Обновлено: 11.03.2023
Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.
Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.
Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.
Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.
Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.
Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.
Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,
Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.
Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,
Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.
Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.
Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.
Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.
Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.
Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,
Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.
Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:
Автор ларйоцуш ца дов д адахнарг
. Нохчийн истори евзачарна бевзашболу и хиламаш Арсанукаев Шайхис исбаьхьаллин дешнашца буьйцу, ткъа исбаьхьаллин дош . повесть йоьшуш Тимаран къамелашкахь дешархочунна го цуьнан къизалла, ямартло, хIилла. Ша-шех тоам бина, бIаьрг . кхайкхайо адамашна кхиэл: ТаIзар сан Ду царна нийса: Уггар а лекха берд, КIорга . заманахь муьлххачу а халкъана сийлахь а, веза а хилла илланча, дешан говзанча. Иштта .
Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.
Ду нохчийн ворх1 г1иллакх
ворх1 ломал сийлахь:
Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,
Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,
Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.
Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.
Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.
Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.
Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.
Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.
Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.
Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,
Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.
Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,
Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.
Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.
Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.
Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.
Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.
Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,
Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.
Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:
Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.
Ду нохчийн ворх1 г1иллакх
ворх1 ломал сийлахь:
Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,
Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,
Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.
Нохчийн г1иллакх а, оьздангалла а.
По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста
. садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу оьзда стаг. Оьздангалла и адмийн . йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла .
Башхалла а, адмалла а шайца йолуш г1иллакхаш ду нохчийн къоман.Уьш дерригге а цхьаьна тоьхча — Iадат — олу цуьнах. 1адат — нохчийн къоман дахаран низам ду. Г1иллакхах д1акъасто йиш яц оьздангалла. Г1иллакх а, оьздангалла а цхьаьна хьерчаш ду. Нохчийн г1иллакх — оьздангалла лелоро а, ларъяро а — кегийрхойн дегнашкахь кхиайо НОХЧАЛЛА. НОХЧАЛЛА бохучу дешан чулацам бовзуьйтуш — дуккха а тептарш яздан дезар ду. Доцца вай аьлча, Аллах1 резавеш ду НОХЧАЛЛА бохучу дашо чулоцург.
- Бусалба дин т1еэцча, Аллах1 резавоцу г1иллакхаш нохчаша д1атесна. Нохчийн г1иллакхаш а, оьздангаллаш а Аллах1а билгалдинчу суннаташна там беш хиларх теша вай. Яханчу заманахь кхечу къаьмнийн лай а, элий а хиллехь, нохчаша и тайпа дахар
къобалдина дац. Аллах1 цхьаъ а веш, г1иллакх — оьздангалла шеца ерг — эла а, иза йоцург — лай а лоруш, б1ешерашкахь баьхна нохчий. Г1иллакх — оьздангалла шеца хиларо хьайбанах къастадо адам, иза доцург ж1аьлех тарло — алара, вайн къонахий хиллачу дайша.
Ненахошца, стунцхошца лераме а, г1иллакхе а велахь, рог1ехь шена т1едоьжна г1уллакх кхочуш а дахь — и тайпа стаг тоуьйтуш хилла вайн дикачу дайша.
Оьшуш а, пайде а долу х1ума: лелош а, лардеш а, ц1индеш а ца хилча — тиш а ло, адамо диц а до.
Вайн дайша, наноша, вежарша, йижарша нохчийн 1адатера г1иллакхаш лелор а, лардар а муха хилла довзуьйтуш, лахахь — ши — кхо масалла даладар бакъхьа хета:
1 .Зуда ялийча, иза дуьххьара х1усамна чуйоккхуш: нускална моз кхаллош а, кара жима к1ант — бер луш а, цуьнан когашка куз я верта тосуш а — г1иллакх ду нохчийн. Нускална моз кхаллоран а, цуьнан кара жима к1ант- бер даларан а маь1на довза хала ду аьлла ца хета.
К1орге йолуш маь1на а, инзаре боккха чулацам а болуш ду, нускална, керлачу х1усамнанна — когашка верта тасар. Цу нохчийн г1иллакхан дозалла а, маь1на а ма дарра довзийта, вай иза йозане дуьллуш къахьегча — дуккха а тептарш яздан коьчалла ю иза.
Доцца вай аьлча, верта: вайн дайн безам а, нохчийн къоман хазна а ю. Оццул деза, хьоме верта несанна когашка тасар — х1усамненан нохчийн къомо сий — ларам беш хилар ду.
Шена хьалха тесна верта когашца ца хьошуш, иза лаьттара схьа а эцна, дегош, тамехь д1анисдар, нускало: х1усаман а, доьзалан а, мехкан а сий лардан — ша юкъ йихкина хилар гайтар ду.
Иштта деза, доккха маь1на а, чулацам а болуш ду — нускалан когашка верта я куз тасар.
2 .Юьртахь, доккхачу тезетахь дара иза. Сан дейтта шо хир дара цу хенахь. Тезета веара юьртара воцу цхьа жима стаг. Юьртара баккхийнаш бара коьртехь хевшина 1аш. Царна юккъехь хиъна 1аш вара сан да а. И жима стаг тезета т1евогуш, цо салам а далале, хиъна1ачура г1аьттира сан да. Кхиболу баккхийнаш хевшина 1ара. До1а а дина, кхелхинчун верасашка кадам бина ваьлча: тхан дас хьал-де а хеттира цу жимачу стаге, билгалйинчу метте охьа а хаийра иза. Цул т1аьхьий а бен, охьа ца хиира сан да. Геххьа хан яьлча, тезетан дас и жима стаг — хьаша д1авохуьйтуш, цунна т1аьхьа а велира сан да — цуьнга вист а хуьлуш. Нохчийн г1иллакхехь, жиманиг т1евеъча — воккханиг г1оттуш меттиг байна вацара со.
по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость
И сурт дайначу сан дагчохь цакхетам кхоллабелира. Х1унда г1аьттира — те сан да цу жимачу стаганна хьаьла? — боху хаттар дара хьалха х1уьттуш. Цуьнан бахьана довза лаар дара дагехь сецна. Цу тезетара ц1а вахча, ас дега хаьттира цуьнах дерг.
- Майртупара ма вара и тезета веана жима стаг. И т1евеъча, сан хьаьлаг1аттар: ненан сий дар а, цуьнан лерам бар а дара. Сан нана Майртуапара ма хилла — олуш, со кхетош, б1аьргех девла хиш а хаалуш, сихха жоп делира сан дас.
Сан нана а яра Майртупара. Дас цу тезетахь далийначу г1иллакхо, цу масалло, кхетийра со: ненахойн бан безачу лерамах а, цаьрца лелодезачу г1иллакхах а.
Лаа дац: — Ненавешин букъ т1ехьа вижчий а бен, парг1ат наб ца кхетта луралла шена т1ехь долчу к1антана — олуш, нохчийн кица. Ненахошца лелодезаш дуккха а ду г1иллакхаш.Уьш лелор — ненан лерам бар а, сий дар а ду.
3. Х1усаме хьаьший баьхкича, шена сил дукхаеза, хьоме нана цамгарца юй а ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна — царна хьошалла деш хилла нохчийн к1ант, Болат. Хьешашна хьошалла деш, меттиг а боккхий, хьалха чохь, цамгарца меттахь 1уьллу шен нана ган воьдуш хилла иза — цуьнгара хьал довза.
- Нана, ахь: — Хьаша ларалахь — бохуш, со кхийна хиларна, баьхкинчу хьаьшашна хьо цамгарца юй ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна, царна хьошалла деш ву-кх со — элира боху к1анта, дуьххьара ша нанна т1ех1оьттича.
- Со х1инца г1олехь ю хьуна. Хьаьший ледар ма биталахь — элира боху нанас к1анте, шегара хала хьал а ца довзуьйтуш.
Кхо де — буьйса даьлча, хьаьший д1абаха тохабелира. Юьртахбовллалц, т1аьхьаволуш, хьаьший д1а а хьовсийна, юхавирзина, шен х1усаме кхаьчча — нана кхелхина карийра Болатна.
Сихонца шен нана д1аерзо кечамаш бан вуьйлира и нохчийн к1ант. Кхечу юьртахь 1ашволчу шен ненавеше хаийта хьадалча а вахийтира Болатас. Дикачу говрахь маса воьду и хьадалча, Болатан х1усамера шайн говрашкахь ц1абоьлхучу хьаьшашна т1екхиира. Салам — маршалла вовшашка хеттина даьлча, хьадалчо довзийтира: Болатан нана кхелхина хилар а, ша хьошдолу г1уллакх а.
- Иза — м бакъ дацара. Дукха хан яц, ахь вуьйцу Болатера х1усамехь хьошалг1ахь а 1ийна, тхо вовшех къаьстина — элира, цу хьешех цхьамма.
- Иза бакъ хилар шеко яц. Ша сиха ву — олуш, говр а човхош, и хьадалча д1авахара.
Хьешех, воккхачо: — Х1ума хиларан сахьт дац. Хьовса деза вай… — олуш, юхабирзира боху уьш. Бог1учу хьаьшашна, шайна хьошалла динчу Болатеран кертахь — х1оьттина т1езет дайра. Шайн гергарчу стеган, Болатан, нана д1айоллалц, цу тезетахь а 1ийна — ц1ехьа бахара боху и хьеший. Оцу нохчийн г1иллакхо гойту, мел боккха лерам бо нохчаша хьешан — иза муьлххачу къомах велахь а.
Лакхахь, доцца олуш, 1адато нохчийн къоман дахарехь д1алоцу меттиг а йовзуьйтуш, цу 1адатан цхьадолу г1иллакхаш билгалдехи вай, къонахий хиллачу дайша, наноша, йижарша, вежарша уьш лелор а, лардар а муха хилла хоуьйтуш.
Тахана нохчийн къомехь долу чолхе хьал тидаме а оьцуш: — 1адатера г1иллакхаш нохчаша лелор а, лардар а муьлхачу т1ег1анахь а, барамехь а ду? — олуш, хаттар
х1оттийча. Цу хаттарна бакъонца долу жоп лохуш вай къахьегча, гучудолу, нохчаша цхьадолу 1адатера г1иллакхаш д1атосуш хилар. Халахетар а, чамбар а хуьлу, нохчийн г1иллакх — оьздангаллийца (1адатца) ца дог1у х1уманаш нохчашна юккъехь оьгуш хааделча.
Напишите дегайовхо. зарание ❤️
Воккхачун лерам бар г1елделла. Божаршна а, зударшна а юккъехь эвхьазлонаш алсамъевлла. Хаамийн г1ирсашкахь нохчий хаало вовшашна луьйш а, меттаза дерш дуьйцуш а, лелош а. Кхечарна хьалха дас-нанас бер караэцар а, иза хьастар а, керла зуда ялийна жима стаг дена, кхиболчу баккхийчарна гучувийлар а, жиманиг воккхачунна хьалха хиъна 1ар а, кхидерш а лелош — нохчийн 1адатера г1иллакхаш лар ца до цхьаболчу кекгийрхоша. Вайн къонахий хиллачу дайша стеган а, зудчун а мах хадош: Аллх1аца йолу юкъаметтиг ларъяр а, г1иллакх — оьздангалла хилар а коьрте оьцуш хиллехь, х1инца нохчаша, дукхахьолахь — сом хиларца хадабо адаман мах.
- Муьлххачу а адамна, корта охьа а ца та1ош, б1аьргашна чу хьажа йиш хилар — и бу коьртачех къонахчун бахам — алара вайн дикачу дайша, кегийрхошна хьехам беш. Вайна гуш ду тахана нохчашна юккъехь оьгу дастаме х1уманаш.
Диканиг вочух къасто коьрте хьекъал а доссале, ненан шура балдашна т1ехь якъа а ялаза, кегийрхой бу яккхий мажош а йитина лелаш. Нохчийн г1иллакхехь (1адатехь) маж йитар, стага: Далла а, нахана а хьалха — шена т1е инзаре доккха жоьпалла т1елацар ду. Цундела Нохчочо, Дела резавоцурш ца дан ч1аг1о а, нигат а дой бен — атта ютуш ца хилла маж. Ледарлонаш шегара юьлуьйтучу стага маж йитича: — Маж-м газанан а хуьлу — олу нохчаша.
Далла гергахь къилахь доцу, вайн дайша лелийна а, лардина а 1адатаре г1иллакхаш, пусар дар а доцуш, нохчийн кегирхоша д1атийсар, вайга хаьттича — къоманна боккха эшам бу. И г1иллакхаш ца лардар — нохчийн къоман орам бакъабар а, ч1аг1ам г1елбар а ду.
Къоман г1иллакх — оьздангалла (1адат) лелор а, лардар а нохчашна юккъехь тахана г1ийла хиларан бахьанаш дукха ду. И бахьанаш билгалдахар кхечарна а дитина, ала лаьа, мел яккхий халонаш шайна т1ех1иттарх: дин а, мотт а, нохчийн г1иллакх — оьздангалла а (1адат) — вайн къонахий хиллачу дайша, наноша, вежарша, йижарша лардина хилар. Деши санна ц1ена, адамалла шайца йолу нохчийн г1иллакхаш, оьздангаллаш вай ца лелош а, лар ца еш а, д1атасахь, доцца вай аьлча — яйна т1аьхье хир ю вайх.
Алаг1ертарг дерзош, вежаршка, йижаршка кхойкху: Делан дош а, нохчийн мотт а, г1иллакх — оьздангалла а т1аьхьенна йовзуьйтуш — къахьегаре а, само яре а.
Къанойн Кхеташонан тхьамда — Хучин Ахьмад.
Примеры похожих учебных работ
По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста
. декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу .
Йо1ан эхь к1ентан яэь ма эшайойла
Шозлаг1а бахьана ду вайн кегийрачу нахана юкъахь даьржаш вайн къоман г1иллакх-оьздангаллица ца дог1у г1иллакха. Кхозлаг1а бахьана ду доьзалшна а, кегийчу нахана а, берашна а телевиденехула къоман 1адаташ дохош гойтуш долу къизаллин, оьздангаллица ца .
по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость
Напишите дегайовхо. зарание ❤️
Автор ларйоцуш ца дов д адахнарг
Образ и характер Къонаха (статья на чеченском языке).
Дуьненахь мел долу даьхни вовшахтоьхча, даьхни тоьр дацара иза эца. Стигланийн векал хиларе терра, вохкалуш-эцалуш вац иза. Нехан гIуллакхана садагадо цо. Собаречу нахана юккъехь а собаре ву иза, оьздачу нахана юккъехь а оьздангаллица билгал хуьлу. Цуьнгара гIиллакх даккха стагга а вац. Нохчо хилар – къонаха хилар ду. Къонах а, нахчо а хилла дуьнена дахарх чекхвала а атта дац. Цу шинне а дахар даржах, я кисанах доьзна дац. Цундела иза цIанонан, нийсонан, бакъонан новкъа тIера юьстах ца гIерта; адамалла, ийман, вадд – де-дийне даларца цуьнан сов долу.
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
КЛАССАЛ АРАХЬАРА
хьехархо:Абубакарова Х.С.
1алашо: Шенкъомандахар, цуьнанисторихбакъдерг
къоначучкъуранадовзийтардекхардубаккхийчеран.
Къона т1аьхье ШайнДаймохкбезаша,
исторехьхиллачуннийса мах хадошкхиор:
Селханейиццаяр, кханенанойлаяр, таханенанпусардар, шеенхалкъансиноьздангалла, шеен Даймохке болу безамгайтар.
Цу 1алашона дан леринарг:
1.Литературно-музыкальни композици кечъяр.
3. Кхайкхина цу дийнахлаьцна дийца томехь нах.
Мероприяти д1аяхьар
Г1ийла бека ладуг1учу эшаран мукъам.
Хьехархочун дош:
Цхьана генарчу хенахь, дуьйцу ширачу дийцаро, адамаша цхьастагвахийтинахиллабах,бакъдерглаха. Дукханекъбина цо, б1еннаш некъаштиллина, дукхамачашйохийна ,бакъдергцхьанхьацахилла. Цкъа цхьана лекхачу ломахь хьехгина цунна. Чухьаьжча, дукхаирча, дас тамац хьаъ хилла цу бодашкахь хиъна 1аш.
-Хьо мила ву?-хаьттинахьехачуьрасхьа.
-Со адамду,собакъдерглахаваийтина.Хьо мила ву?
-Оццулирча аса муха гойтурдухьо?
Ирчадувайбакъдерг,вайна а карийна и ишттакъизаа,ирчаа,делахь а вайнду-кхаиза. Вайн и лачкъойишяц, яцунахлачкъайишяц. Вайнцхьадакъадуиза,вешандахарехь и вайца д1акхехьа,вайн берашкавайнама-карадарра д1адала.Диц ца дан!
Г1ийла бека мукъам.
Дистхилийша, т1улгаш ,Дистхилиша,
Шуьга кхойкхуш, шуьга хоьттуш Вайсо-м.
Яьсси сецна хилар сунна дийца,
Даймохк боьхуш, Даймохк Бисча байлахь-
Иза-м цуьнан б1аьрхи дара лекъна.
Х1оккхул 1азап-мисканашна деънарг,
Х1ун бахьана, х1ун къадара, дийца.
Шул а ч1ог1а дегнаш долчу наха,
Тоьпан ира цхьамза меркъел хьийзош,
Зударий, бераш,къаной махкахбахар
Дийца соьга, т1улгаш,дистхилийша.
1-ра д1ахьошдерг:
Хин тулг1енаш сана,д1аоьху шераш,замано ерзайо муьлха а чов,амма мо буьссу,д1атийна лазар хьаьха,цо дог т1ехь даимна а мобуьту.
2-г1а д1ахьошверг:
Дохор-оцу дешан ирча маь1на хуур дац и шена т1ехь цалайначунна, буьззина харц бехкийн, питанийн, х1аллакдарна къахьон кад ца меллачунна.
Гергарчех, юххерчех, безачех къастар, ц1енчу т1амехь эгнабоцуш,мацалло, шелоно, лазарша байар-шадерг лайра нохчийн холкъо. Цу халачу шерашкахь, орамашца бухдаьккхина ца девзачу лаьтта т1е кхоьссина дитт санна, халачу хьелашкахь нохчийн халкъо гайтира шеен дахаран ницкъ, шен ораман доьналла.
Къаьсттана хала хуьлу баккхийчара шайн дагалецамаш буьйцуш, бохбина эчиган цхьамза чекхбохуш сана дагах, х1унда аьлча вай лайна вайн лазам бу иза
1-ра д1ахьошверг:
Дено-денолеш д1абовлуш бу вайна юкъара 1944-чу шарахь махках баьхна нохчий. Йоьрзуш яц къоман дег1ана а, сина а къиза йина чевнаш. Вайна юкъахь бехаш буДаймахкана генахь,хийрачу махкахь дуьнен чу бевлларш. Уьша, къоман эс а дийна мел ду, дицлур дац 1аьржачу февралан денош.
2-г1а д1ахьошверг: Х1инца вай дошлур ду хьешашна, цара дуьйцур ду шайн дагалецамах.(Вистхилалуургвистхуьла.)
Д1аолу дешархоша шаьш хаьржинаилли.
1-ра д1ахьошверг:
Тахана,оццул дукха шераш д1адевлча,дерриг берийн,къанойн,зударийн узарш вай цхьана тоьхча,къарлур дара дерриг дуьне.
Цхьана гулдан йиш хилча дерриг церан б1аьрхиш,къаьхьачу тулг1енаша дохор дара х1ара дуьне.
Х1инца вай таро хир ю дешархоша вай къам махках даккхаран хьокъехь кечдиначу суьрте хьовса.
2-г1а д1ахьошверг:
Кхойтта шаре бахбелира Даймахках къастаран некъ, амма халкъо лардира къоман г1ад,цхьа де ца даьккхира жимачо,воккхачо дай баьхна латта дицдина, дайн кешнаш дицдина.
Хьалахьаьжча ,сийна стигал,
Доьрзур дуй-те тхо тхайн махка?
Цкъа Теркан къурд бинехьара,
Цкъа лаьмнех б1аьрг тоьхнехьара,
Т1еоьцар яра Делан 1ожал,
Дог къинт1ера далахьара.
Наной ,бераш вовшахдохуш,
Аьчкан некъашца декъий дуьтуш,
Сибреха керчира ц1ерпоштан чкъургаш,
Халкъан даг т1ехь чевнаш юьтуш.
1-ра д1ахьошверг:
Кхечира халкъо сатийсина кхаъ. 1957-чу шарахь ц1а дирзира халкъ.
Делахьа,оцу халонехь а вайн халкъо ларбира ша д1абаьхьна угар беза мохь:г1иллакх,оьздангалла,яхь,вовшашна орцахдовлар,г1о дар,вовшашца йолу марзо-дайх йисна хазна.
Вай лардира вайн г1ад,лайначу халонаша,т1ех1иттинчу вонаша къизалле ца дерзийра вайн дегнаш.
Вай хастам боь дашочу маьлхан,сийначу стигалан,бай т1ерачу зезаган.
Вайна хьомеду угар деза иллеш-олхазарийн декар,берийн шабарш.
2-г1а д1ахьошверг:
 |
 |
 |
Краткое описание документа:
- подготовка к ЕГЭ/ОГЭ и ВПР
- по всем предметам 1-11 классов
Курс повышения квалификации
Дистанционное обучение как современный формат преподавания
Курс профессиональной переподготовки
Педагогика дополнительного образования детей и взрослых
- Сейчас обучается 2324 человека из 83 регионов
Курс повышения квалификации
Педагог дополнительного образования: современные подходы к профессиональной деятельности
- ЗП до 91 000 руб.
- Гибкий график
- Удаленная работа
Дистанционные курсы для педагогов
Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику
Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:
5 605 364 материала в базе
Материал подходит для УМК
Самые массовые международные дистанционные
Школьные Инфоконкурсы 2022
Нана ма ю,шен сина эшам а беш, вай кхетош, вай кхиош, вай нисдеш, вайх нах деш ерг а, даккхий хилча а т1ехь, хьоьстуш, шен т1ома к1ел ийзош. Х1ора беранна шен нана дуьненал сийлахь а, ломал лекха а, маьлхан нуьрал хаза а, шовданал ц1ена а хета.
Показать полностью. Доьзалан марзо а ненехь ю. Нана ю доьзална юккъехь бартбийриг а, х1ораннан амалш к1адъеш, церан юкъаметтигаш, церан уьйраш хер ца йолуьйтуш,х1оранна а шен-шен меттиг д1аелла, эвхьазлонах, эхьах, бехках, вовшийн хьог1ах, гамонах ларбеш, церан нийса накъост хилла, кертан а, кхерчан а 1у хилла лаьтташ ерг.
Вай дахаран шуьйрачу новкъа доху наноша .Т1аккха шен доьзалхо маца ц1а вог1у-те бохуш,б1аьрса артдаллалц некъ ларбеш 1а наной. Сан ненан марзонах дуста х1умма а дац..И йоцуш муха хир дара хаац суна я хаа а ца х1утту. Дахарехь цхьа хазахетар хилча, иза декъа нана лоху вай. Цхьа халахетар, цхьа цатам хилча ненах дагадовлу вай. Дог доьхначу хенахь ненехь синтем карабо. Охьакхетта ког-куьг лазийча, цхьа сиркхо хьакхаелла цомгуш хилча, нанас куьг хьаькхча, цо хьаьстича, лазар дайло. Веза-Воккхачу Дала шен къинхетамах мА йоккхийла цхьа а нана!
Читайте также:
- Сочинение по обществознанию 6 класс темы
- Сочинение на корейском любимый фильм
- Сочинение на тему я гражданин своей республики
- Какие тайны хранит вода сочинение
- Сочинение на тему школьная олимпиада
Урок №
10
Класс – 7
Терахь
______
Хьехархо:
Тема: Къинхетам
а, къизалла а.
1алашо:
берашца яхьах, хьаг1ах лаьцна дийцинарг т1еч1аг1дар;
адамашца
а, 1аламца къинхетаме хила дезар дийцаре дар;
къизалла
– оьздачу стагехь хила йиш йоцу сакхт хилар
довзийтар;
адаме, 1аламе безам т1е а ч1аг1беш; къоман
г1иллакхехь
къинхетаме, оьзда т1аьхье кхиор.
Урокан г1ирс: «Нохчийн
г1иллакх-оьздангалла»,
«Элчано элира…хьадисаш»
«Халкъан кицанаш, аларш».
Урокан некъ
I.Догдаийтаран мур
Адамехь
товш бу къинхетам,
Адамехь
товш ю камаьршо.
Уьш
эрна дешнаш ма хета,
Хьажа
уьш дуьненчожь даржо.
II. Дешархойн долчу хаарийн актуализации яран мур
— Муха хуьлу оьзда яхь? Даладе масалш.
— Стенах олу харц
яхь?
— Цунах лаьцна
х1ун дуьйцур дара ахь?
— Стенах олу
хьаг1?
— Х1ун башхалла ю
яхьна, хьаг1на юкъахь ерг? Даладе масалш.
III. Керла тема. Къинхетам а, къизалла а.
— Вайн къоман оьздангаллехь йоккха меттиг д1алоцу къинхетамо. Адамашца а, ткъа
иштта массо гонахарчу кхечу садолчу х1уманашца а къинхетаме хилар – иза стеган
уггаре а хьалхара декхар ду. Муьлххачу хьолехь стага шегара къизалла гайтар
осалалла хилла. Вовшашца болу къинхетам вайн къоман юкъараллехь гучуболуш хилла
буоберашца, жоьра бисинчу зударшца, ваша воцчу йишица, во1 воцчу деца, къеначу
нахаца болчу лерамца. Делан бакъ дин – дерриге адамах Дала бина къинхетам бу.
«Шу вовшашца къинхетаме хилахь – Ша шуьца къинхетаме хир ву», — боху Дала шен
сийлахьчу Къуръан чохь.
13
– Къиймат дийнахь уггаре йоккхачу къизаллехь вверг ша дуьненахь волуш нахана
т1ехь къизалла лелийнарг хир ву. (11, 12, 149, 153, 219, 215 – хьадисаш)
Дешнаш т1ехь болх:
Буобераш
– да, я нана делла дисина бераш;
жоьра
бисина зударий – ц1ийнан да велла биснарш.
IV. 1амийнарг т1еч1аг1дар
— Стенах олу къинхетам?
— Муха хила еза адамийн
вовшашца йолу юкъаметтиг?
— Муха хмла еза адамийн
1аламца йолу юкъаметтиг?
— Х1ун башхалла ю
къинхетамна, къизаллина юкъахь?
— Къинхетамах, къизаллех
лаьцна муьлха хьадисаш девза шуна?
V. Урокан
жам1 дар.
— Дешархойн хаарийн мах хадош,
дика дакъалаьцнарш билгалбахар;
VI. Рефлексин мур
-Х1ун дара урокехь шуна
дика хеттарг?
-Х1ун дара шуна урокехь
дика ца хеттарг?
-Х1ун дара шуна урокехь
атта хеттарг?
-Х1ун дара шуна урокехь
хала хеттарг?
VII. Ц1ахь бан болх: язйинарг 1амо, кицанаш, дийцарш, аларш
Проверил: зам. дир. по
УВР: _________/Р.И.Баматгериев/
Директор школы:
________/А.Р.Хусиев/
Слайд 1
Кечйина: нохчийн меттан а,
литературин а хьехархо,
Мучураева Раиса Татаевнас. 28.02.2018 ш. МБОУ «Николаевски СОШ»
Йиллина урок. 9 класс ( нохчийн меттан ПКЭ-н кечам бар 3-г1а дакъа,15.3. т1едиллар кхочуш дар).
Урокан ц1е: Сочинени-ойлаяр язъян кечам бар.
«Къинхетаме стаг».
Слайд 2
Эпиграф
« Шен лазар хаалуш велахь и стаг – дийна ву.
Ткъа нехан лазар тосалуш велахь – иза Адам ду».
Слайд 3Урокан 1алашо:
— Ешначу текстан коьрта ойла дешархошна билгалъяккха хаар билгалдаккхар, 1амочу
коьчалан шена хетарг алар, аргументаш ялор;
-Коьртачу оьздангаллин принципех, массо адамашкахь хила езачу, къамелан культура кхиор.
Слайд 4 Къизалла
Адамалла
Накъосталла
Догц1ена
Г1айг1а яр
Догъ1аьржа
Сийдацаралла
Къинхетамазалла
Безам
Хьастар
Дералла
Сутаралла
дикалла
Терго
Декхар
Доглазар
Писалла
Хьаг1
Саьхьаралла
Бен цахетар
Шогалла
Са цакхоор
Облако Тегов
Слайд 5Къинхетамах лаьцна хьекъале дешнаш.
Къинхетамечу адамех, Веза Сийлахьчу Аллах1а а бийр бу
къинхетам. Дьненчохь къинхетам ахь бе, Эхартахь къинхетам хьох Цо а бийр бу.
(Хадис)
-Къинхетам –1алам дезаран а, нийсонан а хьост ду. (Сулейманов А.)
-Къинхетам боцург, къиза ву.(Халкъан хьекъал)
-Шина тайпа бу къинхетам. Хьалхарниг- синк1езга, догк1еда хилар, нехан вон гича сихха иза дицдан къайлавалар бен, кхин бала пайда боцу. Шолг1аниг – къа а хетта къайла а ца волуш, шен ницкъ кхочург а, цул совнаха а г1о-накъосталла дар. (Сухомлинский В.)
Слайд 6Дошам т1е хьовсий вай:
Къинхетам- кхечу адамехь,ткъа иштта дийнатехь долчу хьолах кхетар
а, царах доглазар а, оьшучохь г1о дар а ду.
Слайд 7Дахарехь къинхетам бар:
— Мискачу нахана г1о лацар, саг1а далар. Де эшначу
берашна, баккхийчу нахана тайп-тайпанчу бахьанашца аьтту бан хьовсар, шен тоьлла йолу синхаамаш гучуяхар ду; къинхетам – царех цхьаъ бу.
-Юкъаметтигаш: гонахарчу адамашца стага бечу къинхетаме хьаьжжина, нахана дукхавеза; дийнаташка бина къинхетам Далла герга вахар ду.
-Кхечу адамашка йолу терго: нахаца т1екере волчунгахь адамалла ю.
-Корматаллин г1уллакх: адамаллин амалш къеггина гучуйовлу лоьрашкахь,хьехархошкахь.
-Доьзалехь юкъаметтиг: ден-ненан бере а, беран дега-нене а болу безам — иза а къинхетаман цхьа хьост ду.
Слайд 815.3. т1едилларехь сочинени-ойлаяр х1отторан алгоритм.
1)Д1адолор. Далийначу дашна нийса къастам ло. Хьо
муха кхета цу дешан маь1нах, комментарий йо.
2) 1-чу абзацехь айхьа билгалдаьккхинчун бух т1ехь сочинени-ойлаяр д1айолае.
3)2-чу абзацехь текстера цхьа масал даладе, айхьа билгалдаьккхинарг т1еч1аг1деш.Цу предложенин терахь д1аязде.(клишех пайда эца).
4)3-чу абзацехь хьайн дахарехь зеделлачух цхьа масал даладе, айхьа билгалдаьккхинарг т1еч1аг1деш (клишех пайда эца).
Шолг1а т1еч1аг1дарехь, къинхетам бохучу дешан антонимаш яло мегар ду: адамаш бен доцуш, дера, къиза а, къинхетамза хуьлу. Иштта хила мегар дац!
5)4-чу абзацехь хьайн сочинени-ойлаяр ерзоран дош даладе(клишех пайда эца).
Слайд 9Нохчийн меттан ПКЭ 15.3. сочиненин клише
Слайд 10Ц1/б: сочинени чекхъяккха; 15.3. т1едилларан алгоритм 1амае; «Даймохк» (15.3., 3-г1а вар.)
темина сочинени язъе 3-4 дешархочу
Слайд 11
Рефлекси.
Къинхетамечу стеган билгалонаш:
— доглозуш хилар; (нана п1елг)
-дика хилар; (хьажо п1елг)
-бала кхачар; (юккъера п1елг)
-1алам дукхадезар; (маза п1елг)
-ша ца кхоор; (ц1аза п1елг)
-шениг дитина, дог ц1еначу нехан
г1уллакх дан кийча хилар. (кераюкъ)
Образ и характер Къонаха (статья на чеченском языке)
«Къонахийн белшашна тIехь лаьтташ ду дуьне», — эрна аьллачех дац. Амма къонахалла бохучуьнан маьIна дан хууш стаг кIезиг волу. Цундела хьан-хьанна а туьллу вай и еза цIе, дIакховдадо и массарел а деза-доккха а, сийлахь а долу и дарж. Масала, сих-сиха хезачех ду: «Джуги Висарган Юсап ма къонах а вар-кха». Дуьхе кхиа воьлча: «Дуьненна а бале яьлла, эхарт хир доцу цхьа боьху Дажал яра -кх» — ала дог1уш хилар гучудолу. Къонахчуьнгахь – къизалла, хьагI, ямартло, дуьйцург – цхьаъ, лелош дерг – важа хуьлуш дац, хила йиш а яц. Дала шена гIортораш йина дуьнентIе бохуш бу уьш.
Кхин цхьаъ ду вайн къонахийн вастах лаьцна олуш: «Х1ора дийнахь-буса Иблисан гIоьнчин иссазза букъ кагбийр бу къонахчо». Адамера долушдолу массо а дика-вон дIаяздеш хIораннан белшашна тIехь Тарам, Хьарам Iаш хиларх лаьцна лакхахь хьахийра вай. Ша шайтIане Iеха ца войтуш, цкъа гIалат долуьйтуш, тIаккха цунна гечдар доьхуш лелачарах воцу дела олу цунах къонах. Иза Дала схьаоьхьна болчу некъана тIера юьстах ца лелхаш, цу тIера ца вала гIертарг ву, цуьнан дерриге а дахар цу тIе хьажийна а хуьлу. Къомана а, нахана а, махкана а гIуллакх дар шен сина, шен дегIан чархана марздинарг ву иза. Б1аьрг а, гай а цкъа а ца юзачарах юйла хиъна цунна. Цаьрга сина гIодаюккъе нуьйр а тиллийтина, уьш коьшкала ца ховшийна ца лела иза. Цунна дика хаьа Дела кхиэлана сиха воцийла. Шен гIалат нахала ца долуш дисча, Дела а шега Iехавелла моьттачарах воц къонаха. Цу тайпанчу стеган; дагтIера Дела а, иман а матта буьххье доьрзу, кхахьпалла сих йулу; сутаралло къасталун боцчига кхачаво. Царех бу (Iедалан мукъ кара кхаьчнарш-м буьйцур бацара вай) халахеташ делахь а, хьахийначарах тарбала гIерташ, оцу тобанна тIаьхьа хIиттина болу цхьамогIа хьехархой, лоьраш, суьдхой, прокуратурин белхалой, «асфальтах» пхьор деш долу варраш, милцой, сом делча кешнашка жIаьла дIадоллийта кийча болу Iелимнах. К1ай къиг санна царех къаьсташ хуьлу: шенчара а, нехачара а и лортIехь вац, шен хIуманна дола далуш вац», — бохуш, цIенчу некъара галваккха а гIерташ, хьийза а во иза. Кхонаха зене-зуламечу гIуллакхах, нехан хьокъах-м, хьовха, кIоршамечу дошах а къехкаш хуьлу. Къонахчун даржал лекха дарж дагадеъна а дац дуьненна.
Дуьненахь мел долу даьхни вовшахтоьхча, даьхни тоьр дацара иза эца. Стигланийн векал хиларе терра, вохкалуш-эцалуш вац иза. Нехан гIуллакхана садагадо цо. Собаречу нахана юккъехь а собаре ву иза, оьздачу нахана юккъехь а оьздангаллица билгал хуьлу. Цуьнгара гIиллакх даккха стагга а вац. Нохчо хилар – къонаха хилар ду. Къонах а, нахчо а хилла дуьнена дахарх чекхвала а атта дац. Цу шинне а дахар даржах, я кисанах доьзна дац. Цундела иза цIанонан, нийсонан, бакъонан новкъа тIера юьстах ца гIерта; адамалла, ийман, вадд – де-дийне даларца цуьнан сов долу.
Делан дикалла, Цуьнан вайх болу къинхетам дукха боккха хиларан гайтам бац, ткъа, абадехь синош кхуллучу хенахь, божа хила яздинчу «къонах хир ма ву шех», — аьлла нигат а дина, оцу новкъа хIоьттинчу стеган гIолаца Сийлахь-Веза волчо, шена тIелаьцна хилар. Вай лехнарг Цо вайна луш хилар Цо вайх бина боккха къинхетам бу. НАХЧО а, КЪОНАХ а хилчхьана Цо вайга, Зулкъарнис санна, дуьне куьйга кIела дерзаде, я лаьмнаш лестош, хьуьнарш гайта ца боху. Амма, боху – хьайн хин йолу кхане йохкий Иблисан дуьненахь гIортор хилий дIа ма хIотта.
(с) Саид-Магомед Хасиев для Нохчалла.com
Просмотров
20 709
Урок № 10
Класс – 7
Терахь ______
Хьехархо:
Тема: Къинхетам а, къизалла а.
1алашо: берашца яхьах, хьаг1ах лаьцна дийцинарг т1еч1аг1дар;
адамашца а, 1аламца къинхетаме хила дезар дийцаре дар;
къизалла – оьздачу стагехь хила йиш йоцу сакхт хилар
довзийтар; адаме, 1аламе безам т1е а ч1аг1беш; къоман
г1иллакхехь къинхетаме, оьзда т1аьхье кхиор.
Урокан г1ирс: «Нохчийн г1иллакх-оьздангалла»,
«Элчано элира…хьадисаш»
«Халкъан кицанаш, аларш».
Урокан некъ
I.Догдаийтаран мур
Адамехь товш бу къинхетам,
Адамехь товш ю камаьршо.
Уьш эрна дешнаш ма хета,
Хьажа уьш дуьненчожь даржо.
II. Дешархойн долчу хаарийн актуализации яран мур
— Муха хуьлу оьзда яхь? Даладе масалш.
— Стенах олу харц яхь?
— Цунах лаьцна х1ун дуьйцур дара ахь?
— Стенах олу хьаг1?
— Х1ун башхалла ю яхьна, хьаг1на юкъахь ерг? Даладе масалш.
III. Керла тема. Къинхетам а, къизалла а.
— Вайн къоман оьздангаллехь йоккха меттиг д1алоцу къинхетамо. Адамашца а, ткъа иштта массо гонахарчу кхечу садолчу х1уманашца а къинхетаме хилар – иза стеган уггаре а хьалхара декхар ду. Муьлххачу хьолехь стага шегара къизалла гайтар осалалла хилла. Вовшашца болу къинхетам вайн къоман юкъараллехь гучуболуш хилла буоберашца, жоьра бисинчу зударшца, ваша воцчу йишица, во1 воцчу деца, къеначу нахаца болчу лерамца. Делан бакъ дин – дерриге адамах Дала бина къинхетам бу. «Шу вовшашца къинхетаме хилахь – Ша шуьца къинхетаме хир ву», — боху Дала шен сийлахьчу Къуръан чохь.
13 – Къиймат дийнахь уггаре йоккхачу къизаллехь вверг ша дуьненахь волуш нахана т1ехь къизалла лелийнарг хир ву. (11, 12, 149, 153, 219, 215 – хьадисаш)
Дешнаш т1ехь болх:
Буобераш – да, я нана делла дисина бераш;
жоьра бисина зударий – ц1ийнан да велла биснарш.
IV. 1амийнарг т1еч1аг1дар
— Стенах олу къинхетам?
— Муха хила еза адамийн вовшашца йолу юкъаметтиг?
— Муха хмла еза адамийн 1аламца йолу юкъаметтиг?
— Х1ун башхалла ю къинхетамна, къизаллина юкъахь?
— Къинхетамах, къизаллех лаьцна муьлха хьадисаш девза шуна?
V. Урокан жам1 дар.
— Дешархойн хаарийн мах хадош, дика дакъалаьцнарш билгалбахар;
VI. Рефлексин мур
-Х1ун дара урокехь шуна дика хеттарг?
-Х1ун дара шуна урокехь дика ца хеттарг?
-Х1ун дара шуна урокехь атта хеттарг?
-Х1ун дара шуна урокехь хала хеттарг?
VII. Ц1ахь бан болх: язйинарг 1амо, кицанаш, дийцарш, аларш
lisenokchernoshtan
Ответ:Арсанукаев Шайхин « Тимуран тур» повестан буха т1ехь сочинени
«Тимуран тур» произведенин чулацаман бухе бехкинарш Нохчийчохь XIV бIешо чекхдолучу XV бIешо долалучу муьрехь лаьттина исторически хиламаш бу. Автора шена хьалха хIоттийна Iалашо АстагI Тимаран а, нохчийн а вовшашна дуьхь-дуьхьал латтар гайтар хилла ца Iа, цо кхузахь гайтина Нохчийчуьра хIетахьлера политикин а, Iер-дахаран а хьелаш, юкъараллин дIахIоттаман башхаллаш, луларчу къаьмнашца хилла юкъаметтигаш, хIетахьлерчу къизачу хенахь даьхначу адамийн синкхетам, амалш, дуьнене хьежамаш».
1395 шарахь Нохчийчу кхочу Астаг1 Тимаран доккха эскар.. Цул т1аьхьа Тимар ерриге а Дег1астанехула чекхволу. Шина шарахь сов олалла до Астаг1 Тимара Къилбседа Кавказехь. Оцу муьрехь нохчаша а, кхечу къаьмнаша а хаддаза дуьхьало йо Шина шарахь сов олалла до Астаг1 Тимара Къилбседа Кавказехь.
АстагI Тимаран васт кхуллуш, цуьнан дар-лелар а довзийта, автора дуьххьара гойту цуьнан куц-кеп:
Шуьйра белш. Лекха хьаж.
Мара бу виэда.
Юьхь – малхо, мохо а
ЦIестан бос белла.
БIаьргаш чохь-къизалла,
ХIилла а къиэда,
Маж, меккхий нилха ду,
Дерриг сирделла…
КхидIа повесть йоьшуш Тимаран къамелашкахь вайна го цуьнан къизалла, ямартло, хIилла. Ша-шех тоам бина, бIаьрг буьзна, адаман дахар а, сатийсамаш а цхьана а хIуманан меха ца хетачу цо цхьа атта кхайкхайо адамашна кхиэл:
ТаIзар сан
Ду царна нийса:
Уггар а лекха берд,
КIорга Iин харжий,
Куьг-ког а дехкий, уьш
Бердах чукхийса –
Шен ирс дерг, тIулгаш тIе
Кхетта, ву ваьржар!..
Повестан шолгIачу декъехь бевза вайна мехкан къонахий: БорзабIаьрг, Аьрзу, Анас, илланча Айтамир. Уьш бу доьналлех а, стогаллех а буьзна, хьекъалца а, собарца а кхечарех къаьстина, халкъо къобалбина нах.
Ишттачу къонахаша хIинццалц схьа, даржа ца доржуьйтуш, иэшна кIел ца соцуьйтуш, лардеш схьадалийна вайн нохчийн халкъ.
Амма оцу вай дагардинчу васташна юкъахь коьртаниг хилла дIахIутту илланчин Айтамиран васт. Хууш ду, массо а заманахь муьлххачу а халкъана сийлахь а, веза а хилла илланча, дешан говзанча.
Къеначу илланчас нахе дешдолу къамел а ду кIорггера чулацам болуш. Муха лан деза ярташ, шахьарш, хьаннаш ягор, ялташ говрийн бергашца хьешар, дайн кешнаш сийсаздеш гар – иштта хаттарш хIиттадо цо халкъана хьалха.
Арсанукаев Шайхин «Тимуран тур» цIе йолу повесть, исбаьхьаллин говзар хилла ца Iаш, нохчийн историх а, юкъараллин дIахIоттамах а язйина ю
Объяснение:
Халкъ махкахдаккхар – акхаралла а, къизалла а
05.03.2021 10:32
Нохчийн а, гIалгIайн а халкъаш махках дахарна кечамбар дIадолийра Къилбаседа Кавказ немцойх паргIатъяьккхинчу 1943-чу шеран чиллин – бекарг (февраль – март) беттанашкахь.
Оцу шеран эсаран (октябрь) баттахь кхузара хьал талла веара чоьхьарчу гIуллакхийн наркоман заместитель Б.Кобулов. Цул тIаьхьа бутт баьлча НКВД-н регионийн урхаллийн хьаькамашца хиллачу кхеташонехь дийцаре дира нохчий а, гIалгIай а махкахбахарца йоьзна йолу «Чечевица» («Хьозан кхоьш») операци дIаяхьаран гIуллакхаш.Юьхьанца билгалдеш дара 200 эзар стаг Новосибирскан областе, 35–40 эзар стаг Алтайн, Красноярскан крайшка а, Омскан областе а дIакхалхо.
Делахь а, 1943-чу шеран гIуран (декабрь) баттахь и къизалла лело дагалаьцначеран ойла хийцаелира. Цара сацам бира вайнах Казахстане а, ГIиргIизойчу а дIахьовсо.
1944-чу шеран чиллин беттан 11-чу дийнахь Политбюрон а, ГКО-н а вовшахтоьхначу кхеташонехь сацам бира Нохч-ГIалгIайн АССР дIаяккха. Иза дIа ма-яьккхина, сихонца берриге а нохчий а, гIалгIай а Къилбаседа Кавказера дIабаха беза бохучу ойланехь вара В.Молотов, А.Жданов, Н.Вознесенский, А.Андреев.
Нохчийн а, гIалгIайн а халкъаш махкахдахаран гIуллакхна куьйгалла деш вара НКВД-н нарком Л.Берия. Иза, И.Сталинах дага а ваьлла, лаьмнашкарчу нохчашна а, гIалгIашна а дуьхьал химин а, дIаьвшен а герзах пайдаэца дагахь хилира.
Цунах пайдаэцча, Соьлжа-ГIалина бохам хила тарлуш хиларо сацийра иза оцу герзах пайдаэцарх. Цу хенахь Соьлжа-ГIалахь болх беш 50 эзар сов лаккхара говзалла йолу белхалой, гIуллакххой бара. Царах дукхахберш оьрсий а болуш.
1943-чу шеран гурахь дIадолийра республике НКВД-н, СМЕРШ-н, РККА-н эскарш далор. Кхузахь дIатарвинера НКГБ-н лерринчу подразделенийн 19 эзар белхахо, НКВД-н 100 эзар эскархо, тIеман техника, кеманаш, машенаш.
Оцу эскарех доккха дакъа адамаш махкахдахаран зеделларг долуш дара. Цара дакъалаьцнера немцой, кхарачой, гIалмакхой махках бохуш.
ГКО-н кхеташонехь (1944-чу шеран кхолламан (январь) беттан тIаьххьарчу дийнахь) Берияс дIахаийтира нохчий а, гIалгIай а, махках баьхна, Казахстане а, ГIиргIизойчу а дIахьовсорна оьшу берриге а кечамаш бина бевлла хилар. Сталина къобалдира дина гIуллакхаш. Циггахь билгалдаьккхира нохчий а, гIалгIай а махках бахаран де – 1944-чу шеран чиллин беттан 23-гIа де.
ГКО-н сацам оцу сохьта дIабовзийтира Казахстанан а, ГIиргIизойчоьнан а Iедалшна.
Чиллин беттан 20-чу дийнахь Соьлжа-ГIала кхечира НКВД-н лаккхара куьйгалла, коьртехь Л.Берия а волуш.
Операци дIахьочу муьрехь республикехь шайна луъург дан бакъо йолуш бара уьш. Цара и дан а дира, йоккхачу акхараллица, къизаллица, тешнабехкаца. Дукха йоккха къайле йина дIахьош дара халкъ махкахдаккхарна тIаьххьара кечамаш бар.
1944-чу шеран чиллин беттан 23-чу буьйсанна 2 сахьт даьлча эскарша го лецира республикерчу ерриге а ярташна, шахьаршна. ДIаяйъира радиотрансляцин станцеш, дIаяьккхира телефонан зIе.
Iуьйранна 5 сахьт даьлча, Советийн Эскаран де «дерриге а халкъаша» даздеш митингаш а, гуламаш а бу беш аьлла, ерриге а ярташкара, кIотаршкара, гIаланашкара нохчийн а, гIалгIайн а берриге а божарий арабаьхна, майданашка дIагулбира. Царна го лецира НКВД-н эскарша. Циггахь дIадийшира махкахдахаран хьокъехь долу ГКО-н омра. Оццу хенахь массо а керта салтий хьовсийра. Цара новкъа довла кечамбан 10–15 минот хан а луш, къаной, зударий, бераш шайн хIусамашкара аракхийса долийра.
Шайн керташкахь салтий ган Iемина болу нах кхеташ бацара хуьлуш долчух. Нохчийн а, гIалгIайн а хIора доьзалехь дIатарвина 3–4 салти ма вара. Царах къахеташ, шайна ца юуш а, царна юург-мерг латтайора нохчаша а, гIалгIаша а. Ткъа салташна, Бериян пропаганда бахьана долуш, массо а нохчи, гIалгIа зуламхо, талорхо, ямартхо хетара. Цара цхьа а ца кхоавора. Цомгашнаш, къаной маьнганаш тIера охьакхуьйсура. ГIорасиз волчунна, некъ балуш воцчунна, реза воцчунна, омранах ца кхеттачунна тоьпаш тухура.
Цу тайппана халкъ махкахдаккха долийна масех сахьт а далале, тоьпаш тоьхна, ши-кхо бIе стаг вийнера. ХIетте а, республика нохчех а, гIалгIайх а дIацIанъяран хьокъехь долу Бериян омра билгалйинчу хенашкахь кхочушдан ницкъ ца кхочура лаьмнийн ярташкахь, хIунда аьлча, цига машенаш ца яхалора доккха ло хилар а, некъаш доьхна хилар а бахьана долуш.
Оцу халачу хьелашкахь некъ балуш боцчу къаношна, зударшна, пхора зударшна, берашна герзаш деттара, я божали чу а, жоьлаш чу а бухкуш, царах цIе тосура.
Иштта, вайна хууш ма-хиллара, 1944-чу шеран чиллин беттан 27-чу дийнахь, Хьайбахахь, божала чу а лаьллина, дийна воллушехь, цIе а тесна, вагийра ГаланчIожан кIоштарчу масех юьртара, кIотарара схьавалийна волу 700 сов стаг…
ЧIебарлойн кIоштахь гIорасиз болу къаной, зударий, бераш Къоьзана Iома чу кхийсира. Хьалха-МартантIерчу больницера дархой, дийна боллушехь, дIабоьхкира кертахь даьккхинчу ор чу. Итон-Кхаьллахь цомгаш нах чохь болчу цIенош чу гранаташ кхуьйсура, цIенойх цIераш туьйсура. Маьлхистахь йолчу хьехашкахь хиллачу адамашна герзаш диттира. Иштта къизаллаш лелийра лаьмнашца йолчу кхечу кIошташкахь а.
1944-чу шеран бекарг (март) беттан хьалхарчу дийнахь Л.Берияс иштта доклад йира И.Сталине:
«Чиллин беттан 29-гIа де тIекхочуш, воха а вина, цIерпоштнекъан шалона тIехь дIахьажийна 478 эзар 479 стаг, царна юкъахь – 91 250 гIалгIа. ЦIерпоштнекъан 177 вагонна чу ховшийна уьш. Тахана новкъаевлла куьйгаллин белхахой хилла болу нах а, Iеламнах а тIехь болу шалонаш. Оцу нахах пайдаийцира операци дIахьочу хенахь… Операци кхиамца чекхъяьлла, ладаме дуьхьало ца нислуш… Цхьаболчара дуьхьало йина ялх меттиг нисъелира. Делахь а, и дуьхьалонаш хьаьшира, уьш схьалецарца я герзах пайдаэцарца. Операци дIаяхьарца доьзна лаьцна 842 стаг».
Иштта, оцу документехь билгалдоккху:
«… Операци дIаяхьарна кечамбечу хенахь а, иза дIахьочу хенахь а схьалаьцна нохчех а, гIалгIайх а йолу 2 016 антисоветски элимент (хьовсал шу, стаг вац лаьцнарг «элемент» ю – авт.). Бахархошкара схьадаьккхина 20 072 герз, цу юкъахь 4 868 топ а, 479 автомат а ю».
Беха, хала, къиза бара Казахстане а, ГIиргIизойчу а бина некъ. Нохчий а, гIалгIай а даьхни дIасадуьгуш хиллачу вагонаш чу боьхкинера. Царна чохь пешаш а, нараш а ян а яцара ала мегар ду. Нараш йолуш вагон нисъелча а, царна тIе охьабийшабора цомгашнаш, къенанаш. Зударий а, бераш а хевшина некъ беш дара, ткъа кегийрхой – ирахь.
Оьшуш хиллачу 15 207 вагонна метта елларг 12 525 вагон бен яцара. Цхьана вагона чохь хила везаш верг 40–45 стаг хиллехь, 80 стаг хаавора. Цу тIехь къизалла лелийначу СССР-н НКВД-н 3-чу Урхаллин хьаькама дозаллица хаам бора СССР-н чоьхьарчу гIуллакхийн наркоман заместителе Б.Кобуловга:
«… и бахьанехь дикка вагонаш, ведарш, аннаш, пешаш, и.дI.кх. кхоо аьтто баьлла…».
Вагонаш чохь адамаш дукха хиларна, цIанонна цхьана а тайпа хьелаш цахиларна, эзарнаш адамаш цомгаш хилира, кхелхира новкъахь. Кхелхаш болчарна юкъахь дукхахберш къаной бара, бераш дара. Шайн оьздангаллех, гIиллакхех, эхь-бехках ца бухуш, бIеннаш зударий а, мехкарий а кхелхира оцу новкъахь.
1944-чу шеран бекарг беттан 21-чу дийнахь СССР-н НКВД-н гIаролан эскарийн хьаькама Бочковс, ша Берияга яздинчу рапортехь, билгалдаьккхинера:
«Шалонаш дIахьовсор дIадолийра 1944-чу шеран чиллин беттан 23-чу дийнахь, чекхдаьккхина бекарг беттан 20-чу дийнахь. Шалонаша некъ бина 9 дийнера 23 дийне кхаччалц. Юккъерчу хьесапехь 16 дийнахь-буьйсанний новкъахь хилла шалонаш. Яха езачу метте дIакхаьчна 180 шалон, 491 748 стаг. Новкъахь дуьнен чу даьлла 56 бер, дарбанаш лелоран кхерча дIахьажийна 285 стаг, кхелхина 12 720 стаг«.
Ткъа НКВД-н хаамашца новкъахь кхелхинарг 1 361 нохчи а, гIалгIа а хилла, ткъа больницашка хьажийнарг 1 070 стаг хилла.
Оццу шеран бекарг бутт юккъе боьдуш шаьш хьовсийначу меттигашка дIакхача юьйлаелира хьалхара шалонаш. ТIаьххьара 180-гIа шалон дIакхечира 1944-чу шеран бекарг беттан 20-чу дийнахь.
Иза сецира Томскан цIерпоштнекъан Риддер станцехь. ДIакхаьчнарг 494 456 стаг вара. 180 шалонах Казахстане кхаьчнарг 147 шалон яра. Царна тIехь 405 941 нохчи а, гIалгIа а вара. ГIиргIизойчу кхаьчнарг 33 шалон яра. Царна тIехь 88 515 стаг вара.
Амма цу тIехь а чекхдаьлла дацара Нохч-ГIалгIайчоь нохчех а, гIалгIайх а дIацIанъяр. Лаьмнашкахь, хьаннашкахь левчкъина бисина а бара махках бовла ца лиъна нохчий а, гIалгIай а.
«Обаргаш» бу бохурш а хилла, дукха ца хиллехь а. НКВД-н эскарша схьалоьцуш, шайн халкъана тIаьхьа дIахьовсош хилла царах дукхахберш. Царна юкъахь Iожалла тIеэца кхаж баьлларш а хилла, набахтехь хан яккха доьгIнарш а хилла.
Делахь а, дукхахберш Казахстане а, ГIиргIизойчу а дIахьовсийна. Иза тIечIагIдо махках баьхначу нохчийн а, гIалгIайн а бараман хьокъехь болчу 1944-чу шеран мангалан (июль) беттан 9-чу дийнахьлерчу хаамаша.
Берияс цу хьокъехь Сталине бинчу хаамца нийса а догIуш, махках ваьккхинарг верриге а 496 460 нохчи а, гIалгIа а хилла.
Хьесапе эца юьхьанца цига дIакхаьчнарг 491 748 стаг хилла хилар а, дIакхаьчначу муьрехь цамгарша а, мацалло а, махкала даро а дуккха а нохчий а, гIалгIай а дахарх хадийна хилла хилар а.
Цу тайппана чекхъяьлла нохчий а, гIалгIай а шайн дайн махках бахаран «Чечевица» операци.
Халкъ махкахдаккхар йоккха акхаралла, йоккха къизалла ю. И лан дезна-кх вайн халкъан.
(Статья язъеш пайдаэцна историн Iилманийн докторан Ибрагимов Мусан «Чеченцы: выселение, выживание, возвращение (1940–1950-е годы)» книгах)
С.ХАМЗАТОВ
Все права защищены. При перепечатке ссылка на сайт ИА «Грозный-информ» обязательна.