1оаг1а к1оадо ю вай г1алг1ай метта. Х1аранена уллув ба ала йиш йолаш да вай, г1алг1ай мотт лертт1а
6 стр., 2809 слов
На ингушском языке са наьна мотт
… Са хьамсара наьна мотт» сочинение про ингушский язык, для использования на уроках ингушского языка Просмотр содержимого документа «Сочинени «Са хьамсара наьна мотт»» Конкурс творческих … укх г1оза денца, Ер деррига дуне хьона сийрда доах!! Са Г1алг1айче, хьона духьа Деррига 1алам хозденна да. … для тебя с рождения – родным. Ничто на свете не сравнится С тем языком, что мог пробиться В твоих устах, …
хьабувца ца хов нах. Уйла яьйий вай? Доккха зе ма дий вай воай т1ехьен дер, боагг1ача тайпара царна из мотт д1а1ома ца бой! Ца1-м хов сона-боккхий хилча цу вай т1ехьено вай бехке дергдолга, из цар дой, царех бехк боаккхилга хургдац».
Беррига бехк хьехархой ба»! -оал цхьачар. Миска-я1, хьехархо, ма доккха дукъ да хьона тахан т1алаттар. Водачо а воаг1ачо а дерригача х1аман бехке ву-кх хьо, п1елг мо цхьаь.царна духьал латта везаш хул хьо… Хьехархочун керттера декхар да—грамматика бокъонаш хьехар,нийсса язде 1омабар, меттацара чам совбаккхар. Х1аьта, в1алла из мотт ц1аг1а бувцаш ца хилча, телевизора чу а, тикаь т1а а, берий бешамашка а духхьал эрсий меттала къамаьл мара хозаш ца хилча, мишта ховргда вай з1амигача берашта из бувца? Дукхаг1болчар шоайла а бувц эрсий мотт, г1алг1ай бар ца эшаш санна. Эрсий мотт хар а дика да, из ханза баргбоацаш а ба (вай мехкара араваьлча къаьстта эш из), цхьабакъда ший мотт т1ехьашка а баькха, кхычунгахьа верза йиш яц. Сога хаьттача, ц1аккха лакъаргбоаца хьаст ба мотт. Лебеча меттага хьежжа хул наха юкъера сага лоарх1ам а.
«Г1алг1ай мотт –дунен кор!» «Г1алг1ай мотт—Даьла совг1ат!»
Из кор баьддерзийта а, Даьла совг1ат тишде а доаде а йиш яц вайга! Цхьаволчо оал: «Мегаргбар из-м,нах д1акхеташ хилча». Мегаргбац, са доттаг1а! Нагахьа санна иштта мегаргбаларе,яздаргахьа а бувцаргахьа а ший бокъонаш йолаш хургбацар мотт. Сийдолча даьша дукхача халонашта шоаш духьалнийсбеннаболлаше а, кега а ца беш, вайга хьакхоачабаьб из. Вайна ховш да-кх, хьалха вай къаман цхьацца халонаш т1алаьтталга.
Бакъда, г1алг1ай метта йоазув 1923 шера мара хьакхолладеце а,массаза дег1аихаб вай мотт багахбувцамца.Дукха фаьлгаш, кицаш,иллеш, шира дувцараш,ховли довзалеш да вай наьна мотт,къам,хоза г1улакхаш хестадеш. Ма хулла кхувш йоаг1ача т1ехьенна уж дувца а, цох пайда эца а беза.
Д1аяхача вай заман ХХ-ча б1аьшере г1алг1ай мотт ч1оаг1а къалбисабар, цун г1улакх тишдала доладелар,из бувцар а лебер а лаьг1делар. Г1алг1ай мехкара д1аараваьлча безаш бац е бала пайда болаш а бац из г1алг1ай мотт, оалаш а нийслора. Из 1омабе хала а ба,алапаш дукха а чоалхане а да, яхаш а бар. Из яхачарга ала ловра-кх, мел хала дале а б1у ца къожабеш 1арбий, ингалсий, немций, френг1ий мотт ма 1омабой вай. Т1аккха ший къаман мотт, Дала хьона лаьрх1а совг1ата бенна мотт,1омалац йоах. Х1аьта укхаза хаттар отт, ванаг1 селлар хала да г1алг1ай мотти йоазуви 1омаде? В1алла а дац! Вай алфиватаца деррига а 46 алап мара а дац,царех шолха «чоалханедараш» шийтта алап мара а дац!
«Цхьа мотт ховр цхьа саг ва,ши мотт ховр ши саг ва,кхо мотт ховр кхо саг ва, ший къаман мотт ца ховр цхьаккха вац»,- иштта йоах хьаькъалеча кицо. Г1алг1ай метта хьал а цун лерх1ам а хувцабала болабелар 27 шу хьалха, вай паччахьалкхе а йолаш, вай Республика а йолаш вай 1охайшача. Г1алг1ай Республика Конституце т1а г1алг1ай мотт эрсий меттаца цхьана паччахьалкхен мотт ба аьнна, белгалдаьккха д1ач1оаг1дича. Г1алг1ай мотт а, йоазув а, йоазон бокъонаш а 1омаю тахан школашка, университете, кхыча дешара заведенешка.Х1аьта,таханарча дийнахьа вай мотт лебеш ба шинна а «Г1алг1айче» ц1и йолча телеридиокомпанеша еча передачашка, арадувлаш да «Литературни Г1алг1айче» яха журнал, «Села1ад» яха берий журнал укх ткъаьи итт шера арадувл духхьал г1алг1ай меттала. Г1алг1ай мотт массайолча оаг1орахьара тохкаш ба Г1алг1ай 1илма тохкама институте, Г1алг1ай паччахьалкхен университете. Хьехархошта могаш дола г1о деш я Хьехархой говзал лакхъяра йола институт.1илманхоша кийч а даь арахийца дукха 1илман тохкама балхаш да, дошлоргаш да. Дикаг1болча, говзал лакха йолча хьехархоша арахийца дукха методически пособеш да.
2 стр., 547 слов
По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста
Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца … стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца …
Тахан кердача вахаро д1адеххача бесса мотт 1омабара ,бокъонаш караерзаяра а, керда инновационни говзал лелаяра а т1акхувш хьехархой а ба, цох дог а лазаш. Февраль бетта 21-ча дийнахьа дездеш да Дунен халкъашта юкъера наьна метта ди,цох хетадаь д1акхухь декадаш,ерригача Россе регионашка санна. Дега хозахеташ т1аэц къона йоазонхой вай хилар,царех доаккхал де а доаг1а. Изи изи г1алат да хьа,яхаш цун чам ца бойташ,хозача к1аьдача меттаца г1о-новкъостал де деза царна вай боккхаболча йоазонхоша.1илманхоша. Кхоачашде аьнна вай метта хьакъехь белгал мел даьккхар кхоачашдар 1алаьмате дика да.Цхьабакъда,г1алг1ай мотт шаьрра бувцарал,школашка 1омабарал,1илманца тахкарал,цун йоазонаш дешарал а дикаг1а г1о-новкъостал хургдар,нагахьа санна бераш ага чура доагг1аше а из лебеш хилча,биц ца луш дегашка,сакхетаме уйлашка бахаргбар из боча, беза хила беза Г1алг1ай мотт.Цудухьа массе а оаг1орахьа г1алг1ай метта г1о хургдола аьттув лаха беза х1ара г1алг1ачо,из ший патриотически декхар а даь шийна хьалхашка оттаде деза. Шеввар цхьана ца эттача из кхоачаш а хургдац.
Тахан аз доаккхал ду се г1алг1а хилирах, из мотт хьеха сай аьттув хиларах,сайна цунцара безам Дала баларах. Са хьамсарча, эздийча даьша бийца, мозал мерзаг1а бола г1алг1ай мотт хьех аз дег чура.
Сай эссе чакхъяьккха ловра сона айса язъяьча байтаца:
Са даьй мотт. Нанас хьекха хьаьна шура Хьаьнала ювц вай г1алг1ай меттала, Даьша леладаь лоамий эздел Леладу вай г1алг1ай меттала. Т1аккха бувцалга дий из мотт Кхыча меттаца д1аийна? Т1аккха лебе йиш йий из мотт Дега чура боацаш,цхьа талмастта? Ужахьнаькъан Лиза, Магасерча лицея хьехархо.
Ответ:
Г1алг1ай Эздел
Автор: Хамхой Дауд
Г1алг1ай эздел дувца велча, деррига вахар дувца деза х1ана аьлча, саг сакхетамча венача хана денз из венна д1авалалца цун из леладе дезандаь. Эздел долаш волча сагах оалаш да. Эздий ва из аьла санна — аьле! Кхы оалаш да, «Эздел долчча — сабар да, — сабар долча — денал да. Эзделаца дувзаденна дуккха а да г1алг1ай кицаш. Эздел яхача деша вай ма1ан дича. Эздело йоах вайга, эзе, дисте, уйла йий де 1айха хьа мел дер. Т1аккха мара нийса хургдац 1а хьа дер, яхалга да из.» Г1алг1ай дукхаг1а мел дола дешаш, 1а д1а уйла йича, хьона хьехам беш, нийсаг1а бола вахар никъ малаг1а ба хайташ, эзара шера метто литта хьа доаг1аш да. Эздел вай хьайица вай ц1аг1ара хьадоаг1а. Вай сакхетамчу даьхкача нанас хьех вайна, вай мишта даха деза, наха юкъе мишта хила деза, фу леладе деза, малаг1а никъ лаца беза. Ший да — нана, воша — йиша, даь -йиша, даь воша, наьна — йийша, наьн — нана, даь — да, лоалахои юртара нах, мехкара нах мишта ларх1а беза. Кхы а дуккха х1амаш доаг1а эздела юкъе. Наьнаца леладе деза эздел.
Ший нана езар, цун сий дар цо шийга яхар дар, наьна юхь ца йоагаяр, ший нанна балха така новкъостал дар. Нана цамогаш хуле, цунна дола дарба лахар, къоанала къалйиссача цунга дика хьожаш, хилар вай массане декхар да. Даьла Элчано аьннад: — наьна когашта к1ала йоал хьона, хьа Ялсмале аьнна. Наьнал дезаг1а леладе дезаш х1ама дац укх дунен чу. Вайга эггара хьалха укх лаьтта ког боаккхийтар, вай лела 1омадаьр Нана я. Наьна б1аргашца дайнад вайна дуне. Нанас кхеду вай, ший деча, ший кулгий, й1овхало яле. Дуненчу ше йоаккха ха, вайха дог лазаш йоакх нанас. Даар, могар, дувхар, шийна кходеш, ший дезалхочоа дут нанас. Ший наьна сий ца дер, цо яхар ца дер а сона саг ва ала могаргдац. Наьна санна лерх1ам бе безаш ва да а. Да везаш сий деш хьо ца хуле наха сий дергдац хьа, Далла везаргвац хьо. Даьца эхь, эздел, сабар хила деза массахана. Даь юхь е еза, хьайга яхар де деза, беча балха уллув хила веза. Дас хьайга х1ама хаьттача, сабарца жоп дала, деза. Да хьа чу ваьлча нийсса ура этта маг1а баьрче дикаг1а йола моттиг д1аяла еза. Г1алг1ай 1аьдалех даьца 1охайна во1о, йо1о, несо х1ама дуаш дац. Да волча ц1аг1а аркъала ухаш белаш хилац дезал, сакхетача баьнна боккха хилча из хоза дац. Керта кий йоацаш, дег1 дерзана б1арга вайташ хилац дезалхо. Дас къамаьл деча хана, юкъе лелхаш, ший дар дувцаш хилац дезалхочо. Дас даь хьехар д1аэцаш хул дика дезалхочо. Во хьехар дергдац цо, х1ана аьлча дас ший дезалхочо во хьехар дергдац, воча новкъа воаккхаргвац, дика дар мара аргдац. Ший корта ца бовзачоа, когаш бовзаргбац яьхад вай даьша. Даьга ла ца дувг1ачоа ше малув ховргдац, ший дай малашб ховргдац, ший гаргало йовзарьяц, кхычоа д1ахьеха ховргдац, ше 1омадаьр, шийна ховр мара т1ехьенна д1ахьеха йиш яц. Эхь — эздел, сабар, денал, яхь, вай даьгара 1омаду вай, цун оамал г1улакх, вайца даха дусс. Нахаца 1имерза хилар, гаргало лерх1ар, дика, во нахаца декъар, лоалахошка, юртахошка, мехкахошка во деча оарцаг1валар, деха веначоа хьайга дар кхо ца деш д1адалар, ца могаш метта улачунга хьажа вахар, хьаьнала къахьегаш хьай дезал кхабар, царна дика хьехар деш дезал кхебар — из деррига даьгара 1омаду вай. Хьаша — да ларх1ар, тешаме доттаг1 хилар хьона улув ваьннача, новкъа воде, хьайца вог1ачунна дика новкъост хилар, наькъа хьовзам хилча из к1алвита д1аг1оргвоацаш кхыча къаман юкъе, ваха лела хье нийсвелча цу къаман 1адат ларх1ар, цу къаманца тарвола хьажар. «Селий вордат1а хайча, Селий зурма лакха» яьхад вай даьша. Хай зурма йицье яхилга дац из, тарвала ха яхилга да из.
Объяснение:
С этим файлом связано 10 файл(ов). Среди них: Реферат на тему _История развития специальной педагогики_.doc, индивид дивиа.doc, ИНДИВИД (3).docx, индивид 6.docx, ИНДИВИД 5.docx, ИПЗ основы психотерапии.rtf, 25056005-762182878.pdf, Отчет по практике в следственном отделе.doc, игры.docx, зад 10 ПРЕ и ПРИ.docx.
Показать все связанные файлы
Подборка по базе: Презентация англ. язык.pptx, !ОШ_ДОП_СО_Английский язык_2 класс (1).docx, Практические задания по дисциплине ИСТОРИЯ И КУЛЬТУРА СТРАН АНГЛ, Грамматика русского языка в стихах.docx, Конспект урока по анлийскому языку на тему_ Контрольная работа. , дәрігер эссе.docx, 100 жаңа есім ЭССЕ.docx, Ответы — РУК — Иностранный язык.docx, Французский язык_21Л174_Шаповалова Н.В..pdf, Письменная работа № 1, № 2 по английскому языку.docx
Эссе на тему
«Мой родной язык»
«Хоастабе наьна мотт,
Хьоахае Даьхе,
Кхебе, хозбе
Шак1а санна ц1енбеш.
Кердабаккха, илли ала,
Оаз яхийта. Мерза ба наьна мотт
Лерга хезача»
(Зязиков Б.)
Наьна мотт! Мел деза дешаш да уж х1ара сага. Ма дукха х1ама чулоац цу шин дешо. Цунца дувзаденна да вай вахар: вай хьаькъал, кхетам, вай культура. Наьна меттаца дувзаденна да вай эхь-эздел, г1улакх, сийрдача кхоаненга сатувсар. Мотт вай къаман эггара йоаккхаг1а йола ганз я.
Из дег1аихаб багабувцамца, мах баь варгвоацаш хоза а, б1аьхий а, боккха лоарх1ам болаш ба г1алг1ай мотт.
Дунен метташта юкъе къаьнаг1чарех ба вай мотт. Бале а йоазув эзареи ийс б1аь ткъаь цхьоалаг1ча шера мара даьннадац. Цудухьа вай метта дукха эшам хиннаб цох. Эггара хьалхара вай метта йоазув даьрех ба Мальсагов Кураза Зоврбик, Беков Тембот, Озиев Салман, Осмиев Хьамзат кхыбараш а, цар хьийга къа зехьа доаде йиш яц вай. Мотт эшаш ба – из вай сакхетам, къаман са, ганз я. Дош даша мо, меттахьа дуж г1алг1ай метала. Лерг хьест цун ялсмален оаз хезача, мишта 1елургвар из 1ома ца беш.
Г1алг1ай мотт къе ба аьнна уйла яйтаргйолаш да е дешаш:
«Бехк ма баккхалахь сох,
къона волаш со бакъ ца лерах,
саг1адехарг санна къе ба йоах,
уйла ца еш, цхьан хана аз аларах,
сона дог санна бийза,
ц1аккха дегаза ца хеташ аз бийца,
са наьна мотт!
Х1анз се шерашка эттача,
1а маара дог 1обадаьдац,
1а мара лоам са илли ловзадаьккхадац,
са наьна мотт!».
Уж дешаш дег чу дувшаш аьннар ва ц1ихеза вола г1алг1ай поэт Яндиев Джамалда.
Г1алг1ай мотт б1аьхий ба. Ха ма беза из ховш хилча, сага в1алла хала дац ший уйла, из мел чоалхане к1оарга яле а хийцца хьаала.
Вай даьша даим деза лийрх1ад дош. Царна дика бовзаш хиннаб деша низ. Масала: «Хозача дешо лакха лоам бошабаьб», «Хьалха а хьаже мара ког ма баккха, т1ехьа хьаже мара дош ма ала», «Ала дезача аьнна дош – тоха езача теха топ», «Муш б1аьха дика ба – дош лоаца дика да», «Топо ца1 вийнав, метто ийс вийнав»!
XΙΙ – ча б1аьшерашка ваьхача дуненна г1орваьннача поэта Низами яхад: «Нагахьа санна халкъ х1алакде безам бале, д1адаккха цунгара кхо х1ама: цун мотт, цун поэзи, цун иллеш ашараш».
Къаьста дика дег1ааха болабеннаб г1алг1ай мотт, йоазув юкъе даьлча. Таханарча дийнахьа г1алг1ай йоазонхошта а поэташта а юкъе атта коравоаг1аргвац наьна мотт хоаста ца беш а багахбувцамах пайда ца эцаш а вола саг. Цар говзаме йоазошта в1алла лакъаргбоаца хьаст хинна д1аэттаб наьна мотт. Из ц1енеи, бочеи, лорабеши лелабе вай декхар да. «Дош доацачун корта а хиннабац», «Лебе ца ховча метто корта баккхийтаб»,- йоах халкъа кицаша. Лорадала деза вай наха юкъе зулам доаккхача дешах!
Вай ц1ихезача йоазонхоша, поэташа дукха хестабаьб Наьна мотт шоай байташка: Мерешков Султана йоах ший «Наьна мотт» яхача стихотворене т1а:
«Сакхетамо чу ма лоацца
к1оарга ба са наьна мотт,
цу са метта х1ара дешо,
доттаг1ал камаьрша хотт.
Г1алг1ай метта к1оаргаленаш,
са къамо сона йовзийтай.
Къаман эздий уж оамалаш
говзача дешаца цо хеттай.
Дег т1ара баркал хилда хьона,
са къамо эздий бувца мотт!
Наьна дагара дезал санна,
г1оза хилба наьна мотт».
Сога хаьттача, безаш ба мотт кагирхошта а. Из безалга дика къоасталу наха юкъе араваьлча, е дика е во дена моттиг хилча, ший фу ала деза ца ховш висача. Са нийсархошта а моллаг1а г1алг1а ва яхаш волча сага а эшаш ба ший мотт.
Таханарча дийнахьа вай г1алг1ай мотт кертера хила беза вай, из к1оаргаг1а 1омабе а беза вай.
Вай г1алг1ай мотт, наьна мотт вайна эггара бочаг1а а ба, хьамсараг1а а ба. Цудухьа вай из дукхаг1а лебе а шераг1а бувца а беза, 1омабе а беза. Т1ехьа т1айоаг1ача т1ехьено дег1абоалабергболаш, х1ана аьлча цу вай наьна меттаца мара яц вай сийрда кхоане, вай доахаш дола лакха толамаш а, вай керда нач1алаш а, вай 1оаешъйола ганз а – деррига а дувзаденна да, са хьамсарча наьна меттаца!
ГIалгIай меттале/На ингушском языке/Ingush language
23 тарахь Тушоли бутт, 2010 шу
ГIалгIайче
Вай мохк ба ГIалгIайче. Укх мехка дуне хьакхеллача денз бах гIалгIай. ГIалгIай мехка доазув да къулбехье Гуржий мехкаца, малхбоалехьа – Нохчий мехкаца, малхбузехьа – ХIирий мехкаца, гIинбухье-малхбузехьа – ГIаьбартой мехкаца.
ГIалгIай лоамашка хIанз а латташ я къаьна вIовнаш, гIалаш, элгацаш, маьлхара кашамаш, ердаш, селиньгаш. Тахан нах бахаш массехк юрт
*w*ww.inglingv*o.ru (c)
мара яц лоамашка: ЖIайрах, Iарамхи (МохтIе), Эзми, Лаьжг, ОлгатIе, Бейни, КашетIе, Хьули. Цхьацца-шишша дезал бах Аьгакхала, Лейми, БаьлгIане, Кхаьхке, Ний, Фуртовге, Бийшта, ЛаьлагIа, Хаьне, Хьарпе, Мецхале, кхыча юрташка Шаьрача яда городаш, йоккхий юрташ. Таханарча дийнахьа ГIалгIай мехка я пхиъ шахьар (район): Наьсарен шахьар, ЖIайрахьа шахьар, Шолжа шахьар, МагIалбика шахьар, Пригородни
*www.i*nglingvo.ru (*c)
(ГIалми) шахьар. (Таханарча денна из шахьар бокъо йоацаш ХIирий мехка доалахьа я, бокъонага диллача ГIалгIай мехка юкъейоагIаш хилаезаш яле а). ГIалгIай мехка пхиъ город я: Магас, Буро, Наьсаре, МагIалбик, Илдарха-ГIала (Карабулак). Мехка керттера город Магас я. ЙоккхагIйола город Буро я. (Таханарча денна Буро а ХIирий мехка доалахьа я, хIаьта а
*www*.*inglingvo.ru (c)
гIалгIай город я из, гIалгIашка юхакхоачаргйолаш а я). ЙоккхагIчарех я Наьсаре а. Наьсаре цхьа бIаь ахбIаь эзар совгIа саг вах. Юрташта юкъе йоккхагIъяраш я: Экажкъоньгий-Юрт, ГIажар-Юрт, ТIой-Юрт, Сипсой-ГIала (КIури-Юрт), Эбарг-Юрт, СурхотIе.
Тахарнарча дийнахьа ГIалгIай мехка доккха дакъа ХIирий мехка доалахьа да. Уж я гIалгIай город Бурои, къаьнагIа йола юрташи: Онгушт,
*ww*w.inglingvo.ru (c)*
Шолхи, Ахки-Юрт, Товзан-Юхе, ГIалмисте, Яндакъоньгий-Юрт, Гадаборшкъоньгий-Юрт, ГIалгIай-Юрт, Цхьорой-Юрт, Мочкъий-Юрт, иштта кхыяраш. 1944-гIча шера гIалгIай СибарегIа бахийтача хана денз хIирашка я уж юрташ. Гайна-ганза гIалгIашка юхакхоачаргья уж.
ГIалгIай мехка гIолла чакхдоалаш массехк хий да. Царех доккхагIдараш да Тирк, Шолж, Эса, Фарта, ГIалми, Iарамхи. Кхы дукха зIамига хиш да ГIалгIай мехка гIолла
*www.inglingv*o.ru (*c)
Iодолхаш: ГIулойхи, Лошхойхи, ЖIайрахойхи, Охкархи, Чулхи, Бартхи, Мужхи, Наьсар, Яндар, Ачалкхе, Кен, Топпар-аьли, Эрз-аьли, ишта кхыдараш а. Цу хишка тайп-тайпара чкъаьрий лел: цIеначкъаьра, мож, пхандарг, чабакх, кхыдараш а.
Лоамашка а аренашка а дукха хьунаш я. Цу хьунашка тайп-тайпара гаьнаш я: поп, наж, хьех, корсам, дийхк, дак, миха, муш, турс, Iарждакх,
*www*.in*glingvo.ru (c)
къоахк, пхаьн, кхыяраш а; тайп-тайпара кIотаргаш, баьцовгIаш, зизаш да; тайп-тайпара оакхарий дах: ча, борз, хьагI, сай, лийг, мосар, акха газа, акха хьакха, пард, цIокълом, борцакх, цогал, пхьагал, бIарашдуарг, ширткъа, соалор, иштта кхыдараш а. Хьунашка дукха оалхазараш а да: акхакотам, акхабоабашк, аьрзи, аьрзел, бусIехарг, кер, сарсал, селасат, готахьазильг, дарт, къахьайг, лаьча,
*www.ingl*ingvo.ru (c*)
лекъ, тушолкотам, бекарг, тотакх, маккхал, мецхильг, моаш, хьазильг, иштта кхыдараш а.
Вай мохк – вай цIай цIа да. Вай мохк лорабе беза вай.
ГIалгIай лоаме
ГIалгIай Лоамега кхоачаргболаш мохк бац укх Дунен тIа. Хоза ба ер мохк, беркате ба. Ер Дуне мел латт гIалгIай баьхаб укх мехка. ГIалгIай
*www.inglingvo*.*ru (c)
Лоаме дукха къаьна юрташ я. Уж маца Iойийхкай ховш дац сага. Уж я:
Гийрахье, МагIара Эзми, ЭгIар Эзми, Фуртовг, Берар-гIала, Таькахьасте, МагIачкхала, ЭгIачкхала, Пхьимат, Эбане, Терка-хьаст, Бейни, КашетIе, Духьаргишт, Хьарп, Желашке, ГIуозтIе, Утан-гIала, КIазан-гIала, ТахтартIе, ИжартIе, КIирбитIе, МохтIе, ТалхатIе, ЧхартIе, Мецхал, Фалхан, Хьастмоаке, Гаркх, Лаьжг, МелартIе, Морч, Галихал, Къоашке, ГIалиньге,
*www.ing*lingvo.ru (*c)
Хьамишке, Кхерахье, КиралтIе, Седкъа-Босе, Аьрзи, ОльгатIе, Шоане, МекъалтIе, ПаьлиньгтIе, ТIаьрш, АьгантIе, БаьлгIане, МагIара Хьули, ЭгIара Хьули, ТIаьмашке, МIагIо-джел, Салги, МIагIатIе, ЭлгацтIе, Гув, Хаьни, ЛаьлагIе, ХьункIале, Каьзи, ГIолашпхье, Каштуме, Бийшт, ТIумагI, Каштахене, МагIара Бийсаре, ЭгIара Бийсаре, Наькъасте, ЦIоли, ГIаьппи, Къаьст, Кхарт, Дошхьакъле, Кхаьхк, Гадаборш, МагIара Оаззик, Юкъера Оазиг, ЭгIара Оазиг, КийтIе,
*www.in*glingvo.ru (c)*
Аьгакхала, Къаьна Аьгакхала, ТIери, Бархане, Ког, Лейми, Кели, Хамхи, Хьайрах, Исмейлкъоньгий хьокхаш, ТIаргам, БIархе, Эрш, ЦIорх, ГоретIе, КIал-гIалаш, ГIаналгIалче, БалкойцIеньга, Пхьуй, Кек, Нийлх, Йовли, Тиша Йовли, Паьлиньг, Ний, НийкоатIе, ГаьнтIе, ЦхьартIе, ЦхаралтIе, Цизде, Маьшхе, Меларе, Мускъоньгий-Коа, Бийрг, ВIовнашк, Озде, Тиша Лаьжг, Тиша Бийшт, IантIе, Дакхал, Мухал, ЗIамига Цхьори, Йоккха Цхьори,
*www.in*gling*vo.ru (c)
ГIул, Даккаче, Онгушт, Барт-Босе, Чими, Балта, Редант, Iаьржахи, МагIара Ларс, ЭгIар Ларс, ДIаьха Къухь, МагIар Оалкам, ЭгIар Оалкам, МагIар ДаьттагIе, ЭгIар ДаьттагIе, Мужече, Галашке, Товзан-Юхе, СомйоагIаче, БерхIашке, Белхар, ЦIеча-Ахк, IаькъатIе, Футтунч, Мерже, Ялхаре, Никерхе, Кей, ГелатIе, Охкаре, кхыяраш а.
Лоам гIолла IодоагIа дукха хиш: Тирк, Эса, Фарта, Iарамхи, ГIулойхи, Охкархи,
*www.inglingvo*.ru (c)*
Бартхи, Лошхойхи, Iаьрчхи, ЖIайрахойхи, Эбанхойхи, Чулхи, Хьулахи, кхыдараш а.
Дукха шира памятникаш да лоам чу: вIовнаш, гIалаш, хьокхаш, элгацаш, ердаш, цIелиньгаш, маьлхара кашамаш, гIапаш, кхыдараш а. Уж лораде деза. Вай овлаш да уж. Вай укх мехка даим дахаш хилар чIоагIду цар.
Къаьнара Магас
Ший столица йоацаш паччахьалкхе хила
*www.in*glingvo.ru (*c)
йиш яц. ГIалгIайчен керттера город я Магас. Шолжал дехьа, Экажкъоньгий-Юртаи, Iаьлий-Юртаи, Мочкъий-Юртаи юкъе улл из.
«Магас» яхальга ширача гIалгIай меттала «Маьлха лаьтта (моттиг)» яхальга да, нагахьа из шахьара цIи яле, «Маьлха шахьар», аьнна, дашха йиш я из дош. Из дош латт кхаь даькъах: «ма» (малха), «го» (маьлха го), «са» (лаьтта,
*www.*inglingvo.ru (c)*
моттиг).
Эггара хьалха Магас тептараш тIа хьоаяьй иттлагIча бIаьшере ваьхача Масуди цIи йолча Iарбечо. Магас илла моттиг белгалъю кхыча Iарбечо, Масуде заманхочо, Ибн Рустас. Цо язду, Аланой мехкагара малхбоалехьа уллача Серир цIи йолча паччахьалкхен доазон тIара (хIанз нохчашкахьа Орга хий доагIачара) кхаь дийнахьа малхбузехьа никъ бича гIаш воагIа саг Магасе
*www.inglingv*o.ru (*c)
кхоачаргва, аьнна.
Магас иллай хIанз Яндаре, ГIаьзе-Ков, СурхотIе, Экажкъоньгий-Юрт, Iаьлий-Юрт, Дошлакъий-Юрт, Наьсар-Корт, БурокIалхе ядача айъеннача метте, малхбоалехьа Эса-чIоже дIатIа а йоалаш. ХIанз укх моттиге Iилманхоша тахка-гучаяьха йовзаш я ткъаь иттнега кхаччал шира гIапаш лаьтта моттигаш, уж гIапаш шоайла вIашагIхотташ тIема чIоагIаленна даьха ораш, дуккха а нах баьха пхьа-моттигаш. Укхазаа кIоаг
*w*ww.inglingvo.*ru (c)
мел баьккхача лаьттаца вIашагIъийна йокъ гучайоал – из я укх моттиге йоккха шахьар цхьан хана яьга хилара белгало.
ХIII-гIча бIаьшере моалоша йохаяьй Магас… 1238-гIа шу чакхдоалаш, Iай, Магаса кIал эттаб Чингисхана виIий воI Менгу-хан хьалха а волаш моалой бIу. Кхаь бетта духьал лаьттаб гIалгIай моалошта, дуне цецдоаккхаш денал гойтад, амма
*www.ingl*ingvo.ru (c)*
моалой сов дукха хиларах дIаяккхай Магас моастагIаша. Из хиннад I239-гIа шу долалуш. «ЦIи мара хIама йисанзар Магасах», – язду моалой бIенаца хиннача йоазонхочо Джувейне. Кхы хоам бу цо, Магас йоаккхаш ши бIаь кховзткъа итт эзар саг вийнав, аьнна. ХIаьта моалошта доккха цIай дар из. Цар чIоагIа доаккхал дора Магас шоаш
*ww*w.inglingvo*.ru (c)
йохаярах. Бату-ханас Моалой-мехка керттера хан волча ший даь-вешийга Угедейга дахьийтача каьхата тIа язду, шоаш сийлахь-йоккха Магас яьккхай, кхы а цхьайтта паччахьалкхеи къами кара а доладаьд, аьнна.
Керда Магас
1992-гIча шера меттаоттаяьй гIалгIай паччахьалкхе. Цхьаккха паччахьалкхе столица йоацаш хила йиш яц. 1924-1934-гIча шерашка гIалгIай паччахьалкхе йолча хана гIалгIай столица
*www.i*ngling*vo.ru (c)
Буро хиннай. ХIаьта 1992-гIча шера ГIалгIай мехка эггара йоккхагIа йола город Наьсаре яр, амма из столица хила ди долаш яцар. ТIаккха, ийла а яь, мехка даьша лаьрхIар керда столица хьалйотта, аьнна.
1994-гIча шера апрель бетта 15-гIча дийнахьа, цу хана Эрсий-мехка президент хиннача Ельцин Бориса амар дир «ГIалгIай мехка керда столица
*w*ww.inglingv*o.ru (c)
хьалйоттийла», аьнна. Цу ден тIара хьадолалу ГIалгIай мехка столица йолча Магаса тархьар.
Керда город Iойилла езаш йола моттиг белгалйир Шолжа йисте, Экажкъоньгий-Юртаи, Iаьлий-Юртаи, Мочкъий-Юртаи юккъе.
Цу шера конкурс а яь, белгалйир кердача города цIи – «Магас». «Магас» яхалга ширача гIалгIай меттала «Маьлха шахьар» яхалга да. Iилманхоша дувцачох из цIи йолаш
*www.ingl*ingvo*.ru (c)
йоккха гIалгIай шахьар хиннай цхьан хана.
1995-гIча шера дIаболабелар Магасе гIишлош хьалъяра болх. Хургьйолча города куц-сибат отташ-отташ хьаэттар.
1998-гIча шера, октябрь бетта 31-гIча дийнахьа Магасе хьалъетта яьлар хьалхара гIишло – президента дворец.
1999-гIча шера, июнь бетта 11-гIча дийнахьа, ГIалгIай мехка столица – Магас хьаеллаш, дукха хьаьший а бийха, доккха цIай
*www.ingl*ingvo.ru (*c)
эттар Магасе.
Дуккхабараш тешаш а бацар керда город хьахургья, аьлча. ХIаьта тахан вайна гуш да город хIара денна тоалуш, хозлуш хьахулаш латтальга. ХIанз санна Магасе болх дIабоде, массехк шу даьлча, Кавказера хозагIйолча городашта юкъера цаI хинна дIаоттаргья вай Магас.
Буро
ХIанз Буро уллача хьалха къаьнара гIалгIай юрташ хиннай:
*www.inglingvo.ru* *(c)
Зовр-Ков (Малсагнаькъан), Темар-Ков (Малсагнаькъан), Тотакх-Ков (Дальгнаькъан), ГIудантнаькъан гIала.
1784-гIча шера эрсий эскаро буро йиллай Зовр-Ков уллача моттиге. ГIалгIаша иштта цIи а тиллай цох – Буро, аьнна. Цу хана эрсий, гIалгIаша новкъостал а деш, болабеннад Гуржехьа бода никъ билла.
Эрсаша хьалъеттача бурона юхе цу хана Iохайшаб, эрсаша хьатIабийха, ХIирий мехкара, лоамара
*ww*w.ing*lingvo.ru (c)
IокIалбаьнна хIирий.
Буро Iойилла ши шу даьнначул тIехьагIа, 1786-гIча шера, Нохчашкахьа Шейх-Мансур хьалха а волаш гIоттам хиларах, Буро Iохоарца а яь, дIабахаб укх мехкара эрсий. Царца хIирий а дIабахаб. 1803-гIча шера мара юхаметтаоттаяьяц Буро. Цу шера эрсашта тIехьа хIирий юхабаьхкаб Буро тIа.
Буро Iойиллача денз 1933-гIа шерага кхаччалца ГIалгIай мехка
*ww*w.inglingvo.ru (*c)
административни центр Буро тIа хиннай.
1924-гIча ГIалгIай автономни паччахьалкхе хьакхеллача хана, ГIалгIай мехка керттера город Буро хиннай. Буро тIа хиннай цу хана гIалгIай йоккхагIа мел йола заводаш а. Цу хана мехка керте латташ хиннав Зязигнаькъан Бейсолта Идрис. Идрис къаман яхь йолаш, денал а хьаькъал а долаш саг хиннав. Цунна ховш
*www.ing*lingvo.ru (c*)
хиннад Буро гIалгIашкара дIайоаккхе, гIалгIай мохк а бохабергбольга. Цудухьа, дуккхаза Iаьдал Буро хIирашта дIаяла гIартача, Идрис духьаллатташ хиннав. Юххера Идрис, бахьан доацашшехь, чу а велла, вийнав.
Цул тIехьагIа мехка гIулакх а телхад. 1933-гIча шера Iаьдало город хIирашта дIаеннай. 1934-гIча Нохчий мехкаца вIашагIтехай ГIалгIайче. ХIаьта 1944-гIча шера деррига къам СибарегIа а
*w*ww.inglingvo.*ru (c)
дахийтад.
Таханарча дийнахьа Буро хIирашка я. Амма, массадолча хIаман ший ха я.
Наьсаре
Наьсаре нах бах кхера заман хана денз. Укхазаа Iилманхошта кораяьй шовзткъа эзар шу хьалха денз нах баьхальга йола белгалонаш. ХIаьта гIалгIай укхазаа бах эзараш шераш да. «Наьсаре» яха дош ширача гIалгIай меттала «наьна лаьтта, наьна
*www.inglingv*o.ru (c*)
аре» яхальга да.
XIII-гIча бIаьшере моалоши, XIV-гIа бIаьшу чакхдоалаш АстагIча Темара бIенои – шозза боха а баь, гIалгIай лоамашка хьалчутеттаб. Цул тIехьагIа цхьан юкъá да воацаш иллай ер моттиг. XVI-XVII бIаьшерашка гIаьбартоша доал даьд Наьсаре. Цу юкъа, гIалгIай лоамашка бийба а бийба, низ а Iобаь, шоай аренашка IокIалбувла болабеннаб.
XVIII-гIча
*ww*w.ingl*ingvo.ru (c)
бIаьшере ткъаь итталагIча шерашка гIаьбартой дIабахаб укх мехкара, гIалгIаша довнаш деш кхы бита а цабита. Цу хана Наьсаре дукха листа хьунаш, ушалаш йолаш моттиг хиннай. Укхазаа Кавказе дахача тайп-тайпарча къамех йола гIаьрахой тоабаш лелаш хиннай. Шолжанеи ГIалменеи лакхехьенашка яда шоай юрташ цу гIаьрахоех лораеш, Наьсар Шолжах дIакхетача метте, ГIалмистерча гIалгIаша
*www.i*nglin*gvo.ru (c)
ха лоаттадаьд. Из мо дола цхьа ха хьоадаь вай багахбувцам тIа дувц: «Хоаенна гIаьр йовхаш, кога-ага ваьннар цавохийташ, хехкаш, шоаш йоаккхаш, бахаш хиннаб уж цига».
1810-гIча шера бIаьсти, гIалмйистера гIалгIай, Наьсаре юрт а йилла, бах Iохайшаб. Уж хиннаб ялх тайпан нах: ТIаргамхой, Аьгахой, Хамхой, Йовлой, Сиккамбухой (Оздой), Кхоартой. Цу наха
*www.i*nglingvo.ru (*c)
хьалха латташ вар ТIаргимхой Малсага-къоньгех ваьнна Орцха КIарцхал. Эггара хьалха укхазаа бах Iохайшача гIалгIаша Орцха-КIарцхал-Юрт йиллар. КIеззига тIехьагIа – Овлург-Юрт. 1810-гIча шера гурахьа гIалгIаша бокъо а енна, Наьсар Шолжах дIакхетача моттиге, лакхача берда тIа, буро йиллай эрсаша. Цох а Наьсаре (эрсий меттала – Назрань) аьнна цIи тиллай. Иштта хьайолаеннай Наьсаре.
*ww*w.inglingvo.ru* (c)
1944-гIча шера гIалгIай СибарегIа бахийтача хана, Наьсаре хIирашта дIаенна хиннай. Цар цун цIи хийцаяр, Коста Хетагурово аьнна. 1957-гIча шера гIалгIай цIабаьхкачул тIехьагIа, Наьсарен цIи меттаоттайир.
Город яьй Наьсарах 1967-гIча шера октябрь бетта 16-гIча дийнахьа. ХIанз Наьсаре ГIалгIай мехка, Буро дIаяьлча, йоккхагIйола город я. «Нана-Наьсаре» аьнна йоаккх гIалгIаша цун цIи. Я
*www.inglingvo.ru *(c*)
а я из ГIалгIайчен «нана».
МагIалбик
ХIанз МагIалбик уллача метте гIалгIай эзараш шераш хьалха денз баьхаб. Ши-кхо эзар шу хьалха укхазаа баьхача гаьнара гIалгIай даьй Махал (МагIал) яхача даьла текъаш хиннаб. Махал – маьлха даьла лоархIаш хиннав. Цун цIерах йисай укх моттига цIи. (ХIаьта цхьачар лоархI, «магIа» яхача
*www.inglingvo.*ru (*c)
дешах хьаяннай из цIи).
КхойттлагIча бIаьшере моалоши, дийттлагIа баьшу чакхдоалаш АстагIча Темаро бохабаь, укхазаа баьха гIалгIай лоама чу хьалчубахаб. Темар вай мехкара дIавахачул тIехьагIа юха IокIалбайнаб гIалгIай. ЯлхайттлагIча бIаьшере гIаьбартой, негIий, гIазкхий ординьгаша гIалгIай боха а баь, дIалаьцаб ер мохк. Цу хана денз ткъестлагIа бIаьшу кхаччалца гIаьбартой кара хиннай ер
*www.i*ngli*ngvo.ru (c)
моттиг.
ХIанз МагIалбик уллача метте юрташ хиннаяц цу хана, амма юхе ихкай гIалгIай юрташ: Махьмад-хитIе, СоагIапче, Къаским, Инаркъи, Дола-Коа, кхыдола зIамига отараш а хиннад.
Город Iойиллай укхазаа 1939-гIча шера. Из Iойиллар дувзаденна хиннад укхазаа лаьттан кIал мехкдаьтта долаш дукха моттигаш хилар. Эггара хьалха 1933-гIча шера даьккхад укхазаа мехкдаьтта.
ТIом болча
*www.ingling*vo.*ru (c)
хана, 1942-гIча шера немций IотIакхаьчаб МагIалбика. Укхазаа юхасовцабаьб уж, кхы дIахо дIацабохийташ. Турпал хинна эттай МагIалбик, гIаьрахой тIехцабовлийташ.
ГIалгIай СибарегIа бахийтача хана, 1944-гIча шера хIирашта дIаеннай МагIалбик. Юха, 1957-гIча шера, вай мохк меттаоттабаьча хана, гIалгIашка юхакхаьчай город.
Тахан МагIалбик ГIалгIай мехкара йоккхагIчарех город я.
Сипсой-ГIала (КIури-Юрт)
Сипсой-ГIала Шолжаи
*w*ww.inglingvo.ru (c)*
Шолжа-Дукъаи юкъе улл. Археологашта нах баьха дукха меттигаш кораяьй Сипсой-ГIала гонахьа. ТIавенача моастагIчунца гIалгIаша шоай низ мел тоъ тIом беш хиннаб. Кхы низ цахилча, лоама чу хьалъихаб.
Эггара тIехьа ткъестлагIча бIаьшере гIалгIай юха лоамара IокIал а бувлаш Iохувша болабеннаб укх метте. ХIанз Сипсой-ГIала уллача метте 1830-гIча шерашка хиннай КIури-Юрт. Из
*ww*w.inglingvo.*ru (c)
Iойиллар хиннав Леймой Iаьлий КIури. КIури-Юрта гаьна йоацаш тIехьагIа Iойилла хиннай Дебир-Юрт. Дебир-Юрт Iойиллар ЦIечой хиннаб. Цу шин юрта лаьттан тIа улл таханар Сипсой-ГIала.
1841-гIча шера Шамала бIу Наьсаренна тIабоагIача хана Iаьлий КIури ший дезалца БурокIалха хьалвенав. Укхазаа Шамала бIенаца хиннача тIем тIа вийнав из. Цун тIехье хIанз а БурокIалха
*www.in*glingvo.ru (c*)
яхаш я, КIуринаькъан тайпан цIи а лелаеш.
1845-гIча шера эрсий паччахьа амарах КIури-Юртареи Дебир-Юртареи гIалгIай ара а баьха, цига гIазкхий Iоховшабаьб, цу метте гIазкхий станица Iо а йилла. «Сунженская», аьнна, цIи тиллай станицах. ТIехьагIа – 1851-гIча шера – Гехи юхе орстхоша вийнача эрсий инарала Слепцова цIера, «Слепцовская», аьнна, цIи тиллай
*www*.inglingv*o.ru (c)
цох. ГIалгIаша цу хана денз Сипсой-ГIала оал цох.
1939-гIча шера гIалгIай хьаьша хиннача Серго Орджоникидзе цIерах «Орджоникидзевская», аьнна, цIи тиллай цох. ХIаьта а гIалгIаша хIанз а тIехьа, шоаш дIаIемача тайпара, «Сипсой-ГIала», аьнна, йоаккх цун цIи. НийсагIа-м хургдар цох «КIури-Юрт» е «Дебир-Юрт», аьнна, цIи яьккхача.
ХIанз Сипсой-ГIала гIалгIай мехка эггара йоккхагIйола
*www.i*n*glingvo.ru (c)
юрт я – кховзткъа итт эзарал совгIа саг вах цу юрта. Город лархIа мегаргйолаш я из.
Илдарха-ГIала (Карабулак)
ХIанз Илдарха-ГIала уллача метте ХIХ-гIча бIаьшере 20-30-гIча шерашка гIалгIай шаьрача IокIалбувлача хана ЦIеча-Ахкара хьаваьнна ЦIечой Илдар Iохайнав вах. Цун цIерах Илдарха-гIала, аьнна, цIи дIаяхай цу метте хьахиннача юртах.
Илдарха-ГIала улл
*www.inglingvo.ru (*c*)
шаьрача метте, Шолжаи Шолжа-Дукъаи юкъе. Iалаьмате беркатеча метте улл Илдарха-ГIала, укхазаара лаьтташ хьаьна, хьувкъам дика хулаш да. Цудухьа эрсий Кавказе дIачоагIбенначул тIехьагIа, из лаьтта гIалгIашкара дIа а даьккха, цига гIазкхий станица Iойилла лаьрхIар цар. Кавказски тIом чакхбаьнначул тIехьагIа, 1859-гIча шера эрсий паччахьа амарах Илдарха-ГIала йоха а яь, цигара нах ара
*www*.inglingvo.ru (c*)
а баьха, цу метте Iойиллар гIазкхий станица, «Карабулакская», аьнна, цIи а тилла. Цу хана Iояхка я ГIалгIай мехка мел йола гIазкхий станицаш. Илдарха-гIалара арабаьха нах дукхагIбараш туркий мехка дIабахаб, вожаш гIалгIай юрташка дIа-юха баьржаб.
«Карабулак» яха дош тюркий дош да – «Iаьржа хьаст» яхальга да из. Укх метте мехкдаьтта бухдувлаш
*www.i*ng*lingvo.ru (c)
хиннадаь тилла я из цIи.
ГIалгIай СибарегIа бахийтача хана Илдарха-ГIала керда хьаяьча Грозненски областа юкъеяхай. 1957-гIча шера Нохч-ГIалгIай Республика меттаоттаяьчул тIехьагIа, 1962-гIча шера Илдарха-ГIалах «рабочий поселок» йир, цига цу хана хьалъе йолайир заводаш. Цу хана денз хьалдотта доладир Илдарха-ГIалий тIа вIаштIардаь цIенош.
ГIалгIай Республика хьаяьчул тIехьагIа, 1995-гIча шера 25-гIча августе
*www.ingl*ingvo.ru (*c)
Илдарха-ГIалах город йир.
Илдарха-ГIала ди мел доал хозлуш йоагIа: городе тIеххьарча хана тоаяьй урамаш, майданаш, хьалдеттад керда цIенош. Таханарча дийнахьа шовзткъа эзарал совгIа саг вах Илдарха-ГIалий тIа.
Онгушт
Онгушт гIалгIай къаьнагIйолча юртех цаI я. Из маца Iойиллай ховш дац. БарайттлагIа бIаьшу чакхдоалаш гуржий мохктохкархочо, паччахьа цIен тIара волча
*w*ww.inglingvo.r*u (c)
Багратиони Вахушти хьоаю из юрт, амма юрт маца Iойиллай Онгушта бахача наха дагадагIац, аьнна, язду Вахуште.
Онгушт Iойиллар Эса чIожара гIалгIай ба. Онгушт цхьан хана йоккха шахьар хиннай.
Онгушта юхе «ДаьттагIой баьгIача» яхаш моттиг я. ДийттлагIа бIаьшу чакхдоалаш АстагIа Темар вай мехка венача хана, ДаьттагIера Темара эскарах байда хьалбаьхка даьттагIой
*w*ww.ingli*ngvo.ru (c)
баьхаб цига цхьан юкъа.
1770-гIча шера Онгуштарча наха Барт-Босе яхача моттиге Эрсий мехкаца барт беш кильг яздеча хана Онгушта 24 зIамига юрт хиннай. 1858-гIча шера, ГIалгIай мехка йоккхий юрташ Iоехкача хана, уж юрташ йоха а яь, цхьа юрт – Онгушт Iойиллай эрсий паччахьа амарца.
Цу юрта цIерах хьахиннад эрсий метталара
*www.*inglingvo.r*u (c)
«ингуши» яха дош. «Онгушт» яхача деша ший маIан Iилманхошта довзац.
1860-гIча шера, Онгуштара гIалгIай ара а баьха, цу метте Iойиллар гIазкхий станица, «Тарская», аьнна, цIи а тилла. Онгушта гIазкхий баьхар Советий Iаьдал отталца. Советий Iаьдал эттачул тIехьагIа Онгушта юха а бах Iохайшар гIалгIай. Юрта цIи а меттаоттайир.
1944-гIча шера, галгIай
*www.ing*lingvo.ru* (c)
СибарегIа бахийтачул тIехьагIа, Онгушта хIирий Iохайшар. Юрта цIи юха а хийцар цар, «Тарское», аьнна. 1957-гIча шера гIалгIай цIабаьхкачул тIехьагIа, Онгушт ХIирий-мехка доалахьа йисай. Шоай юрта, шоай цIеношка гIалгIай чу а цабита, юрта юхе керда юрт Iойиллай гIалгIаша.
1992-гIча шера, октябрь бетта Буро тIеи Пригородни районеи баьхача гIалгIашта духьала эрсий эскарои
*www*.inglingvo.ru (c)*
хIираши тIом болабаьчул тIехьагIа, гIалгIай юха дIабаха безаш хилар юртара. ГIалгIай дIабахачул тIехьагIа еррига юрт йоагайир хIираша, цIенош вIашагIдаьхар. ХIанз гIалгIай юха а шоай цIенош юхахьалдеш ба Онгуште.
Онгушта юкъегIолла ГIалми Iодода. Из доацаш а кхы дукха зIамига хиш да Онгушта юхегIолла Iодолхаш: Гийрхи, Ахкирг, Iаьрчхи, Боархи, Буонхи, Сунхи, кхыдараш
*w*ww.inglingvo.ru (*c)
а.
Онгушта гонахьа дукха наха цIераш йоахаш моттигаш я: Ха даьгIача, Кхортой баьха дукъ, Шера чIодж, ЭгIара чIодж, Iаьли никъ, ЭгIара гIогIар чIодж, Лохерча гIогIара чIодж, МагIа гIогIара дукъ, Аллам босе, Къаж босе, Иловге, Буона чIодж, Сун чIодж, ЗIий чIодж, ГIалгIай аре, Хьамча къоньгий аре, Баьрс вийначе, Диназа дегIа чурт,
*www.ingli*ngvo.ru* (c)
иштта кхыяраш а.
Онгуште бах Евкурнаькъан, Поалонкой, Оздой, Кхорахой, Оальгатхой, ТIоаршхой, Матенаькъан, Шоанхой, Ноакастхой, Кокурхой, Коазой, БIархой, ТIумхой, Хамхой, Буружнаькъан, Дзарахнаькъан, Хьулхой, Лоалахой, Леймой, Мейринаькъан (Сейнарой), ГIуражнаькъан, Хазнаькъан, Котанаькъан, Тоачнаькъан (Мецхалой), Гатинаькъан, Цисканаькъан, Баркинхой, Хоаной, кхыбараш а.
ТIаргам
ТIаргам – къаьна юрт я. Цхьорой-лоама дукъан кIал, Эса аьтта
*www.i*ngl*ingvo.ru (c)
берда тIа улл из. Укхазаа хIанз йиъ вIови дукха гIалаши я. Къаьнарча хана вIовнаш а гIалаш дукхагIа хиннай. Царна гонахьа тIох яь гIап хиннай. ГIалгIай СибрегIа бахийтача хана дукхагIъяраш вай моастагIаша лелхийтай уж. ГIалгIай СибрегIа болаш лоамара ГIалгIайче Гуржий мехках дIатеха хиннай. Юрта пхий баьхаб. ГIалгIай цIабаьхкачул тIехьагIа дIабахаб уж.
*www.in*glingvo.ru (c)*
ТIаргама юхеда IодоагIа ТкъабIархо-аьли. Эсах дIакхет из. ТIаргама гонахьа зIамига юрташ яда: ГоретIе, КIал-гIалаш, ГIаналгIалче. ЦаI-шиъ гIала мара йоацаш, зIамига юрташ я уж. Цхьачар уж юрташ ТIаргамаца лоархI.
Юкъерча бIаьшерашка ТIаргама юхегIолла тIехбоалаш хиннаб таьргхой ковраш лела Даьре Никъ. Из лорабеш, цу таьргхошкара йоал йоаккхаш, царца базар еш хиннаб тIаргамхой.
*www.ingli*ngvo*.ru (c)
ГIалгIай багахбувцама тIа дувц, ТIаргама юхе йоккха базар вIашагIкхеташ хиннай, яхаш.
ТIаргаме доккха ши элгац да. ЦаI юрта юкъе да. ШоллагIдар – ГIалгIай мехка доккхагIчарех дола элгац – Аьлби-Ерд – Эса аьрда берда тIа улл, ТIаргама духхьала. Ший хана текъа дукха нах гулалуш, доккха элгац хиннад из. Таханарча дийнахьа кхо
*www.*inglingvo*.ru (c)
пен мара хIама дисадац цох.
ТIаргамара дукха тайпаш хьадаьннад. Уж да: ГIарбакхнаькъан (Ознаькъан, Тутайнаькъан, Угурчнаькъан, Гасарнаькъан, Осканнаькъан, кхыбараш а), Iарчакхнаькъан, Малсагнаькъан, Беканаькъан, Пхьиленаькъан, Гойганаькъан Тиймарзнаькъан, Султагнаькъан, ЖогIартхоаной, кхыбараш а.
ГIалгIай СибрегIара цIабаьхкача хана цхьабола тIаргамхой шоай юрта бах Iохайша хиннаб. Амма 1962-гIча шера Iаьдало Хьулел магIахьа мел ядача юрташкара лоамарой *ww*w.ingli*ngvo.ru (c) Наьсаре IокIалбаьхаб. Цу хана денз яьсса улл ТIаргам.
Коазой Нурдин