Сочинение мо тугай пиал

Урокын темыже.                Пиал – тиде …

                  (С.Вишневскийын «Пиал» поэмыже почеш шонкалымаш урок)

Класс: 9

Урокын цельже. Пиал нерген шонкалаш йӧным ышташ.

Задаче-влак.

 1. Образовательный.  С.Вишневскийын «Пиал» поэмыште лирический геройын  илыш корныжым иктешлен, пиал нерген шонкалымыжым радамлен, айдемын пиалже нерген шонкалаш  йӧным ышташ.

2. Развивающий. Тунемше-влакын коммуникативный компетентностьыштым шуараш, логический мышленийым вияндаш.

 3. Воспитыватлыше.   Шочмо элым йӧраташ, чын патриот лияш кумыландаш.

Оборудований. Компьютер, проектор, учебник.

Урокын эртымыже.

1. Организационный ужаш.  Йоча-влакым уроклан кумыландымаш.

Шошо кече окнашке кузе шырата,

Да чыла калыклан у пиалым сӧра.

Поро кече уна-влак, тунемше-влак! ӱдыр-рвезе-влак, ончалза окнашке да шыргыжалза, куанен мотор шошо кечылан. Ончалза йолташда умбак да шыргыжалза,  нунылан порым, пиалым   тыланен.

Кава гыч шошо кече шыргыжеш. Те, тунемше-влак, парт коклаште, волгыдо школышто уш-акылым пойдареда. Пиалан улыда. Мыят  пиалан улам.

Мыйын ешем уло, йоча-влакем мыйым куандарат, йӧратыме пашам уло. Эр гыч кас марте икшыве-влак коклаште чонем куана. Очыни, тиде пиал.

• Айста пырля шоналтена, мо тыгай ПИАЛ?

Пиал могай тӱсан?

Пиалын палыже (признакше) могай?

Могай форман?

Тамже могай?

Могай кугытан пиал?

Могай йӱкым пуа?

Пиал деке лишеммеке, мом шижаш лиеш?

Т: ӱдыр-рвезе-влак, тау вашмутланда. Иктешлена, ПИАЛ-йыргешке, нарынче, шокшо, кугу. Теве тыгайрак. (Ватманыш сӱретлыме кечым ончыкта) Мо гай коеш? (кече гай). Кечыйол-влакшат шке шокшыштым урок мучко мыланна пӧлеклат манын, ӱшанен кодына.

3.     Актуализация знаний. Постановка цели.

Т: Пиал нерген шонкалымаш айдеме тукымым эреак тургыжландарен да тургыжландара. Шуко писатель ден поэт-влак тиде йодышым шке произведенийлаштыт ончыктеныт.  Таче урокышто мыланна шомакым алмашташ  С.Вишневскийын лач тыгаяк лӱман «Пиал» поэмыже, поэмын лирический геройжо да поэт шкежат полшат.

ЧИСЛА ден ТЕМЫМ возымаш

Т: Тугеже, ӱдыр-рвезе-влак, ме тачысе урокышто могай йодышлан вашмутым кычалаш туналына?

 «Пиал» поэмылан энертен, тыгай йодышлан вашешташ: Поэмын лирический геройжо мом  пиаллан шотла?Тудын илыш корныжо могай лийын?

Т: Пашана шуко, тӱналына веле.

1. Тӱн ужаш.

СЛАЙД. Портрет ден книгажым ончыкташ

Т: С. Вишнескийын «Пиал» поэмыже марий сылнымутан литературышто ик эн виян поэтический произведений.

Йодыш:

Поэмым лудын лекмеке, могай шонымаш тендам авалтен?

1. Герой илыш нерген шонкала, лудшо енымат шонаш тарата.

2. Сар нерген возымо произведений эре ойган. Сар – тиде йомдарымаш, колымаш, калыкын ойгыжо. Пиалан тудо айдеме, кӧ илыше кодын, кӧ сар гыч пӧртылын.

3. Ме, 21 курымышто илыше тукым, эртыше Кугу сар нерген мондышаш огынал. Мемнан кугезе коча-кована-влак шке илышыштым чаманыде, мыланна тыныс илышым таптеныт.

СЛАЙД

Поэмын темыже — сар ваштареш, тыныс верч кучедалмаш, эрык илышым чонымаш.

Поэмын идейже — айдемын пиалже — тыныс верч кучедалмаште.

Йодыш:

• Поэме кузе тӱналеш?

Кӧ пала, молан шонгемме годым

Рвезе жап эре ушеш возеш?

Т: Автор тиде корныла дене лудшо еным поэмын содержанийышкыже пураш ямдыла.

• Поэме тӱналтыште ме лирический геройым могайым ужына?
• Поэме туналтыште геройым илалше  семын ужына.
•  Но тудо, шонгылыкым шотыш ок нал, шке илыш корныжым самырык пагыт гыч тӱналын, шонгыен лиймешкыже лудшо ончык луктеш.
• Лирический геройын илыш корныжо кок йыжынан: иктыже – тыныс илыш, весыже – салтак илыш.

Т: Кок тӱшкалан шелалтын,  лирический геройын илыш корныжым лончылымаш. Тидлан ме Кластер йӧным кучылтына.

СЛАЙД. Кластер йӧн. Умылтарымаш.

Кажне тунемше тӱшка ончылно кумага, а покшелныже мут сочетанийым кругеш возымо:  лирический герой тыныс жапыште, лирический герой сарыште. Тендан пашада: тиде илыш йыжыныште поэмысе герой могай, возаш.

Лирический герой тыныс жапыште:

Вашмут-влак тыгай лийын кертыт:

14 ияш

Школышто эн чолга

Спортым йӧрата

Приключений сынан книга-влакым лудеш

Сайын сӱретла

Романтик койышан

Маша лӱман ӱдырым йӧрата

Ныл ий герой ден ӱдыр пырля улыт

Сар деч вара ӱдыр ден каче  пиалан ешым ыштат

Геройын ӱдыр ден эрге йоча кушкыт

Шочмо элын ӱшанле эргыже

Порылыкым, пиалым аклен моштышо

Поэт

Лирический герой сарыште:

19 ияш

Ялжым, пӧртшым, калыкшым коден фронтыш кая

Сенымаш дене пӧртылаш шона

Ныл ий кредалеш

Сарым ужмыжо ок шу

Шуко нелым, йӧсым чытен

Тыныс илыш нерген шона

Шочмо мландым тушман деч эрыкташ шона

Немыч ӱдыр Аннетым утарен

Салтак тӱрло эллаште илыше калык-влаклан эрыкым конда

Лӱддымо, чолга

Т: Кажне группо шке пашажым аралшаш. Кӧ каласкалаш ямде?

Т: Поэмысе лирический геройын, шучко сар нерген шарнымашыжым, тендам  колыштын, ушышкем руш поэт Николай Алексеевич Некрасовын почеламутшо тольо.

«Внимая ужасам войны…»

( Туныктышо почеламутым наизусть лудеш).

• Тиде почеламут пиал поэме дек мо дене лишыл?
• Кузе шонеда, эн чот кӧ ойганен? Тидын нерген поэт кузе воза?

…Шӱм коршта…

Лач авалан

Пӧртылтен огеш керт

Йомшо эргым

Нигӧат  уэш

Т: Шучко сареш шке эргыжым йомдарыше ава чот ойгырен, пытартыш кечыж марте шке икшывыжым «ала пӧртылеш» манын, вучен. ПИАЛАН лийын тудо ава, кӧ эргыжым вучен шуктен, шешкым пуртен, уныкам ужын.

 Т: Кужу да  неле илыш корным эртыше герой …… мом пиаллан шотла? Шке шонымашдам «Письмо по кругу» приёмым кучылтын возышаш улыда.

СЛАЙД «Письмо по кругу» приём – тӱшкан ыштыме паша. Тунемше-влак пуымо темылан шке шонымашым возышаш улыт. Кажне йочан — тетрадь ден ручка, кажныже шке шонымашыжым воза да тетрадьым воктене шинчыше йолташыжлан пуа, тудыжо тӱналме шонымашым шуен, шкенжын ойжым воза, да адак весылан пуа. Тыге шке тетрадьше толын шумешке воза.

ПИАЛ — тиде

Еш

Ешыште йоча улмо – кугу пиал

 Ача лияш

Уныка-влакым ужаш

Калыклан порым ыштымаш.

Илыше кодаш

Тушманым сенен, мӧнгӧ пӧртылаш

У тукым сарым ужде кушшо

Т: Урок тӱналтыште ме, пиал могай лиеш манын мутланыме годым, тыгай шонымашке шуна: Пиал – кече гай: (Ончыктен доскаште) йыргешке, шокшо, нарынче тӱсан.

Айдеме тукымым волгалтараш, ырыкташ, куандараш мемнан пиалнан кечыйолжо веле огеш сите.

Т: Айста возымынам иктешлена. Лирический геройын илыш корныжым иктешлен, пиал нерген шонкалымыжым радамлен, шкенан пиал нерген умылымашым шотыш налын, кечыйолым иктыш погена. Тидланже кажне лаштыкыш, лирический герой ден шкендан шонымашдам иктыш ушен, ПИАЛ – тиде мо,  возыза да доскашке пижыктыза.

(Нарынче кечыйолыш йошкар фломастер дене  возаш.)

Эрыкан илыш

Тазалык

Геройлан шке ешыже, мыланна – ава, ача, …

Шийвундо (арам огыл марий калык сугыньым пуымо годым, шийвундан лийза, манеш)

Умылымаш

Т: Тек тендан шонымашда кечылан вийым пуа. Тек нигунам осал вий кечым ок петыре, Тек кече эре шыргыжеш. Мемнан возымо шомакна шучко сар деч аралтыш лиеш.

А ПИАЛЫМ кажне ен  шке тапта. Поэмысе геройын илыш корныжо гоч тидым ме раш ужна: … ыштем гын, пиалан лиям, шонен. Чылажат тендан кидыште. ӱдыр-рвезе-влак, тыршен тунемза, таза, пиалан лийза!

1. Рефлексия

Урокым кошартыме деч ончыч тачысе урок нерген кажнын шонымашыжым палынем ыле, тидлан те мыйын туналме преложенийым кошартышаш улыда.

• Таче урокышто ме …
• «Пиал» поэмым возен …
• Поэмын темыже …
• Лирический геройын ик илыш йыжынже …
• Геройын вес илыш йыжынже …
• Лирический герой …
• Айдеме эрык илышлан шочын, лач тыште тудын …

1. Мӧнгысӧ паша. «Мо тыгай пиал?» Шонкалымаш сынан сочиненийым возаш.

Максимова С.М., марий йылмым да литературым туныктышо

Шернур район,  Марисола школ

Самырык ушем-влаклан полышым пуышо Сарапул оласе «Содружество» мер организаций «Этно ӱдыр-влак: пиал кычалме корнышто» проектым илышыш шыҥдара.

Ты проект кышкарыште  «Мисс Содружество» моторлык да усталык калык кокласе конкурсын лу чолга участницыже-влак дене пырля  тӱрлӧ кундемыш лектын коштыт да нунын шочмо кундемышт, тӱвырашт дене видео гоч палдарат. Кызытеш тудын вӱдышыжӧ-влак, Максим Сполохов ден Малена Суханова,  пиал нерген руш, татар, удмурт ӱдыр-влак деч йодыныт. А теве шукерте огыл Татарстан кундем Агрыз район Кадрек ял гыч Карина Вахрушева дене палдареныт.

Марий ӱдыр йоча годсек пеш чолга. Кум ияшыж годым «Играй, гармонь» передачыш логалын.  Кушташ моткоч йӧрата. Ты конкурсышто  виртуальность да граций мисс-влак лӱмым сулен налын. Еҥ-влаклан пайремым ыштымым пиаллан шотла.

«Уна толмо – пиалан кече. Вет пырля погынен, шке калыкна дене палдараш моткоч кугу куан»,  – палдарен Удмурт Республикыште илыше марий-влакын «Одо Мари ушемын» председательже Николай Ямаков.

Кадрек ял калык унам пешак вучен. Кинде-шинчал, команмелна, муро дене вашлийын. Марий кандырам «пунен», перемеч, полан гыч ыштыме кышалым йӱын ончаш темлен, команмелнам кӱэшташ туныктен, калык тувыр дене палымым ыштен. Тыгак уна-влак да калык модышла дене модыныт, мӱкшым онченыт. Сай мӱй моло деч мо дене ойыртемалтеш – палдареныт. Тудыжо вес атыш опталме годым тасма гай моторын велалтшаш да йӱкым лукшаш улмаш. Ты мастер классым эртарыше ӱдырамаш пиаллан калык-влакын келшен илымыштым шотла. Вет нуно татар, руш, удмурт-влак дене поро пошкудо гай илат, вашла пайремлаш коштыт.

Теве «Йоҥгалт, гармонь йӱк» ансамбльын вуйлатышыже Владимир Кибатов «Мо тыгай пиал?» йодышлан тыге вашештен: «Пиал, тиде кунам чонет ласка. Таза капыште – таза чон, маныт. Мый гын, мӧҥгешла шотлем. Чон таза гын, тудым нимогай чер сеҥен ок керт».

О.МОШКИНА

метки: Имэннен, Тормышы, Мыйын, Могай, Тыгай, Шольым, Шочмо, Шкемын

Мыйын ешем

Пыжаш гыч лекше кайыкиге

Жаплан лишнак чонештылеш

Векат иктаж-мыняре ий гыч

Тышкак дыр портылын толеш.

Йоча годсек туннеме вер деч

Ок йукшо йоршын нигоат.

Кеч –кушто лий- шке монго шерге,

Тичмаш еш уло кеч- конат.

( В. Колумб)

Мыйын элем—Пошкырт кундем.Тудо Урал курык воктене верланен.Кумдемнан ик изирак лукыштыжо шочмо Башкия ялем верланен. Ялем воктене эҥер шыргыктен йоген эрта,лышташан,иман чодыра гӱжлен шога.Ломбер,пызлер шыман мардеж дене мутланат.Шошо гыч тӱҥалын,кеҥеж рӱдо марте куку мура,шӱшпык шӱшка.

Тыгай мотор пӱртӱсан ялыште мыйын йӧратыме, пагалыме ешем ила.Кажнылан шке ешыже лишыл да шерге Икшыве шочмо ача-авалак куаным конда,тудак ешлан пенгыдылыкым, ончылыкым пуа.

Еш-кажне айдемыланчоным ырыктыше,эн шерге мут.

Мыйынат шкемын ешем уло. Ешна пешак кугу огыл:ачай,авай,мый да шольым.Ковай ден кочай посна моло пӧртыштӧ илат.Мыйын лӱмем Настя.Авам ден ачам тиде ялыштак шочын кушкыныт.Мый кандашымше классыште тотар ялыште тунемам.

Суртыштем чыла марла кутырат.Моткоч пагалем шочмо йылмым. Могай тудо поян,вий-куатан.Кугезе коча-ковамат, родо-тукемыштат марий улыт.Нуно марий йӱлам аклат.

Мутат уке,кажне айдемылан эн лышыл да поро еҥ ешыште-тиде ава. Ава шке икшывыжлан илышым пӧлекла ,сай айдеме лийже манын шона.Мыйын авамын лӱмжӧ Ильфира.Тудо почтальонка лийын ышта,ялыште уверым шалата.Авам ныжыл да пашаче кидше дене суртышто мом гына огеш ыштыл? Ӱстембалне пушланыше киндымат авам кӱэштеш,шокшо пижымат авам пидеш.Кеч-могай йӧсӧ годымат тудо мыланна поро сугыньым пуа.Мый шкемын авамым сылне кече ден таҥастарем.Тудо нерген тыгай корно-влакым возенам:

Ава кава гае,

Ава кече гае.

Ойлат авам шӱмжӧ

Пеш поро тугаяк.

7 стр., 3193 слов

Сочинение аве мария шуберта

… приводится. Несовместимость первоначального текста В. Скотта с музыкой Шуберта вынудила издателей, в частности, при публикации песни в американском … название песни и первое обращение в ней к Деве Марии — «Ave Maria» — неизбежно наталкивало на евангельский текст — … приветствие архангела Гавриила Деве Марии. В том же американском издании дан третий вариант текста …

Йочажым гын тудо эре чамана.

Чыла неле-йӧсым

Авам кораҥда.

Ожнысек марий калык ӱдрамаш-авам пагалаш,тудын дене кугешнаш туныктен.»Авалан копа пундашешт кеч муно пулашкам шолто,садак парымыште лият»калык мут нигунам ок тоштем.Тыгай шомак вийжым ок йомдаре,кугу шонымашым тарвата.Вет ош тӱняш шочыктымыжлан ,икшыве аваж ончылно курым мучко парымыште.

Тыгак мый ачамым пеш чот йӧратем да пагалем. Ача-ешым вуйжо,виктарышыже.Ачамын лӱмжӧ-Рудик.Мый тудым ешыштына пеш кугу эҥертышлан шотлем.Ачам поро кумылан улеш,шке икшывыже-влакым йӧрата,Тудо еш сайын илыже манын,эре могай дыр пашам ышта.

Ачам дене авам икте весым умылен,каҥашнен илат.

Мыйын эше Федя шольым уло,тудо кудымшо классыште туненмеш,пырля каҥашнен илена,ача-авайлан эре полшаш тыршена,ныным ойгатараш огына тырше.

Айдемын илышыштыже ешыштыже уло гын,тиде эн кугу пиал. Ача-аван йӧратымыштым нимо ок вашталте .

Тӱняште илыше чыла еҥ,сай ешым чонен,келшен ила гын,могай сай лиеш ыле.Ешыште икте-весылан эҥертен,полшен илет гын,илышыште чылажымат шукташ лиеш.

Йоча-влак шке ача-аваштым тугак пагалышаш да йӧратышаш улыт,кузе нунын верч ача ден ава тыршат.Икшывылан еш-шкешотан пыжаш,кушто тудым кеч-кунамат йӧратат,вучат.Кайыкат шке пыжашыжым ок мондо,ойлат калыкыште.Ме кугемына,ача-ава шулдыр йымач кумда илыш-корныш лектына. Кузе нуно мемнам туныктеныт,мо дене шӱм чоным,уш- акылнам пойдареныт,чыла тидым ме у тукымлан,шкенан икшыве-влаклан пуэна.Тыге лийын эре,тыге лиеш курым курымеш.

Мый тыгай ешыште илышемлан шкемын пешак пиаланлан шотлем. Ачай,авай да шольым коклаште кумылем нолтеш,шӱмемлан ласкан чӱчеш. Авамын тыматле мутшым,ачамын поро сугыньыжым нигунамат ом мондо! Палем:мыйын ешем-мыйын вием!Тудо мылам нимо дечат шерге.Кажне еҥ шке ешыжым ойго деч саклаш тырша.

Тыгай чечен шижмаш чоным авалта гын, тиде кумда тӱнят шыгырын, шӱлен коштмо леве южшат ситыдымын чучеш. Кидет лывырга, йолет писештеш, кумылет капым коден кайышашла толаша.

Лач тыгай пагытыште айдеме илыш пӧрдемыште шке вержым муэш. Шкаланже эшеат шуко уым почын кертеш. Кӧ поэт, кӧ апшат, кӧ сценыш кӱзен, шке йӧратымашыж нерген муралтен пуа, а кӧ шокшо пӧртын озаже лийын кодеш… Вет йӧратыше айдеме шке ныжыл йӱксыжлан чыла ышташ ямде. Порыжым-осалжым лош пайлен, ӱмыр мучко ныжыл шомак дене леведын илынеже. Шонен коштмо лыжга мутшым келге шонымашан шинчаончалтышыш веле огыл, а почеламут, муро але тулеш шырпешт лекше кӱртньӧ гыч таптыме ӱзгар гоч каласа. Но чылажат тиде ӱмырешлан чонеш витен кодеш. А ӱдыр-каче коклаште нимогай сескем огеш волгалт гын, могай тиде йӧратымаш? Пиалан кайыкым кучен, яшлыкыш петыренат гынат, тудым пукшен, йӱктен да шыматен моштыман. Лач тунам шӱмбел йолташет тыланет ӱмыр мучко сылне мурыжым мураш ямде лиеш. А уке гын, куку семын шкетланет ӱмырет эртарыман, а тыйын чеченет ямле семже дене весым куандараш тӱҥалеш.

Лач тыгай пӱрымашан ик эн сылне ялысе ӱдыр. Шӱмбел йолташыжым шкеж воктен кучен керташ тудлан моткоч чот неле улмаш. Валя парт коклаште шинчыме пагыт гычынак пеш весела, ушан да уста лийын. Шонен пыштыме пашам мучаш марте шукташ, кӱлеш ӱзгарым муын лукташ уло вийым пышташ ямде лийын. Шукыж годым тиде тунемшым тораш волгалтше да еҥ коклаште шокшым шарен шогышо тул дене таҥастареныт. Нигӧ деч ончылно лияш тӧчымӧ койышыж деч йолташ ӱдыржӧ-влак веле огыл, самырык еҥ-шамычат лӱдыныт. Садлан Валян школышто тунемме жапыште келшыме качыже лийын огыл. Дискотека деч вара ужатеныт гынат, умбыкыжым кылым кучаш тоштын огытыл. Вет кажне рвезе, ешым чумырымеке, суртыштыжо шкеже оза лийнеже, а Валялан ваштареш тореш мутым пелешташ тоштшо шагал лийын. Тиде ӱдыр кеч-могай пашамат шке кидше гоч колтен, шке пашажым весылан кучыктен гын, тӱткын эскерен. Кажне пашам шке визитный карточкыж семын аклен.

Йӧратымаш корныштат тудо кажне кӱым ойыркален тошкалын. Кочо вӱд дене, тамак пуш дене келшыше каче-влакым ӧрдыж гыч кораҥ эртен. А тачысе илышыште шала койыш деч посна илыше рвезе-шамыч шукын огытыл, садлан Валялан шке «принцшым» муаш куштылгыжак лийын огыл. Туге гынат тӱрлӧ оккӱл дене вуйжым аҥыртылде, шинчымаш тӱняште лӱдде вийжым терген.

Тыге ик ий эртен, весе, кумшо… Валя эшеат шкет коштеш ыле, но поро суксо шке шулдыржо дене тудым ниялтен. Пош-кудо рвезын йолташыж дене палымым ыштымыжлан кӧра ӱдыр илыш-корным пырля эрташ ямде улшо качым муын. Вет Вова ни огеш йӱ, тамакымат ок шупш, сай пашаште ышта. Лач Валян шонен коштмо семынак «апшат-суксет» «таптен» пуэн. Мужыр йӱксылан йӧратен шындашышт лач ик шинчаончалтыш ситен. Дискотекыште ныжыл сем почеш пӧрдын налмеке, пуйто шукертак палыше йолташла мутланеныт, тиде сылне кеҥеж касым пырля эртареныт.

Тиде касым веле мо? Шушаш кок тылзым олаште вашлийын, кажне яра жапыште ваш-ваш йыҥгыртен иленыт. Валя шке пиалжылан ӱшаненат огыл. «Тиде омо, вашке помыжалтам», – манын шонен. Ӱмыржӧ мучко ӱдыр шкенжым пиалдымылан шотлен илен, да тыгай пиал шыргыжалмеке, вуйжым йомдараш лӱдын. Но мыняр шуко жап эртен, мыняр шуко ваш пален налыныт, Валя Вовам тунар чот йӧратен шынден. Пырля пачерым муаш, ача-ава дене палыме лияш мутым лукмеке, ӱдыр ондак йӱкын воштыл колтен гын, кызыт тиде йодышым кугыеҥ семын аклаш тӱҥалын ыле.

Но йӧратыше еҥын шонымыж семын, тиде пиал омо гаяк кӱчык лийын улмаш. Ӱдыр ынде ончыклык нерген шонаш пижын гын, качын шӱмжӧ койынак йӱкшен, койышыжат весемын. А икмыняр кече эртымеке, Вова йӧршын йомын. Ни йыҥгыртымылан, ни SМS-серышлан вашештен огыл.

Вован йолташыж-влак деч молан йоммыжым йодмылан, Валя «ом пале» деч молым колын огыл. Лач кум тылзе гыч веле Валя чыным пален налеш: пошкудо ялыште илыше изи капан, шем чурийвылышан, вожыл коштшо ӱдыр тиде чапле качым шем вий полшымо дене шкеж деке савырен. Кок йӧратыше шӱм коклашке пурен, Валям Вован илышыж гыч йӧршынлан шӱкен луктын. Шке кумыл деч посна качым кидыш кучен пиалан лияш шона? А рвезыжлан мо лийман? Тиде ӱдыр пелен тудым сай илыш вуча мо?

Пӱрымаш? Валян йӧратен моштыдымылыкшо? Юзо шӱлышын виян улмыжо? Мо тиде? Уло мо тӱняште шем вий? Але шонен лукмо йомак? Чыла тиде йодышлан Валялан кӧ вашмутым пуа?

ТУЛЙЫП

Исполнитель: ЕВГЕНИЙ Филиппов
Продолжительность: 02:58
Размер: 6.47 МБ
Качество: 320 kbit/sec
Формат: mp3

Кажне еҥ тиде тӱняш могай гынат сомылым шукташ толеш, маныт. Икте шанче пашаште, весе творчествыште шке ойыртемалтше йӱкшым кычалеш, кумшылан эн шерге еш пиал. Кӧ гын поян илышлан кумал ила, весе пашаште чолгалыкым ончыкта, кумылым тиддене савыра, тыге шке йырже порылыкым шара. Южыштлан садак: кече эртат, йӧра веле. Тыге шол: могай айдеме, тугай илыш умылымаш.
Поэт гын илыш кутышым шке висаж дене виса, шӱм-чон гоч чылажымат колта, шижмашыж дене южгунамже ӧрыктаренат сеҥа. Чучеш, пуйто Юмыжак нунын гоч шке шонымыжым намиен шога, Сандалык йӱк нунын йӱкыш ушна. А поэтесса эшежым ӱдырамаш шинча дене ужын акла, шижмашыж дене сымыстара.
Тидымак Светлана Эсаулован мурпашаж гочат ужаш лиеш. «Шинчашкет ом ончо сулыкан». Тыге лӱмден почеламут аршаш ден шарнымаш-влакым чумырымо пашам шуктышо Светланан йолташ-коллегыже В. Изилянова 2014 ийыште савыктыме сборникым. Вуймут моткоч келшыше да «ойлышо». Поэтесса тӱням почылтшо шинча дене ончен-аклен.Пален тудо шканже акым, аклен моштен эн лишыл еҥым, таҥым, пелашым, пошкудым, шочмо калыкшым. Йӧратен Марий элым, шочмо мландым, Торъял кундемжым, лишыл вер-шорым, чумыр тӱням. Каласен кертын тура шомакым, чон гыч луктын ныжыл семым, шинчашке ончен кертын туран да ныжылгын.  Шинчашкет манмыжымат кумдан умылыман. Автор тиде шомакыш келге шижмашым шыҥдарен: айдеме шинча, калык ужмаш, тӱня ончалтыш, Юмын ак.
«Ойленыт…» почеламутыштыжо тудо тыге иктешла: «Пиал – йӱлаш, у корным кычалаш, йӱлалше шӱм сескемым пӧлеклаш». Йӱлен шӱм-чон дене, кычалын корным, шкенжын йолгорным, шочмо калыкшылан пӧлеклен коден йӱлышӧ шӱм шомак аршашым. Тиде почаламутшымак шергалаш гын, пале: автор эре кычалме корнышто лийын, шке шомакан, шкем тергыше, такыртыме корно дене ошкылын огыл. Почеламут диалог семын чоgалтын. Лирический герой чылажымат шке гыч терген шоген: изиж годымак кид-йол сусыргымо дечат лӱдын огыл, тура сер да келге вӱдат тудлан лӱдыкшӧ лийын огыл, купшат, кугу чодыражат тудым шкеж деке шупшын:

Ялт какарген пытен изи кидем.
У тувырем, мо лийыч, мом ыштем?
Изи ойгем пыл лапчыкла эртен,
Моткочак писын шинчавӱд кошкен…

Тыге герой илышым умылаш тунемын: «оргаж гай йодышлан вашештен». Кушкын шумекыже, иктым пеgгыдын пален:

Садлан ом лӱд келесыр йодыш деч,
Ом мале йӱдымат, вашмут лекмеш».

Тевыс тыгай койышан лирический герой, тидымак каласаш лиеш автор нергенат. Налаш теве эше ик мурсаскажым. Тудо «Ужар чия ден чиялтем кӱварым…» маналтеш. Герой пӧрт кӱварым чонлан келшыше чия дене чиялтен, йолжат пуйто шаршудыш тошкалеш. Тидыже илалше пошкудылан келшен огыл: вет кӱварым ужар чияш чиялтыше уке, молан манаш гын тыгайым тудо тымарте ужын огыл. Тиде почеламутат диалог формо дене сералтын. Икымшыштыже кутырышо семын иктешлыше «ойленыт» шомак лийын гын, тыште – пошкудо тулаче. Автор тиде сӱрет гоч кугу иктешлымашыш лектеш: «Пеледыш семын кумылет пеледше! Ит вашке кенета чыла орлаш» да ешара: «У шонымашым лӱдшӧ-влак коштат». Эрык шонышан, шке йӱкан да койышан айдеме гына тыге возен кертеш. Тиде шонышым почаш поэт тыглай быт сӱретым келыштара, тудлан келшыше лексикым (шер темын, шинчажым карыш, каенак мо ушет, ончал-я, ой, шӱжаржат) да синтаксисым кучылтеш (риторический йодыш, восклицаний, обращений, повтор).
Эше поэзий корныш шогалме пагытыштыжак С. Эсаулова шкет пеледышын образше гоч («Патырлык») айдемын йӧсылык ваштареш талын шогымыжым ончыктен: писе мардежат лупша тудым, пуракшат ситышын логалеш, туге гынат, пеледыш, «утыр веле ныжыл тӱсым налын, сылнылыкым йӱр вашеш погет». Шижалтеш авторын пеҥгыдылыкше, неле-йӧсым чытен лекташ вий кушмыжо, шканже гына ӱшанымыже.
«Кинде-шинчал» (1982) тушка сборникыш, «Кидшер» (1991) книгаш пурышо почеламутшо-влак тӱрлӧ тӱсан улыт, тӱрлӧ темылан возалтыныт. Налаш сар нерген возымыжым. Тиде темым С. Эсаулова моткоч оҥай почеш. «Пеҥгыде ваче» почеламутым сар корным эртыше Е. М. Бастракова лӱмеш возен. Тудо кум ужаш гыч шога. Икымшыште марий тувырым тӱрлымӧ нерген сӱрет шочеш: ош вынереш тӱр пеледеш, тудо ныжыл, сӧрал, эҥер чинчан, ал пеледышан. Автор тыгай иктешлымашым ышта:

Сӧралын тыге чеверешт,
Пуйто пагыт тӱрет пеледеш.
Ӱжара шӱртӧ ден
Вачӱмбалым тӱрлет,
Илыш корным коден тувыреш».

Кокымшо ужаш икымшылан антитеза семын йоҥга: эл кава ӱжарам шем чия да тӱтан шупшын налыт, шикшан сар корно ӱдыр вачыш возеш: «сар тӱтан гоч салтакым луктеш». А пайремлан ямдылыме мотор тувыр шондыкыш возын кодын, омеш гына ынде конча тудо. Автор шагал шомак дене кумда ойым савыралеш: «Шийын-шӧртньын йӱла Мӧҥгӧ вел эҥерет, Днепр олык ден сар ошкылеш». Нӧргӧ вачыш возын неле сомыл, чытен лектын шуко неле-йӧсым самырык ӱдырамаш, эн шерге лийын тудлан шочмо вер-шӧр, совет мланде, тидлан, уло вийым пыштен, тулан сар корным эртен героиня. Пытартыш ужаш 8 корно гыч шога, тудо почеламутын тӱҥ шонымашыжым почеш:

Тувыреш шӱдыр гае
Вӱлшетым пыштем –
Огеш нал тудым
Кид гычем сар.

Почеламут колча обрамлений семын чоҥалтын.
Вес муторлаҥгыже «Сар годсо йоча» лӱман. Тудо сар жапысе йоча-влакын паша подвигышт нерген. Тиде темым почаш манын, автор тыгай мут-образ-влаклан эҥерта: ал кече (тудым кинде сукыр дене таҥастарыме), савуш (сеҥымаш пайремын озаже). Чынак, йочалан тунам пеш вашке кушкаш пернен: вучен пасу паша, сар тул йӱлен шинчаште, мондалтын пагарын йодмыжо. Автор ваштарешла шогалтыме йӧным (кинде сукыр – изи пултыш падыраш), таҥастарымашым (омо семын, салтак гай, кинде сукыр гай, кинде гай, сагусшо гай) кучылтын, гиперболылан эҥертен (чыла эл нелытым висаш пуалте). Почеламут келге драматизм шӱлышан, эпический тӱсан. Сар жапысе икшыве-влакын куанышт, йӧсылыкышт, тунемаш тыршымышт, эллан пайдам кондымышт – чылажат изи текст кӧргыш шыҥен. Кӱчыкын да рашын автор палемден: тунамсе йоча тачысе жапыште сеҥымаш пайремыште салтак-ветеран дене тӧр шогышаш, тудын пашаже кӱкшын аклалтшаш.
Сар темым поэтесса сылнымут деталь-влак гоч почаш кумылан. Налаш теве «Поро кыша» почеламутшым. Тушто сар жапысе марий ӱдырамаш-влакын паша подвигыштым чолга марий бригадир ӱдырын образше гоч почмо. Самырык ӱдырым шарнаш кодын тудын шондыкысо вургемже да шынден кодымо куэрже. Тувыр-шовыржат шышталге тӱсым налын, шопке шондыкшат пурак ден вӱдылалтын. Жап шкенжым налде ок код. Тидын нерген тыгай деталь ойла: Таче тушто (шондыкышто – Г.Б.) ила Пуйто тошто мардеж. Лирический геройын кокаже моло семынак мотор марий вургемым тӱрлен, ончыкылыклан шапашлен, ӱдырсийыште лийын, олыкышто шудым солен. Тиде ынде шарнымашыште гына кодын. Шонымашым сӧрастараш автор тыгай муторлаҥге-влакым кучылтеш: толкын куэ порсыным вӱчка, парчала ӱмбач пӧрдын ал кече кӱза, ош куэр ужар ӱштым рудалын рӱза.
Ава нергенат поэтесса шке семынже воза. Налаш «Пеледалтын тӱня» почеламутшым. Тудо кок ужаш гыч шога. Икымшыште поэт пеледалтше мотор тӱнян образшым почеш, тудо шӱдӧ тӱсан (мӱян олык, тӱрлеман ош тувыр, чевер снеге, снегыште йолгыжшо кече, тудо йолгыжеш-йӱштылеш), тӱрлӧ сӱретан: аваж почеш изи презе олыкыш вашка, серыште колызо шинча, Немда толкынжым покта, сер воктене ава снегым пога. Мучашлан автор иктешлымашыш лектеш:

Пеледеш тек кеҥеж
Ава чонышто йӱштӧ чал телым,
Вет ава чонжымат
Снеге семын йочажлан пуа.

Антитеза йӧн (кеҥеж сӱрет да йӱштӧ теле) авторлан келге шонымашыш лекташ полша да калыкмут семын (ава чон икшыве пелен, икшыве чон – кӱ пелен) йоҥгалтше шонышыш вончыктара: геройнат кычалеш «олык снегыла мутым, сӧралым», «но ужаргым йочала муэш». Чынак, йоча годсо шарнымаш гоч поэт иктешлыме ойым луктеш.
«Камвозын кӱ ӱмбак…» почеламутышто мифологий сӱретлан эҥертыме (тичмаш тылзе, тулык ӱдырым чаманен, шкеж деке нӧлталын). Ава нерген возымо тиде мурорлаҥге философий шонышлан: ава чон порылыкшым курым мучкылан пайла гын, осал шонышан еҥ кӱсен тич кӱм тылат шапашла, тудыжо чоным тынар чот сусырта: Кушкедын оҥым, пуйто кӱ копаш лектеш. Почеламутышто кӱн образше кок семантикан. Тӱҥалтыш корнылаште ужына: лирический герой кӱ ӱмбак камвозын да йолжым сусыртен, ава ныжыл шомакше ден эмлен, пуал колтен да чон падырашыжлан йомакым ойлен. Пытартыш ужашыште кӱн образше чылт вес тӱсан: шолып кӱ (осал шомак, паша). Кап сусыр да чон сусыр, ава да тӱняжым мондышо осал айдеме умылымаш-влак текстын рӱдыжӧ лийыт.
Йӧратымаш теме – курымашлык. С. Эсаулован лирикыштыжат тудо йошкар шӱртӧ семын шуйналтеш. Каласыман, тиде темым автор тӱрлӧ семын почеш, тӱрлӧ шӧрын гоч. «Улат кеч пелен» почеламутын чоҥалтме йӧнжӧ – йодышан ой да тудлан иктешлымаш. «Молан»манме йодыш текстыште 4 гана йоҥга, тудо тыгай глагол-влак дене кылдалтын: пеледышым поген отыл, мурым колын отыл, ойганен ончымым ужын отыл. Пытартышыже теле йӱд дене кылдалтын, тудо гына чыла ойгым, куаным герой дене пайлен. Молан пелен лийше еҥ тидым ыштен огыл? А лирический геройын чоныштыжо пале кодын келге:
Чон веле тулото гай
Йӱлыш да йӧрыш…
Тыге кок лишыл еҥ икте-весе деч торла, ваш умылымым чарна. Тиде шонымашым вияҥдаш поэт теле сӱрет дене кылдалтше образ-влакым кучылтеш (коклаште лумаҥше пасу-влак, поран деч варасе тымык, ияҥше окнаште ӱжара оҥан кайык, тӱням шоҥалше ош шовырын велыж). Тыге иктешлымашыш корным ышта да каласа:

Илышат чинче семын пиалым
Тылат иктаж кечын тӱргоч опталеш.

«Чевер шопке лышташым тый муат гын…» почеламутат оҥай, шӱлык кумылан, ассоциацийлан поян. Тыге, лирический героиня чевер лышташ, мутын велалтше тулжо ой-влаклан ваштареш ош пыстыл, ош комбо, лум пырче образ-влакым шында. Да тыгай иктешлымаш корным шуя:

Ок чуч мо: ӱдырын чиктыдыме тувыр
Йӱла ош лумла тыйын ӱмбалнет?

Поэтын возымаштыже чӱчкыдын марий тувыр, шовыр, тӱрлеман шовыч, вургем дене кылдалтше деталь-влакым муаш лиеш, нуно сакральный функцийым шуктен шогат, лирикыжлан интимный да национальный тӱсым пуат.
Светлана Эсаулован лирический героиняже ик тӱсан, шӧрынан огыл. Теве «Тыйын шинчат» почеламутышто тудо ӧрмалгыше, мут чолгалыкым йомдарыше. Амалже: йӧратыме еҥ, тудын эн тулан кандывуй гай канде шинчаже. Тыгай ончалтышыште уржа пасу, тале мардеж, кече, юж, шӱм гыч лекше муро сӱретлалтеш.
«Лӱҥгалтыш» почеламутысо лирический героиня шошо толмылан, пӱртӱс ылыжмылан куанен, эшежым – лӱҥгалтыш пелен улшо рвезылан. Илышыжат тудлан тымык эр гае чучеш, шкежат пуйто йӱксӧ семын пич каваш чоҥешта, шӱдыр деке эҥерташ ямде. Почеламутым шарнымаш семын возымо. Тидын нерген «толын огыл эше шӱмыш покшым», «нигунам тый ушем гыч от лек», «йӧраталыт – агурыш тӧршталыт» ой-влак ойлат. «Лӱҥгалтыш» мутшымат кумдан умылыман. Ик семынже, кугечылан лӱмын ыштыме наста, вес могырым – йӧратымаш кумылым, чон дене лӱҥгалтмым иктешлыше образ.
С. Эсаулован возымаштыже эше ик ойыртемым палемдыде ок лий: тиде ача-аваже, шольыжо, кокаже, туныктышыжо нерген ушештарен кодымаш. Почеламут текстлаште нуно южо вере действийыште ончыкталтыт, южгунамже диалог гоч почылтыт, каласалт кодыт. Автор шкеже лирический герой семын ончычсым шарналта. Тидыжым биографий элемент манаш келша. Ончалына «Апшаткудо» лӱман серымыжым. Лирический геройын ачаже апшатлан пашам ышта, тудо пагалыме еҥ, уста мастар, пашажым чон пуэн ышта, калыкым куандара. Апшаткудыжат симфонийла мура гына. Икымше ужаш романтике пафосан, вара кумыл вашталтеш – шӱлык шоныш шочеш, молан манаш гын, апшаткудат петырналтын, кызыт олмыжо гына кодын, тушто чока ужар шудо кушкын шогалын. Кумшо ужашыште шоныш вес могырыш лупшалтеш, герой поэзий да тудым шочыктышо поэт нерген мутым луктеш:

Мыят шке стихемын апшатше улам.
Пӱжвӱдым тыштат ӱштылаш от ярсе гын,
Шыргыктен лектеш корнышко йытыра шомак».

Поэтессан «Йошкар книгашке пуртыза йӧратымашым» почеламутын вуймутшак мо нерген возымым вигак шижтара. Тиде мурсаскам, мыйын шонымаште, кажне самырык марий еg наизусть палышаш, тудо хрестоматийный лийшаш. Колча йӧн дене возымо почеламутышто «аралыза» манын йодмаш 5 гана каласалтын. Тиде арам огыл. Автор иян мардеж, аяр тул деч аралаш ӱжеш. Нунылан ваштарешла шынден, йӧратымашым памашшинча, шыма лышташ, чон муро, нӧргӧ кушкыл дене таҥастара да манеш:

Уке осалже тудын да титакше,
Уке чоялыкше, уке пырчат шояже.
Текстын чоҥымо тӱҥ йӧн – уэш-пачаш каласымаш.

С. Эсаулован «Ӱдырамаш» почеламутшо ӱдырамашын койыш тӱняжым вошт ончыкта. Тудым обращений семын возымо. Ӱдырамашым пӧръеҥлан умылаш куштылго огыл, тудо пеш вашке вашталт кертеш, чыла сеҥа, чыла мошта: стакан вӱдеш тӱтаным тарвата, аҥыртарен руштыктара, черле чоныш эмым пышта, тунамак товар денат руал пуэн кертеш. Автор арам огыл антитеза йӧным кучылтеш да манеш:

Ах, ӱдырамаш,
Мучашдыме Сандалык!
Моторын койынак, ушан улат.
Ия гае лият,
Ну мо, уда мо?..
Вет савырнетыс поро юмышкат.

Ӱдырамашын кок шӧрынан койышыж нерген каласаш манын, автор тӱрлӧ тропым кучылтеш: йорга мардеж модеш, йӱла шинчат, мӱй тӱрвӧ семын да м. Чынжымак, ӱдырамаш тӱня нерген тыге почылтын ӱдырамаш поэт гына каласен кертеш. «Шкет ӱдырамашлан» почеламут драматизм шӱлышан. Йӧратымаш чоным коден кая гын, тудо пустаҥеш, тушто йӱштӧ ир мардеж гына илана: «А чон – яра пусак, чылт лукмо ӱштын…».
«Тый дечет посна…» мут аршаш нерген поснак палемдыме шуэш. Героиньялан суртет сурт огыл, тудо идым, кече ок шыргыж, ок воло кечыйол тӱняшке, шкежат шке огыл, а йомшо турня, шӱдырат ок кой, йӱр омым кӱрлеш, чыла ужарге когарга, йӱла, шемемеш, ныжыл шомакат неле комыляш савырна, шӱмат шала пасугапкала кыра, суртат йомеш тунам, кунам пелен йӧратыме айдеме ок лий. «Тый дечет посна» ой текстыште 6 гана каласалтеш, автор градаций йонлан эҥерта. Лексикыжым ончалаш гын, тудо кок стихий дене кылдалтын. Тиде сурт, идым, окна, пасугапка. Икманаш, оралте дене кылдалтше мут-влак. Нуно иктешыже пырдыжым, чекым ончыктат. Весыже – пӱртӱс йогын дене кылдалтше образ-влак: мардеж, кече, кечыйол, кава, шӱдыр, ужарге кумдык. Нунышт эрык, кӱкшыт умылымашым почыт. Нунын коклаште – йомшо сур турня. Тыге автор тӱҥ шонымашыжым пачаш-пачаш каласыме ой гоч вигак луктын каласа, йӧратымаш илышыште рӱдӧ верым налеш манын ӱшандара.
Самырык пагыт романтике шӱлышан, рвезееҥ илыш деч моторлыкым, яндарлыкым вуча, ончыкылыклан ӱшана. Тидын нерген «Шӱдыр велме годым» почеламутышто лудаш лиеш. Тудымат диалог йӧн полшымо дене чоҥымо. Автор вучыдымо мотор мут-образ-влаклан эҥерта: гармонь шӱм, шӱдыр аршаш, муро аршашым чикташ, погаш шӱдырым, шӱдырын йӱлышӧ тӱс, муро капка, кече эҥыж вӱдым куэрлан йӱкта, сем мут шӱшерым ронча.
Пӱртӱс лирикыжат шкешотан, образ-влаклан поян. «Идалык мучко» почеламутышто автор эҥерын образшым тӱҥыш луктеш. Тудлан ваштареш каван образше лиеш. Иктыже кӱшнӧ, весыже ӱлнӧ. Нуным турня-влакын образышт икте-весе деке лишемда. Автор шыже, теле да шошо пагытыште нуным эскера. Тыгай мут-образ-влакым кучылтеш: вӱдпорсын ярым лойгалтеш, эҥер толкын сер дене модеш, чора гай канде иян йӱштӧ уна толеш, талгыде гай шошын оржаже, турня-влак чаҥ-кавам кырат, чоҥештат (турня-влак) лышташла койын. Изи гына текст, а мыняр образ, ойыпло шоныш тушто!
Пӱртӱс образ дене кылдалтше ятыр почеламутым ончыкташ лиеш. Нуно философский шӱлышан улыт. Теве «Полан» почеламутысо лирический герой изиж годсек поланын чевер тӱсшым куанен онча, молан тудым огыт пого манын азаплана, кугу лиймекше, пален налеш: тудын тул гай шерже умшам йӱлата. Тиде кончыш авторлан илыш нерген иктешлымашыш лекташ амал семын пуалтын:

Чевер тӱс чонлан – ласка тул ойып,
Кочештше кӧргым пален налмеш.

Кеҥеж пагытын шыже велыш тайнымыж нерген «Эртынеже кеҥеж» почеламут шочын. Ал кеҥеж тушто куржнеже, кудалта ужар шовыржым, куэ гын мондалт кодшо изи шовычшым камвозыкта, вет вашке «пызлын тул йырым-йыр ылыжшаш».
Пӱртӱс аралыме йодышат авторым тургыжландара. Кеҥеж шокшо кечын ола уремыште орланен шогышо писте-влак нерген возымым «Тымыкым те кондеда» почеламутышто ужына. Поэт тидым эпиграфыш луктын каласен, шонымашым контраст йӧн полшымо дене почын: ола – чодыра, шӱшпык – корак, кодеш – кая, тымык парча – кукшо укш. Йодыш почылтшо кодеш: Мом олмеш кодена? Поэт коракым бюрократ манеш. Моткоч сай келыштарен моштен ойсавыртышым.
Айдемылан эре чот шерге шочмо-кушмо вер, тудо чон шепка гаяк. Ӧрдыж кундемыште илен ончышылан марий шомакым колмыжак мом шога. С. Эсаулова шкежат тидым сайын пален, вет тудо икмыняр ий Марий Эл деч тораште илен. «Шочмо вел муро» почеламутышто тидыже раш коеш. Марий мурым колмек, лирический геройын чонжат чон олмыж гыч тӧршташ ямде:

Марий йылмын лывырге вийже
Шинчам вӱдыжта.

Светлана Эсаулован поэзийже – марий сылнымутым сӧрастарыше кончыш. Вет айдемын кӱкшытшым мыняр возымо дене огыл, кузе серыме дене аклат. Возен тудо шӱм гыч луктын, эҥертен йӧратыме поэт-влакын возымыштлан. Шижалтеш В. Бояринован, В. Колумбын возымо йогын гыч кошталме мут, образ, чоҥымо шот. Иктешлен каласаш гын, палемдыман теве могай ойыртемалтше пале-влакым. Поэтесса шарнымаш-влаклан эҥерта, тидыже вараже кугу иктешлымашыш вончаш амал семын лиеш. Ик илыш тат вес шонышыш вончаш кӱвар семын палдырна. Диалог йӧнлан эҥерта. Чӱчкыдынак колча формым кучылтеш, уэш-пачаш каласыме шомак, ой-влак почеламутлан ойыртемалтше тӱсым пуат, тӱҥжым палемдат. Возымаштыже эпиграф вашлиялтеш, тудо идей дене кылдалтеш. Антитеза – поэтын ик эн йӧратыме йӧнжӧ. Поэзийже ассоциацийлан поян. Чӱчкыдын вашлиялтше образ семын йӱксым, шӱшпыкым, мардежым, кавам, эҥерым палемдаш лиеш. Ал, ошо, чевер эпитет-влак шуко кучылталтыт.

 Галина Бояринова