Сочинение лезги ч1ал дидедин ч1ал

Автор: Рамазанова Тюкезбан Рамазановна

МКОУ СОШ4 п. Белиджи Дербентский район

“Зи Лезгистан ”

Тарсунин тема: « Зи Лезгистан»

Тарсунин метлеб: дидед ч1алан гуьрчегвал, адан метлеблувал къалурун;

алимри, шаирри дидед ч1алакай лагьанвай гафар веревирд авун;

дидед ч1ал к1ан хьунин, адан михьивал хуьнин гьиссер тербияламишун.

Тадаракар: ктабар, презентация «Дидед ч1алакай бубайрин келимаяр», проектор, ноутбук, шаиррин суьретар, баннер «Лезги халкь, Ватан, Дидед ч1ал».

Тарсунин план.

1. Тарс тешкилун.
2. Тарсунин метлеб ачухарун, аялрин вилик гьялна к1анзавай месэлаяр эцигун.
3. Темадин винел к1валахун.
4. Тарс мягькемарун.
5. Тарсуникай аялри хкуднавай къейдер.
6. Къиметар эцигун.
7. К1валин к1валах гун.

Тарсунин финиф.

Хьана,кьван,хьанач кьван са вилаят. И вилаятда са пачагь хьана,адахъни пуд хва авай. Бубади вичин рухвайриз ихьтин веси туна: гьамиша дуствилелди яшамиш хьухь, сада садан хатур хамир,гьуьрметлу хьухь, вири къуват халкьдин рекье харж ая, адаз куьн гьамиша герек я. Квез илимар чира, абурун къадир хьухь. Гадайри чпин бубадин веси кьилиз акъудна: абур гьамиша санал хьана, халкьдин тереф хвена,адан къайгъуда хьана. Абурун т1варарни тир Лезги халкь, Ватан, Дидед ч1ал.

Къенин чи тарсунин тема я «Лезги халкь, Ватан, Дидед ч1ал». Гьи къайдада кьиле фида чи тарс? Куь фикир желб ийиз к1анзава заз «Дидед ч1алан сирер» т1вар алай ктабдал. Къенин чи везифа я и ктаб к1елун,ада ганвай тапшуругъар кьилиз акъудун, яни и ктабди заз дидед ч1алакай квез авай чирвилер ахтармишиз куьмек гуда. Ша, чна ам ахъайин. Гьихьтин гафар аквазва чаз сад лагьай чинай?

( Ч1ал маса гуз жедач, маса къачуз жедач! Адал анжах дамахиз жеда!!!)

Гьикьван гьахълу гафарилай гат1умзава и ктаб!

1.Гьикьван гуьрчег я чи ч1ал!

Дидед ч1алан манадин деринвал сифтени-сифте чи халкьдин мисалрай аквазва. Ч1алакай чпин фикирар чи халкьдин алимрини шаирри гзаф лагьанва. Гьикьван гуьрчег шиирар ава чи ч1ала!

Абур квез чизвани?

Мисалар .

Дидед чIал кIан хьухь.

Дидед чIал тийижир инсан чIехи бахтуникай магьрум я.

Дидед чIал эбеди япара авай лайлай я.

Жуван чIал усалармир.

Жуван чIалак рехне кутамир.

Хайи чIал инсандин къуват я.

Хайи чIал хьун кьегьалвал я.

Хайи чIалав къведай нямет авач.

Хайи чIалакай ягьанатдай кас иеси кьадай кицIиз ухшар я.

Хайи чIалан къадир хьухь.

Хайи чIалан тIеам масад я.

ЧIал акьулдин булах я, акьул — чIалан дамах.

ЧIал инсандин дамах я.

ЧIал рахайла иер я.

ЧIал тийижирдаз дидени чир жеч.

ЧIал халкьдин девлет я.

Лезги ч1алаз хас лишанар ава пуд:

Чириз регьят,гегьенш сергьят,фитне кьегьят.

Аваз абур мадни ава са шумуд,

Ингье абур: хуьда сабур, я такабур,

Мециз кьезил, гафар т1имил, фикир я гьуьл.

Мадни ава,бесрай абур, и лагьайбур

Гзафни я хуьн патал ч1алан абур.

……………………………………….

Ватан хуьникай ва зегьметдикай,

Дуствиликайни гьак1 гьуьрметдикай,

Гьалал суьрсетдин хуш лезетдикай

Кхьидай дерин гьуьл я лезги ч1ал.

ДИДЕДЧ1АЛ Фейзудин Нагъиев

Зи дамах, зи булах, зи ах, лезги ч1ал,

Агъзуррикай Садаллагьди гайиди,

Зи руьгь, зи ирс, зи виждандин гуьзгуь ч1ал,

Руфунамаз япариз ван хьайи ч1ал,

Даиматдай зун дуьнйадиз гъайиди.

Вун зи мез я, зи ашкъидин лувар я,

Акъудзавай хиялрин арш-кьакьандиз.

Садаллагьдиз кузвай рик1ин ялвар я,

Вун захъ гала: гьам дерт я, гьам сувар я,

Гьазур я зун зи чанни ваз къурбандиз.

Гуьзелбурун арада вуч тек я вун,

Гьар гаф зар я, мана – гегьенш, деринди.

Уьмуьр гузвай дидедин пак нек я вун,

Эсилдин ирс, зи яб, зи мез, экв я вун.

Дидедин чIал Арбен Къардаш

Зи лезги чIал, дидедин чIал – дуьньядин

Вири чIехи чIаларилай ширинди.

Зи кьисметда шадвилинни сузадин

Гуьзгуь я вун, хвейи халкьдин зигьинди.

Къуй са акьван гегьенш туш ви уьруьшар,

Къуй са акьван гьяркьуь туш ви часпарар,

Са квелдини ийиз жедач дегишар

Ви туьнтвилин, назиквилин гьунарар.

Ви сесера цIун мецерин ван ава,

Къаяйринни, ачIаринни аранрин.

Гьар гафуна хайи чилин тан ава,

Атир ава мезрейринни харманрин.

Вун авачир яд чкайрай хтайла,

Заз цIай я вун хайи кIвалин къулавай.

РикI къагьардив, хвешивилив ацIайла,

Мад къахрагъиз кIан жедач ви къвалавай.

Гекъигунрив ви кьакьанвал, деринвал,

Ви фирягьвал къалур жедач авайвал.

Авахьзава, артухиз ви ширинвал,

Туьхуьн тийир са гъетрен нур цавай вал.

Лезги чIал Мердали Жалилов

Лезги чIала сесер ава ширинбур,
Авазар яз алахьда ви мецелай.
КIанивилин кьин хьиз, мана деринбур,
Дидед нек хьиз, алат тийир рикIелай.

А сесерихъ къуват ава ажайиб,
Чим хьана вун живе хьтин хкаждай.
А сесерихъ къуват ава ажайиб,
Мекь хьана, вун векь хьиз таза акIаждай.

Тажублу я сесер лезги гафарин:
Наши касдиз – кьас тежедай къелеяр.
Дуст паталди къизилгуьлрин кIунчIар я,
Душман патал – къайи, залан гуьллеяр.

Лезги сесер гьинай къвезва? Яб це на
Рагукай къван аватдайла дерейриз.
Самур вацIун ширин лайлай йифериз
Хкаж жерла кьилихъ галай гуьнейриз.

Лезги сесер къвезва дагъдин булахрай,
Рекьин тийиз, рагъул тежез авахьир.
Лезги зуьрне рахада хупI дамахдал,
Гагь марф хьана, гагь хъвер хьана алахьир.

2.Вири дуьньядин дидед ч1аларин югъ.

21 февраль – Виридуьньядин дидед ч1аларин югъ яз малумарнава. Адакай квевай вуч лугьуз жеда?

Саки виридаз малум я хьи, алай аямда дуьньядин гзаф чlалар квахьунин хаталувилик ква. Терг хьунин часпардив фад-фад агакьзавайбурни гъвечlи халкьарин чlалар хьун тlебии кар я. Ихьтин татугай гьалар арадал атанвай макъамда хайи чlаларин Виридуьньядин югъ хьунухьни дуьшуьшдин кар туш.

Малум тирвал, 1999-йисуз ЮНЕСКО-дин Генеральный конференцияди хайи чlалар хуьнин макьсаддалди 21-февраль дуьньядин дидед чlалар хуьдай югъ яз тайинарна. 2000-йисалай гатlумна гьар са миллетди хайи чlалан югъ къейдзава. Чи аямда лезги чlал авай гьални, пешекарри тестикьарзавайвал, тарифлуди туш.

Гьавиляйни гзафбур чlалакай чпин фикирар, веревирдер раижиз Интернетдин махсус майданриз экъечlзава. Газетрай, журналрай чlалан месэлайриз талукьарнавай макъалаяр чна мукьвал-мукьвал кlелзава.
ЧIал амачирла, халкьни амукьдач, яни чIал авачир халкь миллет туш. ЧIалар квахьунин гьерекат са чIавузни акъвазнавач. Дуьньяда гьар вацра, гьатта гьар гьафтеда са чIал квахьзавайди фадлай малум я, Хайи чIал ва эдебият гьар са инсандин девлет я, ам хуьн чи гьар садан пак буржи я.

1. «Ч1ал алай девирда»

Шаз шегьердиз фейи Идрис

Са йисалай хьиз хтана.

Урус хьанвай вични халис.

Вичив рахай касдиз ада

«Не понимаю» лагьана.

Ик1 вучиз ят1а яраб? Вучиз чи ч1ал кесиб жезва? Им халкьдин медениятдиз гьуьрмет тавун яни,тахьайт1а жуван халкьдин медениятдин гъавурда гьатиз к1ан тахьун яни? Бес вучиз вичиз 19-асирда лезгийрин ч1ехи шаир Етим Эмина еке къимет гайи ч1ал къе икьван зайиф хьанва?

Куьне вуч лугьуда?

Квахьзава къе чи Лезги ч1ал

Адил Агабеков

Квахьзава къе чи лезги ч1ал
Я рахазмач чун лезгидал
Са гаф лезги, пуд гаф урус
Гъилени чи хьанва п1уп1рус.

Шад я гьеле лезгияр лугьуз
Лезгида лезгидиз яб тагуз
Хатур гьурметни ва инсанвал
Квахьна физва хьи чи лезги ч1ал.

Яб акалдай радиодиз
Гила амач гьамайни чахъ
Хьанва каналар районриз
Рахазмач гьич лезгидалди.

Четин хьанва эхир чи гьал
Квахьна физва чи лезги ч1ал
Квахьнава чи намуслувал
Квадармир гьич чи лезги ч1ал.

«Ц1ийи лезгияр»

Куьчедал кьве дуст гьалтзава.

– Саламалейкум,стха!

– Ваалейкум ассалам,стха!

– Яда,ц1ийи къуллугъар мус чуьхуьзвайди я?

– Конечно,чуьхуьдайди я ,никаких разговоров.

– Гьун лагь кван, ваз вуч ц1ийи хабарар ават1а ц1ийи чкайрал?

– Ядаааа, сад лагьай совещанидал зи настроенияр михьиз ч1урна абуру.

– Вучиз яда? Вуч хьана?

– Ваз за вуч лугьун? За целый йиф ксун тавуна, прекрасный доклад гьазурна. Зун акьван хъсандиз рахана хьи, даже жувазни бегенмиш хьана. Не пойму вучиз ят1а, доклад куьтягьайла, зал вири хъуьрез башламишна. Зи кьил вообще са куьнайни акъатнач.

– Ваъ, яда. Хълагь кван зазни, вуна ана вуч лагьанайт1а.

– Пожалуста.

Вот,юлдашар,-лугьуз башламишна за

Значит чаз мажал авач ксудай.

Силы тоже герек я чаз дат1ана

Притом и къарар кьилиз тухудай.

Так, конкретно,подуматна и кардиз

Резервияр акъуднайт1а хъсан тир.

В основном гьа идакай са польза

Безусловно хкуднайт1а хъсан тир.

Так-что чун лап отставать жез гуьгъуьна

Им совсем ик1 неудобно жезва чаз.

Неполадка хтун патал гуьнгуьна

Самый меньше кьве варз герек къведа чаз.

Особенно и овощар къачунин,-

Рассадаяр закупатна гъизва чаз.

Тогда-когда чавай абур чкадал

Готовитиз жедайд якъин чизва чаз.

Вообще давай за дело взяться

Чал соседрин са упрекни тахьурай.

Пусть абуруз чун чир хьуй достойни тирди,

Чи к1валахриз завидовать авурай.

– Ваъ, ядааа. Им вуч я,доклад я лугьуз? Ам на гьи ч1алал кхьенвайди ят1а, ви кьил хьайит1ани акъатнани? Ам гьи ч1ал я, ядаааа?(хъуьрезва)

– Эгь,тоже мне, дуст я рахайла…………………(хъелна хъфизва)

«Чи рахунар»

Папа итимдиз зенг ийизва:

«Дорогой, зун парикмахерскидиз физва. Анай подругадин патавни на полчаса заглянутда. Извини, обед гьазуриз агакьнач.»

Итимди жаваб хгузва:

«Зегьримарнач,уже надоел хьанва вун заз. Сколько можно ви капризар терпетиз?Все!»

«Я лезгинка, куьн я вири урусар»

– Асият вах,ваз нисинин хийирар!

– О Боря стха, салам!

– Гьик1 я куьн? Вуч хабарар ава?

– Ой,хабарар гзаф ава. Особенно ви стхади зун гьик1 обижатнат1а,лугьуз к1анзава заз.

– Ваъ,я руш, ада вун вучиз бейкеф авурай? Вун сад лагьай кас я адалай арза ийизвай. Ана вуч хьанат1а,заз ахъая кван.

– Зун публично оскорбитна Асада

Свадьбада любимый дочь тухузвай.

Ада, народ собрать хьанвай чкада,

Родной язык не знаю я лугьузвай.

Лугьузвай хьи, родной ч1ал чир тавурт1а,

Урус ч1ални невозможно усвоить.

Бес кто я, кьве ч1аланни гъавурда

Авай, ийиз кьве ч1ални удвоить?

Лезги ч1алан газеты не читаю,

Ну и что,это не есть ч1уру кар,

Ложь не люблю,правдой я питаюсь,

Я лезгинка, куьн я вири урусар.(хъел кваз хъфизва, Боря мягьтел хьана амукьзава)

Лезги ч1алаз гьуьрмет ая,

Ч1алакай хуш суьгьбет ая.

Тийизвайдаз туьгьмет ая.

Ч1ал к1анидан буржи я им.

Къуй булах хьиз авахьрай ч1ал,

Квачиз вичик ч1уру векь-кьал.

Лезги ч1алан илим я им

Гьейран хьурай акур кас вал.

1. «Чна вун хуьда, дидед ч1ал!»

Рик1ел хуьх,ч1ал чи халкьдин девлет я ва гележегда адан кьисмет гьихьтинди жедат1а, чалай аслу я!

Са ферз ят1а чи хуьн диде Ватан,

Кьве ферз я ч1ал хуьн хиве гьар садан.

Чна ч1ал хуьда,ч1ала хуьда чун,

Чи къайкъударвал къудрат я адан.

Ч1алаз к1ан жедач ви гун ва къачун,

Ам хуьн герек я эцигна лап чан.

Лезги чилиз, лезги к1вализ,

Самур вац1уз, Шалбуз дагъдиз,

Сулейманаз ва Эминаз

Гьуьрметзавай лезги хци

Квадардайди туш лезги ч1ал.

Сулеймана,Саида,

Тагьирани Межида

Лезги ч1ал бес чун патал

Михьидаказ хвеначни?

Зилфикъарни Арбенни,

Фейзуддинни Байрамни

Гьа рекьяй т1уз феначни?

Ч1ал течирда гьик1 к1елда

Етим Эмин, Шихнесир,

Ибрагьиман, Алеман

Гьик1 чирда бес ч1алан сир?

Къурбананни Къиясан

Романар бес к1елдачни?

Шагь-Эмира, Забита,

Алирзади хъелдачни?

ЗИ Ч1АЛ Ф.Нагъиев

Зи ч1ал, вун зи мез-луьк1уьн я, дамах я,

Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.

Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,

Зи гъалибвал, зи к1анивал, гьевес я.

Эсиррихъни рахадай мерд ч1ал я зи,

Ви къецин югъ – им эх тежер т1ал я зи.

Ви гьар са гаф бубайрилай ц1ир я заз,

Ви пакад югъ кьил такъатдай сир я заз.

Яраб… яраб зи халкь, зи ч1ал рекьида…

Чи несилдин мецерал вун рекъида..?

Биши къванциз элкъведа зи мецикай?

Тарихчиди хкуддайвал чиликай?

Ваъ, ваъ, зи Ч1ал! Вун рекьич Халкь амай кьван.

Чи дидейрив лайлайрин сес гумай кьван.

ЧIал квадармир Яргунви Исгьакь эфенди 
КвадарайтIа мални девлет,
На ам хвейи кIвал квадармир.
Баянлухда кутуна вил,
Бегьер гъайи сал квадармир. 
ЭлячI тежез уьмуьрд гирве,
Женгер чIугваз гьатна кIеве
Халкьдин дерди аваз хиве
РикIи чIугур тIал квадармир. 
КIвал квахьайтIа, жеда ваз тIар,
Эл квахьайтIа, къвада вал хар.
Эхун патал хьайи крар
На гьиссерин звал квадармир. 
ХьайитIа ваз и дуьнья дар,
КвадарайтIа вири затIар,
Эхирдал кьван хуьн патал тIвар,
Вуна жуван чIал квадармир.

………………………………………

Маса ч1алар чирун хъсан я,

Дидедин ч1ал хирде авун нукьсан я.

Ам мани я гьар юкъуз чи сивевай,

Ада гьиссер ачухарда к1евевай.

…………………………………………

К1елиз ктабар, чира лезги ч1ал,

Руьгьдин девлет я ч1ал чи гьар садан.

«Тапшурмишнавай кас вуж я ам чал?»

Эгер са касди лагьайт1а бирдан,

Ваз гьихьтин жаваб ават1а лагь кван?

«Заз ахьтин суал гудай лезги жеч,

Хьайит1а эгер, жаваб гьазур я.

Зун адахъ галаз и чилел къекъвеч,

Адан эхир кьил лап беябур я.

Ша тади тийин, женнет сабур я.

Ч1ал халкьдин чин я, адахъ зурба къуват ава. Ам чирун, хуьн- чи гьар садан буржи я.

Тарсуникай аялри къейдер хкудун.

Къе тарсуна заз чир хьана…

Зи фикирдалди…

Тарсунин нетижаяр кьун. Къиметар эцигун. К1валин к1валах.

«Дидед ч1алакай зи фикирар» сочинение кхьиз.