Сочинение на тему йиз багъри ч1ал

     
                     Сочинение на тему

                 
 « Бабан ч1ал»

Йиз бабан чIал-марцци,
гирами аку хяд ,халкьдин чюнгюр! Фукьан уву гюрчег дарна! Табасаран чIал
ебхьруган-Рубас нирин сес ебхьурайиси шулзуз.

Ихь табасаран халкьдин шаири,Юсуф
Базутаевди,гъибик1нийи:

Агь,
багъри   чIал ,агь
баркаван ,

Фици
хьидар ув`ин гьяйран!

Дугъриданна
,ккебгъур уву

Сюгьюрчи
ва аьяндар ву.

Хъа узуз ихь чIал улупу
сюгьюрчи ва аьяндар йиз ккуни дада  ву. Багъри чIал –дадайи
никкдихъди тувнайи шараб ву.Дугъу узу бицIи вахтналанмина,ахуз ккаъриган апIру
мяълийир ихь чIалниинди
вуйи.

Ич хизандиъ, учу шагьриъ яшамиш
шулашра,апIурайиб багъри
табасаран чIал вуйич.
Йиз дадайиз табасаран чIал аьгъю
кас лап ширин  ву.

«Ав ,ав ,бабан  чIал апIру ,бабан
чIалниинди
улхру кас алахъган.иллагьки шагьриъ,думу марцци касси рякъюрзуз»,-кIуру  дадайи.
Чан чIалнахьна
айи ккунивал дугъу узузра тувну.

      Ч1ал. Думу инсанар  сар-сарин
гъавриъ ахъбан, сарин фикрарин тмунур гъавриъ хьпан бадали ухьуз тувнайи девлет,
хазна ву. Дидин кюмекниинди ухьу  сар – сариз ужудар, мярифатлу, мюгьюббатнахъди
ац1найи гафар к1урахьа, шадвал, пашманвал ашкар ап1урахьа.

 Ч1ал аьсрариинди халкьдин мелзну
сак1ал дап1ну арайиз адабгъу уьмарат ву. Бабан ч1ал, багъри ч1ал, варит1ан
к1ваз маниб, гирамиб, бедендиз минаятлу гьиссар ришвуз мумкинвал туврайибра
даринхъа?

Ухьу ихь ч1ал ,багъри дадаси,ухьу
хътабгъурайи гьаваси аннамиш дап1ну ккунду.Гьарсар касдиз чан бабан ч1ал
аьгъяди ккунду,гьарсари ч1ал артмиш хьпак ва гъюз имбу наслариз думу аманатси
гъибтбак чан пай кивну ккунду. Гьяйифки, аьхиримжи вахтна саб ихь миллетдин ваъ,
хъа вари дюн`яйиъра жигьил наслин багъри ч1аларихьна вуйи лигуб зяиф шула.

Шагьриз гъушу абйир –бабари чпин хизандиъ
,веледарихъди урус ч1ал ап1ури шулу. Жвуван хизандиъ бабан ч1алниинди гафар дарап1иш,
ч1ал фици дубгъидихъа?

Гьамусдин баяр-шубари шагьриъси ,гъулаъра
жвуван ч1ал ап1ури имдар.Бабахьна гъулаз гъушиган, фукьан узу мюгьтал гъахьнийзаки!Узу,шагьриан
гъафи шуру, ихь ч1ал ап1ури ,хъа гъулаъ айи баяр-шубари урус ч1ал ап1руг   

Ч1ал хътру касдихъ я жил, я
гележег, я  Ватан шлуб дар. Ухьу, гьарсар касди, ихь жил, ихь ч1ал дюбхну
ккунду. Ухьу гьарсари жвуван веледаризра ихь ч1ал улупну ккундаринхъа? Ч1ал
аьгъюрихъ ч1урра шулу…

Ихь бабан  ч1ал
дудрубгбан бадали ухьу гьарури чан пай кивну ккунду. Саб к1уруб, абйир –бабари
чпин веледарихъди бабан ч1ал дап1ну ккунду ; кьюб к1уруб,садикдиз гъушу баяр
–шубариз ч1ал  гьадрархбан бадали,душваъ гьар ч1алнан группйир т1аънийиш ужу
шуй; шубуб к1уруб, мектебдиъ бабан ч1алнан дарсар кивуб..Мягьячгъала шагьриъ
табасаран ч1ал киврайи мектебар ц1ибт1ан адар. Гьяйифки,гьадму мектебдиъ айи
баяр –шубариз ихь  ч1алнан гюрчегвал  агъю хьибдайк1ан? Ич, 53-пи номерин
мектебдиъ табасаран ч1алнан группйир айич, Чухсагъул йиз мялимдиз,ихь халкьдин
ирс узуз киврайи.

   Ч1алнан
гьякьнаан ихь табасаран халкьдин айтйирра арайиз удуч1вна.Месела:  «Гафнан ац1у
йишвкан , нирин ч1илли йишвкан кудуч1в»  «Гъудубгу  йиц  гъудубгну, ч1ал
аьгъюркьан алахънийиш!», «Уву  гафар  ап1ин  ч1ал 
аьгъюрихъди»                              

      Узу йиз бабан ч1ал бабхьанна
ватандихьан жара ап1урадарза. Дурар шубридра сабси ккундузуз. Иллагьки бабан
ч1алнан кьимат лап заанди бисураза. Бабан ч1ал гьарсар касдин далу ву. Думу
дюбхну ккунду. Дидиз гьюрмат дап1ну ккунду. Думу
ужуди аьгъю ап1увал ихь варидарин, табасаранарин, буржи ву! Халачайик кит1райи
гугарси,гьарсаб сес ихь ч1алнан уьбхюз чалашмиш шулхьа. Варди
сат1иди к1урухьа:

-Ч1ал,ч1ал,ч1ал-ккундухьуз ихь  ч1ал! 

   Узуз йиз сочинение ккудубк1уз ккундузуз
Эльмира Ашурбековайин «Табасаран ч1алназ  ишри  гъурбан!» к1уру  шиърин
гафариинди:

Табасаран-

Йиз гирами таб ва
аран,

Уву узуз

Туву ч1алназ ишри
гъурбан!

Дюн`я  гюрчег

Ап1бак йиз пай
киву ккунди,

Марцци к1ваан

Мяъли к1урза му
ч1ал`инди.

---

С этим файлом связано 5 файл(ов). Среди них: анализ работы кабинета.docx, антонимар.docx, учебно методическая деятельность.docx, Психолого характеристика шк (2).docx, Методическая разработка урока Мусаевой Тамилы Мустафаевны.docx.
Показать все связанные файлы

---

Подборка по базе: Зима сочинение.docx, 34 вариант сочинение.docx, экономика сочинение.docx, Весна сочинение.docx, я помню я горжусь сочинение.doc, Задание 27 сочинение.doc, дача сочинение.docx, краеведческое сочинение.docx, Современное общество выдвигает новые требования к воспитательно., Урок 91. Сочинение по репродукции картины В. А. Серова «Мика Мор

---

Мусаева Тамила Мустафаевна,
учитель табасаранского языка и литературы МБОУ СОШ № 7

г. Дагестанские Огни РД.

Сочинение

Йиз багъри чIал.

Агь,багъри чIал,агь баркаван,

Фици хьидар ув, ин гьяйран!

Ю.Базутаев.

ЧIалнан кюмекниинди гьар касди чан фикрар ачухъ апIуру, инсанар чиб-чпихъди таниш шулу, аьлакьайиъ учIру ва сар-сарин гъавриъ ахъру. Багъри чIал-думу гьадму чIал вуки, ухьуз бицIи вахтнахъанмина ебхьурайиб,ихь хизандин арайиъ ишлетмиш апIурайиб.Гьарсаб халкьдиз чан хусуси чIал а.Багъри чIал-ухьуз абйир -бабарихьан гъубзнайи девлет ву. ЧIалнаъ халкьдин тарих ,хасият ,суфат рябкъюру.

Хъа фукьан гюрчег, успагьи чIал даринхъа йиз багъри табасаран чIал. Успагьиси, думу чIал дюн ,йин чIаларикан варитIан читинуб вуди гьисаб дапIна. Табасаран чIалнаъ ягъчIвурна миржиб падеж а, алфавитдиъ ягъчIвурна йирхьуб гьярф а, хьцIур ачухъ дару,ва урчIвуб ачухъ сес а.

Машгьур табасаран шаир Юсуф Базутаевди гъапнуки, бабан чIал гьар халкьдин чан девлет ву.

Гирами дуст, бабан чIал ихь

Яв, йиз- вардин девлет вуйихь,

Яв пайра ка, явра ву бахт,

Гъуз гафариз туври кьимат.

Амма аьхиримжи йисари бабан чIIалнахьна вуйи гьюрмат заан дережайи дибисну амдар. Гьаз ухьу мици даргъну а багъри чIалнахьна? Абйир-бабари чпин веледарихьди урус чIалниинди улхура, баяр-шубари чиб-чпихъди урус чIал апIура. Фици ухьу табасаран чIал гъюзимбу наслариз уьбхюру? Эгер ухьу му читин месела гьял дарапIиш, ихь чIал дюн,яйилан дубгуз мумкин ву.

Машгьур урус халкьдин писатель Лев Толстойди гъапну : Бабан чIал аьгъдру кас гьяйванатдиз ухшар ву. Му гафариъ аьхю мяна а. ЧIал аьгъдру касдиз чан халкьдин культура, аьдатар, тарих аьгъю шулдар.

ЧIал гьарсаб халкьдин чан агъзур йисариин девриъ яратмиш гъапIу варитIан успагьи уьмарат ву. Думу уьмарат ухьу уьбхюри, артмиш апIури,гьарган ишлетмиш апIури ккунду.

Гьюрмат апIинай, дустар , бабан чIалназ!

Обновлено: 11.03.2023

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Внеклассное мероприятие в 5-классе “Гъизил чвул”

Метлеб: урхурайи баяр-шубарин табиаьтдихьна вуйи ккунивал яркьу ап l уб;

табиаьтдин гьяйбатлувалиин гъаврикк ккауб; йисан фасларихьна ва дургъунагъарихьна вуйи ккунивал яркьу ап l уб; багъри юрдарин табиаьтдихьна вуйи ккунивал яркьу ап l уб.

Алатар: уччвуб чвлин ккурт; гъваркъв ва дидиъ айи , вичар, жихрар, дургъунагъар кайи к l ажар, гуг, к l ул ин улубк l ру мейвйирин шиклар кайи шапкийир.

Гьязурвалин ляхин: баяри чпин хушниинди чвлин йигъарикан вуйи шиърар к l ваълан ап l ура; конкурсдиз вуйи шиклар зигура; зегьметнакан вуйи абйирин гафар ва мисалар.

К l ули гъабхурайир: Ич l и гъахьну ихь хут l лар

Ва кьяши шула жилар.

Йигъар жикъи ап l урайи

Йисан фуну вахт ву му?

Баяри к l ура(чвул)

К l ули гъабхурайир: Баяр, хъа фици ихь машквар чвул хътарди ккебгъурхьа?

Гъачай варидари дих ап l урхьа.

Гъюра Чвул дургъунагъар ва пешкешар айи гъваркъв хьади.

Ученик Хушгелди увуз, Чвул!

Уву гъюб ин гъи шад вуча

Увхьан, Чвул, гьерхрача

Фицдар пешкешар духнаш?

Чвул: Хъа ахунза учвуз, баяр, аьлхъбар, шадвал, дургъунагъар ва конкурсар

Магьа учвуз сабпи дургъунагъ.

Сис ап l ура чюлиъ ва багъдиъ

Хъа хулаъ уч l врадар

Наанк l а узу гъярдарза

Думу илипну имиди (мархь)

Гизаф хилар кка, хъа лик саб ву (гьар)

3)Гъафну рангарна кисточка ктарди,

Хъа вари гьарар рангламиш гъап l ну(ч l вул)

4) Ликар ккадар, хилар хътар, амма т l аъру диди раккнар. (Мик l )

Гьарсаб дюз вуйи жавабиз Чвли пешкеш тувра.

К l ули гъабхурайир: Аьзиз вуйи Чвул, уву эргнушул рякъюъ, гъач дус гьаму йишв ‘ ин ва хъебехъ ихь баярихъ.

К l ули гъабхурайир: Ихь багъри юрдариъ а кьюб чвул. Сабпи чвул ву шадуб, акуб, бегьерниин девлетлуб, хъа кьюб к l уру чвул пашман вуйиб, жвилли мархьси ишураийб, к l ажар ахьрайиб. Му кьюб к l уру чвул ву кьяляхънан чвул. Сабпи чвул адлу ву чан жумартлувалиин ,чан яркврарин девлет гьяйиф дарди тувра ухьуз. Вари чюллер, яркврар гъизилин рангариз илтик l на. Ригъу гьавра жилиина чан аьхиримжи назук нурар.(багъри юрдарикан вуйи слайд)

Шиърарин конкурс:

1-пи ученик Гьяжимурад Т l аибов “Чвлин вахт”

Табиаьтдиъ зат даршисиб уччвушин

Ипна михик, уьру, гъатху рангари.

Гъап l у ляхниз кьимат тувру дюз, якьин

Вахт либцура хут l лар, хярар, багълариъ.

Магьа сари шишлар ац l ра картфари

Марцци бегьер чан зегьметнан намуслу.

Дивна эплар, ац l на чвуккар ук l ари,

Хьадну зегьмет гъизигну лап баркаллу.

2-пи ученик Т. Мягьямадов “Дабалгна чвул”

Дабалгна чвул гъизилси,

Гьарси, бул йимиш али.

Аба, баб, халу, хтул

А йимиш уч ап l ури.

Зав алабц l на дифри,

Йигъну сес шулу мархьлин.

Амма бегьер уч ап l уб

Яваш шулдар багълариъ

Гьарлан к l аж алдабхьура

Жил ккап l на гъахту к l ажу.

Халкьдик гьялаквал кипра.

Дагъдиин али йифу.

Хьадан гюзел вуйи йигъар,

Ничхрарси дуфну гъушну.

Гъушу шубуб вазлин йигъар

Лап ужуди шадди гъушну.

Ч l урариъра гьам жаргъури,

Варишвариъ гъит l ирк l унча.

К l ули гъабхурайир:

Фукаьан гьар жюрейин рангнан гимйир рякъюра дагриин: гъатхдудар уьрудар, диркьидар. Вари зав ‘заван гъафидар ву гъи, закурра гъюру.Хъасин ихь гимйир т l ирхудар мина, гьаз гъапиш дагриз миркк йивуру. Шли к l уру, фу гимйир ву мурар?

Баяри жаваб тувра (чвлин к l ажар)

Баяри мяъли йивура “К l ажар ахьра”

Варидарин хилариъ кюкйир ва к l ажар а.

К l ули гъабхурайир: Чвул бегьер уч ап l ру вахт ву. Баяр-шубарира уч гъап l ну чпин бистниан бегьер. Саб вахтна уч гъап l у мейвйирин арайиъ гьюжат абхъу.

Сценка “Мейвйирин гьюжат”

Фуж ву ухькан мейвирикан

Варит l ан ицциб ва хайирлуб?

Фуж ву вари уьзрариз

Гизафси лазим вуйиб?

Хар Узу вуза варт l ан ужуб (шадди)

Гьарган чруди вуйи бай.

Эгер узуз ккун гъахьиш,

Харар тувурза учвуз.

Саб гаф пуз ккунду узуз (фурс кади)

Хъебехъай вари узухъ.

Чугъундур лазим ву борщлиз.

Чугъундурт l ан ужуб адар.

Уву, чугъундур, ккебехъ (фурс кади)

Келем лазим ву вардиз.

Фукьан иццидар дарин

Келем кайи хурагар l

Вари шулчва уз ‘ ин рази,

Гъип l иш узу кьялч l види!

Хъа таза арфани- афни

Гьелбетта, хуш шул баяриз!

Кьут l Узкан вуйи ихтилат

Думукьан ярхиб дар йиз.

Учвуз ккундуш витаминар,

Убхъай гьарган кьут l арин сок.

Гьлбетта, ву сок таматин!

Мейвйир: Гьюжатну, дустар, ляхин улихь ап l дар (ракник ктубкьура)

Мейвйир: Му духтир Айболит ву!

Айболит. Гьелбетта, узу вуза!

Фу гьюжат ву учв, дустар?

Мейвйир: Ич гьюжат ву гьамциб

Фуж учкан варит l ан ицциб ву, варит l ан хайирлуб ,

Ва вари уьзрариз гужлиб?

Айболит Сагъвал хьубан бадали (лицури)

Гьардиъ а чан дад ва хайир.

Гьаци вуйиган, дустар,

Пуз шулдарзухьан учвуз,

Фуж ву учвкан варт l ан артухъ!

Гъваркъвлиз картшар уч ап l ура (2 кас) жилиин 15 марцц дап l найи картшар

К l ули гъабхурайир:

Гьамус, Чвул, ихь классдин кьял ‘ ина гъач. Учу яв тяриф ап l идича.

Баяри ,Чвлин тяриф ап l бан бадали ,эпитетар ишлетмиш ап l ура.

Чвул, хъебехъ учухъ ( девлетлуб, уччвуб, шадуб, гъизилинуб).

К l ули гъабхурайир: Хъебехъай вари ва лигай. Ихь зрителарихъди биц l и тамаши ап l урхьа.

Аькъинай к l ару ишик l . Гьаму ишк l иъ варит l ан аьхю мейва а. Фу ву думу? (гуг)

Чухсагъул увуз, Чвул. Учу шад вуча уву учухьна гъюб’ин, учуз машквар багъиш гъап l у. Уву учуз варидариз аьлхъбар, шадвал гъахуна. Учу увуз вичарин пирог багъиш ап l урача. Кьабул ап l ин.

Чвул. Баяр-шубар, учвузра узу пешкешар тувраза(сюрприз айи кьут l ар тувра).

Сочинение на Табасаранском языке на тему «Багъри Ватан «.

Дидин мяълира ебхьури.

Ицци т1яаьм булагъдин штун

Ими гъира кIваин хури.

Багьалу булагьдин сирин.

Умуд кади гьар либгура,

МикIра дубхьна душвахь сикин.

Миж ка гьарин, абцIур дагар,

Артухь шул кьаблин кьувватра,

Уткан швушвра гъюр, хъипну гвар,

Мяълира хъудрубтур затра.

Помогите пожалуйста заранее спасибо?

Помогите пожалуйста заранее спасибо!

Составте пожалуйста предложения по татарски со словом Ватан — это Родина.

Сочинение на тему моя любимая профессия на английском языке?

Сочинение на тему моя любимая профессия на английском языке.

Сочинение на башкирском языке на тему осень?

Сочинение на башкирском языке на тему осень.

Сочинение по казахскому языку на тему моя семья?

Сочинение по казахскому языку на тему моя семья.

Осетинский язык сочинение на осетинском языке тема пришла осень?

Осетинский язык сочинение на осетинском языке тема пришла осень.

Сочинение на тему лес на французском языке?

Сочинение на тему лес на французском языке.

Сочинение на тему спорт на латышском языке?

Сочинение на тему спорт на латышском языке.

Напишите сочинение на чувашском языке на тему мой кот?

Напишите сочинение на чувашском языке на тему мой кот.

Сочинение на тему навруз на узбекском языке?

Сочинение на тему навруз на узбекском языке.

Сочинение на тему идегэй дастаны на татарском языке?

Сочинение на тему идегэй дастаны на татарском языке.

Войлок, сатин, атласная ткань, с добавлением красителей бязь есть).

Про дружбу : Ищи друзей, а враги сами найдутся. С кем поведешься, от того и наберешься. Дружба — дружбой, а служба службой. Каковы дружки, таковы им и пирожки. Дружба от недружбы близко живет. Про маму : Родных много, а мать роднее всего. Нет м..

Мышцы ног условно делятся на четыре основных группы : ягодицы, передняя группа бедра, задняя группа бедра и мышцы голени.

I’m with my family in my free time I go for an evening stroll. Together we go in for sports. We play in games. We invite our grandmother and grandfather. We love to sing. We go to the pool (museums, theaters). We pour flowers. We do house clea..

Потому что они выполняют разнообразные функции : всасывания, выделения, восприятия раздражения, секреции.

Манную крупу просушить и перебрать, гречневую — перебрать и промыть, пшенную — перебрать и промыть.

Купи бумагу А3 начерти свою школу с верху допустим 1й этаж и 2й кабинеты + коридоры потом пряч в каждом кабенете призы не большие но при одном условии когда они выполнят задания и в выбери кабенет в котором будет главный приз но с очень сложным задан..

Ну вобще лолли это жаргон японцев, говорящий о несовершеннолетних девочках. Еще в Японии это термин используют как влечение к малолетним девочкам то есть лоликон так что незнаю что может это значить когда мальчик говорит такое девочке, скорее всего ..

Античность не случайно называют колыбелью европейской цивилизации. В те давние времена были заложены основные направления философской мысли, создана наука как отдельная сфера культуры, совершены открытия мирового значения в области архитектуры и ску..

© 2000-2022. При полном или частичном использовании материалов ссылка обязательна. 16+
Сайт защищён технологией reCAPTCHA, к которой применяются Политика конфиденциальности и Условия использования от Google.

Читайте также:

  

• Человек должен быть богатым чтобы быть в гармонии с собой сочинение

  

• Сочинение youth and society

  

• Сочинение олеся с цитатами

  

• Каковы нравственные уроки неудачного похода князя игоря по слову о полку игореве сочинение

  

• Сочинение на тему дорога 5 класс

Шихмягьямад Гьямидовдин макьала»Табасаран чIал, яв гьял фици ву?» гъурхунза.

http://tabasaran.etnosmi.ru/one_stat.php?id=31237

Ихь машгьур аьлим, учв математик вушра, ч1алнан гъаразнаъ а. Дугъан макьалайиъ ат1агнай гизаф хиялар дюзидар ву. Нагагь, му касдиси гьарсари чан хил*ан удукьруб ч1ал бадали гъап1нийиш, табасаран ч1ал артмиш шуйи…
Ихь сайт урхрудар таниш хьпан бадали, Ш.Гьямидовдин макьала гьамушваъ тувуз ккундузуз.

Статья » Табасаран чIал, яв гьял фици ву?» | Выпуск № 22(8594)
Табасаран чIал, яв гьял фици ву?
[Общество]
авторы:
Узу табасаранлу вуйивализ дилигну, Исамудин Рамазановдин «Табасаран чIал, яв гьял фициб ву?» макьалайикан сакьюдар гафар пуз буржлу гъахьунза. Дугъриди гъапиш, му месэлайикан фикрар апIури гизаф йисар вуйиз.
Табасаран чIалниин дикъатлуди гъилиху табасаранлуйирикан сар Бейдуллагь ХанмягьямадовтIан гъахьундар. Ихь чIалниинди я радио, я телевизор адру вахтари Бейдуллагьди табасаран чIалнан грамматика дюзмиш гъапIну ва литературайин чIал албагуз хъюгъну. Имбу ляхнар дапIну ккундийи, гьелбетда, ихь чIалнан газатарин ва китабарин редакторари, мектебариъ ва вузариъ табасаран чIал ва литература киврайи мялимари, радиойин ва телевизорин гъуллугъчйири, писателари ва шаирари.
ЧIал артмиш хьпан бадали, инсанар думу чIалниинди улхури ккунду. Хъа ухьу табасаран чIалниинди улхурайин? Му суалназ жаваб М.Гюсейновдин итни йигъан табасаран чIалниинди вуйи передачйири тувра. Хъебехъай сабансана. Хъа ражари хъебехъай авар, дарги ва къумугъ чIаларин передачйирихъ. Зурба фаркьвал ебхьидичвуз: табасаранлу сюгьбатчйири, гизафси гьякимар вуча кIурайидари, хьуб-йирхьуб гафнакан вуйи предложениейик кьюб-шубуб гаф урус чIалниинди кирчра. Числительнйир гизафдари табасаран чIалниинди кIури амдар.
Магьа мухбир Исамудин Рамазанов яв суалназ сабпи жаваб.
Узуз уву таниш дар. Увуз узура аьгъдарди хьуб мумкин ву. Гьаддиз, ухьухь айи аьдат вуйиганси, сари-сариз дуст кас пидихьа.
Дуст кас, Исамудин! Уву гизаф дерин суал гъитIибккнава. Лап аьхю чухсагъул! Амма яв макьалайик камиваларра ктарди дар. Узу увуз дурарикан гъапну кIури, гиран мапIан. Критика – публицистикайин саб циркил ву.
БикIурава: «… мектебдиз пулин дакьатар кьитдитIан жара апIурадар». Урус гафар «не выделяются» ихь чIалназ «жара апIурадар» кIури илтIикIиган, мянасуз предложение арайиз гъюра. Эгер пулинр дакьатар мектебариз лазим вуйи кьадар туври айиш (выделяются!), яв гафариинди дибикIну ккундийи «жара апIура» кIури. Му гафаризра саб мянара адар. Йиз фикриан, дупну ккунду: «…мектебар пулихъди кьитдитIан тямин апIурадар».
Хъана: «… гъюзимбу наслин уьмур лап мучIуб хьуз мумкин ву». Уьмур, ухьуз рябкъюрайиганси, йислан-йисаз акуб шула. Хъа табасаран чIал зяйиф гъабхьну кIури, табасаран насларин уьмур гьапIуз мучIуб хьибди? Мици пувал ягъалмиш,вал шула.
Хъана: СтIал-Сулейман райондин гъул «Уллугатаг» дар, хъа «Уллугъатагъ» ву.
Сабсана: «Гъийин йигъазкьан табасаран чIал артмиш апIбан бадали зегьмет зигуз шлу фирма «АС» ву,- кIурава.
Дуст кас, Исамудин! Фирма АС-дин табасаран чIалнахъди фициб алакьа а? АС-дин эйсйир вуйи ахьтIарин Аьлиевариз, гьам чпин имбу гъуландаризси, ужуйи табасаран чIалра аьгъдар. Дурар гизафси азербайжан чIалнинди улхури шулу. Ухьухь тахалусра айиб ву: хутIлиз гъягъюрайи ахьитIжвуву чан бализ – «цалик кайи мукьу-тIурнар гетур», — гъапну кIури. Яв фикриан, пулин дакьатар гъахьиш, чIалра артмиш хьибди. Ваъ, дуст кас! Му яв аьхю гъалатI шула.
Хъана тIалаб апIураза, дуст кас Исамудин, гьялак дарди, уву йиз гафарин дюзди гъавриъ ахъ.
Гьамус ихь чIалнан гьякьнаан вуйи йиз фикрарикан.
Эгер Совет гьюкум гъабхьундайиш, гъи Дагуъстандин бязи чIалар амдарди хьуз мумкин вуйи, гьамрарихъди – ихь чIалра. ЧIал амдар гъапиган, чIалниинди бикIури амдар, чIалназ литература амдар кIуру мяна ву.
10-13-пи аьсрарин Востокдин адлу шаирари (Фирдоуси, Хаям, Низами, Руставели) чпин эсерар гьадму вахтарин Востокдин инсанар гизафси улхурайи фарси чIалниинди дикIури гъахьну, гьаз гъапиш чпин хусуси чIалариинди вуйи литература адайи. Урусатдин машгьур шаир А.С.Пушкиндира (1799-1837) чан эсерар сифте француз чIалниинди дикIури гъахьну, гьаз гъапиш урус чIалниинди вуйи литературара артухъ девлетлуб дайи.
Гьарсаб чIалназ чан алфавит, грамматика ва литература айиганси, гьарсаб илимдизра чан хусуси чIал а. Гьамци, гъийин ухьухь урус чIалниинди киврайи математикайин чIалназ хьайлин французский ва английский чIаларин терминар (гафар, ччвурар) кьабул дапIна, фицики думу чIалариинди математика 16-17-пи аьсрариъ артмиш хьуз хъюбгъну. Хъа Урусатдиъ – 18-пи аьсрин кьялариъ.
Му тарихар узу метлеб ади кIваин апIураза:
1970-1990-пи йисари 1-4-пи классариз вуйи «математика» ихь чIалназ илтIибкIдарикан сар узура вуза. 3-4-пи классариз вуйи урус чIалнан китабарик, дагъустан чIалариъ ишлетмиш дарапIрайи, хусуси математикайин терминар (фигура, прямоугольник, многоугольник, отрезок,…) кайи. Образвоаниейин министерствойин советдин (УМС- учебно-методический совет) къарарниинди милли чIалар гужли апIурча кIури, цIийи терминар ихь чIалариз илтIикIбанди) гъахьунча. Узуна Шамил Къазиевди (редактор), хайлин терминарин сиягь дапIну, ихь чIалназ илтIикIуб ккун апIури, гизаф гъуларин мектебариз кагъзар хътаунча. Гьамусра жавабар имизуз. Натижайиъ дикъат мясляаьтназ гъафундаршра, багъри чIал девлетлу апIурча кIури, хайлин терминар табасаран чIалназ илтIикIнийча: отрезок – кьат, треугольник – шубубмурччваринуб, прямоугольник – дишимурччваринуб, многоугольник – гизафмурччваринуб,..
Амма, дидхъан мина вуйи 20-30 йисари касиб табасаран чIалнахьан девлетлу урус чIалнахъди талитнан берейиз удучIвуз даршулвал улупну: урус чIалнан терминар гъалиб гъахьну.
Гьамци вуйиган, чIал артмиш хьувализ жара чIаларира тясир апIура. Му ляхниканра савадлу агьалйириз аьгъяди ккунду. Гьамдихъди сабси, сифрахьди дяхин марцц апIруганси, чан улхбарра сифраккан апIувал савадлу касдин буржарикан ву.
Гъи савадсуз агьалйир амдар. Варидариз мектебариъ ихь литературайин чIалниинди улхуз ва бикIуз улупну. Амма, ихь чIалра Дагъустандин конституцияйин чIаларик кабхърашра, вари идарйирин ва карханйирин документар урус чIалниинди дикIура. Жараси хьузра мумкин дар. Му ляхин варидариз аьгъяхьуз.
Магьа чIал артмиш дархьбаз сабпи себеб.
1972-пи йисан Дагъустандин университетдиъ дагъустан чIаларин факультет ачмиш гъапIнийи. Душваъ юкьуб чIалнан отделенйир айи: авар, дарги, гъумугъ ва лезги чIаларин. Гьадму йисари варитIан гизаф ученикар айи районарикан саб табасаран район вуйи: 17,5 агъзур ученик. Саб гьядиса кIваин апIурза: авгъустдин вазлиъ универститедиз кьабул апIрударихьан имтигьнар гъадагъурайча. Сар ич математикди авар чIал киврайи Мягьямад узухъди таниш гъапIну. Дугъан дерди ич факультетдик кучIврайи чан худлиз математикайиан ужуб кьимат дивувал вуди гъабхьну. Узура, аьхю адмийиз ваъ дарпиди, лигархьа, гъапнийза. Мягьямаддира, узу туву жавабниин рази духьну, йиз фу тIалаб ашра, гьерху. Узура, артухъ фикир дарапIди, айиз саб тIалаб гъапнийза.
— Фу тIалаб вуяв? – гьерху Мягьямадди.
— Авар чIалнан отделениейиз сар табасаран бай кьабул апIуз шулин?
— Гьаз шулдархъа, кьабул апIархьа. Авараригъ сар табасаранлуйи чаз авар чIал аьгъю апIри, — гъапи Мягьямадди, йиз метлеб ади гъапIу зарафат лап гюрчег гъапIу.
Хъайигъан, инчI кадиси узухьинди лигури, ректор АбутIалиб Абиловди гъапи: «Шихмягьямад! Накь Мягьямад Муртузялиевдикан фу тIалаб гъапIунва?».
— Ав, гъапIнийза гьациб зарафат, АбутIалиб Абилович, — гъапнийза узура.
— Уву яв халкьдихъан юкIв убгурайиб аьгъязуз. Зарафат вуди гъапнушра, дугъри тIалаб вуяв. Хъайисан лак ва табасаран чIаларин отделенйирра ачмиш апIурача, — гъапи ректори.
Миди узу хайлин рюгьламиш гъапIу. Му цIийи хабар гизафдариз ашкар гъапIза.
Хъасин пединститутдиъра цIийи отделенйир ачмиш гъапIу. Ихь чIалнан жилгъайикан аьрабайизкьан рякъ шлу мумкинвалар арайиз гъафи. Гьялак дарди, айи мумкинвалар ашкар хьузра хъюгъю: йицIуртIан артухъ табасаранлуйири ихь чIалнан грамматикайиан ва литературайиан вуйи кандидатвалин ва докторвалин диссертацйир гъюрхю, В.Загьировди 10 агъзурихьна гафар айи «Урус чIалнанна табасаран чIалнан словарь» дюзмиш гъапIу. Жара аьлимари «Табасаран чIалнан орфографияйин словарь» дюзмиш гъапIу, радиойиан вуйи передачйирин вахт кьюб ражари артухъ гъабхьи, телевизориан передачйир ккергъу… Саб гафниинди, хайлин табасаранлуйир чIалнан суфрайихъ деу.
Амма, дупну ккундуки, вузариъ табасаран отделенйирин группйир лап бицIидар (6-7 кас), студентарин аьгъювалар лап зяифдар вуди гъахьну. Аьшкь ади урхрудар сар-кьюрра гъахьундар. Йиз фикриан, му кьюб бицIи группйир сатIи дапIну, университетдиъ, ясана пединститудиъ саб чIатху группа ачмиш дапIну, дина вуйи мялимарин дестера гужли гъапIнийиш, чIал артмиш апIбаз артухъ кюмек шуйи. Хъа му ляхниин ихь филологар рази гъахьундайи. Жин апIудархьа, ихь халкьдихьан гъира литературайин табасаран чIал арайиз хуз дубхьнадар. Гьич табасаран чIалнан дарсариъкьан ихь веледари литературайин къайд дапIнайи чIалниинди улхурадар.
Гъулариз саламдиз ва жараси хялижвди гъушиган, гъеебхьундарзуз гъвандккари «баяр» дупну (кIура – «бажар»), хивари «мурта» дупну (кIура – «гого»), ярккари «ада» дупну (кIура – «ажа»).
Лап аьхюбнуб пай табасаранари, терефар улупруган, кIура: «арчул» ва «гаргул». Словариъ къайд дапIна «ачул» ва «гагул». Эгер чIалназ чан хусуси къайдйир адаш, дупну ккунду: «арчул» ва «гаргул» ясна «арчул» ва «гагул». Кьюбпи къайда ихь чIалнан саб нугъатдиъкьан адар. Амма кьабул дапIнайи къайда (арчул ва гагул) афрарин мяжмягъин гьацI пайниин ччим, хъа жара гьацI пайниин никк улукубсиб шула.
Телевизориан ихь бегьем савадлу ва бажаранлу М.Гьюсейновдира гагь «изу», гагь «изус» кIури шулу. Хъа къайд дапIна «узу» ва «узуз». Магьа хъана литературайин чIал арайиз гъюз гъидритрайи мисалар.
Табасаранский (1929) ва Хивский (1935) районар тешкил апIруган, табасаранариз хусуси литература хьибди ва литературайин чIал хьибди кIуру месэлйир арайиз дуфну адарди хьуз мумкин ву. Гьадму вахтна шубуб миллет (табасаранар, азербайжнар, лезгйир) гъидикьнайи районариз саб чIал, ихь фикриан, табасаран чIал, сабпиб вуди гьисаб апIузра шлу ляхин дайи. Думу йисари табасаран интеллигенцияра лап зяйифди вуйи. Хивский райондиан вуйи 3-4 кас (Ш.Темирхан, Х.Эседуллагь, Гь.Гъяшагъа, Ж.Абумислим) мясляаьтназ дуфну, кьабул гъапIу литературайин чIалнак гъи хайлин тахсрар кирчуз шулу. Гьаддиз, йиз фикриан, табасаран литературайин чIалнан ревизия гъапIнийиш, харжи даршлийи. Му ляхниз, гьялак дарди, 2-3 йисан вахт лазим ву. Хъасин словарарра цIийи алаъну ккунду. Гизафси нугъатарин гафар литературайин чIалназ илтIикIну ккунду.
Табасаран чIалнан нугъатарикан вуйи кьюб гьядиса кIваин апIурза.
1) 1967-пи йисан узуна Велибег Загьиров адлу спортсмен ва тренер Исабег Фейтулаевдихъди таниш гъахьнийча. Дугъан (татилжвуван) табасаран чIалнанна литературайин чIалнан аьхю фаркьвал айи. Гъуларин агьалйир кIваин апIури, гьапIуз вуш, хуйир-гатйирикан улхурайча. Велибегу кьюб-шубубан «кач» кIуру гаф ишлетмиш гъапIнийи. Исабег хъпехъури ашра, улхбарин гъавриъ ахъундайи. Кьандиси, учв гъавриъ ахъиган, дугъан ушвниан утIубчIву: «Фи кеч, кеч гъабшияв, Вели! Вари гъавриъ ихърувси, хиппи ху йип сарун!». Гьаддихъан мина, Исабег кIваин гъахьиган, ясана думу алахъиган, ккундушра-ккундаршра, «хиппи ху» кIваин шулу.
2) 1986-пи йисан, аспирантар вуди, узуна рягьматлу Малик Гьясанов Дахадаева, 21 адреснан общежитейин 17-пи ва 18-пи са-саб хулариъ айча. Маликдихъ чан хпир ва ликри гъягъюз хъюгърайи ришра хъайи, хъа узу сарди вуйза (хизанар гъулаъ амийиз). Майдин машквраризди узухьна, бицIи ришра хъади, хпир хялишди гъафнийи. Узуна Маликди ич хпарра таниш гъапIнийча. Хъайигъан, учу хулаз гъюрайиган, гьяятдиъ айи Маликди чан шураз: « Гогайихьна ругъу! Гогайихьна ругъу!» – кIурайи. Йиз хпири, цIиб жинидиси, узхьан гьерху: «Гьадму Маликди фу кIура?».
— Адашдихьна гъач! Адашдихьна гъач! — кIура, –гъапнийза хпириз.
— Хъа дугъу гьаци гьаз кIурадар? – хъана суал гъабши хпирин.
— Дурарин чIал гьациб ву, — дупну, гъаврикк ккаъза ГъуштIил бабкан духьну, сабпи ражари Мягьячгъалайиз дуфнайи табасаран дишагьли.
Му гьядисайи табасаран чIал къайдайиз дуфну адрувал, ухьу савадлу агьалйир вушра, веледариз ихь литературайин чIал улулупрайивал тасдикь апIура.
Гьам чIалси, табасаранарин бязи жара аьгьвалатарра кIан-кIул алдарди гъузра. Мисалназ, гъуштIлари, чювккери ва гъвандиккари ярккариз, тIюргъяриз, … «нитIрихъар» кIура. Мидин мянара – нитIарин таблин тинди (улихьинди) хьайидар вуйивал тасдикь апIувал ву. Хъа ярккари, тIюргъяри, гъуштIларизра, … — «нитIрихъар» кIура. Мурарра гьякьлу дар, пуз шулдар, гьаз гъапиш гъуштIлар, гъвандиккар нитIарин таблин кьяляхъинди хъа. Амма, ярккар лап нитIарин таблихъ хъючIюркънаш, гъвандиккар думу таблихьан 5-6 км. манзилнаъ а. Эгер му ляхникан нитIарин таблихьан ярхла айи ТIаттларин Исабегхьан гьерхиш, дугъу якьинди пиди: «Вари гъавриъ ахъруганси, гьадму «нитIарин таб» терг апIинай!».
Сабсана вакъийикан гъапишра харжи даршул. Табасаран ва Хив районар тешкил апIруган, табасаранариз хусуси литература хьибди, литературайин чIал хьибди кIури, месэлйир арайиз дуфнадайи. Гьадму вахтна шубуб миллет: табасаранар, азербайжнар ва лезгйир гъидикьнайи районариъ саб чIал, ихь фикриан, табасаран чIал, сабпиб вуди гьисаб апIузра шлу ляхин дайи. Гъи ухьуз рябкъюрайиганси, азербайжан ва лезги чIалари ва думу миллетари ихь чIал зяиф апIуз кюмек апIура. Магьа Азербайжанди авар, лезги, табасаран, рутул ва цIахур чIалар терег апIура гъапишра шулу.
Узу зиихъ гъапиганси, азербайжан ва лезги чIаларира ва думу миллетарира ихь чIал зяиф апIуз ва табасаран миллетдин аьхювал апIуз шартIар агура. Азербайжандиъ яшамиш шулайи ихь ватанагьлийири табасаранар вуча кIури амдар, дурарикан азербайжнар духьна. Хъа лезгйири кIуруш, чпин миллет артухъ апIурча кIури, табасаранар, агъулар, рутулар ва цIахурар лезгйир вуди гьисаб апIура. КIваинди имийиз, 1954-1964-пи йисари (узу ГъуштIил ва Хив айи вахтар) Хивский райкомдин пленумар ва исполкомдин заседанйир лезги чIалниинди гъахуйи. Мидин себебра –гьадму йисари райондин кIулин гьякимар лезги миллетдикан вуйи. Гьамциб къайда айи Табасаран райондиъра – улхру чIал гизафси азербайжан чIал вуйи. Гьамус аьгъдариз, хъа лап 1970-пи йисаризкьан Дербентдин агьалйир: лезгйир, табасаранар, даргйир, жугьдар ва жарадар азербайжан чIалниинди улхуйи.
Гъи дагъустан чIалар артмиш апIбаз ихь цIийи гьюкуматдира артухъ фикир туври амдар. Артухъси артмиш дархьбан серенжемар кьабул апIура. Паспортдиъ миллет улупури амдар. ЦIийи миллет – дагъустанлу арайиз хуз чарйир агура. Йиз аьгъювалариан, 40-50 йислан ихь чIалниинди вуйи литература яваш-явашди рягьматдиз гъябгъиди. Хъа литература адру чIал фици артмиш хьибди?
Йиз сюгьбат ккудубкIури, сабсана тIалаб: табасаран чIалниинди вуйи передачйирин гьюрматлу иштаракчйир! Бязи вахтари учвухъ жара миллетарра хъпехъура. Улхайчва табасаран чIалниинди!

Шихмягьямад Гьямидов