Мифтахетдин Аҡмулла – яҡтылыҡ йырсыһы.
Шағир ҙа күп ерҙә, йырсы ла күп,
Тик Аҡмулла берҙән-бер бит ул.
Быуаттарҙан алып быуаттарға,
Нурҙар сәсеп торор ир бит ул.
Рәшит Шәкүр.
Ысынлап та, Мифтахетдин Аҡмулла исемен ишетеү менән күҙ алдына аҡыллы, тәртипле, итәгәтле ир килеп баҫа. Аҡмулла ижады менән танышҡас, шундай фекер тыуа: ул ни тураһында ғына яҙмаһын, иғтибары һәр саҡ бер нәмәгә – әхлаҡ, ғилем, мәҙәниәт мәсьәләләренә ҡайтып ҡала. Мәҙәниәттең нигеҙе – ғилем, әхләҡи сафлыҡ.
Башҡорт халҡының күренекле улы Аҡмулла үҙенең ҡабатланмаҫ ижады, ялҡынлы өндәүҙәре менән әҙәбиәтебеҙ күгендә яҡты йондоҙ булып балҡый. Уның «Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк!» тигән һүҙҙәре актуаллеген бөгөнгө көндә лә юғалтмай.
Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк!
Арабыҙҙа наҙандар күп, уҡыу һирәк.
Аңғыра айыуҙан Уралдағы ҡурҡҡандай,
Эй, туғандар, наҙанлыҡтан ҡурҡыу кәрәк!
Быйыл бөйөк сәсән, халыҡ мәғрифәтсеһе тыуыуына 185 йыл. Аҡмулла – үҙенең тәрән халыҡсан, юғары художестволы, халыҡтың иң изге хыял һәм ынтылыштарын сағылдырған поэтик ижады менән киң массаларҙың мөхәббәтен яулаған шағир. Ғөмүмән, Аҡмулланың донъяға ҡарашында әхләк мәсьәләләре, эстетик, этик тәрбиә мәсьәләһе ҙур урын алып тора, мәғрифәтсе булараҡ, ул халҡының киләсәген туранан – тура шуға бәйләп аңлата.
Милләттең алға китешен, мәҙәниәттең сәскә атыуын, ғөмүмән, бөтөн бер халыҡтың бәхетле тормошон айырым күренекле шәхестәргә бәйләп аңлатыу – мәғрифәтселектең төп һыҙаты. Миңә бигерәк тә Аҡмулланың «Егетлек хасиәте – мәғрифәттә» шиғыры үҙенең идея-тематик йөкмәткеһе менән оҡшай.
Ысынлап та, тик аҡыллы, уҡымышлы һәм мәҙәниәтле кешеләр генә киләсәктең ышанысы һәм терәге, ә был турала Аҡмулла нисә тиҫтә йылдар элек үк дөрөҫ күҙаллаған.
Шағир Мифтахетдин Аҡмулла 19 быуаттың икенсе яртыһындағы башҡорт әҙәбиәтенең иң күренекле вәкиле. Ул яңы типтағы мәғрифәти әҙәбиәтте үҫтереп ебәреүҙә ғәйәт ҙур роль уйнай.
Тура һүҙле, халыҡ ғәменә, ил фекеренә тоғро күңелле булғаны өсөн дә Аҡмулланың тормош юлы бик ауыр һынауҙар һәм ҡаршылыҡтар аша үтә. Ошо уҡ сифаттары арҡаһында ул 1867 – 1871 йылдарҙа ялған ялыу буйынса төрмәгә ултырып сыға. Зиндан тормошоноң ҡот осҡос картиналарын һүрәтләп, шағир бөтөн йәмғиәттең ытырғаныс яҡтарын асып һала, уның фондында йәмғиәттә барған изгелек һәм яуызлыҡ, рәхимһеҙлек һәм гуманлыҡ, иҫкелек һәм яманлыҡ араһындағы мәңгелек алышты күрһәтә.
Аҡмулла һабаҡтары беҙҙең өсөн бер яҡтан, башҡорт мәғрифәтенең бүтән халыҡтарҙы ла таң ҡалдырырлыҡ юғары ҡаҙанышы, классик өлгөләренең береһе булһа, икенсенән, ул беҙҙең милли әҙәбиәтебеҙҙең айырылғыһыҙ бер өлөшө ул. Ул ысын мәғәнәһендә тормош һабағы.
Аҡмулланың бар булмышы менән халыҡ шағиры булды. Йылдар үтеп, мәшһүр шағирҙы тыуҙырған дәүерҙән алыҫлаша барған һайын Аҡмулла һынының мөһабәтлеге, ул сәсеп ҡалдырған гүзәл шиғри ынйыларҙың күркәмлеге тағы ла асығыраҡ күренә. Уның поэтик ижады бөгөн дә, ҡабатланмаҫ бер моң булып, халыҡ күңелендә йәшәй, йәш быуынды дөйөм кешелеклелек, гуманизм рухында тәрбиәләүҙә, кешеләргә әҙәплелек, сабырлыҡ, кеселеклелек, яҡшылыҡҡа, матурлыҡҡа ынтылыш, эстетик зауыҡ күндереүҙә әүҙем ҡатнаша.
Ул үҙенең бөтә ғүмере буйы башкорттар, татарҙар, ҡаҙаҡтар, араһында уларҙың ғалим бер серҙәше булып, дәртле бер мәғрифәтсе улы булып йәшәне. Ул илдән-илгә, ҡаланан-ҡалаға, ауылдан-ауылға, йәйләүҙән-йәйүгә күсә йөрөп ижад итте.
Аҡмулла ижадындағы Тыуған ил, туған халыҡ төшөнсәһе, патриотизм, юғары гражданлыҡ тойғоһо башҡорт халыҡ поэзияһынан, героик эпостарҙан килгән тыуған Уралды һаҡлау, ирек, азатлыҡ өсөн көрәш кеүек яңғырашлы. Аҡмулла ҡабатланмаҫ ижады менән башҡорт әҙәбиәте тарихында иң лайыҡлы урындарҙың береһен алып торорлоҡ поэтик һәйкәл ҡалдырҙы. Аҡмулланың фәһемле һүҙҙәре бөгөнгө көнгә тиклем дә, бөгөнгө көндә лә һәм киләсәктә лә мәғәнәһен юғалтмай.
Һин донъяға рәхәт кенә
Йәшәү өсөн тыумағанһың,
Ғүмерең буйы сәйәхәттә
Янып-ярһып йырлағанһың.
Йөрәгеңдән урғылған моң
Ул үтә лә ҡайнар булған.
Изге күңелдәргә шундуҡ
Яҙ наҙҙары булып тулған.
Әйҙәгәнһең яҡты юлға,
Өндәгәнһең гел яҡшыға…
Тереләрҙән тере булып
Йәшәйһең һин ана шуға!
Ф. Рәхимғолова
БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫ ӨФӨ ҠАЛАҺЫ ҠАЛА ОКРУГЫ
ОКТЯБРЬ РАЙОНЫНЫҢ 37 -СЕ УРТА МӘКТӘБЕ
МУНИЦИПАЛЬ АВТОНОМИЯЛЫ
ДӨЙӨМ МӘҒАРИФ УЧРЕЖДЕНИЕҺЫ
Мифтахетдин Аҡмулла – яҡтылыҡ йырсыһы.
(инша)
Башҡарҙы: Әхмәтьәнова Карина,
9 Г синыфы уҡыусыһы
Тикшерҙе: Әхмәтова Регина Илфат ҡыҙы,
башҡорт теле уҡытыусыһы
Өфө – 2016
МУНИЦИПАЛЬНОЕ АВТОНОМНОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ ШКОЛА № 37 ОКТЯБРЬСКОГО РАЙОНА ГОРОДСКОГО ОКРУГА ГОРОД УФА РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН
Просветитель Мифтахетдин Акмулла
(сочинение)
Выполнила: обучающаяся 9 Г класса
Ахметьянова Карина
Проверила: Ахметова Регина Ильфатовна,
учитель башкирского языка
Уфа — 2016
Аҙ
ғына дәресем бар ҡыш ваҡытты,
Китап
ҡарау ғәҙәтебеҙ буш ваҡытта.
Беҙҙән
дә белем ишеге бикләнгәне юҡ,
Аңлайбыҙ
кәйеф килгән хуш ваҡытта.
(185 лет со дня рождения Мифтахетдина Акмуллы,
башкирского
поэта — просветителя)
 |
Шағир ҙа күп ерҙә, йырсы ла күп,
Тик Аҡмулла берҙән — бер бит ул.
Быуаттарҙан алып быуаттарға,
Нурҙар сәсеп торор ир бит ул.
Рәшит Шәкүр.
Мин 9 — сы
класта үҡыйым. Үҙ телемде ныҡлап өйрәнгән һайын, телебеҙҙең ҡиммәтлеген
аңланым. Уҡытыусыбыҙ Аҡмулла тураһында эш иғлан иткәс, мин ҡыуанып риза булдым.
Һәр
халыҡтың шундай улдары һәм ҡыҙҙары була, уларҙы шул халыҡтың вәкилдәре үҙ
төбәктәрендә, үҙ илендә генә түгел, бәлки, сит ерҙәрҙә лә ғорурлыҡ тойғоһо
менән телгә ала, уларға таянып, башҡалар кеүек үк, тыуған ере һәм халҡы, уның
үткәне һәм бөгөнгөһө хаҡында һис кенә лә кәмһенмәй һәм тартынмай һүҙ әйтә ала.
Миәкә еренең йәмле Дим
буйындағы Туҡһанбай ауылында тыуған, ауыр тормош юлы үтеүгә ҡарамаҫтан, саф
күңелле булып ҡалған, белемле булыуҙы байлыҡ тип һанаған – яҡтылыҡ йырсыһы
Мифтахетдин Камалетдин улы Аҡмуллаға бағышлап инша яҙыуыма бик шатмын.
Мифтахетдин Аҡмулла – үҙ халҡының рухи тарихында юйылмаҫ эҙ ҡалдырған бөйөк
шәхестәрҙең береһе. Уның ҡабатланмаҫ яҡты һыны халыҡ күңелендә мәңгегә
уйылып ҡалған, халыҡ хәтеренә алтын хәрефтәр менән яҙылған.
Ул
башланғыс белемде атаһынан ала, һуңынан мәҙрәсәләрҙә уҡыуын дауам итә, сит
телдәрҙе өйрәнеүҙе лә үҙенә маҡсат итеп ҡуя. Аҡмулланың шағирлыҡ һәләте бик
иртә уяна. Мәҙрәсәлә уҡығанда уҡ бай шәкерттәргә, муллаларға арнап, төртмә
телле шиғырҙар сығарыуы хаҡында иҫтәлектәр һаҡланған. Ләкин улар бөтәһе лә
беҙҙең көндәргә тиклем килеп етмәгән.
Аҡмулла
ғүмеренең ҙур өлөшөн башҡорт, ҡаҙаҡ донъяһында уҡытыусылыҡ итеп үткәргән. Һәр
ерҙә халыҡ уны үҙ кешеһе итеп ҡаршылаған. Шуға ла уның ижадында башҡортҡа
башҡортса, ҡаҙаҡҡа ҡаҙаҡса булып күренгән үҙенсәлектәр ярылып ята. Аҡмулланың
башҡорттарым тип өндәшеүе лә, ҡаҙағым тиеүе лә берҙәй тәбиғи яңғырай.
Шағир күп телдәрҙе үҙләштергән, ғәрәп, фарсы, рус телдәрен дә яҡшы белгән һәм:
Хәл
етһә, төрлө фәнде күргән яҡшы,
Камилдар
ҡатарына
кергән яҡшы.
Русса
уҡып ҡына
түгел белмәк,
Хәл килһә, французса белгән яҡшы
– тип аң – белемгә өндәгән. “Уралым” тип тәү тапҡыр яуға
күтәрелгән Салауаттан һуң “Башҡорттарым” тип тәү тапҡыр туған халҡына мөрәжәғәт
иткән Аҡмулла тормошо һәм ижады беҙҙең өсөн дә ифрат әһәмиәтле. Салауаттан һуң
Аҡмулла үҙенең ижадын ер тормошон күрһәтеүгә, ә “фани” донъя кешеһенең теләген,
тойғоһон, уның аҡыл үҫешен һәм алға ынтылышын сағылдырыуға биргән иң ҙур шағир
ул.
Уҡытыусы булараҡ, балаларҙы үҙ туған телендә заманса уҡытырға, тәрбиәләргә
тырышҡан. Шуға дуҫтары уға «Аҡ мулла»
тигән исем ҡушҡандар.
Уның изге күңелле, саф йөрәкле, ғилемле , һөнәрле кеше икәнен аңлата һәм был
исем уның фамилияһына әйләнә.
Минеңсә,
Аҡмулла әҫәрҙәре күп уҡыусыларҙың ҡуйын дәфтәрендә урын алған тигән фекер
тыуа. Бөгөнгө шарттарҙа йәштәр араһында әҙәп — әхлаҡ мәсьәләләре бик ҡырҡыу
торғанда Аҡмулла әҫәрҙәренең уҡымлы булыуы киләсәгебеҙҙең яҡты булыуына ишара.
Бигерәк тә, ижадын өйрәнгәндән һуң, минең күңелемдә
шундай
фекер тыуа: ул ни тураһында ғына яҙмаһын,
иғтибары һәр саҡ
бер нәмәгә – әхлаҡ,
ғилем, мәҙәниәт
мәсьәләләренә ҡайтып
ҡала.
Аҡмулла дин әһелдәренә, наҙан муллаларға һәм шәриғәт һағында тороусы,
мәғрифәт юлын быуып ятыусы башҡа әҙәмдәргә нәфрәтен һис йәшермәйенсә әйтә. Ул
үҙенең бөтә ижадын ошо иҫкелеккә йәбешеп ятыусы муллаларҙан көлөүгә, бындай
кешеләрҙең, халыҡты ағартыу урынына, киреһенсә, уның аңын томалауға ғына
булышлыҡ итеүен фашлауға йүнәлтә. Был бигерәк тә шағирҙың замана муллаларына
арнап яҙылған шиғырҙарында асыҡ күренә:
Ғилем
һүҙгә ҡолаҡ һалып, ҡотлау ҙа юҡ,
Белә
тороп, бүтән юлға атлау ҙа юҡ,
Вә
ләкин күңелдәре боҙоҡ ирҙәр
Һәр
кемде хурлауға бар, маҡтауға юҡ.
Үҙ
заманының улы һәм шағиры булараҡ, үҙе йәшәгән заманда халыҡтың ауыр тормошон,
белемгә эйә булмауын күреп, бар михнәт — аҙаптар, томаналыҡтар наҙанлыҡтан тип
уйлап, халыҡты уҡырға, белемле булырға саҡыра. Белем, мәғрифәт юлы менән
яҡтылыҡҡа, бәхеткә ирешеп булыр тип уйлай:
Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк!
Арабыҙҙа наҙандар күп, уҡыу һирәк.
Аңра айыуҙан Уралдағы ҡурҡҡандай,
Эй, туғандар, наҙанлыҡтан ҡурҡыу кәрәк! – тигән юлдары
миҫал булып тора.
“Аҡыл”
шиғырында кешенең аҡылын данлай, уны баһаларға саҡыра, кешенең ниндәй дәрәжәлә
булыуға ҡарамаҫтан, аҡылға эйә булыуҙы өҫтөн ҡуя:
Мәртәбәне
тапҡандар ауға эләгәләр,
Нәсихәт
ҡылһаң, кңнмәй, ҡарышалар.
Агҡа ынтылып
йөрөгәндә бәхет тапһа,
Тиңмен тигән
юлдашын таба алмайҙыр,-
тип
яҙа. Ул кешеләр бик аҡыллы булһалар ҙа яңғыҙлыҡ кисерәләр, тиңмен тигән
тиңдәшен таба алмайҙар ти. Наҙан менән күпме дуҫ булып йәшәһәң дә, тутланырһың,
уларға һис ҡасан осрамағыҙ, күберәк хеҙмәт итегеҙ, яҡшы уй менән йәшәгеҙ, шунда
атайың ҡушҡан исем менән йәшәрһең, дәрәжәң артыр, яҡшы ниәт һәр саҡ яҡшылыҡҡа
тартыр.
Күп кенә әҫәрҙәре иҫкелеккә, кире күренештәргә, уҡыу өлкәһендә үҙгәртеп
ҡороуҙар кәрәк икәнлеге тураһында. Ошо көрәшеүен наҙан муллалар, ҡомһоҙ байҙар
менән бәхәсендә һүрәтләй. Мәҫәлән, “Заман ғалимдарына” тигән хитабында
наҙанлыҡты, әҙәпһеҙлекте белдерергә тырыша. Муллаларҙың тыштан ялтырауы,
эгоист, алдаҡсы, көнсөл, ҡомһоҙ һәм яуыз булыуҙары герой күңелендә ауыр
тойғолар уята.
Минеңсә,
уның ижадындағы шиғырҙары күбеһе өгөт-нәсихәткә ҡоролған, уларҙа белемгә,
сафлыҡҡа, ғәҙеллеккә саҡырыу ҙур урын алған. Был йәһәттән халыҡты өндәү –
хитаптарҙы әйтеп үтергә кәрәк.
“Егетлек
хәсиәте – мәғрифәттә” шиғырында дәүләт мәнфәғәте менән янып, халыҡты, донъяны
мәғрифәткә өндәй, егеттәрҙе әүҙемлеккә саҡыра. “Байҡаһаҡ, араһында айырма күп,
буламы йоҡо менән уяу берҙәй?”. “Буламы наҙан берҙәй белгән менән?”, “Эҙләһәң,
табылалыр эҙләгәнең, белем ал белемгә дуҫлашҡан менән”. “Егеттәр, хәбәрҙәр бул
замананан, һыйырҙан артыҡ түгел наҙан әҙәм”, “Ниңә беҙ хур булабыҙ башҡа
йорттан – беҙ ҙә бит тыуып үҫтек ата-ананан?” тигән һорау ҡуйып, “Замана ҡалай
булһа – барыу шулай, сығайыҡ шул тарихтан аҙаштырған”, тип һанай. Башҡа
илдәрҙән ҡалышмаҫҡа, аң-белемле булырға әйҙәй. Шуға уның шиғырҙары үҙенән һуң
килгән шағир, сәсәндәрҙе лә үҙе менән һоҡландыра.
Йәшәү
азатлығы, һүҙ азатлығы; мәғрифәтселек, көрәш; халыҡҡа хеҙмәт итеү, уларға ярҙам
итергә ынтылыу… Ошондай һүҙҙәр менән Мифтахетдин Аҡмулланың, шағирҙың,
мәғрифәтсенең, уҡытыусының, көрәшсенең, ер йөҙөндә билдәле бер эҙ ҡалдырыусының
тормош юлына характеристика бирергә мөмкин булыр ине.
Матбуғат
биттәрендә бөйөк шәхесебеҙҙең башҡорт әҙәбиәтендә тотҡан урыны әленән – әле
яҡтыртыла. Йыл һайын Аҡмулла көндәре уҙғарыла, ижады мәктәптәрҙә, юғары уҡыу
йорттарында өйрәнелә, әҫәрҙәре сәхнә түрҙәрендә, һабантуй, шиғриәт
байрамдарында яңғырай.
Мин
халҡыма өндәшер инем. Мифтахетдин Аҡмулла ла бит бәхетте белем алыуҙа күргән.Әйҙәгеҙ,
белемде күберәк алайыҡ! Үҙ бәхетебеҙҙе табайыҡ!
Беҙ, киләсәк быуын, ошондай көслө рухлы кешеләргә тиңләшергә тырышырбыҙ.
Һүҙемде йомғаҡлап, шиғыр юлдары менән бөтөрөп ҡуям:
Аҡмулла, яҡтылыҡ йырсыһы булып,
Ҡал һин беҙҙең йөрәктәрҙә.
Донъялағы тимер ҡапҡалар,
Беҙ аңлайбыҙ, тик асылыр,
Белем, уҡыу аша.
Башҡортостан Республикаһы
Күгәрсен районы муниципаль районының Йомағужа
1-се урта
дөйөм белем биреү мәктәбе муниципаль мәғариф
учреждениеһы
Аҡмулла
(«Республикамды йырлайым» конкурсына)
10 класс уҡыусыһы
Ғәликаева Азалиәнең иншаһы
Уҡытыусыһы:Хәкимова Р.М.
Йомағужа-2016 йыл
Һәр халыҡтың үҙ дәүеренә ҡарата алдынғы фекер йөрөтөүсе аҡыл
эйәләре була. Улар- милләтте яҡтылыҡҡа, белемгә, ғилемгә өндәүсе,
тыуған халҡы, туған теле, мәҙәниәте яҙмышы хаҡында борсолоусы ябай
һәм бөйөк шәхестәр. Шундайҙарҙың береһе — халҡын яҡын күреп
«башҡорттарым» тип өндәшеүсе, ғалим, мәғрифәтсе Мифтахетдин
Аҡмулла.
Ир-егеттең аҫылы эшендә танылыр тип юҡҡа ғына әйтмәгәндәрҙер
боронғо аҡыл эйәләре. Ысынлап та, М. Аҡмулла башҡорт ижтимағи
фекере, культураһы һәм әҙәбиәте үҫешенә яңылыҡ өҫтәүсе, оло фекер
эйәһе булараҡ тарихҡа инеп ҡалған бөйөк шәхес.
Ул илдән илгә, ҡаланан ҡалаға, ауылдан ауылға, йәйләүҙән
йәйләүгә күсеп йөрөп ижад иткән. Үҙенең шиғырҙарын баҫтырып сығарыу
өсөн яҙмаған. Сәсәнлек таланты уға шиғырҙарҙы бер ниндәй әҙерлекһеҙ
ирекле импровизация рәүешендә ижад итергә мөмкинлек биргән.Уның
сәсәнлек һәләте ҡаҙаҡ аҡындары, башҡорт шағирҙары менән бәйгелә
(әйтештә) айырыуса асыҡ сағыла.
Аҡмулла туған башҡорт телен генә түгел, ҡаҙаҡ, татар телдәрен
дә,шул осор яҙма әҙәби тел- төркиҙе лә, шулай уҡ ғәрәп, фарсы, рус
телдәрен дә яҡшы белгән.Ул үҙе ижад иткән әҫәрҙәрен төркисә теркәп
барһа, импровизация рәүешендә сығарған шиғырҙарын башҡорттар
араһында башҡортса, ҡаҙаҡтар араһында ҡаҙаҡса әйткән.
«Мулла»төшөнсәһенә Аҡмулла иң элек ғалим кеше, ғилем, аҡыл эйәһе
тигән мәғәнәне һала. Мулламын тигән кеше иң әүәл донъяуи
ғилемгә,һөнәргә эйә булырға һәм йәш быуынды ла шул рухта
тәрбиәләргә тейеш. Аҡмулла үҙе лә сәсән-шағир ғына түгел, башҡа
оҫталыҡтарға ла эйә булған. Балаларҙы үҙ туған телендә заманса
уҡытырға һәм тәрбиәләргә тырышҡан. Шуға ла ҡаҙаҡ дуҫтары уға «Аҡ
мулла» тигән исем ҡушҡандар. Был ҡушамат шағирҙың изге күңелле, саф
йөрәкле, ғилемле һәм һөнәрле кеше икәнен аңлата.
Бөтә аңлы ғүмерен халыҡ араһында үткәргән М. Аҡмулланың ижады
хеҙмәтсән халыҡтың тормош-көнкүрешенә, теләк-ынтылыштарына,
уй-хыялдарына үтә яҡын булыуы менән айырылып тора.Үҙенең тәрән
тамырҙары менән был ижад халыҡтың изгелек һәм яуызлыҡ, һөйөү һәм
нәфрәт, әхлаҡи камиллыҡ һәм әшәкелек, донъяның матурлығы һәм
ҡатмарлығы хаҡындағы уй-ҡараштарына барып тоташа. Шуға ла
башҡорттар Аҡмулланы сәсән-шағир итеп һанаған.Ул ғүмере буйына
халыҡтың ҡараңғы тормошта михнәт сигеп йәшәүенең сәбәптәре
тураһында уйлана.Үҙе гиҙгән, үҙе йәшәгән бөтә ерҙә лә халыҡтарҙың
берҙәй аяныс яҙмышҡа дусар булыуын күреп йөрәге әрней,
бай-түрәләрҙең яуызлығын, ҡомһоҙлоғон күреп нәфрәтләнгән һәм шул
хис-тойғоларын шиғыр юлдарына һалған.Бар михнәт -ғазаптарҙың
сәбәптәрен тормоштан түгел, ә кешенең үҙенән генә эҙләй, бөтәһен дә
уның наҙанлығына ҡайтарып ҡалдыра.Ул нимә тураһында яҙһа ла- ярлы-
ябағаның ауыр тормошо, байҙарҙың рәхимһеҙлеге, тәбиғәт һәм кеше,
йәшәүҙең мәғәнәһе, рухи байлыҡ тураһындамы- һәр саҡ бөтәһен дә
аң-белем, ғилем-һөнәр мәсьәләләренә килтереп бәйләй. Аң -белемгә,
һөнәргә эйә булыу юлы менән яҡшылыҡҡа, бәхеткә ирешеп була тигән
ныҡлы фекергә килеп, иң беренселәрҙән булып туған халҡына:
«Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!» тип мөрәжәғәт итә:
Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк
Арабыҙҙа наҙандар күп, уҡыу һирәк,
Аңғыра айыуҙан Уралдағы ҡурҡҡандай
Эй, туғандар, наҙанлыҡтан ҡурҡыу кәрәк!
Бында автор күтәрелгән проблемаларҙың мөһимлеген
халыҡтың зиһененә мөмкин тиклем тормошсан, образлы, иң мөһим етди
уйланырлыҡ, сәменә тиерлек итеп еткереү ниәте менән уларҙы
фәлсәфәүи рәүештә яҡтыртырға тырыша.
М.Аҡмулла бер яҡтан мәғрифәтселек проблемаларын
үҙәккә ҡуйһа, икенсе яҡтан-әхлаҡи- тәрбиә мәсьәләләре. Сәсән-шағир
өсөн донъялағы иң ҡиммәтле, ҡәҙерле нәмә- кешенең күңел донъяһы,
уның сафлығы.
Иң әүәл паҡлау кәрәк эстең керен,
Эстә тулып ятмаһын һаҫыҡ эрен.
Аһ дәриға! Эс таҙарһын, эс таҙарһын,
Булмаһа файҙа бирмәҫ ҡоро белем.
Кешенең кешелеген, ысын ғилемлеген уның аң -белеменә генә түгел,
әҙәплегенә, ғәҙеллегенә, яҡшылығына һәм кешелеклегенә лә ҡарап
баһалай һәм ҡан-ҡәрҙәштәрен шул сифаттарға эйә булырға өндәй:
Ғүмереңде яҡшыларға һөйкәлеп үт-
Һәр аулаған ереңдә бер төн ҡалһын,
Ғәҙеллек ҡыл, әгәр ҡунһа башыңа баҡ
Мин-минлек ҡылма аслан, менһәң дә таҡ.
Шулай итеп, М. Аҡмулла беренсе урынға «инсан» төшөнсәһен ҡуя һәм
күңел сафлығы, намыҫ, аҡыл, сабырлыҡ, ихласлыҡ кеүек сифаттарҙы
уның менән айырылғыһыҙ бәйләнештә ҡарай.Уныңса, кешенең иманһыҙлығы
михнәт эсендә йәшәүенең төп сәбәпсеһе. Шуға ла сәсән-шағир
ҡан-ҡәрҙәштәрен тыштан ғына түгел, эстән дә матур булырға саҡыра.
Шул сағында ғына ғәҙелһеҙлектәр,тигеҙһеҙлектәр бөтөр тигән фекерҙе
күҙ уңында тота.
Кешенең күңел паклығын Аҡмулла иң ҙур хазина тип иҫәпләй.Ул,тик
рухи байлыҡҡа ғына ҡыҙығырға лайыҡлы, ә байырға тырышыу шәхестең
боҙолоуына алып килә, ти.Әҙәми заттың шул хәҡиҡәтте аңлау, ҡыҫҡа
ғына ғүмер юлын, тормошта үҙ урынын табып, мөмкин тиклем мәғәнәле
итеп уҙғарыуы бик мөһим.
Бына ошондай фәлсәфәүи ҡараштар менән һуғарылған Аҡмулла ижады.
Сәсән- шағирҙың бындай уйланыуҙары үҙ быуын кешеһенә генә түгел,
йылдар, быуаттар үтеүенә ҡарамаҫтан,әле лә бик актуаль яңғырай.
Сөнки әхлаҡ, рухи аңһыҙлыҡ кеүек мәсьәләләр йәшәгән һәм, ҡыҙғанысҡа
ҡаршы, бөгөнгө көндә лә йәшәй бирә.Был инде бөтә кешелеккә хас
етешһеҙлектер, моғайын.
Ә бына ошоно аңлап, яҡшылыҡҡа әйҙәүсе Аҡмуллаларыбыҙ ҡоромаһын
ине, һәм Аҡмулла кеүек оло фекер эйәләре, мәшһүр сәсән-шағирҙары
онотолмаһын, беҙҙе яҡты киләсәккә өндәүсе маяҡ булып мәңге
балҡыһындар.
Фани донъя- ҡыйыш юл ул борғоланған,
Ҡыйыш булһын, ҡыйын булһын- юлсы барған.
Юл ауыр, тип, мин-бахыр, тип туҡтап ҡалма,
Өмөтөңдө өҙә күрмә истиҡбалдан!
метки: Мифтахетдин, Башкирский, Акмулла, Ешенд, Нлька, Орттар, Сафлы, Донъя
Башҡортостан Республикаһы, Күгәрсен районы муниципаль районының Йомағужа 1-се урта
дөйөм белем биреү мәктәбе муниципаль мәғариф учреждениеһы
Аҡмулла
(“Республикамды йырлайым” конкурсына)
10 класс уҡыусыһы
Ғәликаева Азалиәнең иншаһы
Уҡытыусыһы:Хәкимова Р.М.
Йомағужа-2016 йыл
Һәр халы
Ир-егеттең аҫылы эшендә танылыр тип юҡҡа ғына әйтмәгәндәрҙер боронғо аҡыл эйәләре. Ысынлап та, М. Аҡмулла башҡорт ижтимағи фекере, культураһы һәм әҙәбиәте үҫешенә яңылыҡ өҫтәүсе, оло фекер эйәһе булараҡ тарихҡа инеп ҡалған бөйөк шәхес.
Ул илдән илгә, ҡаланан ҡалаға, ауылдан ауылға, йәйләүҙән йәйләүгә күсеп йөрөп ижад иткән. Үҙенең шиғырҙарын баҫтырып сығарыу өсөн яҙмаған. Сәсәнлек таланты уға шиғырҙарҙы бер ниндәй әҙерлекһеҙ ирекле импровизация рәүешендә ижад итергә мөмкинлек биргән.Уның сәсәнлек һәләте ҡаҙаҡ аҡындары, башҡорт шағирҙары менән бәйгелә (әйтештә) айырыуса асыҡ сағыла.
Аҡмулла туған башҡорт телен генә түгел, ҡаҙаҡ, татар телдәрен дә,шул осор яҙма әҙәби тел- төркиҙе лә, шулай уҡ ғәрәп, фарсы, рус телдәрен дә яҡшы белгән.Ул үҙе ижад иткән әҫәрҙәрен төркисә теркәп барһа, импровизация рәүешендә сығарған шиғырҙарын башҡорттар араһында башҡортса, ҡаҙаҡтар араһында ҡаҙаҡса әйткән.
“ Мулла”төшөнсәһенә Аҡмулла иң элек ғалим кеше, ғилем, аҡыл эйәһе тигән мәғәнәне һала. Мулламын тигән кеше иң әүәл донъяуи ғилемгә,һөнәргә эйә булырға һәм йәш быуынды ла шул рухта тәрбиәләргә тейеш. Аҡмулла үҙе лә сәсән-шағир ғына түгел, башҡа оҫталыҡтарға ла эйә булған. Балаларҙы үҙ туған телендә заманса уҡытырға һәм тәрбиәләргә тырышҡан. Шуға ла ҡаҙаҡ дуҫтары уға “Аҡ мулла” тигән исем ҡушҡандар. Был ҡушамат шағирҙың изге күңелле, саф йөрәкле, ғилемле һәм һөнәрле кеше икәнен аңлата.
Бөтә аңлы ғүмерен халыҡ араһында үткәргән М. Аҡмулланың ижады хеҙмәтсән халыҡтың тормош-көнкүрешенә, теләк-ынтылыштарына, уй-хыялдарына үтә яҡын булыуы менән айырылып тора.Үҙенең тәрән тамырҙары менән был ижад халыҡтың изгелек һәм яуызлыҡ, һөйөү һәм нәфрәт, әхлаҡи камиллыҡ һәм әшәкелек, донъяның матурлығы һәм ҡатмарлығы хаҡындағы уй-ҡараштарына барып тоташа. Шуға ла башҡорттар Аҡмулланы сәсән-шағир итеп һанаған.Ул ғүмере буйына халыҡтың ҡараңғы тормошта михнәт сигеп йәшәүенең сәбәптәре тураһында уйлана.Үҙе гиҙгән, үҙе йәшәгән бөтә ерҙә лә халыҡтарҙың берҙәй аяныс яҙмышҡа дусар булыуын күреп йөрәге әрней, бай-түрәләрҙең яуызлығын, ҡомһоҙлоғон күреп нәфрәтләнгән һәм шул хис-тойғоларын шиғыр юлдарына һалған.Бар михнәт –ғазаптарҙың сәбәптәрен тормоштан түгел, ә кешенең үҙенән генә эҙләй, бөтәһен дә уның наҙанлығына ҡайтарып ҡалдыра.Ул нимә тураһында яҙһа ла- ярлы- ябағаның ауыр тормошо, байҙарҙың рәхимһеҙлеге, тәбиғәт һәм кеше, йәшәүҙең мәғәнәһе, рухи байлыҡ тураһындамы- һәр саҡ бөтәһен дә аң-белем, ғилем-һөнәр мәсьәләләренә килтереп бәйләй. Аң –белемгә, һөнәргә эйә булыу юлы менән яҡшылыҡҡа, бәхеткә ирешеп була тигән ныҡлы фекергә килеп, иң беренселәрҙән булып туған халҡына: “Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!” тип мөрәжәғәт итә:
23 стр., 11240 слов
Инша кеше уз язмышына узе хужа – Материал : «Бәхетле булу өчен …
… әре Әлфия көн-төн эштә, биш баланы үстереп, кеше итәргә тырыша. 1951 елның көзендә Фәрит 4нче сыйныфка … тә. Тик ялгыз түгел ул. Урамга чыкса, очраган һәр кеше аның белән ихлас исәнләшә, хәл … килгәнче үк маңгайга языла, диләр. Күп кеше, язмышка буйсынабыз, дип, эчкечелеккә сабыша, хәер сорашып йөри … әре Әлфия көн-төн эштә, биш баланы үстереп, кеше итәргә тырыша. 1951 елның көзендә Фәрит 4нче сыйныфка …
Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк
Арабыҙҙа наҙандар күп, уҡыу һирәк,
Аңғыра айыуҙан Уралдағы ҡурҡҡандай
Эй, туғандар, наҙанлыҡтан ҡурҡыу кәрәк!
Бында автор күтәрелгән проблемаларҙың мөһимлеген халыҡтың зиһененә мөмкин тиклем тормошсан, образлы, иң мөһим етди уйланырлыҡ, сәменә тиерлек итеп еткереү ниәте менән уларҙы фәлсәфәүи рәүештә яҡтыртырға тырыша.
М.Аҡмулла бер яҡтан мәғрифәтселек проблемаларын үҙәккә ҡуйһа, икенсе яҡтан-әхлаҡи- тәрбиә мәсьәләләре. Сәсән-шағир өсөн донъялағы иң ҡиммәтле, ҡәҙерле нәмә- кешенең күңел донъяһы, уның сафлығы.
Иң әүәл паҡлау кәрәк эстең керен,
Эстә тулып ятмаһын һаҫыҡ эрен.
Аһ дәриға! Эс таҙарһын, эс таҙарһын,
Булмаһа файҙа бирмәҫ ҡоро белем.
Кешенең кешелеген, ысын ғилемлеген уның аң –белеменә генә түгел, әҙәплегенә, ғәҙеллегенә, яҡшылығына һәм кешелеклегенә лә ҡарап баһалай һәм ҡан-ҡәрҙәштәрен шул сифаттарға эйә булырға өндәй:
Ғүмереңде яҡшыларға һөйкәлеп үт-
Һәр аулаған ереңдә бер төн ҡалһын,
Ғәҙеллек ҡыл, әгәр ҡунһа башыңа баҡ
Мин-минлек ҡылма аслан, менһәң дә таҡ.
Шулай итеп, М. Аҡмулла беренсе урынға “инсан” төшөнсәһен ҡуя һәм күңел сафлығы, намыҫ, аҡыл, сабырлыҡ, ихласлыҡ кеүек сифаттарҙы уның менән айырылғыһыҙ бәйләнештә ҡарай.Уныңса, кешенең иманһыҙлығы михнәт эсендә йәшәүенең төп сәбәпсеһе. Шуға ла сәсән-шағир ҡан-ҡәрҙәштәрен тыштан ғына түгел, эстән дә матур булырға саҡыра. Шул сағында ғына ғәҙелһеҙлектәр,тигеҙһеҙлектәр бөтөр тигән фекерҙе күҙ уңында тота.
Кешенең күңел паклығын Аҡмулла иң ҙур хазина тип иҫәпләй.Ул,тик рухи байлыҡҡа ғына ҡыҙығырға лайыҡлы, ә байырға тырышыу шәхестең боҙолоуына алып килә, ти.Әҙәми заттың шул хәҡиҡәтте аңлау, ҡыҫҡа ғына ғүмер юлын, тормошта үҙ урынын табып, мөмкин тиклем мәғәнәле итеп уҙғарыуы бик мөһим.
Бына ошондай фәлсәфәүи ҡараштар менән һуғарылған Аҡмулла ижады. Сәсән- шағирҙың бындай уйланыуҙары үҙ быуын кешеһенә генә түгел, йылдар, быуаттар үтеүенә ҡарамаҫтан,әле лә бик актуаль яңғырай. Сөнки әхлаҡ, рухи аңһыҙлыҡ кеүек мәсьәләләр йәшәгән һәм, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бөгөнгө көндә лә йәшәй бирә.Был инде бөтә кешелеккә хас етешһеҙлектер, моғайын.
Ә бына ошоно аңлап, яҡшылыҡҡа әйҙәүсе Аҡмуллаларыбыҙ ҡоромаһын ине, һәм Аҡмулла кеүек оло фекер эйәләре, мәшһүр сәсән-шағирҙары онотолмаһын, беҙҙе яҡты киләсәккә өндәүсе маяҡ булып мәңге балҡыһындар.
3 стр., 1239 слов
На татарском языке кешене хезмэт бизи
… әтлек, тырышлык, хезмәт сөю һәм намуслылык. Кешене хезмәт бизи классный час на тему Скачать: Предварительный просмотр: Кешене хезмәт бизи. Ә нигә шулай диләр? Чыннан да бу … Кеше үзе дә сизмәстән үз эшенең остасына әйләнә. Ә мондый булыр өчен аннан сабырлык, тырышлык, тугрылык таләп ителә. Шундыйлар рәтенә, һич … бүләк иткәннәр. Балаларын да эш сөючән итеп тәрбияләгәннәр. Алда әйтелгән мактау сүзләре …
Фани донъя- ҡыйыш юл ул борғоланған,
Ҡыйыш булһын, ҡыйын булһын- юлсы барған.
Юл ауыр, тип, мин-бахыр, тип туҡтап ҡалма,
Өмөтөңдө өҙә күрмә истиҡбалдан!
Мифтахетдин Акмулла — биография
Мифтахетдин Камалетдинов (известный в народе как Акмулла) является одним из самых выдающихся деятелей башкирского литературного движения. Помимо этого, он также известен как просветитель, социальный активист, и философ, чья деятельность сыграло решаю роль в жизни тюркоязычных народов Степи и Поволжья.
Откуда берёт своё начало деятельность этого замечательного человека? Что выделяет его творчества, и почему оно оказало столь сильное влияние? Рассмотрим же биографию Акмуллы.
Происхождение
Известно что Мифтахетдин Камалетдинович Камалетдинов родился 1831 года, в декабре месяце, на территории Оренбургской Губернии. Однако социально-этнические корни литератора вызывают споры у исследователей. Наиболее распространённая версия, что он происходит из семьи башкирских знатных землевладельцев. Другие уверены что его родители родом из казахских степей. Сам же поэт описывал свою семью как смешанную — башкирский отец и мать из казанских татар. Тем не менее письменные источники сходяться в том, что Мифтахетдин довольно поздно покинул отчий дом. Также известно что его отец был двоеженцем. Но не смотря на знатное происхождение, семья едвали была богатой, а скорее даже обнищавшей. Обстоятельства его личной жизни можно узнать в Дом-Музее Мифтахетдина Акмуллы, открытого в родном посёлке литератора Туксанбаево (Миякинский Район, Башкортастан).
Молодые годы
Камалетдинов Мифтахетдин Камалетдин улы (именно так его полное имя произноситься на башкирском языке) рано показал успехи в учёбе, растя любознательным и начитанным мальчиком. Больше всего любил письмо, историю, и литературу. Первые годы Мифтахетдин учился на малой родине, затем поступи в медресе соседнего посёлка (смесь общеобразовательной школы и духовной семинарии у исламских народов).
В деревне Стерлибашево Акмулле Мифтахетдину становиться учеником знаменитого Шамсетдина Ярмухаметовича Заки — одарённого поэта-лирика и суфистского аскета-проповедника (суфизм — мистическое направление в мусульманской религии). Скорее всего именно влияние наставника сподвигло молодого Мифтахетдина заняться поэзией. Познакомившись с творцом, он захотел поделиться при помощи поэзии своим переживаниями и мыслями. Захотелось научиться передавать чувства словом.
Могут быть знакомы
Странствия
В двадцать пять лет Мифтахетдин оставил своего учителя, и отправился странствовать. Об этом периоде его жизни осталось очень мало свидетельств. Ясно лишь что молодой много путешествовал. Начиная от южного Башкортостана, далее по Зауралью, до западной территории Восточной Сибири. Оставил он свой след в сельской местности Казахстана, выступая как поэт-импровизатор и правдоруб. Но на что жил молодой поэт? Стихами он не мог себя обеспечить, и приходилось браться за любую работу. В одном посёлке он работает в качестве столяра. В другом ауле учит детей письму и счёту. Всё необходимое он возил с собой, набирая большой багаж из орудий ремесленника и книг.
Однако Акмулла Мифтахетдин не на минуту не бросает своего призвания. За время странствий поэт проникся симпатией к простому народу, и в своём творчестве выразил любовь беднякам. С помощью своих песен он пытался дать им свет в жизни, а основным направлением лирики выбрал призыв к справедливости и борьбе. Поэзией обличались предрассудки и самоуправство бай. Звучали призывы сбросить ярмо помещиков, наживающихся на бедах и горестях простонародья. Свои сочинения Мифтахетдин, как велела традиция, не записывал. Обосновывал тем, что произведения не лично его, но принадлежать людям. Как и многие его коллеги, он декларировал сочинения наизусть, храня содержание в памяти. Особую рль играло мастерство импровизации. Акмулла прямо на ходу выдумывал трогательные и глубокие поэмы, которые декларировал любопытным слушателям.
Бродя по бесконечным деревням, Мифтахетдин не только выступал как автор собственных стихотворений, но и соревновался в риторике и мудрости с сэсэнами (башкирские народные сказители, исполняющие эпические песни под аккомпанемент народных инструментов).
Преследования
Стремительный рост популярности поэта-вольнодумца вкупе с армией последователей вызвало негодование у завистников и богатеев. Кулак Батуч Исянгильдин особенно выделился. Он стал доносить на знаменитого поэта-странника, обвиняя того в уклоне от военной службе (путём приписания себе казахского происхождения). Нельзя сказать что он врал. Свободолюбивому нраву Акмуллы претила военные службы, да и любил он больше путешествовать. Свою роль сыграло бунтарство и жажда справедливости — поэт надеялся своей деятельности добиться перемен для простонародья. Чиновники воспользовались доносом, и арестовали мятежного поэта. Их пугало растущее влияние правдоруба, и они желали утихомирить Мифтахетдина. В итоге поэт оказался за решёткой на целых четыре года.
Заключение стало тяжким испытанием. Но беда была не столько в лишениях и унижениях сопровождающих тюремную жизнь, сколько затворничество, обособленность, и навязанное одиночество. Акмулла привык действовать и проявлять инициативу, и бездействие в клетке угнетало сердце. Единственный способ пережить злоключение — продолжать творить. Попав в тюрьму, он стал создавать новые произведения с удвоенной силой. В них выразилась надежды о счастье и свободе, звучали призывы к светлому будущему без угнетателей. В них кипела борьба с издевательствами , насмешками надсмотрщиков, с тяжёлыми условиями существования. Но нашлось место и любви к родным местам, стремление к воле. Тем не менее несчастья не могли продолжаться вечно. Освобождению поэта способствовал его большой почитатель Габибул Зигангиров, обратившейся с прощением к Императору Александру Второму и внёсший залог размером в две тысячи рублей.
Творчество
Акмулла Мифтахетдин, оказавшись на свободе, направился прямиков на свою малую родину. После долгих лет странствия (на тот момент ему было уже за сорок), он хотел покоя в своём родном селе. К сожалению его отец был человеком строгих и традиционалистских нравов, и не оценил свободолюбия и стремления к прогрессу. Результатом недолго воссоединения были недопонимание и поток мелких склок. В итоге Акмулла вновь отправился в странствие, из которого уже не вернётся.
Снован и снова, Акмулла своей поэзией прививал землякам чувство достоинства, отстаивал личную независимость и отстаивать свои права. Он продвигал в неграмотной крестьянской среде жажду знаний, требования расширения кругозора, и прививал ценность просвещения. В каких работах проскальзывают подобные идеи?
Прежде всего в стихотворении «Мои башкиры!» ( также известное под более длинным названием «Башкиры, всем нам нужно просвещение!») . Основная мысль стихотворения – требования свободного распространение знаний и образования, что в свою очередь улучшит жизнь простых людей. Оригинал был записан на татарском, но тем не менее в нём чувствуется любовь и к башкирской земле, и сострадание к её жителям. Произведение наполнено гиперболами и сравнениями. Оно насыщенно настойчивостью, страстью, добротой.
«Место мое — в зиндане» уже показывает чувства автора, страдающего в четырёхлетнем заточении. Лирический герой истощал, цвет лица его пожелтел, но больше всего его заботит не собственная участь. Все мысли заключённого обращены к угнетённым собратьям. Именно о них волнуется душа заточённого поэта.
В таких стихотворения как «Вода» и «Огонь» акцент уже на природе. Броско описываются стихии природы, правдиво на фоне которых меркнут человеческие страдания и мечты. «Всё в мире подвержено огню», заключает поэт. Богатство и знатность исчезают бесследно, но мудрость и знание вечны.
Чувственность и нежность звучат в стихотворении «Осень» (его часто переводят и русский вариант легко найти — но там многое теряется, по сравнению с экспрессией оригинала). Здесь мир природы не место покоя и умиротворения, но поток переменчивого движения. Поэт утопает в многообразии впечатлений вызываемых красками и звуками жизни.
Но на этом фоне явно проступает тема социального угнетения, столь важная для Акмуллы. «Проклятьем и мольбою» и «Наш мир» выступают обличением жестоких богачей, чей смысл существования сосредоточен в угнетение себе подобных и жажде богатств. Мифтахетдин чётко озвучивает мысль — пока в Башкирии будет процветать угнетение и произвол правящих классов, пока люди разделены на сословия, жизнь в этих краях будет приносить лишь несчастья.
Гибель
Развернув проповедь с новой силой, поэт привлёк внимание новых недоброжелателей. Акмулла Мифтахетдин раздражал не только баяв и помещиков, но и исламское духовенство. Неустанная борьба за социальные прогресс, против суеверий, религиозного фанатизма, и наглости феодалов сделали его объектом страха и ненависти среди реакционных слоёв.
Двадцать седьмого октября 1895 года в южноуральской реке, поблизости от железнодорожной станции было обнаружено бездыханное тело Акмуллы. Сразу многие стали подозревать что смерть была насильственной, и скорее всего заказной. Среди возможных организаторов покушения называют бая Исянгильдина.
Память
Именем выдающегося башкирского поэта была именована улица в городе Альметьевске, а также Башкирский педагогический университет. Также его имя носит одноимённая литературная премия. Восьмого марта 2008 года, в городе Уфа, возле одноимённого сквера Мифтахетдину Акмулле был поставлен памятник.
Монумент изображает просветителя сидящим во время отдыха после долго пути. Он разговаривает с двумя детьми (слева стоит девочка, справа сидит мальчик). В данном проекте воплощена просвещенческая сторона жизни поэта.
Ссылки
- Страница в Википедии
If you have found a spelling error, please, notify us by selecting that text and tap on selected text.
| ФИО: | Камалетдинов Мифтахетдин Камалетдинович |
| Дата рождения: | 14 (27) декабря 1831 г. |
| Место рождения: | д. Туксанбаево, Оренбургская губерния |
| Знак зодиака: | Стрелец |
| Деятельность: | Поэт, мыслитель, просветитель |
| Дата смерти: | 8 октября 1895 г. (63 года) |
Когда несколько родственных народов живут в мире и согласии рядом друг с другом, делятся достижениями появляются учёные мужи, уважаемые в культуре каждого из них. В 19 веке в Российской империи для башкирского, казахского и татарского народа таким наставником являлся поэт Мифтахетдин Акмулла.
Историки и литературоведы до сих пор спорят о его вкладе и месте в литературе этих трёх тюркских народов. Каждый из них чтит память о нём и считает его своим. Чем же интересно его творчество и почему имело влияние?
Мифтахетдин Акмулла
Детство и юность
Мифтахетди́н Камалетдинович Камалетди́нов (на башкирском – Мифтахетдин Камалетдин улы Камалетдинов) получивший почетное прозвище Акмулла (на казахском Ақмолла). Это второе имя было дано ему в казахских степях, оно означает белый, светлый, хороший мулла.
Он появился на свет в 1831 году 14 (по современному летоисчислению 27) декабря в ауле (деревне) Туксанбаево тогда входившем в уезд Белебеевский Оренбуржья, сейчас это Миякинский район в Башкортостане. Отец мальчика был сельским муллой, звали его Камалетдин Ишкузя улы, он башкир из племени Мин. Дед его был мухтасибом, то есть человеком, следящим за выполнением норм шариата. Мать звали Бибиуммугульсум Салимьян кызы, по данным историка и богослова Ризы Фахретдина была из «казанцев». Она рано умерла и мальчик рос в большой семье с нелюбящей его мачехой и 16 детьми.
Начальное обучение Мифтахетдин прошёл в родном ауле, учился также в медресе соседних селений Менеузтамак и Анясево, был шакирдом (студентом) медресе в селе Стерлибашево, где учился у известного поэта Шамсетдина Заки, приверженца суфизма, аскетическо-мистического направления в исламе. Возможно именно он повлиял на юношу и тот захотел самостоятельно писать стихотворения, чтобы передавать с их помощью свои эмоции и делиться с другими своими умозаключениями и взглядами.
События биографии
- В 25 лет (1856-57 год) обуреваемый жаждой перемены мест молодой человек начал путешествовать. Переходя из одного поселения в другое, он ремесленничал, например, занимался столярным делом, или чаще обучал детей чтению, письму и простым наукам. Инструменты, а также книги и свои рукописи молодой мужчина всегда возил с собой в тайниках своей телеги.
- В 1859 году по ревизским сказкам (переписи проведенной в этот период) 28-летний Мифтахетдин всё ещё жил в отцовской семье. Однако, именно в эти годы мужчина много странствовал по южному Башкортостану, затем посетил Зауралье – западную часть Восточной Сибири, села и аулы северного Казахстана. Аумулла принимал участие и прославился в айтышах (соревнованиях сэсэнов (по-башкирски — cәсән: певец-импровизатор, народный сказитель у башкир) и акынов (практически тоже самое, но у казахов). Распространял идеи просвещения: поддерживал тягу людей к знаниям, прославлял справедливость и гуманизм.
- В 1867 году по доносу (не лишенному оснований) казахского бая (состоятельного, зажиточного человека) Батуча Исянгильдина поэта осудили за уклонение от призыва в царскую армию, и он провёл 4 года в тюрьме города Троицка. В заключении Акмулла написал множество произведений, одним из известных является — «Мәҡамым минең — зиндан» («Место мое — в зиндане»).
- В 1871 году Мифтахетдин обращается с просьбой о помиловании к Н.А. Крыжановскому генерал-губернатору Оренбуржья и его выпускают после уплаты залога, собранного поклонниками и друзьями.
- В 1872 году поэт обратился с посланием к высокопоставленному российскому военачальнику генералу, казахскому султану сыну Жангир-Кирей-хана Губайдулле Чингисхану. Он в это время приехал в Оренбург. Освобождённый по его ходатайству поэт уехал в Петропавловск (Казахстанский) и преподавал в медресе. Затем вновь начал путешествовать по Северному Казахстану и поселениям башкир за Уралом.
- В сентябре 1884 года Мифтахетдин приехал Уфу. Здесь в его честь Мухамедьяр Султанов — пятый муфтий (глава российских мусульман) устроил торжественный обед, с участием знатных и просвещённых мусульман. В ходе застолья прошёл поэтический турнир (айтыш) между Акмуллой и Мухаметсалимом Уметбаевым, башкирским поэтом-просветителем.
- В 1892 году элегия «Памяти Шихабутдина Марджани» выпущена небольшой книгой в Казани. Она стала первой и единственной, появившейся при жизни публикацией сочинений просветителя.
- Ночью 8 (21) октября 1895 года в пути из Троицкa в Златоуст рядом с Миасским медеплавильным заводом у станции Сыростан Самаро-Златоустовской железной дороги Мифтахетдин Акмулла погиб в результате разбойного нападения. Погребение провели на мусульманском кладбище в Миассе.
- В 1907 году в Казани опубликована на татарском языке книга произведений Мифтахетдина Акмуллы «Памяти Шигабутдина Марджани и другие стихи».
- В 1931 году было впервые опубликовано одно из самых известных стихотворений поэта «Мои башкиры!» (Минең башҡорттар!) или другое известное его название «Башкиры, всем нам нужно просвещенье!» (Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк). В нём он призвал своих земляков овладевать знаниями.
- В 1935 году в Алма-Ате вышел «Сборник стихов» на казахском языке.
- В 1981 году в Уфе Башкнигоиздат опубликовал книгу «Акмулла. Стихи» на башкирском языке. На родине просветителя в деревне Туксанбаево открыли Музей знаменитого земляка.
- В 2006 году имя поэта-просветителя присвоено Башкирскому педагогическому госуниверситету (БГПУ имени М. Акмуллы).
- 8 октября 2008 года в столице Башкортостана, рядом со зданиями БГПУ в сквере, тоже носящем его имя, торжественно открыли памятник Мифтахетдину Акмулле.
Мифтахетдин Акмулла на портрете
Личная жизнь
Данных о семье самого Акмуллы и его отношениях с женщинами нет. Возможно он, как предписывает суфизм, адептом которого был его наставник Шамсетдин Заки, придерживался в личной жизни аскетизма и повышенной духовности.
Некоторые данные утверждают, что сразу после освобождения из заточения он приехал на родину к отцу. Авторы утверждают, что сорокалетний Мифтахетдин был к этому времени дважды женат. Но, возможно, женщины не выдерживали образ жития скитальца-проповедника.
М. Акмулла
Поэт, просветитель и мыслитель
Акмулла продвигал идеи просвещения, использовал поэзию как средство прямого живого общения с простыми людьми. Поэтому лексика его произведений очень доступна, содержит меньше заимствований из арабского и фарси, которые часто использовались в литературном языке поэзии того времени.
Памятник Мифтахетдину Акмулле в г. Уфа, напротив БГПУ
Акмулла излагал свои стихотворения в основном в классическом формате Рубаи, но мастер применял и другие поэтические формы. Произведения Мифтахетдина несут идеи гуманизма, они содержат передовые и прогрессивные тенденции общественной жизни царской России, завоевали любовь и признание простых людей, оказали позитивное влияние на развитие литературы тюркских народов Евразии. Неспроста его назвали Акмуллой (белым: светлым, праведным учителем) за честность и правду.
Акмулла Мифтахетдин шигырзары – прославленный поэт-просветитель, мыслитель и философ башкирского народа, оставивший глубокий след не только в национальной литературе, но и в образовательно-культурной жизни соседних народов – казахов и татар. Кроме того, его творчество уважаемо и популярно среди других представителей тюркской национальности, например туркмен.
Какова биография этого выдающегося, талантливого человека? Чем примечательна его жизнь и литературное творчество? Давайте узнаем.
Малоизвестное детство
Биография Мифтахетдина Акмуллы берет свое начало в маленькой деревеньке Туксанбаево, расположенной на берегу реки Демы в Республике Башкортостан (ранее – Оренбургская губерния). Рождение поэта произошло в далеком 1831 году, в декабре месяце.
Происхождение родителей Акмуллы до сих пор неизвестно. Существует несколько версий его родословной. Согласно одной, родители поэта являлись башкирами-вотчинниками, отец даже служил имамом. Из других же источников следует, что родителем Мифтахетдина был казах. Существует еще одна версия рождения литератора, согласно которой его мать была родом из Казани.
Многие источники информации говорят о том, что поэт долгое время жил с родителями. К слову, у отца Акмуллы было две жены, и жила семья не отдельным домом, а сообща с другими братьями и их семьями. Жили кучно, бедно, убого.
Подробнее об этом и других неизвестных фактах из биографии Мифтахетдина Акмуллы (на башкирском языке) можно узнать, посетив музей, открытый в честь поэта на его малой родине.
Юность и молодость
Учился Акмулла Мифтахетдин (на башкирском языке его настоящее имя звучит как Камалетдинов Мифтахетдин Камалетдин улы) хорошо, с ранних лет он испытывал тягу к наукам и знаниям, особенно к литературе, письму и истории. Начальное образование получил в родной деревне, затем учился в медресе – общепринятом учебном заведении у мусульман, выполняющем функцию среднеобразовательной школы и духовной семинарии.
В деревне Стерлибашево Акмулле Мифтахетдину посчастливилось обучаться у самого Шамсетдина Ярмухаметовича Заки – знаменитого башкирского поэта, придерживающегося суфизма (разновидность эзотерического течения в исламе) и проповедующего аскетизм и повышенную духовность.
Возможно, именно тогда, так близко соприкоснувшись с чужим поэтическим творчеством, Акмулла захотел самостоятельно писать стихотворения, чтобы передавать с их помощью свои эмоции и делиться с другими своими умозаключениями и взглядами.
В поисках истины
Дальнейшая судьба поэта Акмуллы Мифтахетдина также выглядит урывчатой и малоизведанной. Доподлинно известно, что мужчина много странствовал по южному Башкортостану, затем посетил Зауралье – западную часть Восточной Сибири. Посещал местные села и аулы Казахстана, вел кочевую жизнь, занимаясь просветительской деятельностью и продвигая гуманистические идеи. Об этом речь пойдет немного ниже.
Чем зарабатывал себе на жизнь Акмулла Мифтахетдин? Стихи поэта не приносили ему достаточного дохода. Путешествуя из селения в селение, он занимался ремеслами, например трудился в столярном деле, или же обучал детей чтению, письму и простым наукам. Рабочие инструменты, а также книги и некоторые свои рукописи мужчина всегда возил с собой в особых отделах своей телеги.
Странник-литератор
Однако самым главным занятием Акмуллы Мифтахетдина была поэтическая деятельность. Он очень любил народ, бедных и обездоленных людей, и старался облегчить им жизнь с помощью своего яркого, самобытного творчества. Главной темой лирики поэта была жизнь этих несчастных созданий. Он призывал их встать на борьбу с социальными предрассудками, с баями и помещиками, которые богатели на нуждах и несчастьях простонародья.
Свои сочинения Акмулла Мифтахетдин редко записывал на листах бумаги. Он считал свои произведения достоянием народа, поэтому хранил их глубоко в своей памяти. В историю литератор вошел как талантливый поэт-импровизатор. Он мог сочинять глубокие, трогательные стихотворения на ходу, красиво декламируя их перед собравшимся народом.
Проходя мимо различных селений и аулов, Акмулла не только декламировал свои лирические творения, но и состязался в мудрости и красноречии с известными народными сказителями (сэсэнами), которые под аккомпанемент думбыры исполняли речитативом башкирские песни, такмаки, баиты, кубары.
Недоброжелатели
Чем больше росла популярность молодого Мифтахетдина и увеличивалась армия почитателей и последователей, тем значительнее и знатнее становились его недруги и противники.
Среди самых основных особенно отличался казахский бай Батуч Исянгильдин, который написал донос на прославленного поэта-странника, якобы тот уклоняется от царской военной службы, выдавая себя за сына казаха. В действительности так оно и было. Акмулла не мог представить себя в строю или же ведущим оседлый, подчиненный образ жизни. Мятежник по натуре, он был бунтарем по духу, который хотел изменить жизнь людей к лучшему, добиться каких-либо реформ и исправлений.
Влиятельные чиновники, опасаясь влияния поэта и его творчества на простой народ, воспользовались лицемерным доносом и засадили поэта в тюрьму, где он провел долгих четыре года.
Жизнь в заключении была тяжелой и невыносимой. Гнетущими для Мифтахетдина были не только тюремные унижения и лишения, но и одиночество, обособленность, вынужденное затворничество. Как человек активный и целеустремленный, творческий и эмоциональный, Акмулла не мог смириться с бездействием и изолированностью, он находил отдушину в творчестве.
Именно в тюрьме мужчина очень много сочинял. Он писал о свободе и счастье, о борьбе с угнетателями и о счастливом будущем. Он описывал насмешки и издевательства тюремщиков, тяжелые невыносимые условия и свою любовь к независимости и к родному краю.
От продолжительного заключения поэта избавил его верный поклонник Габибул Зигангиров, который обратился к Александру II с письменным прошением за поэта и внес за него залог, равный двум тысячам рублей.
После освобождения
Обретя долгожданную свободу, Акмулла Мифтахетдин направился в родное селенье. Ему было сорок лет, он уже был дважды женат и хотел найти упокоение у себя на родине. Однако отец, этот отсталый и законсервированный человек, не смог понять свободолюбивого прогрессивного сына. После частых ссор и недопонимания отец и сын были вынуждены расстаться.
Акмулла отправился путешествовать и просвещать людей.
Он вновь и вновь прививал своим соотечественникам чувство собственного достоинства, осознание личной независимости и умения за себя постоять. Он насаждал в умах простых и забитых людей желание просвещения, желание знаний и расширения кругозора.
Как это отражалось в творчестве поэта?
«Башкиры, всем нам нужно просвещение!»
Данное стихотворение еще названо «Мои башкиры!». Несмотря на то что написано произведение на татарском, каждая его строчка дышит любовью и нежностью не только к родному народу, но и к родному языку, к родному краю.
Основная мысль стихотворения – это призыв к просвещению и к знаниям, которые пригодятся в жизни и работе простых людей. Стихотворение богато сравнениями и гиперболами, оно дышит страстью, уверенностью и добротой.
«Место мое – в зиндане»
Данное произведение наполнено гнетущей тоской, которую испытывал поэт, находясь в четырехлетнем заточении. Но, несмотря на то что он весь пожелтел и похудел (согласно словам автора), все же он направляет все мысли к своим угнетенным соотечественникам, о которых сильно переживает и заботится в своем вынужденном заточении.
Произведения об окружающем мире
Данные стихотворения (например, «Огонь» и «Вода»), ярко описывающие природные стихии, правдиво и по-философски честно показывают бренность бытия, кратковременность человеческой жизни и человеческих мечтаний. Каким бы богатым и знатным человек ни был, «все в мире подвержено огню». Вечны лишь знание и мудрость.
Чувственно нежным и психологически сложным звучит произведение Акмуллы Мифтахетдина «Осень» (перевод стихотворения на русский довольно распространен, но не передает и доли тех метущихся чувств и недосказанных эмоций).
Описывая мир природы, поэт рисует не картину покоя и умиротворения, а бурю ощущений и перемен, активное движение, многообразие красок, звуков, впечатлений.
Борьба с классовым неравенством
Это стало одной из главных целей творчества Акмуллы. В стихотворениях «Наш мир» и «Проклятьем и мольбою» поэт разоблачает богатых жестоких людей, чьи желания и чувства сосредоточены лишь на наживе и на порабощении себе подобных.
Мифтахетдин считал, что пока будет процветать классовое неравенство, жизнь в родной Башкирии не наладится, и бедные люди так и останутся гонимыми и несчастными.
Смерть поэта
Естественно, такие смелые и прогрессивные взгляды не могли остаться незамеченными богатыми людьми. Акмуллу Мифтахетдина тайно ненавидели многие баи и культовые деятели, так как он призывал народ не только подняться против зажиревших богачей, но и избавиться от религиозной отсталости, фанатизма и суеверности.
Согласно некоторым источникам, смерть поэта была заказной – его убили в ночь с двадцать шестого на двадцать седьмое октября 1895 года (по новому стилю) по приказу бая Исянгильдина. Тело было найдено в реке недалеко от железнодорожной станции на южном Урале.
Память о поэте-мыслителе
В честь великого башкирского литератора была названа улица в городе Альметьевске, а также Башкирский педагогический университет.
Памятник Мифтахетдину Акмулле был открыт восьмого октября 2008 года, в годовщину смерти великого башкирского поэта, в городе Уфе, напротив сквера, названного также в честь свободолюбивого философа.
На изваянии изображен уставший путник-просветитель в окружении двоих детей, внимательно слушающих его наставления.
Данная композиция ярко и точно описывает творческую деятельность башкирского мыслителя.