Зэхэзгъэуцуагъэр: Бэшкэкъо Сар Тыркубый ыпхъу
СИНЫДЭЛЪФЫБЗ
Ныбыдзыщэм и1эшӀугъэ къыдежьагъэу,
Ныдэлъфыбзэр гъэшӀэ лъагъом къыбдытехьэ.
Плъышъо пчъагъэу дунаешхор зэхэпш1агъэу,
Гупшысабэ, уигущыӀэхэм зэрахьэ.
(Л1ыхъук1 Гощнагъу).
ЦӀыф лъэпкъым иныдэлъфыбзэ мэхьэнэшхо зэриӀэр ежь ылъэпкъ къызщежьагьэм щыублагъ. Сыда пӀомэ, ныдэлъфыбзэр цӀыф лъэпкъым ыпс, ылъ, икультурэ ылъапс, лъэпкъым къырыкӀуагъэр, изекӀуакӀэ, ишэн, итарихъ зэрехьэ, бзэм «ыпкъышъол» ахэр зэкӀэ щыщых.
Ныдэлъфыбзэр ары цӀыфым игукӀэе — игухэкӀ, игушӀуагьо зэриӀуатэрэр, мурадэу иӀэр, зыкӀэгуӀэрэ къызэригъэнафэрэр.
Сыбзэ бзыу бзэрабзэу,
Узэрэнэсэу къэгущы1эщт.
Сыбзэ сэркӀэ гъэшӀуабзэу,
ШӀулъэгъу Ӏапэк1э угу къыте1эщт.
Тэ ныдэлъфыбзэу ти1эр — адыгабзэр ары. Адыгабзэр гущыӀэхэмкӀи, шъуашэхэмкӀи баи. Тыгу ихъыкӀрэри, тигупшысэхэри, тидунаи изытети къыритӀотыкӀынхэ тлъэкӀынэу ащ амал къытеты. Тыбзэ – тибаиныгъ, тищыӀэныгъ, тиӀэшэ чан. ЦӀыфыр дунаим къызытехъухьэкӀэ апэрэ гущыӀэу къыӀорэр — ныдэлъфыбзэкӀэ къеӀо. ЬӀбзэкӀэ янэ дэгущыӀэ, еджэ.
Ылъэпкъырэ иныдэлъфыбзэрэ афыриӀэ шӀулъэгъур ц1ыфым ищыӀэныгъэ лъапсэу фэхъу, цӀыф лъэпкъым ыкӀуачӀ, ныдэлъфыбзэм иамалхэр ц1ыф лъэпкъым и1ашэх.
Ныдэлъфыбзэр о къыхэпхынэу щытэп. Ар уянэ ыбз, уятэ ыбз, узыщыщ цӀыф лъэпкъым ыбз.
Сянэ кӀасэм къысӀуилъхьагъэу
Адыгабзэр сыбгъэгу дэлъ.
А бзэ чаныр сщымыгъупшэу
СигъэгушӀоу сыгум илъ.
Адыгабзэр тилъэпкъыбз. Ар умышӀэу тишэн — зекӀуакӀэхэр зэхэпшӀэщтхэп, плъы щыщы хъущтхэп. Тиныдэлъфыбзэ культурэми ылъапс. Тэ тыбзэ боу дахэ — анахь лъапӀ, анахь къабз. Зиныдэлъфыбзэ фэмыгумэкӀрэр цӀыф хъущтэп. Адыгабзэр бгъэлъэпӀэн, уасэ фэпшӀын фае. Ащ о фэмыш1ымэ, зыми уасэ къыфишӀыщтэп.
А дыгабзэр лъэпкъ лъапсэу
ЛӀэшӀэгъу пчъагъэм къыдекӀокӀы.
Сыгу илъыр къисӀотыкӀэу
Сыбзэ лъапӀэ сыфэгумэкӀы.
Бзэр зэзым нахьи нахь дыдж, шъоум нахьи нахь ӀэшӀу, чатэм нахьи нахь чан. Бзэ пӀумылъэу угупшысэни плъэкӀыщтэп. Арышъ, бзэмрэ гупшысэмрэ зэпхыгъэ шъыпкъэх.
Бзэк1э къэмы1огъэ гупшысэ зэрэщымы1эм фэд, гупшысэ хэмылъэуи бзэ щыӀэп. Тыбзэ — ти Дунай. Сыда п1омэ бзэр зэк1эмэ анахь лъап1, анахь кӀочӀэшху. Тыбзэ ӀэпыӀэгъушхо къытфэхъу. ТшӀоигъор, тигупшысэ, тыгу ихъыкӀырэр жэрыӀокӀэ е тхыгъэкӀэ ятэӀожьы. ТӀэкӀэлъ шӀэныгъэр адрэмэ алъытэгъэӀэсыжьы. ТыбзэкӀэ тэгупшысэ, теджэ, тэтхэ.
ШӀу дэдэ сэлъэгъу синыдэлъфыбзэ,
Бзэу ар сэ сӀулъ, чанэу сэгъабзэ.
Седжэ, сырэтхэ, ащ сырэусэ,
Сиакъылэгъоу къысфэхъу гъусэ.
Ныдэлъфыбзэр ным ибыдзыщэ игъусэу цӀыфым ыпкъынэ-лынэ хахьэ, зэлъекӀу. Плъакъо узэрэтеуцорэм дакӀоу ныдэлъфыбзэм идэхагъэрэ ищэрыуагъэрэ зэхэошӀэх, къыплъэӀэсых, угу илъыр, къапӀо пшӀоигъор узыдэгущы1эрэм к1эзыгъэнчъэу лъыбгъэӀэсын плъэкӀынэу амал къыуеты.
ШӀу сэ слъэгъоу сянэ кӀасэм
Ар фэзгъадэу къесхьакӀыщт.
Сыфэшъыпкъэу сэ згъэшӀэщтым
Ныдэлъфыбзэр згъэлъэпӀэщт.
Ныдэлъфыбзэм лъэгъо к 1ыхьэу, хъугъэ — ш1агъэхэм уахещэ, шӀэныгъэшхом илъэгапӀэ уфещэ. Тыбзэ пае орэдхэр, усэхэр зэхалъхьэх. Ахэмэ тядэӀу хъумэ тамэхэр дготэу къытщэхъу, бзыумэ афэдэу, ыкӀи гур егъэчэфы, щыӀэныгъэр нахь дахэу пшӀуегъэшӀы.
Тыдэ тыкӀуагъэми тыбзэ тыщыукӀытыхьанэу зыкӀи къыхэкӀыгъэп. Ар пхъэтэ — пэмыхь тшӀэу, тыфэмыеу зыкӀи хъугъэп. Тыбзэ тырэгушхо, тшӀолъапӀ, зыми ар ыбзэкӀэ зэблэтхъужьыщтэп, зыгорэм ыбзэкӀэ ар тфэхъожьыщтэп.
Хэт зы1уагъэр тихэку ц1ык1оу,
Игубгъо бгъузэу, имэз п1уак1эу7
Хэта зы1уагъэр тыбзэ тхьамык1эу,
Тыгум ихъык1рэр фызэмыгъэк1оу7
1эшъынэ Хьазрэт.
Сэ адыгэ лъэпкъым сыщыщ, сич1ыгужъ сис, сыщап1у, сыщеджэ. Синыдэлъфыбзэ сырэгушхо, сэгъэлъап1э, зэсэгъаш1э. Ар сиш1улъэгъу, си Дунай. Жьы къэсэзгъащэрэр, сызыгъэпсэурэр, сызэрэгупшысэрэр къызэрис1отык1ырэр, лъэпкъэу сыкъызхэк1ыгъэм гъогу къинэу къык1у-
гъэр сэзыгъаш1эрэр сыбзэ лъап1эу адыгабзэр ары. Адыгэ лъэп-
къэу сызщыщым ишэн-хэбзэ дахэхэр къысфызэ1узыхырэр синыдэлъ-
фыбз. Жэбзэ чанэу адыгэ лъэпкъым 1улъыгъэр, къысфэзы1уатэ-
рэр синыдэлъфыбз, ар сэ спсэ, ситыгъ, ар к1оч1эшху.
Сидунай идэхагъи, сипсыхъо нашхъоу Лабэ и1ушъэшъэ макъи, сикъушъхьэ лъагэхэм язэпэш1эти, сигубгъомэ ягухахъуи, тихышхо шхъуант1э илъэшыгъи сиадыгабзэ зэхысегъаш1э.
Тыбзэ гущы1э щэрыохэмк1э бай, дахэ. Ащ ибайныгъэ къыз1эк1эхьа-щтыр зыбзэ 1оф дэзыш1эу, ш1у зылъэгъоу, уасэ зилъэпкъ фэзыш1ы-
рэр ары. Ащ пае синыдэлъфыбзэ дэгъоу зэрысш1эным сыфэбанэ. Бзэ къабзэу 1улъымк1э сэрк1э щысэтехып1 сик1элэегъаджэ. Ащ тиц1ыф гъэсагъэмэ, титхак1омэ яжэбзэ чан нафэ къытфеш1ы, тыбзэ идэ-
хагъэ ш1у тегъэлъэгъу.
«Жэр шъхьэм ил1ык1у» — а1о адыгэмэ. Ар къеушыхьаты тэ непэ культу-
рэу ти1эм. Бзэр щэ1эфэ, лъэпкъыр псэущт ык1и культурэр щы1эщт. Хэтрэ ц1ыф лъэпкъи ежь ыбзэрэ ихабзэрэ егъаш1ох, къеухъумэх, къегъэгъунэх. Ц1ыф лъэпкъыр зыгъэпсэурэр бзэр ары. Тыбзи т1улъын, тихабзи тхэлъын фае адыгэ лъэпкъыр псэуным пае.
Бзэм, гущы1эм к1уач1эу я1эр ины. Зэпыйхэр зэрагъэш1ух, зэш1ухэр зэпый аш1ых, заор къырагъажьэ, мамырныгъэр дунаим тырагъэлъы, зэкъошныгъэр агъэпытэ, сымаджэр ылъэ къытырагъэуцожьы. Ц1ыфым ш1ошъхъуныгъэ къыраты, неущрэ мафэр лъагъэк1уатэ.
Бзэ п1умылъэу угупшысэни плъэк1ыщтэп. Арышъ, бзэмрэ гупшысэмрэ пытэу зэпхыгъэх. Бзэк1э къэмы1огъэ гупшысэ зэрэщымы1эм фэд, гупшысэ хэмылъэуи бзэ щы1эп.
СIорэмылъыжьи адыгэ псалъэр,
Сянэ сыдэущтэу ыцIэ къесIона?
Сыбзэ Iумылъмэ, шIулъэгъу пщыналъэр
Слъэпкъ сыдэущтэу фэзгъэлэжьэна?
СэшIэ сэ Iэджи адыгэ хабзэр
ШъорышI тамыгъэ зыфишIыжьыгъэу,
Ау Пшызэ икIмэ, иадыгабзэ
ЗигъэнэшIошIзэ щыгъупшэжьыгъэу.
СикIыгъ сэ Пшызи, сикIыгъ хэгъэгум,
Ау сщыгъупшэжьыгъэп лъэпкъым ылъапсэ,
Гупшысэ къабзэу дэлъыр сыбгъэгум
КъырысIотагъ сэ сиадыгабзэ.
Адыгэ усэу сыкъызэджагъэр
СырихьылIагъ сэ зыгу лъыIэсыгъи,
Адыгэ тхылъэу афыздэсщагъэр
Анахь тынышIухэм апэ зышIыгъи…
Зыбзэ дэдзыхы зышIырэ цIыфыр,
О къыпфэсэшIы зы дао закъо:
Пфэпщыныжьына нымкIэ уичIыфэ,
Пфэщэчыжьына лъэпкъымкIэ хьакъыр?
Бэрэтэрэ Хьамид
#АдыгэУсэхэр
Тэ тилъэпкъыбзэр — адыгабз. Адыгэгу зиIэу, адыгэ бзылъфыгъэ хэкIыгъэ цIыфым, ичIыгу апэрэ лъэбэкъухэр щызыдзыгъэм, иуц къашхъо ымэ IэшIу апэу зыIузыщагъэм, иныдэлъфыбзэ IэкIыб фэхъущтэп; бгъапэм дэлъэу, гур къытеофэ ащ фэшъыпкъэщт, лъытэныгъэ фишIыщт, гъашIэм илъагъо дытетыщт.
СыдкIэ пхъожьына уиныдэлъфыбзэ? Ныдэлъфыбз аIоныеп ныIа ным фэдэу шIу умылъэгъущтмэ! Ным узэрэхэмыдэщтым фэд ныдэлъфыбзэри къыхэпхынэу зэрэщымытыр. Шъыпкъэ, адыгэхэу адыгабзэм рыгущыIэхэрэри бэп. Ау сянэ апэу ар къысIуилъхьагъ ыкIи апэрэ гущыIэр ащ къырысIуагъ. АдыгабзэкIэ кушъэ орэдыр сянэжъхэм къысфаIуагъ, сятэжъхэм пшысэхэр къысфаIотагъэх. А бзэр сэ гукIэ сыубытыгъэ, сщыщ хъугъэ. Арышъ, ащ сырэгушхо ыкIи сырэгущыIэ.
Синыдэлъфыбзэ ымэкъэ шъабэ апэу зыщызэхэсшIагъэр сихэгъэгу цIыкIу, сыкъызэрыхъухьэгъэ унагъор ары. Сянэ ипшысэхэу, дэхагъэр, шIyp зыщыбагъоу, ахэр ем зыщытекIохэрэр непи стхьакIумэ итых. Ным илъагъо пхъур рыкIоу хабзэ. Сянэжъ илъагъо сянэ пхырещы, лъегъэкIуатэ. Ар хэсымыгъэкIокIэжьыным сэри сыпылъ. АщкIэ къыздэIэпыIэрэр сиадыгабз. БэшIагъэу дунаим ехыжьыгъэхэри, джырэ зэманым псэухэрэри, къэкIощт лIэужхэри бзэм зэрепхых. Ары «бзэр зыкIодыкIэ, лъэпкъыри мэкIоды» зыкIаIорэр. Непэрэ мафэм ар хэти къыгурыIон фае, ыгукIи ышъхьэкIи зэхишIэн фае. Тыдэ къикIыни адыгэ лъэпкъыр адыгабзэ Iумылъыгъэмэ!?
Дунай дах непэ тызхэтыр: шъхьафитэу тиадыгабзэ тигупшысэ къыритIотыкIын тэлъэкIы, тигущыIи пстэуми анэсы… Ащ нахь мышIэми, адыгэхэу, ау абзэкIэ мыгущыIэхэу, ар зэрагъэшIэнэу фэмыехэри къытхэтых. Ахэр урысыбзэкIи тыди щэгущыIэх — ащкIэ нахь гъэсагъэхэу зыкъагъэлъагъоу къашIошIы. Бзабэ пшIэным мыхъун хэлъэп, ар Iушыгъэм инэшан. Ау убзэ умышIэжьыныр емыкIушху — шъхьэлъытэжь зэрэпхэмылъым ар инэшан. Сянэжъ игущыIэхэр сыгу къэкIыжьых: «Ны зимыIэр, сипшъашъ, ибэшъ, насыпынчъ. Зыбзэ зымышIэжьырэр фэмыфышъ — нэпэнчъ». Хэгъэгу зэфэшъхьафхэм арыс адыгэхэу илъэсишъэм ехъурэ абзэкIэ тхэнхэу е еджэнхэу амал зимыIагъэхэм адыгабзэр амыгъэкIодыгъэу рэгущыIэх, ятэ пIашъэхэр къызэрыкIыгъэгъэ къуаджэхэм ацIэхэр ашIэжьых, адыгабзэкIэ къаIожьых. Аущтэу зыбзэ зышIолъапIэу, ар зыухъумэгъэ цIыфхэм сэ лъытэныгъэшхо афэсэшIы. Адыгабзэр зыIумылъхэм ашIэрэп гъэхъагъэу бзэмкIэ тиреспубликэ иIэхэр. Ар къэралыгъуабзэ зэрэхъугъэм ишIуагъэкIэ тыбзэкIэ телевидением къэтынхэр зэхещэх, гъэзетхэри, журналхэри къыдэкIых. ТишIэныгъэлэжьхэм аугъоижьыгъэу, тилъэпкъ къырыкIуагъэу атхыгъэхэм, тхылъ гъэшIэгъоныбэу титхакIохэм къыдагъэкIыгъэхэм тыбзэ зыIумылъыр еджэн ылъэкIыщтэп.
Тыгъэ нэгушIоу, пчэдыжьыпэм шIэтэу ошъогум къеплъыхырэр сиадыгабзэкIэ сэ къысэубзэу къысшIошIы. Мазэр рэхьатэу пщагъомэ ахэкIошъызэ шъхьаныгъупчъэм къиплъэу зыслъэгъукIэ, сигъэчъыенэу сыбзэкIэ къысэIушъашъэу къысщэхъу. Осыр ашыгоу, къушъхьэхэр чыжьэкIэ къэшIэтхэмэ, ахэр сшIодахэхэу адыгабзэкIэ сыгукIэ садэгущыIэ. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, сэркIэ, сыбзэ — сидунай. ЩэрэI ар егъашIэм! Адыгабзэр щыIэмэ, тэри тыщыI.
БЖЬЭЦ Асыет.
Кощхьэблэ гурыт еджапIэу N 2-м адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ икIэлэегъадж.
Темэр: Бэрэтэрэ Хь. “Синыдэлъфыбз”.
Мурадыр: темэм нэIуасэ фэш1ыгъэнхэр,
- ныдэлъфыбзэм иамалхэм игъэкIотыгъэу
атегущыIэгъэн; - ныдэлъфыбзэм, адыгабзэм пае цIыф цIэрыIомэ,
нэмыкI - тхакIомэ раIолIагъэмэ нэIуасэ афэшIыгъэнхэр;
- усэу орэдышъом ралъхьагъэмэ ащыщэу
“Сиадыгабз” зыфиIорэм, егъэдэIугъэнхэр.
Урокым щыбгъэфедэщт Iэмэ-псымэхэр: компьютерыр,
орэдышъор зытет дискыр.
УРОКЫМ ИКIУАКI.
I. Урокым изэхэщэн.
Тинепэрэ урок усакIоу, орэдусэу, фольклористэу
КIубэ Щэбан игущыIэхэмкIэ къызэIутхын: (1слайд)
“Сиадыгабзэ сэ рысхъожьынэу
Зы бзи щымыI”. КIубэ Щ.
Мы гущыIэ къызэрыкIохэмкIэ КIубэ Щэбан
къыриIотыкIыгъ иадыгабзэ, илъэпкъ
зэрафэшъыпкъэр, ащ шIулъэгъоу афыриIэр
къыгъэлъэгъуагъ. Дунаим бзэ зэфэшъхьафэу мин
пчъагъэ тет, ау а зэкIэмэ адыгабзэр апэ
ригъэшъыгъ. Сыда?
II. Темэр мурадыр ясIон.
Непэ урокым тызтегущыIэщтыр… (слайд 2)
Мурадэу тиIэр …
III. УнэмкIэ гъэцэкIэным иуплъэкIужьын.
(ныдэлъфыбзэм фэгъэхьыгъэ усэхэу
къызэрагъэшIагъэхэр къаIох 5-6.)
IV. ТемакIэм икъэIотэн.
1. Бэрэтарэм ищыIэныгъэ гъогукIэ упчIэхэр.
- Хэт щыща Бэрэтэрэ Хьамид? (слайд 3)
- Сыд фэдэ унагъуа къызэрыхъухьагъэр?
- Иусэхэр сыда зыфэгъэхьыгъэхэр?
- Сыд фэдэ тхылъха къыдигъэкIыгъэу шъушIэхэрэр?
2. ГущыIэлъэ IофшIэн. (слайд 4)
3. Усэу “Синыдэлъфыбз” зыфиIорэм сыкъеджэ,
нэIуасэ фэсэшIых.
4. Тхылъхэр зытет выставкэм нэIуасэ
фэшIыгъэнхэр.
- Бэрэтарэм итхылъмэ нэIуасэ афэсэшых.
- Ныдэлъфыбзэм пае усэхэр, гущыIэжъхэр, ыкIи
нэмыкIхэри къыздахын алъэк1ыщт тхылъмэ, журналмэ
нэ1уасэ афэсэш1ых.
ТитхакIохэм, усакIохэм ныдэлъфыбзэм
фэгъэхьыгъэу гущыIэ дэхабэ фаIуагъ, фатхыгъ.
Шъори, кIалэхэр, унэм ащ фэдэхэр
къыщыжъугъэхьазырынэу щытыгъ. Арышъ, апэ шъо
къэжъугъэхьазырыгъэмэ тядэ1ун.
(къагъэхьазырыгъэхэр къа1ох).
Адыгабзэм, ныдэлъфыбзэм фэгъэхьыгъэу цIыф
цIэрыIохэм аIуагъэмэ, атхыгъэмэ нэIуасэ афэсэшIых.
(Слайдхэр: 5-9 КIэрэщэ З., Гъыщ Н., Шъхьэлэхъо А.,
Цуякъо А., Расул Гамзатов)
Аужырэ слайдыр тиеджапIэ икIэлэегъаджэу Сапый
Светланэ Зульхьаджэ ыпхъум игущыIэхэр тетэу
слайд къытехьэ. (сл. 10)
Ащ сыкъытегущыIэ, иусэхэр зыфэгъэхьыгъэхэр,
къаIуатэрэр, усак1ор зыфатхэрэр, иусэхэр зыдэт
сборникэу “Сыфай сэ силъэпкъы ижъуагъо
мыкIосэхэнэу” зыфиIорэм сыкъытегущыIэ. Гъэзетэу
“Адыгэ макъ” зыфиIорэм истатьяу мэкъуогъу мазэм
къихьэгъагъэу выставкэм тетым нэIуасэ фэсэшIых.
Ащ ыуж иусэхэу “Ныдэлъфыбз”, “Адыгэ чIыгу”
зыфиIохэрэр ежьым ригъэджэгъэ пшъэшъэжъыищ
къяджэх. (природэм идэхагъэ къэзгъэлъэгъорэ
слайдхэр къытехьэх сл. 11-21)
V. Темэм игъэпытэжьын.
Тхылъым Iоф дашIэ.
- усэм къеджэх.
- къыхэх еджэн.
- Ныджэлъфыбзэм шIуагъэу иIэр къызщиIорэ чIыпIэр
къыхэжъугъэщи шъукъедж. - Ныдэлъфыбзэр пIумылъыжьмэ сыдэущтэу ухъунэу
ыIора усакIом? - АдыгабзэкIэ тхыгъэ тхылъыр тыда поэтым
зыдищагъэр? - Сыд фэдэ уаса ахэм къыфашIыгъэр?
- Сыда ар зыкIашIолъэпIагъэр?
- Бзэр пыдзы зышIырэмэ сыдэущтэу усакIом
зафигъазэра?
VI. Ныдэлъфыбзэм фэгъэхьыгъэу гущыIэухыгъэхэр
зэхэгъэуцогъэныр
(сл. 22)
VII. Усэу орэдышъом ралъхьагъэмэ ащыщэу
“Сиадыгабз” зыфиIорэм егъэдэIугъэнхэр.
Тиныдэлъфыбзэ усакIоу тиIэхэр фэусагъэх,
композиторхэми орэдышъо дахэхэри а усэ шIагъомэ
афаусыгъэх. Ащ фэд Нэхэе Руслъан иусэу
“Сиадыгабз” зыфиIорэм орэдышъо дахэ Натхъо
Маринэ фиусыгъ ыкIи джы ащ тедэIущт.(орэдым
едэIух).
VIII. Урокым изэфэхьысыжьын.
Сыда непэ тызтегущыIагъэр?
Ныдэлъфыбзэм сыдэущтэу уфыщытын фая?
Презентация