Сочинение на тему мин кулыма китап алам - Помощь в подготовке к экзаменам и поступлению

1 нче текст. Мин кулыма китап алам… (Р. Миңнуллин*)

(1) Без — китаплы халык. (2) Татар халкы гыйлемле булган, китап укыган.

(3) Бүгенге көнгә кадәр килеп җиткән кулъязма китаплар шул хакта сөйли.

(4) Кулъязмаларны күчереп язучы осталар барлыкка килгән. (5) Хәзергечә әйтсәк, китапларны тиражлаучылар була.

(6) Аннан басма китаплар чоры башланган. (7) Безнең әби-бабайларыбыз үз телләрендә белем алганнар, шул ук вакытта фарсыча да, гарәпчә дә белгәннәр. (8) Шунысы мөһим: без үзебез генә белемле булып калмаганбыз, мәгърифәт нурларын башка тугандаш халыкларга да таратканбыз. (9) Якын-тирәдә генә түгел, Урта Азия далаларына кадәр барып җиткәнбез. (10) Бу да халкыбызның игелекле хезмәтләреннән саналырга тиеш.

(11) Яңа чорлар килде. (12) Радио-телевидение, компьютер, интернет заманы. (13) Техника үзгәрә, компьютерлар, телефоннар, телевизорлар, музыка тыңлый торган төрле аппаратуралар яңара, камилләшә. (14) Уены да шунда, дәреслекләре дә, фильмнары да, музыкасы да, фотосурәтләре дә, хәтта шпаргалкалары да…

(15) Классикларыбызны укып үсмәгән, бүгенге язучыларыбызны белмәгән милләттәшләребез рухи тамырларыбызны да, тарихыбызны да, гореф-гадәтләребезне дә аңламаслар дигән шигем бар. (16) Ана сөте белән кермәгәнне, тана сөте белән кермәс, дигән шикелле, китап белән кермәгәнне, компьютер белән кермәсә, нишләрбез? (17) Беренчедән, компьютер — компьютер инде ул. (18) Аның җаны да, хисе дә юк. (19) Виртуаль дөнья <…> реаль дөньядан, тормыштан аерылу дигән сүз. (20) Икенчедән, компьютерның милләте юк.

(21) Без күп гасырлар дәвамында белемне бары тик китап аша алганбыз. (22) Иман нурын да, дөнья цивилизациясенең казанышларын да, халкыбызның бай тарихын да, рух ныклыгын да безгә китап биргән. (23) Шуңа күрә дә без Китапка чиксез рәхмәтле.

(24) Бүгенге көндә безнең төп рухи таянычыбыз китап булырга тиеш! (25) Китапсыз күңел — буш күңел, китапсыз йорт — нурсыз йорт, китапсыз милләт — киләчәксез милләт. (26) Бәхетебезгә, без андыйлар түгел! (27) Әлегә…

*Роберт Миңнуллин (1948) — халык шагыйре, популяр җырлар авторы. Аның шигырьләрендә туган җир, табигать, мәхәббәт лирикасы, әниләр темасы чагыла. Алар лирик образлар, нечкә хисләр, тапкыр һәм юмористик гыйбарәләр белән бирелгән.

“Мин кулыма китап алам” тексты буенча сочинение

Р. Миңнуллин текстының соңгы юлларында китапның милләт өчен рухи чыганак булуы турында ассызыкланган. Автор укучыларны милләтебез тарихында китапның тоткан урыны һәм аның рухи кыйммәте турында уйланырга чакыра.

Текст: “…китапсыз милләт – киләчәксез милләт. Бәхетебезгә, без андыйлар түгел! Әлегә…” – дигән сүзләр белән төгәлләнә. Бу сүзләрдән күренгәнчә, автор моның гел шулай булып калачагына шик белдерә. Минемчә, монда хаклык бар. “Яңа чорлар килде,” – дип яза автор һәм компьютерның китапны кысрыклап чыгара баруына борчылуын яшерми.

Әйе, бу шулай. Бүген укучы, кибеткә кереп, китап алмый. Китап геройларын кызганып еламый, алар белән бергә шатланмый. Көне-төне компьютерда уйный. Бу уеннар аның аңын томалый, зиһенен тупасландыра, рухи дөньясын ярлыландыра. Көчләүгә, үтерешкә корылган виртуаль дөнья белән яшәгән бала миһербансыз булып үсә. Аның өчен милләт тә, ата-ана да икенче планга күчә бара. Рухи кыйммәтләр югала барган саен, акчага табыну арта бара. “Виртуаль дөнья < … > реаль дөньядан, тормыштан аерылу дигән сүз.” Компьютерның файдалы яклары да бик күп, ләкин ул барыбер китапны алыштыра алмый. Кешелек дөньясы мең ел элек тә китапсыз яшәмәгән, хәзер дә аннан башка яши алмый. Китап – белем чишмәсе. Китап укымаган кешенең аң-фикерләү дәрәҗәсе дә түбән, рухи дөньясы да ярлы була. Ата-анага, милләт һәм туган илгә мәхәббәт тә китап аша сеңдерелә. Халкыбызның бөек үткәнен дә китап аша гына белә алабыз. “Шуңа күрә дә без Китапка чиксез рәхмәтле.”

Шулай итеп, китап кешене уйланырга, аның геройлары кичергәннәрне йөрәгеннән үткәрергә, хис дөньясын баетырга, битараф булмаска ярдәм итә.

Источник

Мин кулыма китап алам… Без
– китаплы халык

Һич тә
күңлем ачылмаслык эчем пошса,
Үз-үземне күрәлмичә, рухым төшсә,
Җәфа чиксәм, йөдәп бетсәм, бу башымны
Куялмыйча җанга җылы һичбер төшкә;
Хәсрәт соңра хәсрәт килеп алмаш-алмаш,
Күңелсез уй белән тәмам әйләнсә баш,
Күзләремдә кибеп тә җитмәгән булса
Хәзер генә сыглып-сыглып елаган яшь, —
Шул вакытта мин кулыма китап алам,
Аның изге сәхифәләрен актарам…

Г.Тукай

Бала
күңеле кече яшьтән үк китапка тартыла. Матурлыкка, камиллеккә, сәнгатькә
омтылуны табигать үзе салган, күрәмсең. Якыннарын ул: “Китап укы, әкият
сөйлә», — дип аптыратып бетерә. Әмма, ни гаҗәп, үзе хәреф таный, укый белә
башлагач, бу омтылыш кими. Иң кызганычы шунда: башлангыч сыйныф ахырында укучы
матур әдәбияттан читләшә башлый, мәктәпне төмамлап чыкканда китап сөючеләр
бармак белән генә санарлык кала. Нәрсә эшләргә?

Яңа чорлар килде. Радио-телевидение, компьютер, интернет заманы.
Техниканың, электрониканың үзгәрүенә күз дә иярми, компьютерлар, кесә
телефоннары, телевизорлар, музыка тыңлый торган төрле аппаратуралар безнең күз
алдында яңара, камилләшә. Яшьләребезнең
күбесе шул компьютер дип чукына. Уены да шунда,
дәреслекләре дә, фильмнары да, музыкасы да, фотосурәтләре дә, хәтта
шпаргалкалары да… Компьютер киләчәктә китапны алыштырмасмы? Калын-калын
китаплар хәзер үк инде уч төбе кадәр дискетка сыеп бетә. Татар теле укытучылары
«балалар китап укымый” дип зарлана. Кызганычыбызга, бу чыннан да, шулай.
Балаларны да аңларга тырышырга кирәк: алар бит кызыклыракны, мавыктыргычракны,
җиңелрәкне карыйлар. Димәк, дәреслекләр, китаплар да балаларның игътибарын
җәлеп итәрлек булырга тиеш.

Ана сөте белән кермәгәнне, тана сөте белән кермәс, дигән шикелле,
китап белән кермәгәнне, компьютер белән кермәсә нишләрбез? Беренчедән,
компьютер — компьютер инде ул. Аның җаны да, хисе дә юк. Виртуаль дөнья – реаль
дөньядан, тормыштан аерылу дигән сүз. Икенчедән, компьютерның милләте юк. Күпме
генә тырышлык салсак та, күпме генә үзебезчә сөйләштерергә тырышып карасак та, компьютерны
татарлаштырып булмас шикелле.

Тормыш
бүгенге көн укытучылары һәм китапханәчеләр алдында яңадан-яңа бурычлар куя.
Хәзерге көндә мәгълүматлы, югары белемле булудан тыш, гамәлдә аларны куллана
белү дә кирәк. Милли рухны саклап яшәүче, телебезне киләчәккә алып барырга
сәләтле яшь буын тәрбияләү — безнең төп бурычыбыз.

Шушы
максат-бурычларны тормышка ашыру максатыннан, без үзебезнең үзәк район китапханәсе
белэн уку елы барышында гел хезмәттәшлек итеп торабыз. Бигрәк тә Горшунова
Валентина Александровна, Исламова Фәүзия, Гыймадиева Гөлүсә белән тыгыз
элемтәдә торабыз. Алар үз эшләрен яратып эшләүче, фидакарь җанлы кешеләр. Без
аларда еш булабыз: бергәләп очрашулар уздырабыз, китап укучылар конференцияләре
оештырабыз.

Тәрбияви
темаларга сөйләшү, әңгәмәләр оештырганда укучылар күңеле әхлакый проблемалар
аша уза, алар үз карашын, үз фикерен әйтергә өйрәнә, бәхәсләшә. Бу исә, әхлакый
шәхес булып формалашуга зур йогынты ясый. Шушы максаттан, мин
укучыларныңфикерлөү сәләтен һәрьяклы үстерүгә, һәр укучы белән индивидуаль
эшләүгә, укучыларны милләтен, туган туфрагын, нигезен, өти-әнисен,
өби-бабаларын, үз нәселен, туган телен яратучылар итеп тәрбияләргә тырышам.
Чөнки укучыларда милли үзаң формалаштыру — халкыбыз тарихын яхшы белүче,
милләте белән горурланучы шәхес тәрбияләү дигән сүз.

Әсәрнең
икенче үзенчәлеге -әхлак төрбиясе бирүдә. Барлык әсәрләрдә дә рәхимлелек,
гаделлек, яхшылык, матурлык бар.
“Яхшылыкка — яхшылык белән җавап бирерләр”, “начарлык эшләсәң, җәзасын
алырсың», “кешеләрне хөрмәт итсәң, үзеңне дә хөрмәт итәрләр” кебек
тәрбияви моментларга зур урын бирелә.

Ә хәзерге
чорда бу бигрәк тә мөһим, чөнки радио — телевидение, урам йогынтысы аларның
аңына һәм рухына әдәпсезлек үрнәкләрен сеңдерә, милләтнең гасырлар буе
формалашкан әхлак кагыйдәләрен кире кага. Шуңа күрә укучыларны милли рухта,
төпле фикерле итеп тәрбияләргә кирәк.

Китап безнең җаныбызга иңгән, каныбызга сеңгән. Китапсыз күңел – буш күңел,
китапсыз йорт – нурсыз йорт, китапсыз милләт – кыйбласыз милләт. Бәхетебезгә,
без андыйлар түгел!

Источник

Мин кулыма китап алам… Без — китаплы халык

Һич тә күңлем ачылмаслык эчем пошса,
Үз-үземне күрәлмичә, рухым төшсә,
Җәфа чиксәм, йөдәп бетсәм, бу башымны
Куялмыйча җанга җылы һичбер төшкә;
Хәсрәт соңра хәсрәт килеп алмаш-алмаш,
Күңелсез уй белән тәмам әйләнсә баш,
Күзләремдә кибеп тә җитмәгән булса
Хәзер генә сыглып-сыглып елаган яшь, —
Шул вакытта мин кулыма китап алам,
Аның изге сәхифәләрен актарам…

Г.Тукай

Бала күңеле кече яшьтән үк китапка тартыла. Матурлыкка, камиллеккә, сәнгатькә омтылуны табигать үзе салган, күрәмсең. Якыннарын ул: «Китап укы, әкият сөйлә», — дип аптыратып бетерә. Әмма, ни гаҗәп, үзе хәреф таный, укый белә башлагач, бу омтылыш кими. Иң кызганычы шунда: башлангыч сыйныф ахырында укучы матур әдәбияттан читләшә башлый, мәктәпне төмамлап чыкканда китап сөючеләр бармак белән генә санарлык кала. Нәрсә эшләргә?

Яңа чорлар килде. Радио-телевидение, компьютер, интернет заманы. Техниканың, электрониканың үзгәрүенә күз дә иярми, компьютерлар, кесә телефоннары, телевизорлар, музыка тыңлый торган төрле аппаратуралар безнең күз алдында яңара, камилләшә. Яшьләребезнең күбесе шул компьютер дип чукына. Уены да шунда, дәреслекләре дә, фильмнары да, музыкасы да, фотосурәтләре дә, хәтта шпаргалкалары да… Компьютер киләчәктә китапны алыштырмасмы? Калын-калын китаплар хәзер үк инде уч төбе кадәр дискетка сыеп бетә. Татар теле укытучылары «балалар китап укымый» дип зарлана. Кызганычыбызга, бу чыннан да, шулай. Балаларны да аңларга тырышырга кирәк: алар бит кызыклыракны, мавыктыргычракны, җиңелрәкне карыйлар. Димәк, дәреслекләр, китаплар да балаларның игътибарын җәлеп итәрлек булырга тиеш.

Ана сөте белән кермәгәнне, тана сөте белән кермәс, дигән шикелле, китап белән кермәгәнне, компьютер белән кермәсә нишләрбез? Беренчедән, компьютер — компьютер инде ул. Аның җаны да, хисе дә юк. Виртуаль дөнья — реаль дөньядан, тормыштан аерылу дигән сүз. Икенчедән, компьютерның милләте юк. Күпме генә тырышлык салсак та, күпме генә үзебезчә сөйләштерергә тырышып карасак та, компьютерны татарлаштырып булмас шикелле.

Тормыш бүгенге көн укытучылары һәм китапханәчеләр алдында яңадан-яңа бурычлар куя. Хәзерге көндә мәгълүматлы, югары белемле булудан тыш, гамәлдә аларны куллана белү дә кирәк. Милли рухны саклап яшәүче, телебезне киләчәккә алып барырга сәләтле яшь буын тәрбияләү — безнең төп бурычыбыз.

Шушы максат-бурычларны тормышка ашыру максатыннан, без үзебезнең үзәк район китапханәсе белэн уку елы барышында гел хезмәттәшлек итеп торабыз. Бигрәк тә Горшунова Валентина Александровна, Исламова Фәүзия, Гыймадиева Гөлүсә белән тыгыз элемтәдә торабыз. Алар үз эшләрен яратып эшләүче, фидакарь җанлы кешеләр. Без аларда еш булабыз: бергәләп очрашулар уздырабыз, китап укучылар конференцияләре оештырабыз.

Тәрбияви темаларга сөйләшү, әңгәмәләр оештырганда укучылар күңеле әхлакый проблемалар аша уза, алар үз карашын, үз фикерен әйтергә өйрәнә, бәхәсләшә. Бу исә, әхлакый шәхес булып формалашуга зур йогынты ясый. Шушы максаттан, мин укучыларныңфикерлөү сәләтен һәрьяклы үстерүгә, һәр укучы белән индивидуаль эшләүгә, укучыларны милләтен, туган туфрагын, нигезен, өти-әнисен, өби-бабаларын, үз нәселен, туган телен яратучылар итеп тәрбияләргә тырышам. Чөнки укучыларда милли үзаң формалаштыру — халкыбыз тарихын яхшы белүче, милләте белән горурланучы шәхес тәрбияләү дигән сүз.

Әсәрнең икенче үзенчәлеге -әхлак төрбиясе бирүдә. Барлык әсәрләрдә дә рәхимлелек, гаделлек, яхшылык, матурлык бар.
«Яхшылыкка — яхшылык белән җавап бирерләр», «начарлык эшләсәң, җәзасын алырсың», «кешеләрне хөрмәт итсәң, үзеңне дә хөрмәт итәрләр» кебек тәрбияви моментларга зур урын бирелә.

Ә хәзерге чорда бу бигрәк тә мөһим, чөнки радио — телевидение, урам йогынтысы аларның аңына һәм рухына әдәпсезлек үрнәкләрен сеңдерә, милләтнең гасырлар буе формалашкан әхлак кагыйдәләрен кире кага. Шуңа күрә укучыларны милли рухта, төпле фикерле итеп тәрбияләргә кирәк.

Китап безнең җаныбызга иңгән, каныбызга сеңгән. Китапсыз күңел — буш күңел, китапсыз йорт — нурсыз йорт, китапсыз милләт — кыйбласыз милләт. Бәхетебезгә, без андыйлар түгел!

Источник

Татарстан Республикасы Яшел Үзән муниципаль районы

Башкарды:

Ямилова Әдилә Марс кызы

Татарстан Республикасы

Яшел Үзән муниципаль районы

2014 ел

Һич тә күңлем ачылмаслык эчем пошса,

Үз-үземне күрәлмичә, рухым төшсә,

Җәфа чиксәм, йөдәп бетсәм, бу башымны

Куялмыйча җанга җылы һичбер төшкә;

Хәсрәт соңра хәсрәт килеп алмаш-алмаш,

Күңелсез уй белән тәмам әйләнсә баш,

Күзләремдә кибеп тә җитмәгән булса

Хәзер генә сыглып-сыглып елаган яшь, —

Шул вакытта мин кулыма китап алам,

Аның изге сәхифәләрен актарам…

Китап безнең җаныбызга иңгән, каныбызга сеңгән. Китапсыз күңел – буш күңел, китапсыз йорт – нурсыз йорт, китапсыз милләт – кыйбласыз милләт.Бәхетебезгә, без андыйлар түгел! Әлегә…Күңелгә бөек Тукайның шигырь юллары килә.

Без – китаплы халык. Безнекеләр гыйлемле булган, борын-борыннан китап укыган. Бүгенге көнгә кадәр килеп җиткән кулъязма китаплар шул хактасөйли. Ул кулъязмаларны махсус күчереп язучы осталар – хәттатлар барлыкка килгән. Аннары инде басма китаплар чоры башланган. Безнең әби-бабайларыбыз үз телләрендә гыйлем өстәгәннәр, шул ук вакытта фарсыча да, гарәпчә дә укый-яза белгәннәр. Шунысын да әйтеп китү мөһимдер: заманында без үзебез генә белемле булып калмаганбыз, мәгърифәт нурларын башка тугандаш халыкларга да өләшкәнбез.Якын тирәдә генә түгел, Урта Азиянең чүлләренә, далаларына кадәр үкбарып җиткәнбез. Монысы да халкыбызның игелекле гамәлләреннән саналырга тиеш.Без күп гасырлар дәвамында дөньяви һәм дини гыйлемне фәкать китап аша алганбыз. Иман нурын да, дөнья цивилизациясенең казанышларын да, халкыбызның гыйбрәтле тарихын да, рух ныклыгын да безгә китап сеңдергән.Шуңа күрә дә без Китап Галиҗәнабләренә чиксез рәхмәтле.

Китап дигән сихри дөнья белән танышырга безне, ул вакытта мәктәп укучыларын, татар теле укытучылары алып килделәр.Ә китапханәдә эшли торган мөләем ханымнар,Римма апа һәм Венера апа гыйлем нурын күрсәтүче булдылар.Безне кунакка чакырып,татар әкиятләрен,пьессаларын сәхнәләштереп күрсәттеләр.Мин аларны беренче укытучыларым кебек күрәм ,чөнки балада китапка мәхәббәт уяту дигән эш бик кыен,ә алар шундый рәхәтлек белән чын күңелдән башкаралар аны.

Китапханә… Бугенге көндә фәндә әлеге сүзнең гасырлар дәвамында формалашкан йөзләгән билгелемәсе бар. Ләкин китапханәләрнең кеше тормышындагы ролен, асылын бер генә атама эченә сыйдырып буламы икән ул? Минемчә, юктыр. Чөнки аларда гына барлык төр мәгълүмат, үткән тарихыбыз, олысына да, кечесенә дә ярдәмгә килерлек киңәшләр урын алган. Әгәр катаплар сакланмаган булса, галимнәребез, язучыларыбыз үзләренең ачышларын китап битләренә язып шәкертләренә өйрәтеп калдырмаган булса, тарихыбыз турында кеше сөйләгәннәрдән генә күп мәгълүмат алып булмас иде. Үткәне булмаган халыкның, киләчәге дә юк дип юкка гына эйтмәгән шул борынгылар. Китапханә ул – бер буыннан икенче буынга калдырылган рухи мирас. Бар да үзгәрә: кешелек, дәүләтләр. Ә китап – мәңгелек!

«Китапханә – ул һәрберебез өчен тудырылган өстәл, анда һәркем үзенә кирәкле азыкны таба ала» , — дип яза бөек акыл иясе Аристотель. Мин бу сүзләр белән тулысынча килешәм. Яраткан китапханәмдә якташларымның үткәнен дә, бүгенгесен дә, киләчәген дә табарга була. Балачактан ук миңа китап укымаган кеше җансыз булып тоела иде. Хәзер дә шулай, мин инде үзем укытучы һәм бу йортка укучыларымны алып киләм, яраткан китапларым белән таныштырам. Шуңа да китапханә минем өчен иң яраткан һәм кадерле урыннарның берсе.

Китапханәгә килеп кергәч тә, анда тудырылган җылы мохит, чисталык, уку залы узенә җәлеп итә. Мәктәп укучысымы син, студентмы, өлкән буын вәкилеме, һәр төркем өчен аерым бүлек булдырылган. Үзенгә кирәкле әдәбиятны табып укы гына!

Соңгы елларда җәмгыятьтә ике фикер каршылыгын очратырга була: берәүләр вакыт белән акрынлап китапханәләр юкка чыга дип исбатласа, икенчеләре киресен, китапханәләрнен яңа юнәлештә үсә баруын тәкърарлый. Беренче фикерне мин кискен кире кагыр идем. Әгәр китапханәләр рухи «агарту» белән бер рәттән, заман белән бергә атлап, үзләренең электрон мәгълүмати челтәрләрен булдырсалар, бу бер адымга алга китеш булыр иде. Яшел Үзән шәһәре китапханәсендә дә бу юнәлештә беренче эшләр башланган. Әгәр якын киләчәктә китапханәбездә күп компьютерлар, электрон китаплар урын алып, һәр кулланучының электрон карточкасы булдырылса, анда укылган китаплар исемлеге белән беррәттән, төрле китаплар, авторлар турында фикерләшүләр, тәкъдимнәр урын алса, бу чын мәгънәсендә алга китеш булыр иде. Бүгенге заман яшьләрен китапханәгә җәлеп итүнең төп юлын да мин нәкъ менә виртуаль китапханә челтәрен булдыруда күрәм.

Китаплар кайсы гына өлкәгә карамасын, безне матурлыкны күрергә, яшәргә, тормышны аңларга өйрәтә; тәҗрибә тупларга, акыл эшчәнлеген үстерергә, һәм гомумән, шәхес буларак формалашырга булыша. Китап чын мәгънәсендә безнең якын дустыбыз. Син аңа җанын теләгән сорау белән мөрәҗәгать итә аласын. Китаптан башка жәмгыятебездә белем, рухи байлык, сәнгать кебек төшенчәләр дә булмас иде.

Китапханәләргә ешрак йөрегез һәм сез үзегез өчен яңа сихри дөнья ачарсыз!

Источник

Габдулла
Тукай

«…Мин кулыма
Китап алам»

«Хозур» нәшрият йорты
Казан — 2015

Китапчык Үзәкләшкән дини оешма — Татарстан Республикасы мөселманнары Диния нәзарәте Экспертлар шурасының 15-16 нчы номерлы бәяләмәсе белән басарга хупланган.

Төзүчеләре — Ракия Сәйдәшева, Нияз Сабирҗанов.

Тукай Г.

«…Мин кулыма Китап алам» (Искәрмәләр һәм аңлатмалар белән) / Габдулла Тукай. — Казан: Хозур, 1436/2015. — 52 б.

ИЯМ БАШ СӘҖДӘГӘ

Иям баш сәҗдәгә: «Аллаһы Хак!

Аллаһы Әкбәр!» — дим.

Габдулла Тукай

1886 нчы елның апрелендә хәзерге Арча районы Кушлавыч авылында Мөхәммәтгариф мулла һәм аның җәмәгате Бибимәмдүдә гаиләсендә бер ир бала дөньяга аваз сала. Балага Габдулла дип исем кушалар.

Бик кызганыч, бала зур тормыш сынаулары аша уза. 1890 нчы елда дүрт яшьлек Габдулла әтисе белән әнисе вафатыннан соң ятим кала. Берничә ел төрле гаиләләрдә тәрбияләнергә мәҗбүр була. Иң тәэсирле балачак еллары Кырлай дигән авыл белән бәйле. Ул биредә Сәгъди абзый гаиләсендә 1895 нче елның көзенә хәтле яши. Әлеге чорны Габдулла Тукай үзенең автобиографик «Исемдә калганнар» повестенда болай сурәтли: «Бу Кырлай авылы минем дөньяга иң элек күзем ачылган урыным».

«Күзем ачылган» — нинди мәгънәдә әйтелгән икән бу сүзләр? Әйдәгез, янә шагыйрьнең язмыш сәхифәләренә күз салыйк. Бәлки анда бу сорауга җавап та табарбыз. Моның өчен «Туган авыл» исемле шигырен карап үтик.

Тау башына салынгандыр безнең авыл,

Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул;

Аулыбызның ямен, суы тәмен беләм,

Шуңар күрә сөям җаным-тәнем белән.

Ходай шунда җан биргән, мин шунда туган,

Шунда әүвәл Коръән аятен укыган;

Шунда белдем рәсүлемез Мөхәммәдне,

Ничек михнәт, җәфа күргән, ничек торган.

Әйе, Кырлайда Габдулла сабакка йөри башлый. Без күнеккән хәзерге мәктәпкә түгел, мулла йортына. Анда абыстай кул астында хәрефләр танырга һәм укый-язарга өйрәнә. Ул заманда яшәгән мәшһүр дин белгече һәм язучы Ризаэтдин бине Фәхретдин үзенең «Җәвамигуль-кә-

лим шәрхе» китабында бу хәлгә болай бәя бирә: «Бездә ярлы мәхәлләләрнең ярлы муллалары вә мәзиннәре үз мәхәлләләрендә булган ислам балаларын үз өйләрендә җыеп укытып килделәр. Шулай итеп ислам горефләрен, ислам әдәпләрен оныттырмаска тырыштылар».

Янә «Исемдә калганнар»га мөрәҗәгать итик: «Бер көнне кич белән әти белән әни иртәгә иртүк мине абыстайга укырга илтәчәкләрен миңа мәгълум иттеләр…» Шулай итеп, Габдулла Кырлайда дин сабакларына йөри башлый. «Иң элек абыстайга, соңыннан мәдрәсәгә бирделәр». Әтисе белән әнисе ягыннан җиде буын муллалар нәселеннән булган Габдулла сабакларны тиз, яхшы үзләштерә. «Мин мәдрәсәдә «Һәфтияк» иҗеген вә сүрәсен бик тиз белгәч «Бәдавам», «Кисекбаш»ларга кердем. Үземнең сабагымны тиз белеп, миңа күп вакыт тик торырга туры килгәнгә миңа өйрәтергә үземнән наданырак балаларны да бирә башладылар» («Исемдә калганнар»).

1895 нче елда Габдулланы җизнәсе Галиаскәр Госма- нов тәрбияләү нияте белән Җаек (хәзерге Уральски) каласына алдырта. Урал таулары янында урнашкан Җа- екта булачак шагыйрьнең унике ел гомере уза. Бу еллар Габдулла Тукайның шәхес буларак формалашу еллары була. Габдулла анда күчеп килгәч тә аны җизнәсе «Мо- тыйгия» мәдрәсәсенә укырга бирә. Шунда ук ул Русская школада дәресләр ала башлый, русча укырга-язарга өйрәнә, бөек рус әдәбияты белән таныша. Рус язучылары- ның әсәрләреннән үрнәкләр соңрак аның иҗатында да сизелә башлый. Мәдрәсәдә шәкертләр көнчыгыш әдәбияты классикларының иҗатын да өйрәнә. Нәтиҗәдә, Габдулла гарәп, фарсы, төрек телләрен үзләштерә. Ә иң кыйммәтле белем — дин белеме була: Коръән, Пәйгамбәребез галәйһиссәламнең сөннәте. Алар аның рухи хәзинәсенә әверелә. Башлап язылган шигырьләреннән берсен — «Бәйрәм вә сабыйлык вакыты»н карап үтик.

Төшә искә гарәфә кич яткан чагым,

Уйлап: «Кайчан таң?» — дип, ул атмаган таңым;

Тәти читек, тәти күлмәк-ыштаннарны

Баш астыма өеп куеп яткан чагым.

Соңыннан 1908 нче елда — «Тәәссер», «Бәйрәм бүген», 1909 нчы елда — «Васыятем», «Китап», «Ана догасы», «Таян Аллага», 1910 нчы елда — «Мигъраҗ», 1911 нче елда «Кадер кич» һ. б. дөнья күрә.

Ялсыз эшләү, ягылмаган салкын бүлмәләрдә яшәү шагыйрьнең сәламәтлеген нык какшата. 5 нче март, 1913 нче санә датасы белән чыккан «Ялт-йолт» җурналында Габдулла Тукай: «Могътәбәр табибләрнең катгый киңәше вә карарларына буйсынып Казанның Клячкин шифаханәсенә кереп яттым», — дип белдерә. Шунда ук ул «Уянгач беренче эшем» исемле мәкаләсен дә бастыра. Анда түбәндәге юллар бирелә: «1913 нче ел, менә мин уяндым, инде мәңге йокламаска дип уяндым». Г.Тукайның бу әсәрен киләчәк буын укучыларына мөрәҗәгате дип тә кабул итеп була. «Әй, җир йөзендәге төрек баласы, галимме син, хәкимме син, падишаһмы син, теләнчеме син, инде мин сине өемә кертергә оялмыйм, инде син, кем булсаң да мин сиңа такмак китабымны мәгальифтихар итә алам. Фә иннә мәгаль гусри юсра (Авырлык соңында җиңеллек була).

Тиз арада үзем браковать итмәгән, үзем яраткан шигырьләрдән җыеп 400 сәхифәле зурлыгында рәсемле бер мәҗмүга чыгарырга карар бирдем. Валлаһел муаффикъ (Аллаһ — теләккә ирештерүче)».

Ул шигырьләр арасында бу китапта китерелгән унбиш шигырь дә була.

Ракия Сәйдәшева

БӘЙРӘМ ВӘ САБЫЙЛЫК ВАКЫТЫ

Сабый вактын сагынмакта һәр шагыйрь дә,
Ачы-тәмле хыялдыр бу һәр шагыйрьгә;

Бәйрәм җитсә, минем дә исемә төшә:
Уйнамакчы булам сыйбъян1 берлән бергә.

Төшә искә гарәфә кич яткан чагым,
Уйлап: «Кайчан таң?» — дип, ул атмаган таңым;

Тәти читек, тәти күлмәк-ыштаннарны
Баш астыма өеп куеп яткан чагым;

Таң алдыннан яңлыш йоклап киткән чагым,
Төшемдә дә нурлы бәйрәм көткән чагым;

Әнкәемнең тавышлары колагымда:
«Гает җитте, тор, аппагым! Тор, аппагым!»

Таң аткачдин урам буе чапкан чагым,
Мәгъсуманә[1] [2] ләззәт, хозур тапкан чагым;

Корбан ите, төрле тәмле аш өстенә,
Гает укып, көлә-көлә кайткан чагым. —

Уйласаң ул якты көнне, килә күз яшь;
Хозур ла соң! Инсан[3] өчен бу хәл, бу яшь!
Бәйрәм көнне күктән җиргә нурлар ага,
Әйтерсең лә чыккан бу көн ике кояш!

Тәңре! Чигерче яшемне, синнән сорыйм;
Теләгемне синнән сормый, кемнән сорыйм;

Бәйрәм көнне генә сабый булып торыйм,
Рәхәтләнеп, сикреп, көлеп, уйнап йөрим!

ТӘӘССЕР1
(Лермонтовның «Молитва» серләүхәле[4] [5] шигыренә тәкълид[6])

Гомернең иң читен, җайсыз, уңгайсыз бер минутында,
Әгәр янсам каты хәсрәт вә кайгының мин утында,

Укыйм тиз-тиз күңелдән бер гаҗаиб сүрә Коръәннән,—
Газаплар мәгънәви бер кул илән алынадыр җаннан.

Оча дилдән[7] бөтен шик-шөбһәләр,
һәм мин җылый башлыйм:

Яңакларны мөкаддәс күз яшемлә энҗели башлыйм.

Бөтенләй сафлана күңлем; укыйм иман, булам мөэмин;

Килә рәхәт җиңеллекләр: хәлас булам[8] авыр йөкдин.

Ходайа! Син тыйган эшләр тәмам әкътагъ вә әбтәр[9], дим;
Иям баш сәҗдәгә: «Аллаһе хак! Аллаһе әкбәр!» — дим.

БӘЙРӘМ БҮГЕН!

Бар күңеллелек бөтен дөньяда, бар бер ямь бүген.
Нәрсәдән бу? — Мин беләм: бәйрәм бүген, бәйрәм бүген!

Бөр мөкаддәс хис белән һәрбер кеше хәйран бүген;

Уйный сазым да минем бәйрәм көен, бәйрәм бүген!

Арттыра, күрдем, кояш гадәттәгедән балкуын;

Ул киенгәндер, дидем: бәйрәм бүген, бәйрәм бүген!

Хис итеп һәр җирдә дә бертөрле хуш ис аңкуын:
Ислемай сөрткән икән дөнья! Дидем: бәйрәм бүген!

Бер теләнчене кочаклашкан күреп бер бай белән:
Күңле нечкәргән! Дидем: бәйрәм бүген, бәйрәм бүген!

Яр башыннан тыңладым мин бер суның дулкыннарын:

Сөйләшәләр үзара: бәйрәм бүген, бәйрәм бүген!

Тыңладым әкрен генә искәндә бәйрәм көн җилен;

Ансы да сөйли тагын: бәйрәм бүген, бәйрәм бүген!

ВАСЫЯТЕМ

Кайт, и нәфсе мотмәиннәм1! Бар, юнәл, кит Тәңреңә;
Бирдең аркаңны моңарчы, инде бир бит әмренә.

Дустларым, кардәшләрем, сез муллаларга әйтеңез:
Бу ике юлны, мине күмгәч, укырлар кабремә.

Әһле тәкфир[10] [11] бер гаҗәпләнсен, күреп актык сүзем: Күр, нә рәсмә[12] тулган иман берлә Коръән садремә[13]!

КИТАП
(Аз гынасы русчадан)

Һич тә күңлем ачылмаслык эчем пошса,
Үз-үземне күрәлмичә, рухым төшсә,
Җәфа чиксәм, йөдәп бетсәм, бу башымны
Куялмыйча җанга җылы һичбер төшкә;

Хәсрәт соңра хәсрәт килеп алмаш-алмаш,
Күңелсез уй белән тәмам әйләнсә баш,
Күзләремдә кибеп тә җитмәгән булса
Хәзер генә сыгълып-сыгълып елаган яшь, —

Шул вакытта мин кулыма китап алам, Аның изге сәхифәләрен1 актарам;

Рәхәтләнеп китә шунда җаным, тәнем,
Шуннан гына дәртләремә дәрман табам;

Укып барган һәрбер юлым, һәрбер сүзем
Була минем юл күрсәткүче йолдызым;

Сөйми башлыйм бу дөньяның ваклыкларын,
Ачыладыр, нурланадыр күңлем, күзем;

Җиңелләнәм, мәгъсумләнәм[14] [15] мин шул чакта,
Рәхмәт әйтәм укыганым шул китапка;

Ышанычым арта минем үз-үземә,
Өмид берлән карый башлыйм булачакка.

ТУГАН АВЫЛ

Тау башына салынгандыр безнең авыл,
Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул;
Аулыбызның ямен, суы тәмен беләм,
Шуңар күрә сөям җаным-тәнем белән.

Ходай шунда җан биргән, мин шунда туган,
Шунда әүвәл Коръән аятен укыган;

Шунда белдем рәсүлемез Мөхәммәдне,
Ничек михнәт, җәфа күргән, ничек торган.

Истән чыкмый монда минем күргәннәрем,
Шатлык белән уйнап гомер сөргәннәрем;

Абый белән бергәләшеп кара җирне
Сука белән ертып-ертып йөргәннәрем.

Бу дөньяда, бәлки, күп-күп эшләр күрем,
Билгесездер — кая ташлар бу тәкъдирем;
Кая барсам, кайда торсам, нишләсәм дә,
Хәтеремдә мәңге калыр туган җирем.

ТУГАН ТЕЛ

И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!
Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы.

Иң элек бу тел белән әнкәм бишектә көйләгән,
Аннары төннәр буе әбкәм хикәят сөйләгән.

И туган тел! Һәрвакытта ярдәмең берлән синең,
Кечкенәдән аңлашылган шатлыгым, кайгым минем.

И туган тел! Синдә булган иң элек кыйлган догам:
Ярлыкагыл, дип, үзем һәм әткәм-әнкәмне, Ходам!

АНА ДОГАСЫ

Менә кич. Зур авыл өстендә чыкты нурлы ай калкып,
Көмешләнгән бөтен өйләр, вә сәхралар тора балкып.

Авыл тын. Иртәдән кичкә кадәр хезмәт итеп арган
Халык йоклый — каты, тәмле вә рәхәт уйкуга1 талган.

Урамда өрми этләр дә, авыл үлгән, тавыш-тын юк;

Авыл кыръенда бер өйдә фәкать сүнми тора бер ут.

Әнә шул өй эчендә ястүеннән соңра бер карчык
Намазлыкка утырган, бар җиһаннан күңлене арчып;

Күтәргән кул догага, яд итә[16] [17] ул шунда үз угълын:
Ходаем, ди, бәхетле булсайде[18] сөйгән, газиз угълым!

Тамадыр мескинәмнең тамчы-тамчы күзләреннән яшь;

Карагыз: шул догамы инде Тәңре каршына бармас?

ТАЯН АЛЛАГА

Әй бәһале, әй кадерле, әй гөнаһсыз яшь бала!
Рәхмәте бик киң аның, һәрдәм таян син Аллага!

Йа Ходай, күрсәт, диген, ушбу җиһанда якты юл;

Ул — рәхимле; әткәң-әнкәңнән дә күп шәфкатьле ул!

Саф әле күңлең синең, һичбер бозык уй кермәгән,
Пакь телең дә һич яраусыз сүзләр әйтеп күрмәгән.

Пакь җаның һәм пакь тәнең — барлык вөҗүдең пакь синең;

Син фәрештә валчыгысың, йөзләрең ап-ак синең!

Кыйл дога, ихлас белән тезлән дә кыйбла каршына;

Бел аны: керсез күңелдән тугъры юл бар гаршенә1!

Әй бәһале, әй кадерле, әй гөнаһсыз яшь бала!
Рәхмәте бик киң аның, һәрдәм таян син Аллага!

ЗУР БӘШАРӘТ!

(Рәхмәте илаһия гомуми[19] [20])

Бәшарәт[21] сезгә, и әһле Петербург!

Шулай ук сезгә дә, әһле[22] Нью-Йорк!

Бәшарәт сезгә дә, и Берлин әһле!
Шулай ук сезгә шатлык, Лондон әһле!

Бәшарәт сезгә дә, карсак японнар!

Бәшарәт сезгә, чиннәр[23] һәм дә финнәр!

Беләмсез, калмыйсыз сез утта мәңге,—
Алыр сезне йолып Муса әфәнде!

МИГЪРАҖ1

Ярты төн булган чагында, китте Мәккә ялтырап:
Нур тоташты җиргә күктән, иңде нурдан бер пырак[24] [25].

Хәзрәти Җибрил бәшарәт әйләде[26], дип: «Йа Рәсүл,
Хак Тәгалә хәзрәте тәгъйинләде[27] бу кич вөсул.

Мөнтәзыйрләр[28], ля мәкяннәр[29], бар мәляикләр[30] сиңа,
Гарше әгъля[31] килде, атлансаң, аягың астына».

Садрулды[32] шул вакытта Хактан әмер: көн фәякүн[33] [34]!

Шундый изге йөк белән гаршулды күкләргә рәуан11!

Дөньяда һәр нәрсә дә үз аслына бер әйләнә:
Ашты кодрәтлә сәмавәткә[35] бу кич Коръән янә.

Бәхре вәхдәт1 асты-өсткә килде шунда, кайнады,
Бетте, мәхү улды зәмин[36] [37], һәм дә замана калмады.

Калмады сурәт, бары тәбдил ителде[38] мәгънәгә;
Әүрелеп мәгънәгә, дөнья сәҗдә кыйлды Мәүләгә[39].

Күрде Алланы пәйгамбәр, сәҗдә кыйлды, баш иде;
Ушбу җир булды бөтен мәсҗедләрең дә мәсҗеде.

Булды саф-саф, кыйлдылар сәҗдә мәляикләр бары;
Җәмгулып һәрбер нәби[40], Муса вә Гайса җаннары.
Булды заһир[41], белмәделәр җир йөзе мөнкирләре[42]:
Монда габдият[43], гыйбадәтнең илаһи серләре.

Үтмәде керпек кагып та күз ачып йомган заман,
Мәккәгә иңде, фирашы[44] җып-җылы ирде һаман.

Нә саташмак, нә гөман[45] бу, нә хыял, нә төш иде, —
Бер илаһи вакыйга, могъҗиз вә серле эш иде.

ЧИТЕН ХӘЛ

Ни була тугъмак сыйратын кичмәсәм,
Бу ачы гомрем шәрабен эчмәсәм?!

Әйләнә бит, үтми, бетми гомре дә! —
Җәй килә утлар чәчеп, син кышласаң.

Ардым инде, кайда актык мәүкыйфем1?
Җилкенәмен — бер басарга өч басам.

Каршыма чыкма, кояш, син — канлы тап!
Ак кәфендәй син җәелмә өсткә, таң!

Катле нәфситсәм[46] [47], Ходайдан куркамын,
Ләкми чир, аурып та булмый, ичмасам!

КАДЕР КИЧ
(Сүрәи кадердән)

Бу кадер кич елда бер кич — барча кичләр изгесе;
Сафланыр таптан бу кич мөэмин күңелләр көзгесе.

Сафланыр ул, пакьләнер, — бик зур Ходайның дәүләте;

Һәм төшәр ул көзгеләргә күк капугы[48] шәүләсе.

Шул капугъдан күндерермез Тәңремезгә без теләк, —
Бер кадер кич Тәңре каршында мең айдан изгерәк.

Җон, мамыктай әйләнер җирдә бу кич әрвах вә рух1;
Һәм фәрештә сафлары җирдә йөрер меңнәр гөруһ.

Ул мәлаикләр[49] [50] җыярлар тол, ятимнәр яшьләрен,
Барча көчсезләр, зәгыйфьләрнең аһын, каргышларын.

Күз яшеннән, төрле рәнҗештән ясап зур энҗеләр,
Ул мәлаик гарше-көрсине[51] бизәр һәм энҗеләр.

Таң сызылганча йөрерләр, әйтмичә һичбер кәлям[52];
Тик диерләр: «Барча мөэмингә, мөселманга сәлям!»

ВАЛЛАҺИ

Валлаһи, и валлаһи, и валлаһи,
Бәхте барлар кырда җәйли, валлаһи!

Ак күмәч берлән ашарлык саф һава;
Җир яшел; кошлар да сайрый, валлаһи!

Ак болыт, күчмә казакълардай күчеп,
Бер кунышлык күкне сайлый, валлаһи!

Аз гына бер җил исү берлән, үлән
Җирдә уйный кайный-кайный, валлаһи!

ХӘСТӘ ХӘЛЕ

Көн туа. Һәр көнне хикмәт, мәгънәдән буш эш күрәм;
Күз йомалмыйм төн буе, йомсам — коточкыч төш күрәм.

Юк янымда чын кеше, булганда да — мин чит күрәм;
Белмәдем капшап, фәкать һәр йөздә кәгазь бит күрәм.

Бетте иман, мәрхәмәт, шәфкать, мәхәббәткә тәмам;

Бәйле корбанлык кеби, алда кызыл кан, ит күрәм.

Бар хәятым салкыныннан туңды җан, катты күңел;

Һәр ягында бар җиһанның зәмһәрирдән1 чик күрәм.

Кышта очкан күбәләк төсле гүзәл кызлар миңа;
«Ник йөриләр?» — дим, кирәксез бер чуарлык дип күрәм.

Җиргә нык басмыйм — аяк астымда йомшаклык күрәм;

И үлем! Мин синдә бер хәсрәт вә бер шатлык күрәм.

Акмый тышка мәгънәләр — кипкән күңелнең чишмәсе;

Калган урнында һәлакәт чокры, баткаклык күрәм.

Юк нәҗат[53] [54], фикрем чөерсәм дә үземнән үзгәгә;
Козгын — ислам гәүдәсендә, кәгъбәсендә пот күрәм.

Тик болай бер аурумынмы? Әллә Обломовтамы[55]?

Көн саен йөз сулса сулсын, җанда ник кытлык күрәм?!

Ауру җанның бишмәте-тәнне дәваның төрлесе
Берлә һәр көнне ямыйм, иртән тагын ертык күрәм.

Бар иде ялгыз калып, җырлап юанган чакларым,
Ярты җырда инде күкрәкне тотам да йөткерәм!

ДАҺИГӘ

Күз карашыңда синең дөнья күренде мәңге төн; Киттең эзләп син, аны яктыртмага, идеал утын.

Гайрәт иттең, армый-талмый йөрдең ушбу юлда син,
Чын сөбатлә[56] алга бардың, бакмый уңга-сулга син.

Мин әле хәйран һаман да, белмәдем ни булганын;
Нәрсәгә артка карыйсың, утка калгач бер адым?

Ялтырау күрдеңме артта? Ут түгел ул — алтын ул;

Юк мөкаддәс нур да анда, юк җылылык — салкын ул.

Изге юлны һәрвакыт алдап шулай кыскарта ул,
Син сатылмассыңмы дип, фикрең үзенә тарта ул.

Артка бакма, даһием, идеал һаман да алда ул;
Алга барганнарга тик табыла табылса — Алла ул!

ЛОКМАН ХӘКИМ1 СҮЗЛӘРЕ

Һәр каплан тиресе кигәнне батыр димә!

Сабыр — шатлык ачкычы, ашыгу — үкенеч ачкычы.

Оятсыз хатын тозсыз аш кебидер.

Ахмакның күңеле авызында, Гакыллының теле күңелендә.

Тере эт үлгән арысланнан яхшырактыр.

Берәү сиңа берәүне килеп яманласа,

Бел ки, сине аңа барып яманлар.

Ике кеше туймас: берсе —мал эстәүче, икенчесе — гыйлем эстәүче.

Өч нәрсә өч урында беленер: батырның көче — сугышта, хәкимнең хикмәте — ачу вакытында, дустның дустлыгы — кара көндә.

Иманнан соңра бер дуст тап; аның өчен2 яхшы дустның мисалы хөрмә агачы кебидер: әгәр хөрмә агачының төбенә утырсаң — күләнкәләндерер, утынга яксаң — җылытыр, хөрмәсене ашасаң — рәхәтләндерер.

Ике кылыч бер кыныга сыймас.

Гыйлемсез галим — ягъмурсыз3 болыттыр.

Хәким — философ.

Аның өчен — «чөнки» мәгънәсендә.

Ягъмур — яңгыр.

Галим җаһилне1 таный, аның өчен ул бер заман үзе җаһил иде. Әмма җаһил галимне танымый, аның өчен ул бер заманда да галим булганы юк.

Сабырсыз булгач, зарланмый чара юк.

Бу көн бетерә алырлык эшне иртәгә калдырма.

Берәү начар эшне мактаса, бел ки — ул аны кыйлган.

Курыккан кешеңнән бигрәк курыкмаган кешеңнән курык.

Галимнәр берлә сохбәттәш[57] [58] булырга тырыш: надан булсаң — үгрәтерләр; галим булсаң — гыйлемеңне арттырырлар.

Бер дә кимчелексез дуст эзләгәнгә — дуст юк.

Саран байлар җөк-җөк алтын төягән ишәкләрнең салам ашап торганнарына охшыйдыр.

Ахмакта алты төрле хасият бар: җук нәрсәгә ачулана, файдасыз сөйли, һәр кешегә ышана, дошман илә дустны аермый, кирәкмәгән урынга акча түгә, сорамыйча беленә торган нәрсәне сорый.

Сүз авызыңнан чыкмас борын сүзгә син хуҗа, сүз авызыңнан ычкынгач — ул сиңа хуҗа.

Туган җиреннән кузгалмаган галим мәгъдәннән[59] кузгалмаган алтын кебидер.

Ялкаулык, күп йокламак — һәр икесе Алладан ераклаштырырлар вә фәкыйрьлек китерерләр.

Ике нәрсәнең кадере беткәч беленер: яшьлек, сәламәтлек.

Юлга чыкмастан борын — юлдаш сора, йорт алмастан борын — күрше сора.

Көнчелек бер авырудыр, хәсәд1 — һәлак булмыйча, максуд үлмичә заил булмас2.

Өч нәрсә берлән ирләр имтихан кыйлыныр: 1. мал; 2. дәрәҗә; 3. кайгы.

Адәмнәрнең зәгыйфьрәге сер яшермәктә зәгыйфьтер, куәтлерәге — ачу йотканыдыр, сабырлырагы — фәкыйрьлеген яшергәнедер, баерагы — барына канәгать иткәнедер.

Үзе кыйлмыйча, кешеләрне изгелеккә өндәгән кеше кулына шәм тотып, шәмне үзе күрмичә, кешеләргә якты күрсәтеп торган сукырга охшыйдыр.

Дөнья әһеле — бер көймәгә менеп агып баралар, вәхаләнки3 үзләре йоклыйлар.

Гадел солтан, тугъры казый4, белгеч табиб5, агым су, корылган базар булмаган җирдә тормак тиеш түгелдер.

Һәр кош үз тавышы илә ләззәтләнер.

Хәсәд — көнчелек.

Заил булмас — юкка чыкмас.

Вәхаләнки — чынында, гамәлдә.

Казый — судья.

Табиб — врач, доктор.

Бу рисаләнең хәзерге заманымыз өчен ул кадәр әһәмияте булмаса да, яшь вакытта тәртип итдекем өчен, бер ядкяр калсын дип, мәйдане интишарә куйдым[60].

ИСКӘРМӘЛӘР ҺӘМ АҢЛАТМАЛАР

«Бәйрәм вә сабыйлык вакыты». «Әлислах»ның 1908 елгы 1 гыйнвар (13 нче) санында «Гъ.Т.» имзасы белән «Габдулла Тукаев диваны»на кертелгән. «Фөрьяд» шигыре белән янәшә нәшер ителгән. Текст «Әлислах»тан алынган.

Гарәфә кич — Корбан бәйрәме алды киче. Бу исем Мәккә шәһәреннән егерме чакрым төньяккарак урнашкан, озынлыгы 11-12, киңлеге 6,5 чакрым чамасы булган Гарәфәт тавы атамасыннан алынган. Ислам дине ышанулары буенча, оҗмахтан куылган Адәм белән Хаува нәкъ шул тауда очрашканнар. Мөселман дине кабул ителгәнче, тауның исеме Һилал дип йөртелгән, һәм ул мәҗүсиләрнең гыйбадәт кылу урыны булып исәпләнгән. Бүген исә Гарәфәт тавы — фәкать мөселманнарның изге хаҗ йолаларын башкара торган җире, бәйрәмнәр үткәрү урыны.

(Чыганак: Әсәрләр: 6 томда/Габдулла Тукай. — Академик басма. 1 т.: шигъри әсәрләр (1904-1908)/ төз., текст., иск. һәм аңл. әзерл. Р.М.Кадыйров,

З.Г.Мөхәммәтшин; кереш сүз авт. Н.Ш.Хисамов, З.З.Рәмиев. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2011. — 407 б.).

«Тәәссер». «Әлислах»ның 1908 елгы 21 гыйнвар (16 нчы) санында «Г.Тукаев» имзасы белән басылган. Газетада «Төрекчәдән» һәм (***) белән, «Габдулла Тукаев диваны»нда (1908) исә «Янә» шигыреннән соң нәшер ителгән. «Әлислах»та «Лермонтовның «Молитва» сәрләухәле шигыренә тәкълид» дип, «Диван»да «Лермонтовтан тәкълид» дип кенә куелган.

Тукай күңел төшенкелеге вакытында еш кына Лермонтовның шушындый әсәрләренә мөрәҗәгать итә. Күренекле рус шагыйре кичергән кебек үк кичерешләр, каршылыклар эчендә яшәве, иҗат итүе ике шагыйрьне рухи яктан берләштерә һәм күпмедер дәрәҗәдә аларда рухи якынлык барлыгы турында да сөйли.

Текст «Габдулла Тукаев диваны»ннан (1908) алынган.

Лермонтовның «Молитва» (1839) шигыре түбәндәгечә:

В минуту жизни трудную

Теснится ль в сердце грусть:

Одну молитву чудную

Твержу я наизусть.

Есть сила благодатная

В созвучье слов живых,

И дышит непонятная,

Святая прелесть в них.

С души как бремя скатится,

Сомненье далеко

— И верится, и плачется,

И так легко, легко…

Бу шигырь басылып чыгу уңае белән Вәкыйф Суксуви (Җөлал) «Идел» газетасының 1910 елгы 6 апрель (244 нче) санында «Тәфәккер» исемле шигырь бастырган. Ул түбәндәгечә башлана:

Күңел төшкән чагында тез бөгеп мин утырыр булсам,

Йә Коръән, йә хәдисне тагать (буйсыну) илән мин укыр булсам,

Тирән, киң Хакны, хикмәт чишмәсенең барлыгын күрәм,

Хисапсыз сер вә фәнләр суының ташканныгын күрәм.:

Хокук һәм дә сәясәт диңгезенә мин чумам бердән,

Элекдән лаө булып калган күңелне пакь кыйлам тирдән.

(Чыганак: Әсәрләр: 6 томда/Габдулла Тукай. — Академик басма. 1 т.: шигъри әсәрләр (1904-1908)/ төз., текст., иск. һәм аңл. әзерл. Р.М.Кадыйров, З.Г.Мөхәммәтшин; кереш сүз авт. Н.Ш.Хисамов, З.З.Рәмиев. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2011. — 407 б.).

«Бәйрәм бүген!» «Әлислах»ның 1908 елгы 13 октябрь (48 нче) санында «Төлке һәм йөзем җимеше» исемле мәсәл белән бергә «Г.Тукай» имзасы астында басылган, «Габдулла Тукаев диваны»на (1908) кертелгән. «Ди- ван»нан алып, аны Петербургта нәшер ителгән «Нур» газетасы да (1910, 29 ноябрь) күчереп баса. «Әлислах»та икенче юл «Нәрсәдән бу? — Билгеле, бәйрәм бүген, бәйрәм бүген» рәвешендә килә.

Текст «Габдулла Тукаев диваны»ннан алынган.

Бәйрәм бүген, бәйрәм бүген — Тукай бу урында мөселманнарның изге бәйрәме — Ураза гаетен искә ала. Бәйрәм 1908 елда 1-2 октябрь көннәренә туры килгән.

«Васыятем». «Әлислах»ның 1909 елгы 10 февраль (60 нчы) санында «Гъ.Т.» имзасы белән басылган, «3 нче дәфтәр»нең 2 нче басмасына (1909), аннары «Әдәбият»ка (1909) кертелгән. Икетомлыкның 1 нче томында (1943) чыккан.

Текст «Әдәбият»тан алынган.

Шигырь 1909 елның гыйнвар ахырында Тукайның «Актык сүзләр» дигән фельетоны белән бер үк вакытта язылган; аларның матбугатта чыгу аралары ун көн генә.

Соңгы дүрт юлы, эпиграф рәвешендә, М.Бигиев язган «Рәхмәте илаһия гому- мияте хакында борһаннары» исемле мәкалә алдыннан да бирелгән**(**Шура. 1910. № 1.11 б.).

Тукай үлгәч, «Васыятем»шигыренең баштагы ике юлы шагыйрьнең үз васыяте буенча табуты өстенә ак ефәк тасмага язып эленә.

Әлеге шигырь кулъязмасының фотокүчермәсе бүгенге көндә Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Мирасханәсендә саклана (9 ф., 1 тасв., 9 эш).

«Китап». «Йолдыз»ның 1909 елгы 3 октябрь (453 нче) санында басылган. «22 сентябрь, 1909 сәнә» дигән дата куелган. Г.Тукайның «Балалар күңеле» (Балалар күңеле. 1 нче җөзьэ. Казан: «Сабах» көтепханәсе; И.Н.Харитонов матбагасы, 1909. Ибтидаи мәктәпләр өчен шигырьләр мәҗмугасы. Алга таба «Балалар күңеле» (1909) дип күрсәтелер.) китабына кертелгән. Текст шуннан алынган.

Китапка «Сабах» ширкәте идарәсеннән «Бер-ике сүз» исеме белән түбәндәге кереш бирелгән: «Мөгаллимләремез мәктәптә балаларга укытыр өчен язылган шигырьләргә бик мохтаҗ икәнлекләрен күреп, без, шул ихтыяҗны бетерүдә беренче адым уларак, Габдулла әфәнде Тукаевның шушы мәҗмугасын мәйданга куябыз.

Тукаевның моңарча басылган мәҗмугаларында да балаларга муафикъ шигырьләр булгаласа да, муафикъ булмаганы күбрәктер.

Шунлыктан балаларның фәкать үзләренә махсус бер мәҗмуга ясау кирәк булды.

Моңарча мөгаллимләремезнең аңлыраклары балалар рухына килешерлек шигырьләр бер дә булмаганга, балаларга бер шигырь дә укытмыйлар вә бикләтмиләр дә иде.

Әмма бәгъзеләре исә, «Беренче сада», «Икенче сада» яисә, Мәҗит Гафуриның «Милли шигырьләр» дигән бер әйбере кеби, балалар белән һич мөнәсәбәте булмаган шигырьләр белән балаларны саташтыралар иде.

Бу мәҗмуга русларның иң могътәбәр шагыйрьләреннән Плещеев, Майков, Позняков, Федоровларга Габдулла әфәнденең кәмаль муаффәкыять илә икътибас вә тәкълид иткән шигырьләреннән гыйбарәт.

Әгәр бу мәҗмугамызга мәгълүм әфәнделәр тарафыннан илтифат әсәре күрелсә, без киләчәктә дә мәҗмугаларны бер-бер артлы мәйданга чыгара торырмыз».

Җыентык «Теркәү дәфтәре» буенча 23 ноябрьдә дөньяга чыга. «Вакыт» газетасы үзенең 1 декабрь санында: «Балалар бәхетенә зур бер адым. Шагыйрь Габдулла Тукайның «Балалар күңеле» намендәге әсәреннән 1 нче җөзьэ басылып чыкты», — дип хәбәр бирә.

1910 елның 10 гыйнварында «Йолдыз» газетасының «Яңа әсәрләр» бүлегендә Кәбир Бәкернең әлеге җыентыкка бәяләмәсе дә дөнья күрә: «Бездә, мәктәпләрдә, чын татар телен өйрәтә вә шуның белән бергә гали хиссиятләр тудыра торган бер кыйраәт китабы юк иде, — дип яза автор. — Менә алдымда беренче шагыйрьләремездән Тукаев җәнабләренең «Балалар күңеле» исемле шигырьләр мәҗмугасы. Бу мәҗмуганың башыннан алып ахырына кадәр бар шигырьләре дә балалар өчен язылган вә азмы-күпме кирәкле хиссиятләр тудыра торган, балалар күңеленә азык бирә торган шигырьләрдер. Хосусан «Туган тел» балалар рухына бик якын һәм бик муаффәкыятьле бер рәвештә язылган.

Моңарчы булган уку китапларында көйле әсәрләр зур урын ала. Балалар хәтта бик тәэсирле мәкаләләрне дә «Фазаилеш шөһүр» китабы көенә салып укыйлар һәм бөтен бирә торган тәэсирен җуялар иде. Бу китапка кертелгән шигырьләр исә көйгә килми, чөнки тәэсирле уку үзенә күрә бик зур бер кәмаләт санала торган нәрсә. Шуның өчен мәктәп балаларын тәэсирле укырга да өйрәтергә кирәк. Бу китап исә шуңа хезмәт итәчәк» (Йолдыз. 1910.10 гыйнвар.).

«Шура» журналының 1910 елның 3 нче санында да «Балалар күңеле» җыентыгына кыскача тәкъриз басыла: «Балалар күңеле. Ибтидаи мәктәп балалары укыр өчен мәшһүр шагыйрь Габдулла әфәнде Тукаев тарафыннан язылып, «Сабах» хәраҗәте илә басылмыштыр. 90 бит».

Тукай «Китап» шигырен рус балалар шагыйре Н.И.Позняковның (1857-1910) «Книга» дигән шигыреннән иҗади файдаланып язган.

Ул оригиналның кайбер строфаларын, чагылган фактларның татар халкы тормышына яки үз иҗади рухына туры килмәве аркасында, төшереп калдырган.

Сада — аваз, тавыш.

Могътәбәр — хөрмәтле.

Кәмаль муаффәкыять илә — тулы уңыш белән.

Икътибас вә тәкълид иткән — ияреп һәм файдаланып язылган.

(Чыганак: Әсәрләр: 6 томда/Габдулла Тукай. — Академик басма. 2 т.: шигъри әсәрләр (1909-1913)/ төз., текст., иск. һәм аңл. әзерл. З.Р.Шәйхелисламов, Г.А.Хөснетдинова, Э.М.Галимҗанова, З.З.Рәмиев. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2011. — 384 б.)

«Туган авыл». «Әдәбият»та (1909) басылган. Текст шуннан алынган.

…мин шунда туган… — бу шигырь Тукайның туган авылына (хәзерге Арча районы Кушлавыч авылы) багышлап язылган. Чыннан да, авыл калку урынга салынган, ерак түгел чишмәсе дә бар.

…рәсүлемез Мөхәммәдне. — Ислам диненә нигез салучы Мөхәммәд пәйгамбәр (570 ел тирәсендә туган — 632 елда үлгән).

«Туган тел». «Балалар күңеле»нең 1 нче (1909) һәм 2 нче (1911) басмаларында басылган.

Фатих Сәйфи-Казанлы тарафыннан төзелгән Өчтомлыкның 2 нче томында (1930) әлеге шигырьнең кулъязмасы турында түбәндәге аңлатма бирелә: «Татар мәдәният йорты янындагы китап палатасында Г.Тукайның ике кулъязмасы саклана. Бу кулъязмада Тукай үзенең шигырьләренең тарихын күрсәтеп барган. Киләчәк искәрмәләрдә «кулъязма» дип әйтелсә, шунда саклана торган кулъязма дип белергә кирәк». Хәзерге вакытта бу кулъязмаларның язмышы билгесез. Шигырьнең 6 нчы юлы «Балалар күңеле»нең (1909) 1 нче басмасында «Кечкенәдән тышка чыккан шатлыгым, кайгым минем» дип, кулъязмада һәм

«Балалар күңеле»нең (1911) 2 нче басмасында «Кечкенәдән аңлашылган шатлыгым, кайгым белән» дип бирелгән.

Текст 2 нче басмадан алынган.

«Балалар күңеле» исемле җыентыгына бирелгән бәяләмәсендә Кәбир Бәкер Тукайның әлеге шигыре турында: ««Туган тел» балалар рухына бик якын һәм бик муаффәкыятьле бер рәвештә язылган», — дип искәртә (Йолдыз. 1910. 19 гыйнвар.).(Чыганак: Әсәрләр: 6 томда/Габдулла Тукай. — Академик басма. 2 т.: шигъри әсәрләр (1909-1913)/ төз., текст., иск. һәм аңл. әзерл. З.Р.Шәйхелисла- мов, Г.А.Хөснетдинова, Э.М.Галимҗанова, З.З.Рәмиев. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2011. — 384 б.).

«Ана догасы». «Балалар күңеле»ндә (1909) басылган. Шигырьнең 11 нче юлы кулъязмада: «Агадыр чишмә төсле мескиннең күзләреннән яшь», — дип бирелгән. Язылу датасы «1909, үктәбер 19» итеп куелган. Текст «Балалар күңелемнән (1909) алынган. (Чыганак: Әсәрләр: 6 томда/Габдулла Тукай. — Академик басма. 2 т.: шигъри әсәрләр (1909-1913)/ төз., текст., иск. һәм аңл. әзерл. З.Р.Шәйхелисламов, Г.А.Хөснетдинова, Э.М.Галимҗанова, З.З.Рәмиев. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2011. — 384 б.)).

«Таян Аллага». Беренче тапкыр «Яңа кыйраәт»тә (1909) басылган, 2 нче басмасына (1910) һәм «Балалар күңеле»нә (1909, 1911) «Аллаһы Тәбарәкә вә Тәгалә» исеме белән кертелгән. Кулъязмада да «Аллаһы.Тәбарәкә вә Тәгалә» дип исемләнеп, язылу датасы «1909, ноябрь» дип куелган. Икетомлыкның 1 нче томына (1943) «Таян Аллага» исеме белән урнаштырылган.

Текст «Балалар күңеле»ннән (1911) алынган, исеме Икетомлыктан (1943) алып куелган.

Шигырь И.С.Никитинның «Молитва дитя» шигыренә бик охшаш. Ул шигырь түбәндәгечә:

Молись, дитя: сомненья камень

Твоей груди не тяготит;

Твоей молитвы чистый пламень

Святой любовию горит.

Молись, дитя: тебе внимает

Творец бесчисленных миров,

И капли слез твоих считает,

И отвечать тебе готов.

Быть может, ангел, твой хранитель,

Все эти слезы соберет.

И их в надзвездную обитель

К престолу Бога отнесет.

Молись, дитя, мужай с летами!

И дай Бог в пору поздних лет

Такими ж светлыми очами

Тебе глядеть на Божий свет!

Но если жизнь тебя измучит,

И ум, и сердце возмутит,

Но если жизнь роптать научит,

Любовь и веру погасит —

Приникни с жаркими слезами,

Креста подножье обойми:

Ты примиришься с небесами,

С самим собою и с людьми.

И вновь тогда из райской сени

Хранитель — ангел твой сойдет,

И за тебя, склонив колени,

Молитву к Богу вознесет.

(1853)

«Мигъраҗ». «Йолдыз»ның 1910 елгы 13 апрель (527 нче) санында «Г.Тукаев» имзасы белән басылган. «Йолдыз»дан алып «Шура» журналы үзенең 1910 елгы 9 нчы (1 май) санына урнаштырган. «Күңел җимешләре»нә кертелгән.

Текст «Күңел җимешләре»ннән (1911) алынган.

Коръәннең «Исра» (17 нче) сүрәсендә Мөхәммәдиең Мәккәдәге әл-Хәрам мәчетеннән Коддестәге әл-Акса мәчетенә Бурак исемле мифик хайванга атланып ясаган төнге хыялый сәяхәте һәм аннан яктылык баскычы буенча, Алла белән сөйләшү өчен, күккә ашкан төне — ләйләт әл-Мигъраҗ турында сөйләнә.

Бу могъҗиз вакыйганы истә калдыру нияте белән мөселманнар рәҗәб аеның 27 нче көнендә мигъраҗ төнен искә алалар. Пәйгамбәрнең шушы сөйләгәннәре нигезендә фәрештәләрнең Мөхәммәдне Иерусалимдагы (Коддес) Сөләйман (Соломон) сарае кыясына менгерүләре турында риваять туган.

Г.Тукай бу шигырен Коръәннең шушы сүрәсеннән һәм риваятьләрдән файдаланып язган.

«Читен хәл». «Шура»ның 1911 елгы 17 нче (1 сентябрь) санында «Гъ.Т.» имзасы белән басылган, «14 июль, 1911 сәнә» дип куелган. Текст «Җан азыкла- ры»ннан (1912) алынган. (Чыганак: Әсәрләр: 6 томда/Габдулла Тукай. — Академик басма. 2 т.: шигъри әсәрләр (1909-1913)/ төз., текст., иск. һәм аңл. әзерл. З.Р.Шәйхелисламов, Г.А.Хөснетдинова, Э.М.Галимҗанова, З.З.Рәмиев. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2011. — 384 б.).

«Кадер кич». «Вакыт»ның 1911 елгы 6 сентябрь (839 нчы) санында «Г.Ту- каев» имзасы белән басылган, аннары «Балалар күңеле»нең 2 нче басмасына (1911), «Җан азыклары»на (1912) кертелгән. Текст «Җан азыклары»ннан алынган.

Шигырьнең язылу тарихы турында күренекле композитор Мансур Мозаф- фаров түбәндәгечә яза: «Бервакыт әнием* Тукайдан: «Менә кадер киче җитә, балаларга җырлар өчен бер шигырь булмасмы синдә, Габдулла?» — дип сорады. Тукай берничә көннән безгә «Бу кадер кич елда бер кич…» дип башлана торган шигырен үз кулы белән язып, чәчәк ябыштырылган открытка китерде. Бу открытканы мин 1934-1935 елларда СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалына тапшырдым »**. (*Мөгаллимә, шагыйрә Маһруй Мозаффария. ** Азат хатын. 1988. № 4).

Дөнья әдәбиятында Гете, Һәйне һ.б. шагыйрьләр үз иҗатларында Коръән аятьләренә (ә алар борынгы гарәп телендә шигырь белән язылганнар, шуңа күрә «аять»не руслар «стих» дип йөртәләр) мөрәҗәгать иткән кебек, бөек рус шагыйрьләре Жуковский, Пушкин, Лермонтов һ.б.лар да аңа мөрәҗәгать итми калмаганнар. Бу ике шагыйрьнең «Подражания Корану» дип исемләнгән шигырь

бәйләмнәре бар. Пушкин, мәсәлән, 9 шигырьдән торган шигырь бәйләмендә генә дә Коръәннең 15 кә якын аятен ирекле рәвештә шигырьгә сала. «…многие нравственные истины изложены в Коране сильным и поэтическим образом», — ди Пушкин мөселманнарның изге китабына карата. Коръәннең 5, 21, 24 Һәм 31 нче сүрәләрендәге аерым аятьләргә Нәзыйрәсенең 1 нче строфасына (Земля недвижна; неба своды, Творец, поддержаны тобой, Да не падут на сушь и воды И не подавят нас с собой) Пушкин мондый искәрмә бирә: «Плохая физика; но зато какая смелая поэзия!»

Бу шагыйрьләр кебек, Тукай да үз иҗатында күп тапкырлар Коръәнгә мөрәҗәгать итте. «Кадер кич» шигыре — Коръәндәге «Кадер» дип аталган 97 нче сүрә һәм бүтән сүрәләрдә дә кабатланган аятьләр җыелмасының татарча шигъри яңгырашыннан гыйбарәт. Шунысы кызык: Пушкин кебек үк, Тукай да аять кысасында гына калмый:

Ул мәлаикләр җыярлар тол, ятимнәр яшьләрен,

Барча көчсезләр, зәгыйфьләрнең аһын, каргышларын, — дип, әсәргә социаль-гуманистик яңгыраш бирә.

«Валлаһи». — «Ялт-йолт»ның 1912 елгы 45 нче (5 ноябрь) санында «Шүрәле» имзасы белән, «Мәкаләи махсуса» исемле мәкалә ахырында басылган. Текст «Ялт-йолт»тан алынган.

Шигырь шагыйрьнең Троицк сахрасында кымызда ял итүе уңае белән язылган. Ахырга: «Иштә бу — сахрада беренче көнемдә язылып ташланган бер кәгазьдән алынган җырулар!» — дип искәрмә бирелгән. (Чыганак: Әсәрләр: 6 томда/Габдулла Тукай. — Академик басма. 2 т.: шигъри әсәрләр (1909-1913)/ төз., текст., иск. һәм аңл. әзерл. З.Р.Шәйхелисламов, Г.А.Хөснетдинова, Э.М.Галимҗанова, З.З.Рәмиев. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2011. — 384 б.).

«Хәстә хәле». — «Аң»ның 1913 елгы 3 нче (15 гыйнвар) санында, 33 нче биттә «Г.Тукаев» имзасы белән басылган. «12 гыйнвар, 19$8 сәнә» дип куелган. Текст шуннан алынган.

Бу чорда шагыйрьнең саулыгы күзгә күренеп начарлана. Гәрчә ул күп язса, күп эшләсә дә, яшәвенең мәгънәсе турында уйлана, күңелен авыр уйлар биләп ала. Шигырь шушы кичерешләр тәэсирендә язылган.

«Даһигә». — «Аң»ның 1913 елгы4 нче (1 февраль) санында «Г.Тукаев» имзасы белән басылган. Текст шуннан алынган.

Гомере төгәлләнеп килә торган, вафатына ике ай чамасы калган вакытта да шагыйрь татар милли-азатлык хәрәкәте турында уйлана һәм газиз халкын колониаль изүдән коткару, аны иҗтимагый-мәдәни яңарышка алып чыгу юлларын эзләгән Даһи образын иҗат итә. Ул чорда андый шәхес Гаяз Исхакый дип аңларга кирәк.

«Зур бәшарәт!». «Ялт-йолт»ның 1910 елгы 1 нче (15 март) санында «Гөм-берррт» имзасы белән басылган.

Текст «Яшен ташлары»ннан (2) алынган.

1910 елда Муса Бигиевнең «Рәхмәте илаһия гомуми» («Алланың рәхмәте барлык кешегә дә») дигән китабы басылып чыга. Китапта Ходайның рәхмәте киң булуы, мөселманнарның да, мөселман түгелләрнең дә ахирәттә оҗмахка керәчәкләре Коръән аятьләре белән ныгытылып сөйләнә. Китап чыгу белән зыялы катлам арасында шау-шу күтәрелә, татар-мөселман газета һәм журналлары, аеруча «Дин вә мәгыйшәт», «Бәянелхак», айлар буе озын-о- зын мәкаләләр бастыралар. Тукай бу шигырендә, «зур сөенеч» дип, шул китаптан, аның тирәсендәге шау-шудан көлә. (Чыганак: Әсәрләр: 6 томда/ Габдулла Тукай. — Академик басма. 2 т.: шигъри әсәрләр (1909-1913)/ төз., текст., иск. һәм аңл. әзерл. З.Р.Шәйхелисламов, Г.А.Хөснетдинова, Э.М.Галимҗанова, З.З.Рәмиев. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2011. — 384 б.).

Кушымта № 1

ГАБДУЛЛА ТУКАЙ ИҖАТЫНДА
ДОГА МОТИВЫ

Шагыйрьнең тормышы һәм иҗатының илаһият кануннары белән тыгыз үрелгәнлеге, бу бергәлекнең иҗтима- гый-тарихи шартлар, мәдәни багланышлар белән бәйле- леге турында инде шактый күп язылды. Әмма Тукайның җан халәте, Ходайның кодрәтенең чикләнмәгәнлеген кабул итүе, Аңа ышануы шагыйрь иҗатын күңел нечкәлеге белән сугарылган яңа бер алым — Аллаһтан сорау-ялвару, изге теләк — дога рәвешендә формалашкан әсәрләр белән баетуга өлеш керткән.

Дога — «теләк», «теләү», «ялынып сорау», «үтенү» дигәнне аңлата. Дога кылучының тәне һәм калебе саф була. Шунлыктан аның күңелендәге иң яшерен теләкләренә, иң нечкә хисләренә дә ачылырга мөмкинлек туа. Ислам динендә Аллаһ белән бәндә арасында арадашчы юк. Бәндәнең кылган гамәлләрен Аллаһ Үзе күреп тора, шуңа күрә кеше дә үзен һәрвакыт Аллаһ каршында дип хис итә, теләкләрен дә Аңа үзе җиткерә. Хисле, нечкә күңелле, саф җанлы, эчкерсез, шул ук вакытта бик туры гамәлле дә булган Тукай, билгеле, үзенең һәр эшен Аллаһ хөкеменә тапшыра. Күңелендә туган ризасызлык, үкенечләрен дә, җаны гарешкә омтылырлык канәгатьлек кичергәндә дә ул Аллаһка мөрәҗәгать итә. Шунлыктан аның шигъриятендә дога жанры шагыйрьнең идея-эстетик карашларын, лирик хисләрен укучыга җиткерүнең бер алымы булып тора. Дога кылучының күңел сафлыгы, үзен Аллаһ белән икәүдән- икәү генә дип хис итүе, аңа күңелендәге иң тирән, иң садә, иң яшертен серләрен ачарга ярдәм итә. Мондый әсәрләр шагыйрьнең җан авазын укучыга җиткерергә булыша. Бу — Тукай иҗатында төрлечә гәүдәләнеш ала. Беренчедән, аның рус халкының бөек шагыйрьләре — Пушкин

ззЧ?

белән Лермонтовка бөтен гомере буена хөрмәт белән каравы, иҗатларын үрнәк итеп алып, аларның әсәрләренә иярүләр язуы белән аңлатыла. Үз чиратында А.С. Пушкин һәм М.Ю. Лермонтовның да мөселман мәдәнияте йогынтысын кичерүләре, Коръән белән рухланып иҗат итүләре мәгълүм. 1824 елда А.С. Пушкинның «Коръәнгә иярүләр»е («Подражания Корану») циклы басылып чыга. Үзенең остазы итеп күргән, аның истәлегенә шигырьләр багышлаган, әсәрләрен тәрҗемә иткән Тукай да Пушкинның әлеге шигъри бәйләме белән таныш булган, әлбәттә. Ә шулай да рус әдәбиятындагы дини мотивларга бәйләнешле әсәрләргә мөрәҗәгать иткәндә аның күңеле М.Ю. Лермонтов әсәрләренә тартыла. Мәсәлән, «Тәәссер» әсәре. Тукай үзе бу шигырен «Лермонтовның «Молитва» сәрләүхәле шигыренә тәкълид (иярү)» дип күрсәтә. Димәк, дога мотивын ул бөек рус шагыйреннән, аңа иярү аша кабул итә. Әмма Тукай монда да эчке сизгерлек, рухи тоемлау белән үзенчә эшкәртә, мөселманлаштыра дияргә була. Ике шигырьне янәшә куйганда бу бик ачык сизелә:

Гомеремнең иң читен, җайсыз, уңайсыз бер минутында, Әгәр янсам каты хәсрәт вә кайгының мин утында, Укыйм тиз-тиз күңелдән бер гаҗәиб сүрә Коръәннән, — Газаплар мәгънәви бер кул илән алынадыр җаннан.

В минуту жизни трудную теснится ль в сердце грусть: Одну молитву чудную твержу я наизусть.

Есть сила благодатная в созвучье слов живых, И дышит непонятная святая прелесть в них.

Оча дилдән бөтен шик-шөбһәләр, һәм мин елый башлыйм: Яңакларны мөкаддәс күз яшемлә энҗели башлыйм.

С души как бремя скатится, сомненье далеко — И верится, и плачется, и так легко, легко…

Тукай әле моның белән генә чикләнми:

Бөтенләй сафлана күңелем; укыйм иман, булам мөэмин;

Килә рәхәт җиңеллекләр: хәлас булам авыр йөкдин.

Ходайа! Син тыйган эшләр тәмам әкътагъ вә әбтәр, дим;

Иям баш сәҗдәгә: «Аллаһы хак! Аллаһы әкбәр!» — дим,

— дип, «дога» йоласының барлык таләпләрен дә сурәтләп (Коръәннән сүрә уку, күңелеңне сафландырып, барлык дөнья гаменнән аерылып сәждәгә баш ию), шигырьне изге дога сүзләре белән тәмамлый.

«Ана догасы» әсәрендә шулай ук теләк теләүченең тулы дога йоласын башкаруы сурәтләнгән. Шигырьдәге «ястүеннән соңра» дигән гыйбарә дога йоласының бөтен шартлары үтәлүенә ишарә булып тора. Димәк, теләк теләүче пакьләнеп, Коръән аятьләрен укып, тәсбих тартып башта Аллаһны олылый (намаз укый), аннан соң Аңа үзенең теләкләрен ирештерә — газиз улына бәхет сорый:

Әнә шул өй эчендә ястүеннән соңра бер карчык

Намазлыкка утырган, бар җиһаннан күңелен арчып;

Күтәргән кул догага, яд итә ул шунда үз углын:

«Ходаем, ди, бәхетле булсайде сөйгән, газиз улым!»

Шунда ук шагыйрь: «Карагыз: шул догамы инде Тәңре каршына бармас?» — дип, карчыкка теләктәшлеген дә белдереп куя.

Тулы дога тексты белән без шулай ук Г.Тукайның туганнарына, якыннарына язган хатларда очрашабыз. Мәсәлән, 1902 елда һәм 1903 елның 30 июнендә Уральскидан Өчиле- гә апасы Саҗидәгә язган хатыннан өзекләр: «…Алла риза булсын, гомерегез озын булып, байлыгыгыз һәм бәхетегез көннән-көн артып торсын» яки «Хәзер дә атам-анама һаман Коръән укып торам, Мәүлам кабул итсен. Хәерле гомерләреңезне теләп язгучы талибел-гыйлем Габдулла». 26 апрельдә (1904 ел) туганнары Абдулловларга язган хаты

тагын да үзенчәлеклерәк. Бу хат тексты эченә ул ахун Мотыйгулла хәзрәт һәм Сибгатулла хәзрәт мәхдүмнәрнең укыган дога текстын урнаштырган: «…Сезләрнең хәзер җибәргән ун рубляне күрсәткән идем, бу рәвешчә кычкырып сезләргә хәер-дога кылдылар: «Ярабби илаһи, ушбу ятим шәкертнең хәленә мәрхәмәт кыйлып, акча җибәргән Гурьев байларның күңелләрен һәрвакыт шат кыйл вә ул җумартларның дошманнарын мәкъһур әйләп, йөзләрен түбән капла, вә һәм ул байлар солтаны Абдулловларны бөтен җир йөзенә мәшһүр вә данлыклы кыйл, вә янә һәртөрле бәла вә казалардан үзең сакла вә җирләрне җәннәт кыйл. Ярабби яүме кыямәттә кояш сөңге озынлыгы якын килеп, халыкның миләрен кайнатып, бәгырьләрен көйдердектә, бу җумартларны гарше күләгәсендә күләгәләндер!»

Хатлар турында сүз кузгалуга шуны әйтәсе килә: алар- да әдип күңелендәге иң саф, садә, ихлас, шул ук вакытта ачынулы хисләр чагылыш тапкан. Шунда ук аларда Аллаһ исеме белән башлау, Аллаһка мөрәҗәгать, теләк, Коръән аятьләреннән булган өзекләрнең шактый күп булуы Тукаебызның ислам диненә булган ихласлылыгының тагын бер дәлиле булып тора.

Дога мотивы кулланылган әсәрләрнең икенче төрендә доганың кешегә тәэсире турында сөйләнә, дигән идек. Г.Тукайның «Таян Аллага» (1910) шигыре нәкъ менә шуңа мисал була ала. Биредә шагыйрь сабый балага Аллаһның кодрәте, рәхмәте чиксезлеген тасвирлап, Аның рәхмәтенә ирешү, «җиһанда якты юл» табу өчен күңелне Аңа багышларга, дога кылып ярдәм сорарга кирәклеге турында сөйли:

Йа Ходай, күрсәт, диген, ушбу җиһанда якты юл;

Ул — рәхимле; әткәң-әнкәңнән дә күп шәфкатьле ул!

Кыйл дога, ихлас белән тезлән дә кыйбла каршына;

Бел аны, керсез күңелдән тугры юл бар гаршенә!

Әй бәһале, әй кадерле, әй гөнаһсыз яшь бала!

Рәхмәте бик киң Аның, һәрдәм таян син Аллага!

Минемчә, «Китап» шигырендә дә Китап — Коръән. Әлеге Китапны укыганда аның дөнья ваклыкларын сөйми башлавы, мәгъсүмләнүе (гөнаһсыз саф кешегә әйләнүе) шуңа ишарә булып тора:

Һич тә күңелем ачылмаслык эчем пошса,

Үз-үземне күрәлмичә рухым төшсә,

Хәсрәт соңра хәсрәт килеп алмаш-тилмәш,

Күңелсез уй белән тәмәм әйләнсә баш,

Шул вакытта мин кулыма Китап алам,

Аның изге сәхифәләрен актарам;

Рәхәтләнеп китә шунда җаным, тәнем,

Шунда гына дәртләремә дәрман табам…

Казанның Хәтер мәчете имам-хатыйбы Харис хәзрәт Салихҗан да Тукайның әлеге шигыренең Коръәнгә мөнәсәбәтлелеген раслап: «Коръәни-Кәримнең ни дәрәҗәдә иксез-чиксез нур икәнлеген, аңа безнең дә мәхәббәтебезнең иксез-чиксезлеген тасвир кылып, изгелеккә өндәгән китапларга олуг хөрмәт белән карап «Китап» дигән шигырен язган», — ди. Үзенең фикерен раслап ул «Бәкарә» («Сыер») сүрәсеннән икенче аятьне («Коръәннең Аллаһтан иңдерелгән китап икәнлегендә һич шик юк, бу китап аның белән гамәл кылучы тәкъва мөэминнәргә хак юл күрсәтүче — һидияттер») китерә. Һәм «Аллаһымыз сүзенә таянып Тукай, «хәсрәт соңра хәсрәт килеп» тәмам башы әйләнгән бәндәнең дәртенә кайгыдан чыгу өчен изге китаптан дәрман эзли», — дип яза (Салихҗан Харис. А.Пушкин һәм Г.Тукай иҗатында Коръән аһәңнәре / Харис Салихҗан. — Казан: Иман, 2001. — 16 б.). Димәк, «Китап» шигырендә дә Коръән уку — дога уку мотивы бирелә һәм дога укуның кеше

күңеленә тәэсире турында сөйләнә дип нәтиҗә ясарга була.

Дога мотивы белән бәйле булган өченче төр текстлар алдагы икесеннән шактый аерыла. Аларда ачыктан ачык дога йоласы да, доганың тәэсире дә беренче планга куелмаган. Тик Аллаһның рәхмәтенә ышану, билгеле бер эштә Аннан ярдәм сорау, Аңа мөрәҗәгать һәм сыгыну сизелеп тора. Әмма ул гадәти эндәш формасы гына түгел, монда Аллаһка өмет белән ялвару һәм бу теләкнең үтәлүенә ышану аһәңнәре тоемлана. Гадәттә, мондый әсәрләр күңел монологы рәвешендә була. Лирик герой тормыш агымыннан аерылып үз хисләренә бирелә, әйтерсең, күңеленнән генә теләк тели.

Г.Тукайның «Кичке теләк» шигырендә дә өскә калкып торган дога мотивы юк, тик эчке уйлар агымындагы фикер үстерелеше, дөнья караңгылыгыннан туйган, өметен җуйган лирик герой күңеленең иң тирән төпкелендәге теләкләрне үз-үзенә җиткерүендә «дога-теләк» мотивы бик ачык тоемлана:

Мин караңгылык эчендә уйланып яткан көйгә,

Нечкәреп күңелем, җылыйм да бер сүз әйтәм лампага: «Ни бәхет! — дим, — иртәгә кич син тагын да янмасаң, Бу ятыштан мин дә мәхшәр җитмичә кузгалмасам!»

Әлеге теләкнең эчтәлеге гадәти теләккә капма-каршы, ягъни лирик герой үзенә үлем сорый. Шулай итеп, шагыйрь иҗатындагы Аллаһка ышану, өметләнү мотивлары гади теләк формасыннан ялвару, сызлану һәм җир тормышының бу бәхетсезлекләреннән туеп илаһияткә күчү — мәңгелек тынычлыкка ирешүне сорау дәрәҗәсенә җиткерелә. Болар һәммәсе җәмгыятьнең шәхескә мәрхәмәтсезлеген- нән, гаделсезлектән ут йотудан килә.

Г.Тукай иҗатында «изге дога» мотивы яхшылыкка җавап бирү чарасы буларак та кулланыла. Моны шулай ук Коръ

әндәгечә гыйбадәт, доганың башка нәрсәләрдән дә өстен булуына игътибар иттерү дип карарга була. Мәсәлән, «Фатыйма белән Сандугач» шигырендә кошны иреккә чыгаргач, Фатыйма: «Бар, азат бул, кыйл миңа изге дога», — дисә, «Кошчык» шигырендә:

Очып киткәндә ул шундый матурлап сайрады моңлы:

Миңа, санки, азат иткән өчен изге дога кылды, — ди.

Җирдәге кешеләр тормышының илаһият-руханият тормышыннан аерылгысызлыгы шагыйрь еш мөрәҗәгать иткән дога мотивларында аеруча ачык гәүдәләнә. Тукай Коръән тәгълиматының асылын дөрес аңлавы белән дә безнең игътибарны җәлеп итә. Аныңча, Изге Китап кешеләрне язмыштан узмыш фәлсәфәсенә генә бәйләп калдырмый, пассив, зар түгеп яшәүгә генә өндәми, иҗтиһад- ка, тырышлыкка, «җәсәрәт»кә, курыкмый, «ялыкмый алга барырга да чакыра. Аның: «Түкмә күз яшь: ярдәмендә һәр заманда Алла бар; Ал җәсарәт, алга омтыл, һич ялыкмый алга бар!» — дигән шигъри юллары кеше күңелендә алга омтылыш, өмет Аллаһка ышану, иман ныклыгы белән бәй- лелектә ачыла. Кешегә яшәү өчен көч табуда, түбәнсенеп, мәгънәсез тормыш упкынында югалмаска, димәк, иман, рухи ныклык ярдәм итә. Бу хакыйкатьне аңлау күпләребезне һәлакәттән саклый алыр иде.

Диләрия АБДУЛЛИНА, филология фәннәре кандидаты, Татарстан Фәннәр академиясенең Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының әйдәп баручы фәнни хезмәткәре

ИСЛАМ ҺӘМ ТУКАЙ
(Факультатив дәрес үрнәге)

Фирдәвес Борһанова, Казанның 23 нче татар-рус мәктәбе укытучысы

Татарстан Республикасы — төрле милләт вәкилләренең үзара дус, тыныч, бер-берсенең мәдәниятен, динен ихтирам итеп яшәүгә нигезләнгән милли түземлелек үзәге. Тик шул ук вакытта яш ун гаиләнең сигезе таркалу, картлар йортында балалы ата-аналарның, урамда үз көнен үзе күреп яшәүче ташландык яшүсмерләрнең, чат саен хәер сорашып утыручыларның саны арту, яшьләребезнең наркотик тартуы, кокаин иснәве — кыскасы, урамда «шприц законы» хөкем итү бик аянычлы күренеш. Балаларыбызның гаиләдә, мәктәптә тиешенчә тәрбияләнәме? «Шәфкатьлелек», «иманлы булу», «әхлаклылык» сүзләренә алар нинди мөнәсәбәттә? Шушы һәм башка сорауларга җавап алу һәм балаларыбызда дин һәм гореф-гадәтләребезгә ихтирам хисе тәрбияләү максатыннан, Л.Харисованың «Ислам- тынычлылык һәм шәфкатьлелек дине» дигән китабы буенча факультатив дәресләр алып бардым. «Ислам һәм Тукай» дип аталган дәресебез дә укучылар өчен кызыклы һәм файдалы булды.

Максат. Дөнья диннәре арасында исламның тоткан урынын аңлату; Бөек Тукаебызның исламга мөнәсәбәтен һәм аның иҗатындда диннең чагылышын күзәтү; укучыларда әхлаклылык, толерантлык хисе тәрбияләү.

Җиһазлау. Тукай портреты, «Коръән» китаплары (татар, рус, гарәп телләрендә), Г.Тукайның сайланма әсәрләре, мөселман календарьлары, Казандагы мәчет рәсемнәре, намазлык, дисбе, дөнья картасы, магнитафон тасмасында «Фатиха» сүрәсе, укучыларның рефератлары.

Дәрес барышы.

Укытучы. Хәерле көн, кадерле укучылар һәм кунаклар! Бик үк гадәти булмаган дәресебезне бөек Тукаебызның Гадилек белән Галилекне үзендә туплаган сүзләре белән башлыйсым килә:

«… бөтен гомеремне вә гакылымны Аллаһы Тәгалә юлында фида иттем».

Сөйләшүебезне диннәр — ислам — Коръән — Тукай — әдәбият дигән буыннардан торган чылбыр буенча алып барырбыз.

Сораулар. Нәрсә ул дин? Дөнядагы нинди диннәрне беләсез? Дин нинди вазыйфа башкара? Фән һәм дин үзара бәйләнештә торамы? (Укучылар әлеге сорауларга җавап бирә, рефератларын тыңлаучылар игътибарына тәкъдим итә.)

Укытучы. Динебез татар халкын иң авыр чакларда да исән-имин саклап калды, болганчык заманнарда да халкыбыз үз телен, гореф-гадәтләрен онытмады, иманын югалтмады. Дин — башка дөньяви фәннәр — химия, физика, математика кебек үк фән икән. Әмма алардан аермалы буларак, ул дөньяны бүтән яссылыкта танып белергә өйрәтә.

Сораулар. Буддизм, христиан диннәреннән ислам кайсы ягы белән аерыла? Бу динне кайсы илләрдә тоталар? Кайсы илләрдә ул дәүләт дине булып санала? (Укучылар исламның дөнья диннәре арасында иң яшь дин булуы, аның килеп чыгу тарихы, Мөхәммәд пәйгамбәрнең Аллаһы Тәгалә тарафыннан илче итеп җибәрелүе турында сөйли; ислам динен җир йөзендә бер миллиардтан артык халык тотуын, күпчелек Африка-Азия илләрендә аның дәүләт дине булып саналуын һәм Коръәннең изге китап булуын аңлата, шул илләрне картадан күрсәтә.)

Укытучы. Укучылар, Коръән китабы-ул кешелеклелек китабы. Коръән — хәдисләр һәм догалар җыентыгы гына түгел, ә яшәү өчен кирәкле булган гыйлем, үгет-нәсихәт,

һәр адәмгә туган көненнән алып, аны соңгы юлга озатканда да кирәкле фәлсәфи, юридик, әхлакый тәрбия китабы да.

Сорау. Бөек Тукаебызның шушы изге китапка, гомумән, дингә мөнәсәбәте нинди булган? (Шагыйрьнең балачагы ана назыннан мәхрүм булып, ачлык-ялангачлыкта үтсә дә, аның нечкә күңелен юатучы, рухын, киң күңел хыялын туендыручысы Аллаһы Тәгалә була. Гарәп, фарсы, төрек, татар телләрен камил үзләштерү белән бергә, Тукай дин гыйлемен (бу очракта — исламны) энциклопедик дәрәҗәдә белгән. Үз иҗатында дини әдәби китапларны, риваятьләрне, хәтта Коръән аятьләрен мул кулланган.)

(Коръән китаплары, дини гореф-гадәтләргә кагылышлы намазлык, дисбе, һ.б. әйберләр, мәчет рәсемнәре күрсәтелә.)

Укытучы. Балалар, шагыйрьнең дингә уңай мөнәсәбәте кайсы шигырьләрендә ачык чагыла? Укучылар «Туган тел» шигыренең дүртенче строфасын, «Туган авыл» шигыренең түбәндәге юлларын укыйлар:

Ходай шунда җан биргән, мин шунда туган,

Шунда әүвәл Коръән аятен укыган;

шунда белдем рәсүлемез Мөхәммәтне,

ничек михнәт, җәфа күргән, ничек торган.

(Шулай ук шагыйрьнең «Васыятем» (1909), «Мигъраҗ» (1910), «Кадер кич», «Киңәш» һәм башка шигырьләре укыла һәм укучылар тарафыннан яттан сөйләнә.)

Укытучы. Дәрьяга тиңләргә мөмкин булган Тукай иҗатыннан дингә багышланган, аның асылын ачкан шигырьләр исемлеген әле тагын да дәвам итәргә мөмкин булыр иде. Сабыйның йокларга ятар алдыннан теләк теләп, тәңрегә мөрәҗәгать итүен тасвирлаган «Йокы ал- дыннан»(1908), кайгы-хәсрәт килгәндә сабырлык, ярдәм сорарга өндәгән «Киңәш» шигыре һәм башкалар әнә шундыйлардан. Тукай өчен дин — яшь буынна тәрбияләү, гыйлем һәм мәдәният чарасы икәнлеге бик ачык чагыла. Шуңа

күрә дә ул динне пычратучы, диннән бары тик файда-ке- рем эзләүче рухани-түрәләр белән аяусыз көрәше, халкына хезмәт итүче дин әһеле, акыл иясе, эшлекле мәгърифәтче, милли рухлы зат Шиһабетдин Мәрҗәнине олылап, «Шиһаб Хәзрәт» исемле шигырен иҗат итә. («Шиһаб Хәзрәт» шигыре яттан сөйләнә.)

Сораулар. Укучылар, сезнең дингә мөнәсәбәтегез ничек? «Динле булу — иманлы булу» дигән сүзләрне ничек аңлыйсыз? Милли рухлы зат булу, сезнеңчә, нидән гыйбарәт?» (укучылар әлеге сорауларга җавап бирә. «Динсезлек — бәхетсезлек» дигән темага реферат тыңлана.)

Укытучы. Димәк, Тукай исламга Коръән аша килгән, изге китапны яхшы белгән, гомере буена иманга тугрылыклы калган, ә иман — ул, беренчедән пакълек, изгелек, шәфкатьлелек, тәрбиялелек билгесе дә. Тукай шуны яхшы аңлаган, иманлы булып яшәгән, өметен югалтмыйча иҗат иткән.

Балалар, без XX гасырда Тукай белән бергә яшәдек, XXI гасырда да аның белән атлап кердек, татар дөньясы — яңарыш юлында. Шөкер, ислам диненә без дә йөз белән борыла башладык. «Ислам — тынычлык, шәфкатьлелек дине» дип аталаган дәресләребез шуның мисалы. Тукаебыз юкка гына «Дин — кешелек мәдәниятенең иң югарысында вә иң өстендә булган каймактыр», дими, һәрдаим укучысын әхлаклылыкка, кешелеклелеккә өнди, милли рухлы булырга чакыра.

(Дәрес ахырында язмада «Фатиха» сүрәсе яңгырый.)

(Чыганак: Мәгърифәт, №1, 2003).

«…ИМАН БЕРЛӘ КОРЪӘН ТУЛГАН САДРЕМӘ!»

(Тукай иҗатында дини мотивлар һәм бо-
рынгы әдәбият традицияләре)

Габдулла Тукай әсәрләре үз заманында ук зур уңыш казана. Кыска гына вакыт эчендә ул татар милләтенең сөеклесенә әверелә. Моның сәбәбе — шагыйрьнең күп гасырлык бай әдәби традицияләребезгә таянуында. Тукай урта гасырчылыктан яңа реалистик юнәлешкә борылыш чорында иҗат итте. Әдәбиятыбызга яңалыклар алып килүче реалист буларак танылса да, ул иҗатының бөтен тамырлары белән борынгы татар әдәбиятына, Көнчыгыш әдәбиятларына һәм тулаем Ислам мәдәниятенә, аның олы казанышларына — тарихи сюжетларына, мотивларына һәм форма-шәкелләренә тоташа, шулардан үсеп чыга. Кече яшьтән үк гади халыкның иң самими ышануларын, мәҗүсилек чорыннан ук килгән мифологиясен, соңрак мәдрәсәләрдә Ислам динен һәм аның риваятьләрен күңеленә сеңдереп, борынгы тарихы булган Ислам әдәбиятын укып үскән Тукай, иҗатында

шуларны шигъри таланты, кодрәтле каләме аша үткәреп, элекке җирлектә, әмма яңа, югарырак дәрәҗәдә, үз заманына ярашлы һәм үзеннән соң да яшәячәк гүзәл әсәрләр тудыра алды.

Тукай иҗатында борынгы әдәбият мотивлары дигәндә, иң элек күз алдына Ислам мәдәниятенең бөек китабы Коръән күз алдына килә. Аллаһны бер вә бар дип белгән Тукайның Коръәнгә ихтирамы, мәхәббәте чиксез зур, ул Коръәнне укып әсәрләнә, юана, аннан үзенә чиксез илһам ала:

Гомернең иң читен, җайсыз, уңайсыз бер минутында, Әгәр янсам каты хәсрәт вә кайгының мин утында, Укыйм тиз-тиз күңелдән бер гаҗәип сүрә Коръәндин, Газаплар мәгънәви бер кул илән алынадыр җандин.

Оча дилдән бөтен шик-шөбһәләр, һәм мин җылый башлыйм:

Яңакларны мөкаддәс күз яшемлә энҗели башлыйм…

Заманында, XX йөзнең утызынчы елларында, социалистик реализм идеологлары «вак буржуаз шагыйрь» дип тамга салынган Тукайны, заманга яраштыру өчен, бөтенләй атеист ясарга көчәнеп караганнар иде. Ләкин алар- ның бармактан суырылган бу «атеистлыгы» Тукайның берничә шигъри юллары янында, комнан ясалган манара шикелле, ишелә дә төшә. Менә 1909 елда язылган «Васыятем» исемле шигыреннән түбәндәге юлларны укып китик:

Әһле тәкфир бер гаҗәпләнсен, күреп актык сүзем:

Күр, нә рәсмә тулган Иман берлә Коръән садремә!

Садренә, ягъни күңеленә Коръән урнашкан шагыйрь андагы илаһи аятьләрне шигъри юллар белән чын татарча әйтеп бирергә омтыла. Коръәннән кергән сюжетлар, мотивлар, персонажлар аның иҗатында зур урын алган.

Ә инде аерым шигырьләре тулаем Коръән аятьләренә багышланган.

Ярты төн булган чагында, китте Мәккә ялтырап:

Нур тоташты җиргә күктән, иңде нурдан бер Пырак. Хазрәти Җибрил бәшарәт әйләде, дип: «Йа Рәсүл!

Хак Тәгалә хазрәте тәгъйинләде бу кич вөсул.

Мөнтәзыйрлар, лә мөкәнләр, бар мәләикләр сиңа, Гарше әгълә килде, атлансаң, аягың астына», —

дип башланган «Мигъраҗ» шигыре Коръәни-Кәримдәге 17 нче сүрә нигезендә язылган һәм башка китаплардагы риваятьләрне кабатлаган. Татар әдәбиятында Мигъраҗ, ягъни Мөхәммәд пәйгамбәрнең Мәккәдән Иерусалимга сәфәре, әл-Әкъса мәчете гөмбәзеннән күккә ашуы турындагы бу популяр сюжет Рабгузыйның «Кыйссасел әнбия»сеннән (1311), Мәхмүд Болгариның «Нәһҗел фәрадис»еннән (1358) башлап, XX йөз башына кадәр дистәләрчә әсәрләрдә кабатланган. Кечкенәдән үк пәйгамбәрләр тарихын укып үскән Тукайны бу сюжет юкка гына илһамландырмаган, билгеле.

Шагыйрьнең «Кадер кич» дип исемләнгән әсәре дә туры- дан-туры Коръәнгә барып тоташа. Ул андагы «Кадер» дип аталган 97 нче сүрәне шагыйранә тасвирлап биргән. Шагыйрь күңел күтәренкелеге, тирән ышаныч, пафос, матур, җиңел тел белән бу кичәне бер монументаль картина итеп сурәтли. Шигырьнең язылу тарихын композитор Мансур Мозаффаров түбәндәгечә аңлата: «Бервакыт әнием Тукайдан: «Менә Кадер киче җитә, балаларга җырлар өчен бер шигырь булмасмы икән синдә, Габдулла?» — дип сорады. Тукай берничә көннән безгә «Бу Кадер кич — елда бер кич…» дип башлана торган шигырен, үз кулы белән язып, чәчәк ябыштырылган открытка алып килде».

Гомеренең соңгы көннәрендә, Клячкин хастаханәсендә ятканда да шагыйрьнең күңеленнән Коръән сүзләре туктап тормый. Менә аның иң соңгы әсәрләреннән булган «Тәфсирме? Тәрҗемәме?» дип аталган шигыре:

Һәр заман, кем насры берлән фәтхе килсә, Алланың — Һич тә бер көч туктаталмый, манигы булмый аның. Син күререң тугры юл тотканны күп төркем халык, Хәмд-ү-тәсбих өннәре берлән гөрелдәр урталык.

Мәккәдә ачты бүген якты иманга баб Ходай, Ярлыкау эстә, шөкер ит, тәүбә кыл, тәүваб Ходай!

Бу — Коръәни-Кәримнең «Насыр (Ярдәм)» дип аталган 110 нчы сүрәсе. Аның гарәпчәдән татарчага сүзгә-сүз тәрҗемәсе болай: «Аллаһның ярдәме һәм җиңүе ирешкәндә, син кешеләрнең ничек төркем-төркем булып Аллаһның диненә керүләрен күрдең; шулай булгач, үзеңнең Раббыңны макта, данла һәм аннан тәүбә сора. Дөрестән дә, Ул — ярлыкаучы!» Күргәнебезчә, Тукайның бу шигыре шушы атаклы сүрәнең шактый ук төгәл тәрҗемәсе. Шул ук вакытта, бу — тәрҗемә генә түгел, чөнки анда шагыйрьнең өстәмәләре, аңлатмалары да кереп киткән. Мәсәлән: «Һич тә бер көч туктаталмый, манигы (киртәсе) булмый аның», һәм «Мәккәдә ачты бүген якты иманга баб (ишек) Ходай» дигән юллар Тукайның үз сүзләре, үз тәфсире. Шуңа күрәдер дә, ул бераз шикләнептер, ахры, шигыренең өстенә «Тәфсирме? Тәрҗемәме?» дип язып куйган. Шагыйрь исән булса, бәлки, бу әсәрен яңадан карап чыгып, китап итеп бастырганда башка исем куйган булыр иде. Әмма инде бу — үлеме алдыннан язган соңгы шигырьләренең берсен җыентыкта басылып чыгуын күрергә Тукайга насыйп булмаган. Ул «Аң» журналының 1913 ел, 7 март санында чыккан нөсхәсен генә күрсә күреп калгандыр…

Коръәндә телгә алынган пәйгамбәрләр, алар белән бәйле риваятьләр, ул вакыйгаларда катнашкан төрле персонажлар Тукай шигырьләренә бик табигый кереп, тыгыз үрелеп баралар, шагыйрьнең әйтәсе килгән фикерен үтемлерәк итеп бирергә ярдәм итәләр. Чөнки ул заманның дин тоткан, аның тиешле кагыйдәләрен үтәп барган,

Коръәнне, әдәбиятны яхшы белгән кешесенә болар барысы да бик якын, аңлаешлы булган.

Пәйгамбәрнең вафатыннан соң аслан могҗиза булмас:

Ярылмас ай икегә, һәм кара таштан дөя тугмас, —

Диләр безнең гыйлем әһле. — Ышанмагыз, бу ялгандыр;

Үзем күрдем бүген, безнең заманда могҗиза бардыр: Бүген иртүк миңа шактый бурычлы иптәшем килде, Ялындырмый, талашмый, вәгъдәсендә акчасын бирде.

(«Могҗиза»)

Хәзерге заман укучысы бу юмористик шигырьдәге «ярылмас ай икегә», «кара таштан дөя тугмас» дигән сүзләргә артык әһәмият бирмичә генә узып китә. Ә Коръәнне һәм дини мифологияне белгән кешегә бу гыйбарәләр күп нәрсә аңлата. Риваять буенча, кяферләр Мөхәммәд пәйгамбәрне җирдәге могҗизаларына ышанмыйча, аны «сихерче» дип атап, аннан күктә могҗиза күрсәтүен, мәсәлән, үз кодрәте белән айны икегә ярып, ике кисәген ике якка җибәрүен, аннары аларны ике җиң очыннан чыгарып, үзенә сәҗдә иттерүен сорыйлар. Мөхәммәд исә моны үтәп чыга. Тукай менә шуңа ишарәли.

Тәэсир көчен арттыру, күренешләрне җанландырып, көчәйтеп җибәрү өчен Тукай еш кына мифологик мотивларны да куллана. Табигать күренешләрен тасвир иткәндә дә бу мотивлар бик табигый рәвештә әсәр тукымасына үрелеп китәләр.

Кисәктән җанланып, бозлар агалар;

Чабалар, берсене берсе кагалар.

Белерсең син боларның мәхшәре дип,

Бу бозларны — үлекләр гаскәре дип;

Өрелмеш дип белерсең, санки, мөгез

Вә яки мөгезен селкеткән үгез.

Болар әллә бара дәһшәтле судка,

Беленми: кайсы — җәннәт, кайсы — утка.

(«Яз»)

«Бәдәвам», «Ахырзаман», «Нәһҗел фәрадис» китапларында сурәтләнгән, һәр татар укучысында балачактан таныш булган, күңелләрдә курку хисе уяткан Кыямәт көне, бар мәрхүмнәрнең терелеп, бер урынга җыйналулары, ягъни мәхшәр, Исрафил фәрештә быргысының бөтен дөньяны тетрәткән авазы, җәннәт һәм тәмуг картиналарын күз алдына китереп, Тукай гади генә бер табигать күренешен дә кешене әсәрләндерерлек итеп тасвирлап бирә.

Шагыйрь татарның элек-электән укылган, балачактан ук хәтеренә сеңгән борынгы классик әдәбиятына, урта гасырларның дини әсәрләренә еш мөрәҗәгать итә. «Кыйссаи Йосыф», Рабгузыйның «Кыйссасел-әнбия»се, Хуҗа Әхмәд Ясәви, Сөләйман Бакырганый, Суфи Аллаһияр шигырьләре һәм бигрәк тә «Мөхәммәдия», «Бакырган»нан алынган мотивлар Тукайда еш очрый. Шагыйрь һәммә татарга таныш, сөеп укылган шигырьләрнең үлчәмен, көен, рифмаларын алып, аерым сүзләрен кабатлап, бөтенләй яңа әсәрләр — Тукайның үз чоры кешеләрен, тормыш картиналарын, заман проблемаларын сурәтли торган, бөтенләй көтелмәгәнчә яңгырашлы әсәрләр иҗат итә.

Тукайның борынгы әдәбиятыбыздан зур бер язма дастан алып, андагы сюжетны, шигырь үлчәмен, тәгъбирләрне тулысынча үз максатында кулланып иҗат иткән зур әсәре бар. Бу — «Печән базары яхуд яңа Кисекбаш» поэмасы. Шагыйрь бу очракта XIV йөзнең героик дастаны «Кисек- баш»ны бөтенләй икенче характердагы, сатирик пландагы әсәре өчен бик уңышлы куллана. Борынгы җитди, героик «Кисекбаш» фонында Тукай заманының татар тормышы үтә вак, кызганыч һәм көлке тоела. Иске «Кисекбаш»ны яхшы белгән шул заман татар укучысында Тукайның «Ки- секбаш»ы гаҗәеп тәэсирләр уята, һушын ала, шаккатыра, заманның бөтен борчулы проблемаларын татар аңына тагын да калкытыбрак, үтемлерәк итеп җиткерә.

Менә шулай борынгы әдәбиятыбыз традицияләренә нык таянып иҗат иткәнгә күрәдер инде, Тукайның заман

дашлары Зәки Вәлиди һәм Галимҗан Ибраһимов, аның иҗатына бәя биргәндә, әсәрдә әлләни яңалык күрмиләр. Тукайга караганда югарырак белем алган, рус һәм Европа әдәбиятын, мәдәниятен яхшы белгән, күп укыган бу зыялыларның, бәлки, Тукайның шул замандагы рус, француз, алман шагыйрьләре кебек язуын күрәселәре килгәндер. Ләкин Тукай алар теләгәнчә — Көнбатыш әдәбиятчыларына ияреп язган булса, аның иҗаты күпчелек халык тарафыннан яратып, якын итеп һәм аңлап кабул ителмәс иде, минемчә. Бигрәк тә татар дөньясы ничәмә еллар буе килгән уртагасырчылык традицияләреннән яңалыкка, реализмга әле яңа гына борылган чакта андый әсәрләр халыкка ят тоелыр иде, чөнки һәрбер яңалыкны кабул итү өчен мәгълүм бер әзерлек кирәк. Тукайның реализмы — үзе зур бер яңалык. Замандашларының шигырьнең яңалыгын күреп бетермәүләре дә гаҗәп түгел, чөнки зур вакыйга ерактанрак, еллар үткәч яхшырак күренә. Тукайның иҗаты борынгы әдәби мирастан һич аерылгысыз, аның шигырьләре шуңа күрә дә бик халыкчан, вакыт сынауларын җиңеп үтә торган үлемсез әсәрләр. Шагыйрьнең бөеклеге дә шунда.

Нәҗип НӘККАШ (ИСМӘГЫЙЛЕВ), Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының өлкән фәнни хезмәткәре, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе «Дин вә мәгыйшәт» газетасыннан

ЭЧТӘЛЕК

Иям баш сәҗдәгә………………………………………………………………………………… 3

Бәйрәм вә сабыйлык вакыты…………………………………………………………. 6

Тәәссер………………………………………………………………………………………………….. 7

Бәйрәм бүген!……………………………………………………………………………………… 7

Васыятем………………………………………………………………………………………………. 8

Китап……………………………………………………………………………………………………… 9

Туган авыл…………………………………………………………………………………………. 10

Туган тел…………………………………………………………………………………………….. 10

Таян Аллага……………………………………………………………………………………….. 11

Зур бәшарәт!……………………………………………………………………………………… 12

Мигъраҗ…………………………………………………………………………………………….. 13

Читен хәл……………………………………………………………………………………………. 15

Кадер кич…………………………………………………………………………………………… 15

Валлаһи………………………………………………………………………………………………. 16

Хәстә хәле…………………………………………………………………………………………… 17

Даһигә…………………………………………………………………………………………………. 18

Локман Хәким сүзләре…………………………………………………………………… 19

Искәрмәләр һәм аңлатмалар……………………………………………………….. 23

Кушымта № 1

Габдулла Тукай иҗатында дога мотивы………………………………….. 33

Кушымта № 2

Ислам һәм Тукай……………………………………………………………………………… 40

Кушымта № 3

«…Иман берлә Коръән тулган садремә!»………………………………….. 44

Литературно-художественное издание

Тукай Габдулла
(Тукаев Габдулла Мухаметгарипович)
«…ВОЗЬМУ Я В СВОИ РУКИ КНИГУ»

Составители — Р.Сайдашева, Н.Сабирзянов.
Казань. Хузур. 1436/2015
На татарском языке

Әдәби-нәфис басма

Тукай Габдулла
(Тукаев Габдулла Мөхәммәтгариф улы)
«…МИН КУЛЫМА КИТАП АЛАМ»

Төзүчеләре — Р.Сәйдәшева, Н.Сабирҗанов.

Дизайнер һәм компьютерда биткә салучы С.Яковлев.

Корректор А.Хәсәнова.

Знак информационной продукции согласно ФЗ от 29.12.2010 г. № 436-ФЗ.

Оригинал-макеттан басарга кул куелды 10.04.2015.

Форматы 84×108 1/32.

Тиражы 1000 экз.

«Хозур» нәшрияты. 420111 Казан шәһәре, Лобачевский урамы, 6 нчы йорт.

Тел./факс: +7 (843) 202-07-74.

Сайт: http://www.huzur.ru
Электрон почта: [email protected]
Интернет-кибет: http://huzurshop.ru

Әлеге һәм башка китапларны күпләп алу өчен
түбәндәге телефон номеры буенча мөрәж,әгать итәргә:
+7 (843) 202-07-74.

Кибетләр адресы:

Казан шәһәре, Газовая урамы, 19 нчы йорт
(Россия ислам институты бинасы);

Казан шәһәре, Лобачевский урамы, 6 нчы йорт

(Диния нәзарәте бинасы).

[1] Сыйбъян — балалар.

[2] Мәгъсуманә — гөнаһсыз, пакь килеш.

[3] Инсан — кеше.

[4] Тәәссер — тәэсирләнү.

[5] Сәрләүхә — исем.

[6] Тәкълид — ияру.

[7] Дил — күңел.

[8] Хәлас булу — азат булу.

[9] Әкътагъ вә әбтәр — кирәксез һәм яраксыз.

[10] Нәфсе мотмәиннәм — тынычлык тапкан күңелем.

[11] Әһле тәкфир — кяфер, динсез дип әйтүчеләр.

[12] Нә рәсмә — ничек.

[13] Садремә — күкрәгемә (күңелемә).

[14] Сәхифәләр — битләр.

[15] Мәгъсумләнү — гөнаһсыз, саф кешегә әйләнү.

[16] Уйку — йокы.

[17] Яд итү — исенә төшерү.

[18] Булсайде — булса иде.

[19] Гаршенә — югарыга, күккә.

[20] Алла рәхмәте барлык кешегә дә бер.

[21] Бәшарәт — шатлык, сөенеч.

[22] Әһле — халкы.

[23] Чиннәр — кытайлар.

[24] Мигъраҗ — дини мәгънәдә: күккә ашу.

[25] Пырак — җәннәттә фантастик ат.

[26] Бәшарәт әйләде — шатлыклы хәбәр китерде.

[27] Тәгъйинләде… вөсул — күрешү… билгеләде.

[28] Мөнтәзыйр — көтеп торучы, өметләнүче, күзәтүче.

[29] Ля мәкян — урыны билгеле булмаган.

[30] Мәляикләр — фәрештәләр.

[31] Гарше әгъля — күкнең иң югары катлавы.

[32] Садрулды (садир улды) — барлыкка килде.

[33] Көн фәякүн — бул дию белән үк булу.

[34] Гаршулды күкләргә рәуан (гареш күкләргә рәван улды) — күкләргә күтәрелде.

[35] Сәмавәт — күк.

[36] Бәхре вәхдәт — берлек диңгезе (дөньяның бөтенлеге, бердәмлеге таркалу күз алдында тотыла).

[37] Мәхү улды зәмин — җир бетте.

[38] Тәбдил ителү — алмашыну.

[39] Сәҗдә кыйлды Мәүлягә — Аллага баш иде.

[40] Җәмгулып һәрбер нәби — барлык пәйгамбәрләр җыелып.

[41] Булды заһир — барлыкка килде.

[42] Мөнкир — ышанмаучы, танымаучы.

[43] Габдият — табыну.

[44] Фираш — урын, ятак.

[45] Гөман — уйга килү.

[46] Мәүхыйф — туктый торган урын.

[47] Катле нәфситсәм (нәфес итсәм) — үз-үземне үтерсәм.

[48] Капугъ — ишек, капка.

[49] Әрвах вә рух — үлгән кешеләрнең җаннары.

[50] Мәлаик — фәрештәләр.

[51] Гарше-көрси — күктәге тәхет.

[52] Кәлям — сүз.

[53] Зәмһәрир — көчле суык.

[54] Нәҗат — котылу.

[55] Обломов — мәшһүр рус мөхәррирләреннән Гончаровның бөтен гомере эшсезлек, ялкаулык вә хәсислектә үткән бер каһарманының фамилияседер (Г.Тукай искәрмәсе).

[56] Сөбатлә (сөбат илә) — ныклык белән.

[57] Җаһил — надан.

[58] Сохбәттәш — гәптәш, әңгәмәдәш.

[59] Мәгъдән — чыккан җире (шахта).

[60] Мәйдане интишарә куйдым — халыкка (мәйданга) чыгардым.

Источник

Без – китаплы халык. Безнекеләр гыйлемле булган, борын-борыннан китап укыган. Бүгенге көнгә кадәр килеп җиткән кулъязма китаплар шул хакта сөйли. Ул кулъязмаларны махсус күчереп язучы осталар – хәттатлар барлыкка килгән. Хәзергечә әйтсәк, китапларны тиражлаучылар булып чыга инде. Әлбәттә, укымышлылар үзләренә кирәк китапларны үзләре дә күчереп алганнардыр. Анысына гына башлары җиткәндер, мөгаен.
Аннары инде басма китаплар чоры башланган. Безнең әби-бабайларыбыз үз телләрендә гыйлем эстәгәннәр, шул ук вакытта фарсыча да, гарәпчә дә укый-яза белгәннәр. Безнекеләрнең шулай арттырыбрак җибәрә торган гадәтләре бар инде. Хәзер әнә, татарчаларын да онытып, урысчага гына күчеп барулары.
Шунысын да әйтеп китү мөһимдер: заманында без үзебез генә белемле булып калмаганбыз, мәгърифәт нурларын башка тугандаш халыкларга да өләшкәнбез. Якын тирәдә генә түгел, Урта Азиянең чүлләренә, далаларына кадәр үк барып җиткәнбез. Монысы да халкыбызның игелекле гамәлләреннән саналырга тиеш.
Без күп гасырлар дәвамында дөньяви һәм дини гыйлемне фәкать китап аша алганбыз. Иман нурын да, дөнья цивилизациясенең казанышларын да, халкыбызның гыйбрәтле тарихын да, рух ныклыгын да безгә китап сеңдергән. Шуңа күрә дә без Китап Галиҗәнабләренә чиксез рәхмәтле.

***
Китап әле без үскәндә дә изге саналды. Дөньяның без белмәгән бөтен серләре шул китапларда иде. Дөнья күрмәгән, әмма ул дөньяны бик тә күрәсе килгән авыл малайлары өчен кулга килеп эләккән теләсә нинди китап олы хәзинәгә тиң иде. Әлбәттә инде, дөньядагы бөтен китапларны да укып бетерә алмаганбыздыр. Шулай да авыл китапханәсенә кайткан бер генә китап та безнең игътибардан читтә калмагандыр. Ул китаплар, билгеле, санаулы гына. Шуңа күрә дә без ул китапларны рәттән укып бара идек. Дөресрәге, китапны без су урынына эчтек. Алар арасында русчасы да, татарчасы да, башкортчасы да, романнары да, шигыре дә, фәнни-популярлары да, медицинага, авыл хуҗалыгына, политэкономиягә караганнары да җитәрлек була торган иде. Ә безгә китап кына булсын! Хәзер булса, мин аларның күбесен кирәксенмәс идем, кулыма да алып карамас идем. Ул вакытта китап җене кагылган малайларга сусынны басар өчен кайсы да ярагандыр, күрәсең.
Әле дә хәтеремдә, минем әткәй күрше Аккүз авылына йөреп эшли иде. Кайчагында мин дә ияреп барам. Ул колхоз идарәсендә — баш бухгалтер. Янәшәдә генә — авыл клубы. Бер мәлне шунда төртенеп йөргәндә бер төргәк китапка тап булдым. Списать ителгән, ташларга әзерләп куелган иске китаплар. Мин шуларны өйгә алып кайттым. Аларның күбесе балалар өчен иде. Арада икесе аеруча исемдә калган. Беренчесе – А. Гайдарның «Кайнар таш” исемле хикәяләр җыентыгы, икенчесе – С. Ковпакның «Путивльдән Карпатка кадәр” дигән партизаннар турындагы китабы. Икесе дә — татарча. Икесе дә таушалып, тузып беткән. «Путивльдән Карпатка кадәр” дигәненең соңгы битләре, гомумән, юкка чыккан. Шуңа күрә мин ул китапның ничек тәмамланганын тәки белә алмадым. Гомер буена сер булып калды. Шәхси китапханәм дә әлеге китаплардан башланды. Миңа чын-чынлап китап чире йокты. Шуңа күрәдер дә, бәлки, мин сигезенчене тәмамлагач та берничә ай авыл китапханәсендә эшләп алдым. Аннары ул эшне әнкәй дәвам итте. Минем өчен өй – китапханәгә, китапханә өйгә әйләнде. Ул чактагы китапларның тышлыкларына кадәр әле дә күз алдымда. Алар минем күңелемә онытылмаслык булып сеңеп калганнар. Китаплар өйдә дә җитәрлек иде. Шуларның икесе гел күз алдында булды. Аларның берсе — кирпеч калынлыгы «КПСС тарихы”. Анысы — Әнкәйнеке. Икенчесе – Нәкый Исәнбәтнең «Мәкальләр” өчтомлыгының өченче китабы. Анысы – минеке. Яңа китап булмаганда, ни өчендер, гел шул калын китапны актарып утыра идем. Эче тулы – энҗе-мәрҗән. Күпме укысаң да туйдырмый, укыган саен укыйсы гына килеп тора. Шунысын да әйтим, ул китап әле булса минем китапханәмдә саклана. Мин аны әле булса, нәкъ малай чактагы кебек, актарып-актарып карыйм. Хәзер инде яңа китап булмаганнан түгел, ә эш өчен, иҗат өчен кирәге чыкканда. Яшермим, кирәк чаклары еш була. Шунысы гаҗәп, тик торганнан да кулыма килеп эләгә ул. Ә өчтомлыкның теге калган беренче ике томын күпме эзләсәм дә, ни кызганыч, әлегә кадәр таба алганым юк.
Әлегә кадәр мин китап күрсәм, тыныч кына кала алмыйм. Аны тотып карыйсы, актарып карыйсы, тизрәк укып чыгасы килә. Иң элек аның тышлыгына игътибар итәсең, төпләнешен тикшерәсең, кәгазенең сыйфатына, форматына, бизәлешенә дә битараф калмыйсың. Ни өчен дисәң, китап бит ул иң элек – сәнгать әсәре. Аны бик күп кешеләр иҗат итә: автор үзе, рәссам, техник редактор, полиграфистлар… Ә инде китап сайлауга килгәндә, анысы – зәвык эше. Кем нинди китап ярата? Кемгә нинди язучы яисә шагыйрь охшый? Эш өчен кирәкме ул, күңел өченме, әллә вакыт уздырыргамы?

***
Торгынлык елларында китапка кытлык иде. Кибетләрдән әйбәт китапны болай гына сатып алу мөмкин эш түгел иде. Югыйсә, чыккан китапларның тиражлары ул чакларда, гадәттә, 100меңгә-500меңгә, хәтта 1миллионга җитте. Әмма барыбер халыкны китап белән тулысынча тәэмин итә алмадылар. СССР халкы иң күп укучы саналды. Монда, әлбәттә, хаклык та бар иде. Телевидениенең күрсәтә генә башлаган чагы. Рәсми газета-журналлар совет идеологиясе белән шыплап тутырылган. Шуңа күрә дә халык классиканы укый, ул замандагы язучы-шагыйрләрнең дә популяр чагы. Хөр сүзгә сусаган әдәбият сөючеләр алар язган һәрбер китапы, күңелләренә тәңгәл китерлек рухи азык эзләп, ябырылып укый. Ягни мәсәлән, язучы-шагыйрләр дә, китап та модада иде ул елларда. Моданың аның һәм уңай, һәм тискәре яклары да була. Мода булгач, китапны да иң элек урындагы түрәләр, акчалы сәүдә хезмәткәрләре һәм алар кебек башка шундый «блатной”лар эләктерә иде. Безнең кебек ярлы-ябагай иҗат кешеләренә, әлеге кебек үк, тегеләрдән калса гына. Кеше куян куа…дигән шикелле, кеше китап җыя дип бөтен кеше дә китап алырга тырыша иде. Укыймы ул китапны, юкмы – барыбер. Әйбәт китапмы ул, түгелме – барыбер. Иң мөһиме – фатирны китап бизәп торырга тиеш. Матур итеп бизәлеп чыккан күптомлы китаплар яисә подписной басмалар булса, бигрәк тә яхшы. Кыскасы, күршеләрең, хезмәттәшләрең алдында мактанырлык булсын! Кайчакларда көлкерәк форма алгаласа да, китапка булган мода ул кадәр начар күренеш түгел иде, минемчә. Шул ук чорда хрустальләргә, затлы паласларга, алтын балдак-алкаларга да мода кергән иде. Бүген инде машиналарга, бигрәк тә иномаркаларга, кыйммәтле туннарга, евроремонтларга, коттеджларга мода китте. Китапка мода яңадан әйләнеп кайтыр микән? Мәһдиев әйтмешли, вряд ли!.. Бер күзәтүемне җиткерәсем килә. Мин еш кына дус-ишләрдә, таныш-белешләрдә булыштырам, командировкалар вакытында бөтенләй таныш булмаган милләттәшләрнең өйләрендә булырга туры килгәли. Аларның күбесе элек эш тоткан, шактый югары урыннар биләгән, әле дә төшеп калганнардан түгел. Араларында зыялылар, укымышлылар, алдынгы карашлылар да еш очрый. Керү белән игътибар итәсең: китаплы гаилә. Ныклабрак карыйсың: китапларның барысы да теге елларныкы. Китап дефицит чакта «блат” белән алынган китаплар. Барысы да моннан 20-25 еллар элек басылып чыкканнар. Бер генә яңа китап та юк. Мода бетү белән китап алу да тукталган, китапка ихтыяҗ беткән… Бу әле беркем дә китап укымый дигән сүз түгел, билгеле. Укыйлар! Әмма китап уку хәзер инде массовый күренеш түгел. Китап сөючеләр генә, әдәбиятка мәхәббәте булган кешеләр генә укый. Хәер, заман үзгәрү белән китап сөючеләрнең дә зәвыклары үзгәрә, укыла торган язучылар да алышынып тора. Хәзер Рәсәйдә Владимир Сорокин, Харуки Мураками, Умберто Эко шикеллерәк язучылар модада…

***
Яшьрәк чакта минем дә күп вакытым китап кибетләреннән, китап базарларыннан үземә кирәк китапларны эзләп үтте. Аның беренче юлы – китап кибетендәге сатучылар белән әйбәт мөнәсәбәт урнаштыру. Югары Яркәйдәге кибеттә эшләүче апалар белән мин уртак телне тиз таптым. Шуңа күрә район газетасында эшләгәндә дә, студент чакта да каникулларга кайткан саен ни дә булса эләкми калмады. Әлбәттә, райком кешеләреннән арткан очракта. Илештән мин Казанга бер чемодан китап төяп киткән идем. Рәсүл Гамзатовның Яркәй кибетеннән алган кара тышлы өчтомлыгы әле дә иң яратып укыган китапларымның берсе. 1966 елда Мәскәүдә чыккан кызгылт тышлы «Татарча-русча сүзлек”нең дә эш өстәлемнән төшкәне юк. Берәр сүз кирәк булса, тотам да шуны актарып карыйм. Минем өчен иң абруйлы сүзлек! Ул да – Югары Яркәй истәлеге. Җәйге каникулларда тулай торак бүлмәләрен бушатып тормалы иде. Мин бүлмәдән-подвалга, подвалдан бүлмәгә капчык-капчык китап ташыдым. Берсендә җыештыручы апаның әйтеп калганы әле дә истә: «И балам, бер капчык китап урынына бер капчык бәрәңге ташысаң, тамагың тук булыр иде”, — диде ул мине кызганып. Тамак дигәннән, хәзер инде әйтсәң дә була, тамак ач вакытларда кайбер китапларны, бик кызганыч булса да, сатып җибәргән очраклар да булмады түгел.
Фатирымда китаплар артканнан-арта барды. Мин инде фатирдан-фатирга китап ташый башладым. Күченгәндә ярдәм итәргә килгән иптәшләр миңа аптырап та, кызганып та карыйлар. Ни өчен дисәң, ул китаплар шул кадәр күп, хәтта бер бүлмәле фатирдан икелесенә күченгәндә китапларымның шактые сыймыйча артып та калды. Кешегә әйтсәң, кеше ышанмас. Әмма, ничек кенә авыр булмасын, ул китапларның һәрберсе минем өчен бик тә кадерле. Беренчедән, аларның күбесен минем яраткан язучыларым, шагыйрьләрем язган. Икенчедән, мин аларның күбесен төрле юллар белән, авырлыклар белән таптым. Кайсысын районнарга командировкага баргач эләктерәм, кайберләрен таныш кибетчеләрдән теләнеп алам, икенчеләрен Мәскәүдәге язучыларга дигән махсус китап кибетеннән төяп кайтам. Чиратларда этелә-төртелә сәгатьләр буе торган чаклар да еш була. Шактый гына китаплар һәм «китап чире” Рәдиф Гаташтан да күчте. Менә ул китапның кадерен белә ичмасам! Бик күп затлы китапларны күрергә була иде аның китап киштәләрендә. Күпме генә кадерле булмасын, шәхси китапханәдәге китаплар барыбер алышынып, үзгәреп, яңарып тора. Кайберләрен кирәксенми башлыйсың, кайберсенең яңарак, әйбәтрәк басмасын очратасың, аннары, күпме генә җыйсаң да, бөтен китапны да фатирыңа сыйдырып бетерә алмыйсың…Үзеннән артканнарын Гаташ та миңа йә бүләк итә, йә арзанрак бәягә биреп җибәрә, әмма ул бервакытта да китапларын очраклы кешеләргә таратмый. Гадәттә, китапка тартылган, белемгә сусаган яшь каләмдәшләренә өләшә. Дөнья әдәбиятын аннан да яхшырак белүче тагын берәрсе бар микән? Булса да бармак белән генә санарлыктыр. Яхшы китапны начарыннан, яхшы язучыларны халтурадан аера белергә мине ул өйрәтте. Чыннан да, китаплар меңләгән, ә сәгатләр, минутлар санаулы гына. Ул кадәр китапны бик теләсәң дә укып бетереп булмас иде. Ә Гаташ – эрудит, библиофил. Кайсы нәшриятта нинди яңа китап чыкканын, кайсы кибеткә кайтканын да аның аша белә идек. Без әле яңа китабы чыккан берәп чит ил язучысын яисә шагыйрен ишетеп тә белмибез, ә ул инде аны укыган, иҗатын өйрәнгән, ниндирәк әдип икәнен безгә дә түкми-чәчми сөйләтеп бирә. «Ну наданнар да инде сез!” – дип чеметеп алырга да онытмый. Ә ул китапның бәясен дә, кадерен дә белә, үзенә кирәк китапны таба да белә. Районнарда аның үз «агентлары” бар. Алар белән гел хәбәрләшеп тора, «Книжное обозрение” атналык газетасында үзе көткән яңа китап турында хәбәр булу белән таныш-белешләренә шалтырата башлый. Араларында безнең уртак дусларыбыз да җитәрлек. Ә районнар белән эш итү, чыннан да, отышлырак. Анда без эзләгән кайбер китапларның кадерен белеп бетермиләр, дөресрәге, ишетеп тә белмиләр. Шуңа күрә районнардагы китап кибетләрендә Казанда төшкә дә кермәгән әллә нинди затлы китаплар очратырга мөмкин иде. Мәсәлән, студент вакытта ук Апас районында концерт куеп йөргәндә китап кибетендә очраклы рәвештә легендар полководец Г. К. Жуковның бөтен илдә ажиотаж тудырган «Воспоминания”ләренә тап булдым. Үзем дулкынлана-дулкынлана, каушый-каушый акчамны саныйм, үзем сатучыга карыйм, «кире уйламаса ярар иде” дип борчылам. Әмма сатучының исе дә китмәде. Димәк, белмиләр, сорап килүче булмаган, райкомнан да әйтеп куючы булмаган. Ә миңа шул гына кирәк! Соңыннан әлеге китапны бөтен тулай торак чиратлашып укып чыкты. Минем исә китап өлкәсендә белгеч буларак даным таралды. Бүздәктә, аннары Чишмәдә эшләгән Зөфәр абый Хәмидуллин да мин эзләгән китапларны алып җибәргәли торган иде. Ни дисәң дә, «Кызыл таң”ның үз хәбәрчесе бит! Район җирендә сүзе үтә торган кеше. Илештә яшәүче шагыйрь дустым Ринат Хәйри дә берзаман китап белән «чирләп” алды. Мин Казаннан нинди китаплар чыкканын җиткереп торам, ул исә китап кибетенә чаба. Мөзәянә апа — безнең дус. Райкомга сиздерми генә аңа да өлеш чыгара, Гаташ белән безгә дә тамгалый. Әмма Ринатның китап белән мавыгуы озакка бармады. Гел ялынып йөрисе килмәдеме, әллә инде үзенең кызыксынуы беттеме, һәрхәлдә, безгә Илештән китаплар килми башлады.

***
Китапка кытлык заманнарда юньлерәк китапны берюлы берничә данә ала торган гадәтем бар иде. Чөнки Гаташка әйтсәң, һичшиксез: ”Миңа да алдыңмы?” – дип сораячак. Шул гадәтем аркасында бер тапкыр яна да язып калдым. Мәгълүм органнарга чакыртып, профилактика чаралары уздырдылар. Бардым. Тегене-моны сораштыралар, каяндыр Олжас Сөләйманов исеме килеп чыкты. «Аның китапларын укыганың бармы?” – диләр. Яңа китабын да искә алалар. Каян алганымны төпченәләр. Кыскасы, сәгатьтән артык тинтерәттеләр дә чыгарып җибәрделәр. Сәбәбе соңыннан гына башыма барып җитте. Олжас Сөләймановның «Аз и Я” дигән шау-шулы китабы чыккан чак иде. Аның турында үзәк газеталар шаулый, СССР Фәннәр Академиясе җыелышлар уздыра, КПСС Үзәк Комитетының карарлары чыга. Зыялыларның телендә шул китап кына. Аны инде кемнәрдер укыган, әмма китабын күрүче юк. Чөнки ул Мәскәүдә түгел, Алма-Атада чыккан. Безнең хыял – шул китапны тотып булса да карау. Сатып алу турында уйлыйсы да юк. Тик ни хикмәт, бер дә уйламаганда Казанның Киров урамындагы «Букинист” кибетендә мин әлеге «Аз и Я” китабына тап булдым. Күзгә күренәме дип торам. Каян килеп эләккәндер ул Казанга, белмим. Ничек кенә булмасын, кибеттәге алты данә әлеге тыелган китапны алып кайтып дус-ишләргә, таныш-белешләргә тараттым. Университетта лекцияләр укыган укытучым, профессор Миркасыйм ага Госманов та бик сорап, кызыксынып йөри иде, аңа да биргәнем истә. Соңыннан «тагын юкмы?” дип сорап килүчеләр дә күп булды. Кыскасы, китап белән кызыксынучылар арасында минем абруй шактый артты. Тик кайсыдыр көне-сәгате белән кирәк җиргә җиткергән бит, каһәр! Күп еллар узгач, шушы хакта Олжасның үзенә дә сөйләдем. Көлде генә. «Ул китап аркасында синең белән миңа гына түгел, бик күпләргә эләкте. Мәскәүдә аның әле һаман да басылып чыкканы юк,” — диде ул минем иңнәремнән кагып. Ачуланма инде, янәсе. Нишләп ачуланыйм ди, киресенчә, горурланам гына.

***
Илештәге район балалар китапханәсендә менә ничә еллар инде «Роберт” исемле бер кызыклы клуб эшли. Китапханә кызлары белән мин бик тиз дуслашып киттем. Алар үз эшләрен яратып эшләүче, фидакарь җанлы кешеләр. Мин аларда еш булам: бергәләп очрашулар уздырабыз, китап укучылар конференцияләре оештырабыз. Кайткан саен мин аларга татарча яңа китаплар алып кайтам. Алар, Атнабайчарак итеп әйтсәк, «и мактыйлар мине, и зурлыйлар”. Миннән дә шәп кеше юк икән бу дөньяда! Мин инде, билгеле, эреп китәм, күңелләр йомшара. Якташларыма тагын да ниндидер яхшылыклар эшлисе килә башлый. Кыскасы, кызлар мине шул дәрәҗәгә җиткерделәр ки, мин үземнең гомер буе бөртекләп җыйган шәхси китапханәмне якташларыма бүләк итәргә булдым. Дөресен әйтим, башта бик кызганыч иде, җанымнан өзеп алган шикелле булды. Җәмәгатем исә шунда ук ризалашты, хәтта җиңел сулап та куйды бугай әле. «Ниһаять, котылабыз икән бу китаплардан” диюе булгандыр, ахры. Мин аны бик тә аңлыйм. Китап тузанын минем кебек үк күп йотты инде ул. Түзгәненә рәхмәт! Ә 8 меңгә якын китапны өч «ГАЗель” машинасы белән алып кайттым мин Казаннан. Кызлар ел буе диярлек картотека төзеп интектеләр. Китапларның бер өлеше авыл китапханәләренә бүлеп бирелде. Күбесе – татарча китаплар, башкортчалары да җитәрлек. Рус телендәгеләрен әйткән дә юк. Барысы да — кыйммәтле, файдалы, кирәкле. Һәрхәлдә, минем үземә шулай тоела. Дөньяга карашымны формалаштырган, белемемне арттырган, күңелемне баеткан, яшәргә ярдәм иткән китаплар бит алар. Шуңа күрә дә аларны минем якташларым да яратып укыйлардыр дип өметләнәм.
Әлеге китаплар арасында култамгалы, ягъни автографлы китаплар да бар. Алары – 600дән артык. Аеруча кадерле, истәлекле, тарихи китаплар. Кемнәрнең генә бүләк китаплары юк анда. Татарстан, Башкортстан, Саха-Якутия, Тува Республикаларының Президентлары кул куйганнары да, Василий Лихачев, Рамазан Абдулатипов, Владимир Зорин кебек Рәсәй сәясәтчеләренең култамгалы китаплары да, Кайсын Кулиев, Сергей Михалков, Олжас Сөләйманов кебек күренекле шагыйрьләр бүләк итеп биргәннәре дә, Тәлгат Рахманов, Дания Дәүләтшина, Дамир Каюмов кебек элекке райком секретарьларының истәлекләре дә… Үзебезнең татар һәм башкорт әдипләренең автографлары булган китаплар минем өчен аеруча кыйммәтле. Аларның күбесе күптән гүр ияләре инде. Ә менә китаплары кадерле истәлек булып әле дә саклана. Хәсән Туфан, Сибгат Хәким, Гомәр Бәширов, Нәкый Исәнбәт, Әмирхан Еники, Наҗар Нәҗми, Әнгам Атнабай, Сәйфи Кудаш, Гәйнан Әмири, Вазыйх Исхаков, Габдулла Байбурин, Мөхәммәт Мәһдиев, Аяз Гыйләҗев, Илдар Юзеев… Һәрберсенең язган җылы сүзләре, изге теләкләре минем өчен, билгеле инде, олы мәртәбә. Аларның һәрбер сүзе хәзер инде минем өчен изге васять булып яңгырый. Мин аларны кайта-кайта, сагына-сагына укыйм…
Үзем белән бергә гомер кичергән, иҗат иткән, утлар-сулар кичкән каләмдәшләремнең бүләк китаплары да минем өчен үтә дә газиз, үтә дә истәлекле. Алар миндә бик күп. Ул китапларның авторлары — Казандагы, Чаллыдагы, Әлмәттәге замандашларым, Уфадагы башкорт, татар каләмдәшләрем, Мәскәүдә, Лондонда, Америка Кушма Штатларында, Израильдә яшәп иҗат итүче милләттәшләрем. Менә остазым Шәүкәт ага Галиевның автографлы китаплары, якташым Әхсән ага Баянныкы, Рәдиф Гаташныкы, Равил Фәйзуллинныкы, Ренат Харисныкы, Гәрәй Рәхимнеке… Менә аксакалыбыз Мостай ага Кәримнең китаплары, Равил Бикбай, Сафуан Әлибай, Кадим Аралбай, Хәсән Назар, Рим Идиятуллин, МарСәлим, Факиһа Тугызбаева, Гөлфия Юнысова бүләк иткән китаплар… Менә Чувашиянең халык шагыйрьләре Юрий Семендердан, Порфирий Афанасьевтан, Валери Тургайдан килгән китаплар… Ул язмаларда — каләмдәшләремнең миңа булган игътибарлары, җылы мөнәсәбәтләре, иҗатыма бирелгән бәяләре.
Шунысын да әйтим, китапны бит әдипләр генә чыгармый. Миндәге бүләк-автографлар төрледән-төрле һөнәр ияләре тарафыннан язылган. Алар арасында Мирза Мәхмүтов, Лия Шакирова, Әбрар Кәримуллин, Суфиян Поварисов, Нурмөхәммәт Хисамов, Фатыйх Урманче, Хуҗи Мәхмүтов, Гамирҗан Дәүләтшин кебек телче, әдәбиятчы, тарихчы галимнәр дә, Марс Михайлов кебек медицина фәннәре докторлары да, Харис Якупов, Илдар Ханов, Әхсән Фәтхетдинов, Камил Муллашев, Ләйсән Рәхмәтуллина кебек талантлы рәссамнар да, Марсель Котлыгалләмов, Мөнир Әһлиуллин кебек танылган журналистлар да бар… Китапханәм соңгы көннәрдә генә тагын ике китапка артты. Казанның 1000 еллыгына багышлап язылган яңа романын миңа танылган язучыбыз Вахит Имамов калдырып китте. Егет романнарны коеп кына куя. Прозабыз хәзер Вахит кебек егетләребез кулында. Икенчесе – каһарман якташыбыз Даян ага Мурзинның «Фронт в тылу врага” дигән китабы. Әле шушы көннәрдә генә ул Казанда булып китте. Очрашу вакытында әлеге китабын бүләк итеп калдырды. Без әле кечкенә чагыбыздан ук Даян Мурзинның батырлыгына сокланып үскән малайлар. Безнең Башкортстанда Даян аганың батырлыгы киң яктыртыла, үзе дә легендар кеше. Бигрәк тә Генрих Гофманның аңа багышлап язган «Черный генерал” дигән китабын егылып укый торган идек. Мин каһарманның китабын кызыксынып укып чыктым. Балачагым күз алдыма килде, «Путивльдән Карпатка кадәр” дигән теге китап та искә төште. Даян ага Мурзин да шул китапның авторы, партизаннар хәрәкәте җитәкчесе С. Ковпак белән дә бергә сугышып йөргән. Нинди каһарман кешеләребез бар бит безнең, шайтан алгыры! Горурланмас җиреңнән горурланырсың! Һәм шунысы кызык: Даян ага да, Вахит та Сөн буенда туып үскәннәр! Күрәсезме — нинди туры килү? Күрәсезме безнең Сөн егетләрен?!.

***
Заманалар нык үзгәрде. Рәсәйдә китап индустриясе бөтен көченә эшли башлады. Татарстан белән Башкортстанда да чагыштырмача начар димәс идем. Һәрхәлдә, элеккеге еллар белән чагыштырырлык та түгел. Совет чорында тыелган әллә күпме сирәк китаплар яңадан дөнья күрә. Без яшь чакта Мандельштам, Пастернак, Цветаева кебек шагыйрьләрнең китапларын кулга да тотып караганыбыз булмады. Хәзер әнә нинди генә басмалар юк. Ул шагыйрьләрнең үзләре турында да кызыклы-кызыклы, бай мәгълүматлы китаплар чыгып тора. Иншалла, соңгы елларга кадәр исемнәре дә телгә алынмаган Г. Исхакый, З. Вәлиди кебек милләтпәрвәр язучы-галимнәребезнең китаплары да чыгып тора. Дини китапларның да төрледән-төрлеләрен сатып алырга мөмкин. Ә бит элегрәк Коръәннең русча тәрҗемәсен китапханәләрдән дә ала алмый идек. Әле дә хәтеремдә, 80-нче елларда И. Ю. Крачковкий тәрҗемәсендә Коръән басылып чыккач, обком исемлеге буенча сирәк кешеләргә генә таратканнар иде. Миндә исә хәзер ул изге китабыбызның гарәпчәсе дә, инглизчәгә, русчага тәрҗемәсе дә, татарчага, башкортчага тәрҗемә кылынган тәфсирләре дә бар. Әмма иң кыйммәтлесе – быел улым Алмаз хаҗдан алып кайтып бүләк иткән Коръән…
Җәмәгатемнең дә китапларымны Илешкә озаткан чактагы куанычлары юкка гына булып чыкты. Мин һаман да китап кибетләренә йөрештерәм. Юк-юкта да китаплар эләктереп кайтыштырам. Аларны кайту белән күрсәтмәскә тырышам. Өйдәгеләр барыбер сизә, әмма сизмәгәнгә салышалар. Чөнки барыбер файдасы юк, чөнки мин барыбер китапсыз яши алмыйм, чөнки миндәге китап «чире” барыбер дәвалый торган түгел.
Бу арада китап киштәмә Ә. Еники, Н. Фәттах, И.Юзеев, Ш. Галиев, Ә. Баян, А. Гыйләҗев кебек халык әдипләренең биштомлыклары өстәлде. Алар янына, уңайсызланып кына булса да, үземнең дә әле күптән түгел генә дөнья күргән тыйнак кына дүрттомлыгымны тезеп куйдым. Уфадан Мостай ага Кәримнең олуг юбилеена бүләк сыйфатында чыгарылган бик матур өчтомлыгын, Рәми Гариповның көндәлекләрен алып кайттым. Салават Юлаевка багышланган яңа китаплар бүләк иттеләр. Казанга кунак булып якын дустым, Удмуртиянең халык язучысы Вячеслав Ар-Серги килгән иде. Ул да үзенең яңа китабын калдырды. «Китап” нәшрияты бөек җырчыбыз Фәридә апа Кудашеваның тормышына һәм иҗатына багышлап искиткеч матур альбом чыгарган, рәхмәт яугыры! Узган килүендә Фәридә апа әнә шул затлы китапны җәмәгатем Клара белән икебезгә, матур сүзләр язып, бүләк итеп китте. Үзе белән ике генә данә алып килгән булган. Шуның берсе безгә язган икән! Ул хәзер Мостай Кәрим, Зәйнәп Биишева, Рәшит Ваһапов, Илһам Шакиров альбомнары янәшәсендә нур чәчеп тора!
Кемнең ничектер, хәзер инде зур-зур романнар укырга һич кенә дә вакыт табып булмый. Киресенчә, мине соңгы вакытта кыска жанрлар – афоризмнар кызыксындыра. Бәхеткә, афоризмнар, цитаталар, канатлы сүзләр тупланган төрле серияләр, энциклопедияләр күп чыга башлады. Күңелеңә охшаганын сайлап ала белергә генә кирәк. Дөнья әдәбиятында тапкыр сүзнең атаклы осталары бар. Әле күптән түгел генә Станислав Ежи Лецның «Почти все” дигән калын китабын кулга төшердем. Юкарак бер китабы бар иде инде, анысын Ким энекәшкә бүләк иттем.
Әйе, бүген китап кибетләрендә җаның теләгән китабыңны таба аласың. Мин монда бигрәк тә рус телендә чыкканнарын күз алдында тотам. Рус телле китап базары гөрләп тора. Тик менә бәяләре генә тешләшә. Кайчакларда китап кибетенә керәсең дә күзең төшкән китап тирәсендә әйләнгәләп йөри башлыйсың. Китапны тотып-тотып карыйсың – шәп китап бит, каһәрең. Авторы да – популяр, китабының эшләнеше, бизәлеше дә менә дигән! Аһ, аласы килә! Аннары кесәңне капшап карыйсың — бәясе бигрәк кыйммәт шул. Юньлерәк китапның бәясе ким дигәндә 150-300 сум бит хәзер. Икеләнеп торасың-торасың да, акчаңны кызганып, чыгып китәсең. Әмма теге китап күңелдән китми генә. Берничә көн шулай йөргәннән соң тагын теге кибеткә юнәләсең. Тагын туп-туры теге китап торган бүлеккә ашыгасың. Шулай берничә тапкыр кабатлана. Кайчагында, үз-үзеңне җиңеп, сатып та аласың. Кайчагында синнән башка да сатып алган булалар. Аннары инде «чукынсын ла” дип җиңел сулап чыгып китәсең…

***
Яңа чорлар килде. Радио-телевидение, компьютер, интернет заманы. Техниканың, электрониканың үзгәрүенә күз дә иярми, компьютерлар, кесә телефоннары, телевизорлар, музыка тыңлый торган төрле аппаратуралар безнең күз алдында яңара, камилләшә. Безнең яшьтәгеләр боларның барысына да иярә дә алмый, аңлап та бетерми. Ә менә яшьләребезнең бер өлеше исә шул компьютер дип чукына. Уены да шунда, дәреслекләре дә, фильмнары да, музыкасы да, фотосурәтләре дә, хәтта шпаргалкалары да… Компьютер киләчәктә китапны алыштырмасмы? Калын-калын китаплар хәзер үк инде уч төбе кадәр дискетка сыеп бетә. Татар теле укытучылары «балалар китап укымый” дип зарлана. Кызганычыбызга, бу чыннан да, шулай. Балаларны да аңларга тырышырга кирәк: алар бит кызыклыракны, мавыктыргычракны, җиңелрәкне карыйлар. Димәк, дәреслекләр, китаплар да балаларның игътибарын җәлеп итәрлек булырга тиеш. Әдәбиятны укыту методикасы турында уйланырга да вакыт. Әгәр дә яшь буында әдәбиятка мәхәббәт тәрбияләмәсәк, мәктәптә үк классикларыбызны тиешенчә өйрәтмәсәк, аларның күбесе әдәбиятка яңадан әйләнеп кайтмаслар дип куркам. Ә инде классикларыбызны укып үсмәгән, бүгенге әдипләребезне белмәгән милләттәшләребез рухи тамырларыбызны да, тарихыбызның асылын да, гореф-гадәтләребезне дә аңламаслар дигән шигем бар. Ана сөте белән кермәгәнне, тана сөте белән кермәс, дигән шикелле, китап белән кермәгәнне, компьютер белән кермәсә нишләрбез? Беренчедән, компьютер — компьютер инде ул. Аның җаны да, хисе дә юк. Виртуаль дөнья – реаль дөньядан, тормыштан аерылу дигән сүз. Икенчедән, компютерның милләте юк. Күпме генә тырышлык салсак та, күпме генә үзебезчә сөйләштерергә тырышып карасак та, компьютерны татарлаштырып та, башкортлаштырып та булмас шикелле. Глобальләшү чорында яшәвебезне онытмыйк. Тоталь глобальләшү зур, алдынгы, дәүләтле халыкларга куркыныч түгел ул. Аның фаҗигасе иң элек безгә килеп тиячәк. Интернет челтәрендә -интернетның бөтендөнья ятьмәсендә иң элек без буталып, чуалып бетәчәкбез. Без әле китап сәясәтендә башка зур халыклардан күпкә артта калып барабыз, китап бастыру өлкәсендә һич кенәдә аларга җитешә алганыбыз юк. Нишләргә соң? Кул кушырып утырыргамы? Юк, әлбәттә! Иң элек китаптан аерылмаска кирәк! Китапка таянырга кирәк! Китап бастыру эшен җайга салырга кирәк! Бүгенге көндә безнең төп рухи таянычыбыз – китап булырга тиеш! Китап күп гасырлар дәвамында сынаулар узган, безне кыргыйлыктан, наданлыктан коткарып калган, дөнья белән, башка халыклар, илләр белән аралаштырган. Киләчәктә дә безне иң авыр чакларыбызда китап коткарып калыр дип ышаныйк. Шуңа инансак кына, шуны аңласак кына нидер эшли алырбыз. Ә инде радио, телевидение, көндәлек матбугат, компьютер, интернет китапны халыкка җиткерүдә ярдәм итәргә бурычлы…
Ә мин китап укып үскәнмен. Минем бөтен булмышым, яшәешем, иҗатым һәм гомерем китап белән бәйле. Китаптан тәм табып, китаптан ямь алып яшим. Татар китаплары арасында минем үзем язган кырык биш китап та бар. Алар, әлбәттә, татар китабы диңгезендәге кырык биш тамчы гына. Шулай да ул китапларны укучыларымның яратып укыганын беләм. Бу минем өчен – татарның бер шагыйре өчен — олы мәртәбә. Әмма дә ләкин китапны язу белән генә түгел, аны хәтта китап итеп бастырып чыгару белән генә дә түгел. Ул укучыга барып ирешергә тиеш. Тиеш булса да китапларыбызның барысы да укучылар кулына килеп эләкми. Бу – безнең бүгенге көндәге иң зур кимчелегебездер. Китап сәүдәсе татар һәм башкорт китабы файдасына, димәк, язучы-шагыйрьләребез файдасына эшләми. Язучы белән укучы арасында элемтә менә-менә өзеләм дип тора. Бу безнең әдәбиятларыбызның сыйфатларына да суга. Рус дөньясында китап базары көйләнеп бара. Рәсәй, нигездә, рус телле булганлыктан, аның укучысы да күп. Рус китабын барыбыз да укый. Ә инде үзебезнең китапларыбызның язмышын үз агымына куйсак, укучысыз да, китапсыз да, димәк, әдәбиятсыз да торып калуыбыз бик ихтимал. Мин моны шаяртып әйтмим, ә барсын да үлчәп, киләчәгебезне күзаллап әйтәм. Әдипнең язмышы турыдан-туры китап белән бәйләнгән. Китапсыз язучы да, шагыйрь дә булмый. Укучысы булмаган әдип шулай ук әдип дигән олы исемне күтәреп йөри алмый. Бәяне дә фәкать аның китабына карап бирәләр. Ә безнең хәлләребез, чыннан да, мактанырлык түгел. Халыкларыбызның бүгенге язмышы иң элек аның әдәбиятында, әдәбият дөньясында чагыла. Әлбәттә, әлегә соң түгел. Бүгенге аяныч хәлне төзәтергә мөмкин. Төзәтергә кирәк тә! Ничек итеп? Менә монысы инде дәүләт күләмендә генә хәл ителә ала. Без бу хакта күп сөйләшәбез, ләкин конкрет эш белән беребезнең дә шөгыльләнәсе килми. Безнең өчен кемдер килеп эшләр әле дигән принцип белән яшибез әле һаман да. Барыбер үзебезгә эшләргә, үз проблемаларыбызны үзебезгә чишәргә туры киләчәк! Шуны онытмыйк!..
Китап безнең җаныбызга иңгән, каныбызга сеңгән. Китапсыз күңел – буш күңел, китапсыз йорт – нурсыз йорт, китапсыз милләт – кыйбласыз милләт. Бәхетебезгә, без андыйлар түгел! Әлегә…
Күңелгә бөек Тукайның шигырь юллары килә. Язмамны аның сүзләре белән тәмамласам, фикерләрем дәлиллерәк булыр шикелле:

Һич тә күңлем ачылмаслык эчем пошса,
Үз-үземне күрәлмичә, рухым төшсә,
Җәфа чиксәм, йөдәп бетсәм, бу башымны
Куялмыйча җанга җылы һичбер төшкә;
Хәсрәт соңра хәсрәт килеп алмаш-алмаш,
Күңелсез уй белән тәмам әйләнсә баш,
Күзләремдә кибеп тә җитмәгән булса
Хәзер генә сыглып-сыглып елаган яшь, —
Шул вакытта мин кулыма китап алам,
Аның изге сәхифәләрен актарам… Роберт Миннуллин

Источник

Китап – тормыш к?згесе.
Китап-тормыш к?згесе дип юкка гына ?йтмил?р. Мин китаплар укырга яратам. Безне? ?й тулы китап. Туган к?нем? д?, б?йр?м к?ненд? д? ?нием китап б?л?к ит?. Белемле, т?ртипле булып ?с?емне тели ул минем.
Язучылар безг? тормышта к?рг?н-белг?нн?рен матур с?зл?р аша ?иткер?л?р. Татар ?дипл?ре тупас, оятсыз сузл?рне геройлар телен? кертми диярлек. Без у?ай геройлар кебек ?д?пле с?йл?шерг?, т?ртипле булырга, ?зебезне бизи торган матур эшл?р башкарырга ?йр?н?без.
Шуларны? берсе Г. Тукайны? “Эш бетк?ч, уйнарга ярый” шигыренн?н сабый. Шигырьд? шагыйрь безне кечкен? баланы? бер к?не бел?н таныштыра. Аны? сабырлыгына исе? кит?р! Кояшны? кыздыруына, Сандугач ?ырына, Алмагачны? кызыктыруларына д? туз? ул. Аларны? ?аркайсына олылар шикелле, бик акыллы гына итеп ?авап бир?.
Дим?к, Г. Тукай бала ?чен укуны? и? кир?кле эш ик?нлеген к?рс?т?.
Шушы Сабыйны? акыллы булуын, тырышып укырга кир?клеген а?лата. ? уен ?чен вакыт ?ит?рлек, д?ресл?рне бер вакытта х?зерл?рг? кир?клекне ?йр?т?.
Шулай итеп, китап – ми?а яшьт?шл?рем тормышын к?згед?ге кебек итеп к?рс?т?, аларны? у?ай сыйфатлары мине т?рбияли, зур тормышка ?зерли.
Салим?анова Галия
5нче сыйныф укучысы.

Китап ? белем чишм?се.
М?каль.
Д?ньяда китаптан башка яш?? м?мкин т?гел, дип уйлыйм мин. Без китаплар аша тормышны ?йр?н?без, белем алабыз. Ч?нки аларда бик к?п акыл х?зин?се тупланган. Ул х?зин?не бернинди компьютер да, телевизор да алыштыра алмый. Китап укып, без белем алабыз, уйланабыз, тормыш ит?рг? ?йр?н?без. Китап геройларыннан ?рн?к алабыз яки кайберл?рен? охшамаска тырышабыз.
?зем ?ле укый белм?г?нд?, ми?а китапларны ?нием я ?тием укыйлар иде. Алар ми?а кечкен? вакытта бик к?п китаплар укыдылар, ? аннары мин ?зем укырга керештем. Аларны? эчт?лекл?рен а?лый башладым.
Минем и? яраткан китабым ? Роза Хафизованы? “Акт?пи ник мо?ая?” диг?н китабы. Аны ми?а ?нием Я?а ел б?йр?мен? б?л?к итте. Башта ми?а китап укып чыга алмаслык калын булып тоелды. ? укый башлагач, мин китапны? ахырына килеп ?ит?емне сизми д? калдым. Китапта ?киятл?р, пьесалар тупланган. Ми?а бигр?к т? “Курай малай ма?аралары” ??м “Кирлем?н” диг?н ?кият-повестьлар ошады. Курай малай бик яхшы герой, аннан ?рн?к алырга була. Курай малай ??м Талсылу бел?н хыял канатларында с?ях?т ит?е к??елле д? булды со?! “Кирлем?н” диг?н ?кият-повестьны укыганда, ?земне читт?н к?рг?н кебек булдым. Бу китап яхшылык бел?н яманлыкны аерырга ?йр?тте. Кирлем?н бел?н дуслашмаска кир?клеген? ишар?л?де. Ул бары тик начарлыкка гына ?йр?т?.
Со?ыннан “Акт?пи ник мо?ая?” диг?н ?киятне укып чыктым. Бу ?кият минем ?чен кызыкта, кызганыч та булды. Шулай итеп, ?земд? китап укырга тел?к уянуын сизми д? калдым! Мин кил?ч?кт? д? кызыклы китаплар бел?н дуслашырга хыялланам.

Китап уку — и? яхшы белем алу
План.
1. Китап — акыллы ки??шче ??м якын дус.
2. Китаплар тарихыннан.
3. Китап — д?ньяны танып белерг? ачкыч.
4. Китап — белем чишм?се.
Китап — ул кешене? уйларын чагылдыра торган сир?к мог?изаларны? берсе.
И. Гази.
Китап — и? акыллы ки??шчел?рне? берсе. Китап ??р кешег? хезм?тт? булыша, ул кешел?рне б?лад?н коткара, тормышны танып белерг? ?йр?т?. Китап кешег? ?с?рг? ??м халыкны? а?ын баетырга м?мкинлек бир?. «Китап кешене гал?мне? ху?асы ит?», — ди П.А. Павленко.
Бала чакта китап укудан да к??елле н?рс? юктыр. Бигр?к т? ул китапта си?а таныш х?лл?р турында язылган булса, аны кат-кат укыйсы, алар турында ипт?шл?ре?? с?йлисе, шигырьл?рен к??елд?н ятлыйсы кил?. Андый китаплар — безне бала чактан зур тормышка озатып калучы, гомер буе х?терд? я?арып торучы и? якын дусларыбыз, ??р кеше китапны ?зене? и? якын дусты итеп к?р?. Китап — канатлы ул! Китап, ?зене? канатына утыртып, сине ме? елга артка илтеп ташлый, яис? ул кешене й?з елга алга алып кит?. Китап — ?н? шундый мог?изалы н?рс? ул. «Яхшы китаплар уку — ?тк?н заманны? яхшы кешел?ре бел?н с?йл?ш? ул», — ди Р. Декарт.
Россияд? китап басу эшен 1564 нче елда Иван Федоров бел?н Петр Мстиславец башлап ?иб?рг?н.
Д?ньяда и? кыймм?тле ??м и? авыр китап — «Изге Иоанн хакыйкате». Ул Швейцария акчасы бел?н ике ме? франк б?ял?н?. Кыймм?тле ташлар бел?н биз?лг?н бронза тышлыгы гына да 120 килограмм. Й?з илле битле бу китап 300 сарык тиресенн?н ясалган и? яхшы пергаменттан эшл?нг?н. Китапны? форматы — 75×64.
Д?ньяда и? зур китапхан? — Россия д??л?т китапхан?се. Аны? ш?рлекл?ренд? егерме ике миллион китап бар. Аларны тезеп кую ?чен д? ун километр озынлыктагы кишт? кир?к булыр иде. Д?ньядагы и? кечкен? китапхан? ?индстанны? Амритсар ш???ренд?. Кыймм?тле м?рм?рд?н салынган, бакыр ??м алтын бел?н биз?лг?н бу китапхан?д? бары тик бер ген? китап саклана.
Китап — д?ньяны танып белерг? ярд?м ит? торган ачкыч ул. А?арда кешелек акылыны? океаны бар. Китап уку — и? яхшы белем алу. ??р кешене? ?зен? ошаган бер китабы була. Бу кеше, китапта язылганнарны ??рвакыт иск? т?шереп, авырлыкларны ?и??. Минем д? шундый бер китабым бар. Ул — ?срар Галиевне? «Т?нге ?ыр» ?с?ре. Анда Б?ек Ватан сугышыны? балалар к??елен? ?теп керг?н ачы фа?игасе ??м совет халкыны? фашистларга каршы берд?м к?р?ше тасвирланган.
«Китап — бакча, андагы язулар — шул бакчаны? г?лл?ре», — ди К. Насыйри. Кем укымый, шул берн?рс? турында да уйламый. Белем алуны? и? яхшы юлы — уку. Тиенн?рд?н сумнар ?ыелгандай, укылган б?ртекл?рд?н белем туплана. Китап — белем чишм?се. Китап — безне? заманны? тормышы. Китап — бер буынны? икенче буынга рухи васыяте, гомерне? со?гы чиген? ?итк?н аксакалны? я?а гына яши башлаган кешег? ки??ше. Китап битл?ре, керфекл?р кебек, к?зне ачалар.
Китап — ки??шче? сине?,
Дусты?, ярд?мче? сине?.
Ул х?рм?тк? бик хаклы,
Кадерл? син китапны.
V—VIII сыйныфларда ?д?би-и?ади (ягъни ?йр?нелг?н ?с?р буенча яздырыла торган) сочuнeнueл?р ?. Ф?йзине? «Тукай» романын, Ф. ?мирханны? «Н??ип», Г. Ибра?имовны? «Яз башы», ?. Такташны? «Караборынны? дусты», Г. Б?шировны? «Туган ягым — яшел бишек» ?с?рл?рен укыганнан со? яздырыла.
VI сыйныфта «Онытылмас еллар» ?с?рен ?йр?неп бетерг?ч язылачак сочuнeнueг? бер мисал китерик.

1 нче текст. Мин кулыма китап алам… (Р. Ми?нуллин*)
(1) Без – китаплы халык. (2) Татар халкы гыйлемле булган, китап укыган.
(3) Б?генге к?нг? кад?р килеп ?итк?н кулъязма китаплар шул хакта с?йли.
(4) Кулъязмаларны к?череп язучы осталар барлыкка килг?н. (5) Х?зергеч? ?йтс?к, китапларны тиражлаучылар була.
(6) Аннан басма китаплар чоры башланган. (7) Безне? ?би-бабайларыбыз ?з телл?ренд? белем алганнар, шул ук вакытта фарсыча да, гар?пч? д? белг?нн?р. (8) Шунысы м??им: без ?зебез ген? белемле булып калмаганбыз, м?гъриф?т нурларын башка тугандаш халыкларга да таратканбыз. (9) Якын-тир?д? ген? т?гел, Урта Азия далаларына кад?р барып ?итк?нбез. (10) Бу да халкыбызны? игелекле хезм?тл?ренн?н саналырга тиеш.
(11) Я?а чорлар килде. (12) Радио-телевидение, компьютер, интернет заманы. (13) Техника ?зг?р?, компьютерлар, телефоннар, телевизорлар, музыка ты?лый торган т?рле аппаратуралар я?ара, камилл?ш?. (14) Уены да шунда, д?реслекл?ре д?, фильмнары да, музыкасы да, фотосур?тл?ре д?, х?тта шпаргалкалары да…
(15) Классикларыбызны укып ?см?г?н, б?генге язучыларыбызны белм?г?н милл?тт?шл?ребез рухи тамырларыбызны да, тарихыбызны да, гореф-гад?тл?ребезне д? а?ламаслар диг?н шигем бар. (16) Ана с?те бел?н керм?г?нне, тана с?те бел?н керм?с, диг?н шикелле, китап бел?н керм?г?нне, компьютер бел?н керм?с?, нишл?рбез? (17) Беренчед?н, компьютер – компьютер инде ул. (18) Аны? ?аны да, хисе д? юк. (19) Виртуаль д?нья реаль д?ньядан, тормыштан аерылу диг?н с?з. (20) Икенчед?н, компьютерны? милл?те юк.
(21) Без к?п гасырлар д?вамында белемне бары тик китап аша алганбыз. (22) Иман нурын да, д?нья цивилизациясене? казанышларын да, халкыбызны? бай тарихын да, рух ныклыгын да безг? китап бирг?н. (23) Шу?а к?р? д? без Китапка чиксез р?хм?тле.
(24) Б?генге к?нд? безне? т?п рухи таянычыбыз китап булырга тиеш! (25) Китапсыз к??ел – буш к??ел, китапсыз йорт – нурсыз йорт, китапсыз милл?т – кил?ч?ксез милл?т. (26) Б?хетебезг?, без андыйлар т?гел! (27) ?лег?…
*Роберт Ми?нуллин (1948) – халык шагыйре, популяр ?ырлар авторы. Аны? шигырьл?ренд? туган ?ир, табигать, м?х?бб?т лирикасы, ?нил?р темасы чагыла. Алар лирик образлар, нечк? хисл?р, тапкыр ??м юмористик гыйбар?л?р бел?н бирелг?н.
“Мин кулыма китап алам” тексты буенча сочинение
Р. Ми?нуллин текстыны? со?гы юлларында китапны? милл?т ?чен рухи чыганак булуы турында ассызыкланган. Автор укучыларны милл?тебез тарихында китапны? тоткан урыны ??м аны? рухи кыймм?те турында уйланырга чакыра.
Текст: “…китапсыз милл?т – кил?ч?ксез милл?т. Б?хетебезг?, без андыйлар т?гел! ?лег?…” – диг?н с?зл?р бел?н т?г?лл?н?. Бу с?зл?рд?н к?ренг?нч?, автор моны? гел шулай булып калачагына шик белдер?. Минемч?, монда хаклык бар. “Я?а чорлар килде,” – дип яза автор ??м компьютерны? китапны кысрыклап чыгара баруына борчылуын яшерми.
?йе, бу шулай. Б?ген укучы, кибетк? кереп, китап алмый. Китап геройларын кызганып еламый, алар бел?н берг? шатланмый. К?не-т?не компьютерда уйный. Бу уеннар аны? а?ын томалый, зи?енен тупасландыра, рухи д?ньясын ярлыландыра. К?чл??г?, ?терешк? корылган виртуаль д?нья бел?н яш?г?н бала ми?ербансыз булып ?с?. Аны? ?чен милл?т т?, ата-ана да икенче планга к?ч? бара. Рухи кыймм?тл?р югала барган саен, акчага табыну арта бара. “Виртуаль д?нья реаль д?ньядан, тормыштан аерылу диг?н с?з.” Компьютерны? файдалы яклары да бик к?п, л?кин ул барыбер китапны алыштыра алмый. Кешелек д?ньясы ме? ел элек т? китапсыз яш?м?г?н, х?зер д? аннан башка яши алмый. Китап – белем чишм?се. Китап укымаган кешене? а?-фикерл?? д?р???се д? т?б?н, рухи д?ньясы да ярлы була. Ата-анага, милл?т ??м туган илг? м?х?бб?т т? китап аша се?дерел?. Халкыбызны? б?ек ?тк?нен д? китап аша гына бел? алабыз. “Шу?а к?р? д? без Китапка чиксез р?хм?тле.”
Шулай итеп, китап кешене уйланырга, аны? геройлары кичерг?нн?рне й?р?генн?н ?тк?рерг?, хис д?ньясын баетырга, битараф булмаска ярд?м ит?.

Китап турында нинди генэ мэкальлэр юк: китап — белем чишм?се; китап белем ачкычы; китапны? белм?г?не юк; китапсыз ?й — иш?к абзары; китап – тормыш к?згесе; китапны? белм?г?не юк, х, б. Аларнын хэрберсе безне кубрэк китаплар укырга онди. Бигрэктэ хэзер барлык нэрсэ компьютелаштырган вакытта.
Ин бэхетле кеше — китап укучы кешедер, минемчэ. Китап уку бит ул ниндидер белем яисэ информация алу гына тугел эле, э торле таланты авторларнын фантазия иленэ кереп киту дэ. Э бэлки фантазиядэ тугелдер, э чынлыкта булган хэл, авторнын борчулары ?эм башыннан кичергэннэре.
Купчелегебез эйтер:”Китап укыганчы мин анын фильмын карыйм”. Минемчэ бу алай тугел. Фильм тошеруче сценарист хэм режиссер нинди генэ профессионал булмасын, узебез куз алдына китергэн образларланда яхшысы була алмый. Китап укып без геройларны куз алдына гына китереп калмыйбыз, э аларга карата аерым эмоциялэр дэ кичерэбез. Бер китапны куп тапкырлар укырга момкин хэм укыган саен узенэ яна ачышлар ясыйсын, беренче тапкыр укыган кебек укыйсын! Э фильмны бер тапкыр карыйсын, анда да тошеручелэрнен эшчэнлегенэ генэ игътибар итэсен.
Китап ул белем чишмэсе. Китап укып без бэхет, мэхэббэт, ерак иллэр турында белэбез.Торле энциклопедиялэр хэм сузлеклэр ин авыр сорауга да жавап табалар.
Дусларым э сез китап тарихын белэсезме? Россияд? китап басу эшен 1564 нче елда Иван Федоров бел?н Петр Мстиславец башлап ?иб?рг?н.
Д?ньяда и? кыймм?тле ??м и? авыр китап — «Изге Иоанн хакыйкате». Ул Швейцария акчасы бел?н ике ме? франк б?ял?н?. Кыймм?тле ташлар бел?н биз?лг?н бронза тышлыгы гына да 120 килограмм. Й?з илле битле бу китап 300 сарык тиресенн?н ясалган и? яхшы пергаменттан эшл?нг?н. Китапны? форматы — 75×64.
Д?ньяда и? зур китапхан? — Россия д??л?т китапхан?се. Аны? ш?рлекл?ренд? егерме ике миллион китап бар. Аларны тезеп кую ?чен д? ун километр озынлыктагы кишт? кир?к булыр иде. Д?ньядагы и? кечкен? китапхан? ?индстанны? Амритсар ш???ренд?. Кыймм?тле м?рм?рд?н салынган, бакыр ??м алтын бел?н биз?лг?н бу китапхан?д? бары тик бер ген? китап саклана.
Минем дэ сезне уземнен яратып укый торган берничэ китабым белэн таныштырасым килэ, дусларым.
Ин беренче китапларымнын берсе “Краткая энциклопедия дошкольника”
Габдулла Тукай иленэ сэяхэт. Татар хэм рус телендэ
Лэбиб Лероннын “Борчак шыттырам!” китабы
Ин яраткан китапларымнын берсе
Язмамны Габдулла Тукайны? “китап” шигыре белэн тэмамлыйсым килэ
?ич т? к??елем ачылмаслык эчем пошса
?з-?земне к?ралмыйча, рухым т?шс?,
??фа чикс?м, й?д?п бетс?м, бу башымны
Куялмыйча ?анга ?ылы хичбер т?шк?:
Х?ср?т со?ра, х?ср?т килеп алмаш-алмаш
К??елсез уй бел?н т?мам ?йл?нс? баш,
К?зл?ремд? кибеп т? ?итм?г?н булса
Х?зер ген? сыгылып-сыгылып елаган яшь
Шул вакытта мин кулыма китап алам,
Аны? изге с?хиф?л?рен актарам:
Р?х?тл?неп кит? шунда ?аным, т?нем,
Шуннан гына д?ртл?рем? д?рман табам
Уеп барган х?рбер юлым, х?рбер с?зем
Була минем юл к?рс?т?че йолдызым.
С?йми башлыйм бу д?ньяны? ваклыкларын
Ачыладыр, нурланадыр к??елем, к?зем.
?и?елл?н?м, м?гъсумланам мин шул чакта
Р?хм?т ?йт?м укыганым шул китапка,
Ышанычым арта минем ?з-?зем?,
?мит бел?н карый башлыйм булачакка.

Китап ? белем чишм?се.
М?каль.
Д?ньяда китаптан башка яш?? м?мкин т?гел, дип уйлыйм мин. Без
китаплар аша тормышны ?йр?н?без, белем алабыз. Ч?нки аларда бик к?п акыл х?зин?се
тупланган. Ул х?зин?не бернинди компьютер да, телевизор да алыштыра алмый.
Китап укып, без белем алабыз, уйланабыз, тормыш ит?рг? ?йр?н?без. Китап
геройларыннан ?рн?к алабыз яки кайберл?рен? охшамаска тырышабыз.
?зем ?ле укый белм?г?нд?, ми?а китапларны ?нием я ?тием укыйлар иде.
Алар ми?а кечкен? вакытта бик к?п китаплар укыдылар, ? аннары мин ?зем укырга
керештем. Аларны? эчт?лекл?рен а?лый башладым.
Минем и? яраткан китабым ? Роза Хафизованы? “Акт?пи ник мо?ая? ” диг?н китабы. Аны ми?а
?нием Я?а ел б?йр?мен? б?л?к итте. Башта ми?а китап укып чыга алмаслык калын
булып тоелды. ? укый башлагач, мин китапны? ахырына килеп ?ит?емне сизми д?
калдым. Китапта ?киятл?р, пьесалар тупланган. Ми?а бигр?к т? “Курай малай
ма?аралары” ??м “Кирлем?н” диг?н ?кият-повестьлар ошады. Курай
малай бик яхшы герой, аннан ?рн?к алырга була. Курай малай ??м Талсылу бел?н
хыял канатларында с?ях?т ит?е к??елле д? булды со?! “Кирлем?н” диг?н
?кият-повестьны укыганда, ?земне читт?н к?рг?н кебек булдым. Бу китап яхшылык
бел?н яманлыкны аерырга ?йр?тте. Кирлем?н бел?н дуслашмаска кир?клеген?
ишар?л?де. Ул бары тик начарлыкка гына ?йр?т?.
Со?ыннан “Акт?пи ник мо?ая? ” диг?н ?киятне укып чыктым. Бу
?кият минем ?чен кызыкта, кызганыч та булды. Шулай итеп, ?земд? китап укырга
тел?к уянуын сизми д? калдым! Мин кил?ч?кт? д? кызыклы китаплар бел?н
дуслашырга хыялланам.

Мин кулыма китап алам… Без – китаплы халык
?ич т? к??лем ачылмаслык эчем пошса,
?з-?земне к?р?лмич?, рухым т?шс?,
??фа чикс?м, й?д?п бетс?м, бу башымны
Куялмыйча ?анга ?ылы ?ичбер т?шк?;
Х?ср?т со?ра х?ср?т килеп алмаш-алмаш,
К??елсез уй бел?н т?мам ?йл?нс? баш,
К?зл?ремд? кибеп т? ?итм?г?н булса
Х?зер ген? сыглып-сыглып елаган яшь, –
Шул вакытта мин кулыма китап алам,
Аны? изге с?хиф?л?рен актарам… Г.Тукай
Бала к??еле кече яшьт?н ?к китапка тартыла. Матурлыкка, камиллекк?, с?нгатьк? омтылуны табигать ?зе салган, к?р?мсе?. Якыннарын ул: “Китап укы, ?кият с?йл?”, – дип аптыратып бетер?. ?мма, ни га??п, ?зе х?реф таный, укый бел? башлагач, бу омтылыш кими. И? кызганычы шунда: башлангыч сыйныф ахырында укучы матур ?д?бияттан читл?ш? башлый, м?кт?пне т?мамлап чыкканда китап с?ючел?р бармак бел?н ген? санарлык кала. Н?рс? эшл?рг?? Я?а чорлар килде. Радио-телевидение, компьютер, интернет заманы. Техниканы?, электрониканы? ?зг?р?ен? к?з д? иярми, компьютерлар, кес? телефоннары, телевизорлар, музыка ты?лый торган т?рле аппаратуралар безне? к?з алдында я?ара, камилл?ш?. Яшьл?ребезне? к?бесе шул компьютер дип чукына. Уены да шунда, д?реслекл?ре д?, фильмнары да, музыкасы да, фотосур?тл?ре д?, х?тта шпаргалкалары да… Компьютер кил?ч?кт? китапны алыштырмасмы? Калын-калын китаплар х?зер ?к инде уч т?бе кад?р дискетка сыеп бет?. Татар теле укытучылары “балалар китап укымый” дип зарлана. Кызганычыбызга, бу чыннан да, шулай. Балаларны да а?ларга тырышырга кир?к: алар бит кызыклыракны, мавыктыргычракны, ?и?елр?кне карыйлар. Дим?к, д?реслекл?р, китаплар да балаларны? игътибарын ??леп ит?рлек булырга тиеш. Ана с?те бел?н керм?г?нне, тана с?те бел?н керм?с, диг?н шикелле, китап бел?н керм?г?нне, компьютер бел?н керм?с? нишл?рбез? Беренчед?н, компьютер – компьютер инде ул. Аны? ?аны да, хисе д? юк. Виртуаль д?нья – реаль д?ньядан, тормыштан аерылу диг?н с?з. Икенчед?н, компьютерны? милл?те юк. К?пме ген? тырышлык салсак та, к?пме ген? ?зебезч? с?йл?штерерг? тырышып карасак та, компьютерны татарлаштырып булмас шикелле. Тормыш б?генге к?н укытучылары ??м китапхан?чел?р алдында я?адан-я?а бурычлар куя. Х?зерге к?нд? м?гъл?матлы, югары белемле булудан тыш, гам?лд? аларны куллана бел? д? кир?к. Милли рухны саклап яш??че, телебезне кил?ч?кк? алып барырга с?л?тле яшь буын т?рбиял?? – безне? т?п бурычыбыз. Шушы максат-бурычларны тормышка ашыру максатыннан, без ?зебезне? ?з?к район китапхан?се белэн уку елы барышында гел хезм?тт?шлек итеп торабыз. Бигр?к т? Горшунова Валентина Александровна, Исламова Ф??зия, Гыймадиева Г?л?с? бел?н тыгыз элемт?д? торабыз. Алар ?з эшл?рен яратып эшл??че, фидакарь ?анлы кешел?р. Без аларда еш булабыз: берг?л?п очрашулар уздырабыз, китап укучылар конференциял?ре оештырабыз. Т?рбияви темаларга с?йл?ш?, ??г?м?л?р оештырганда укучылар к??еле ?хлакый проблемалар аша уза, алар ?з карашын, ?з фикерен ?йтерг? ?йр?н?, б?х?сл?ш?. Бу ис?, ?хлакый ш?хес булып формалашуга зур йогынты ясый. Шушы максаттан, мин укучыларны?фикерл?? с?л?тен ??рьяклы ?стер?г?, ??р укучы бел?н индивидуаль эшл??г?, укучыларны милл?тен, туган туфрагын, нигезен, ?ти-?нисен, ?би-бабаларын, ?з н?селен, туган телен яратучылар итеп т?рбиял?рг? тырышам. Ч?нки укучыларда милли ?за? формалаштыру – халкыбыз тарихын яхшы бел?че, милл?те бел?н горурланучы ш?хес т?рбиял?? диг?н с?з. ?с?рне? икенче ?зенч?леге -?хлак т?рбиясе бир?д?. Барлык ?с?рл?рд? д? р?химлелек, гаделлек, яхшылык, матурлык бар.
“Яхшылыкка – яхшылык бел?н ?авап бирерл?р”, “начарлык эшл?с??, ??засын алырсы?”, “кешел?рне х?рм?т итс??, ?зе?не д? х?рм?т ит?рл?р” кебек т?рбияви моментларга зур урын бирел?. ? х?зерге чорда бу бигр?к т? м??им, ч?нки радио – телевидение, урам йогынтысы аларны? а?ына ??м рухына ?д?псезлек ?рн?кл?рен се?дер?, милл?тне? гасырлар буе формалашкан ?хлак кагыйд?л?рен кире кага. Шу?а к?р? укучыларны милли рухта, т?пле фикерле итеп т?рбиял?рг? кир?к. Китап безне? ?аныбызга и?г?н, каныбызга се?г?н. Китапсыз к??ел – буш к??ел, китапсыз йорт – нурсыз йорт, китапсыз милл?т – кыйбласыз милл?т. Б?хетебезг?, без андыйлар т?гел!

“Туган ягым – яшел бишек” ?с?ренд? язучы ?зене? к??елле
балачагын сур?тли. К?кк? ашкан таулар артыннан, ?зене? алтын
к?лм?ген киеп, к?н д? табигатьне с?ламл??че кояшны, аны? яктысында
?емелд??че чык тамчыларын, шулай ук авылны? б?тен м?ш?катен к?реп
?с? Гом?р.
Балачак ул кеше гомеренд? бер ген? була. Шу?а к?р? аны? ??р
мизгеле кадерле, алар бервакытта да онытылмыйлар. ??р кеше аны
сагынып, юксынып иск? ала. ?леге ?с?рд? Гом?р Б?широв балачак
образына б?йл?п, туган авылын, татар халкыны? ел саен ?тк?релеп
кил? торган изгед?н-изге йолаларын, б?йр?мн?рен нечк?л?п сур?тли,
а?а м?х?бб?тен белдер?. Минемч?, н?къ мен? шул гореф-гад?тл?ре
бел?н ?зенч?лекле ул “Туган ягым-яшел бишек” ?с?ре.
Туган ягында нинди ген? б?йр?мн?ре юк аны?! Сабан туе дисе?ме,
ашлык ч?ч?, печ?н чабу, каз ?м?л?ре, ?йг? килен т?шер? дисе?ме…
Аларны? ??рберсе кадерле!
?ирл?р кардан арчылгач, Гом?рл?р ашлык ч?ч?рг? басуга кит?л?р.
Л?кин бу гади ген? н?рс? т?гел. Аны? да ?з т?ртибе бар. ?нк?йл?ре
ирт?н ирт?к йомыркаларын ?зерл?п куйган инде. Гом?р бел?н ?тисе бу
йомыркаларны кара ?ирг? сибеп ?иб?р?л?р. Бабайлар шулай эшл?г?н
чакта, иген у?ар, иген б?ртеге йомырка кад?рле булыр, дип
ышанганнар.

Ольга
Китап уку — и? яхшы белем алу
План. 1. Китап — акыллы ки??шче ??м якын дус. 2. Китаплар тарихыннан. 3. Китап — д?ньяны танып белерг? ачкыч. 4. Китап — белем чишм?се. Китап — ул кешене? уйларын чагылдыра торган сир?к мог?изаларны? берсе. И. Гази. Китап — и? акыллы ки??шчел?рне? берсе. Китап ??р кешег? хезм?тт? булыша, ул кешел?рне б?лад?н коткара, тормышны танып белерг? ?йр?т?. Китап кешег? ?с?рг? ??м халыкны? а?ын баетырга м?мкинлек бир?. «Китап кешене гал?мне? ху?асы ит?», — ди П. А. Павленко. Бала чакта китап укудан да к??елле н?рс? юктыр. Бигр?к т? ул китапта си?а таныш х?лл?р турында язылган булса, аны кат-кат укыйсы, алар турында ипт?шл?ре?? с?йлисе, шигырьл?рен к??елд?н ятлыйсы кил?. Андый китаплар — безне бала чактан зур тормышка озатып калучы, гомер буе х?терд? я?арып торучы и? якын дусларыбыз, ??р кеше китапны ?зене? и? якын дусты итеп к?р?. Китап — канатлы ул! Китап, ?зене? канатына утыртып, сине ме? елга артка илтеп ташлый, яис? ул кешене й?з елга алга алып кит?. Китап — ?н? шундый мог?изалы н?рс? ул. «Яхшы китаплар уку — ?тк?н заманны? яхшы кешел?ре бел?н с?йл?ш? ул» , — ди Р. Декарт. Россияд? китап басу эшен 1564 нче елда Иван Федоров бел?н Петр Мстиславец башлап ?иб?рг?н. Д?ньяда и? кыймм?тле ??м и? авыр китап — «Изге Иоанн хакыйкате» . Ул Швейцария акчасы бел?н ике ме? франк б?ял?н?. Кыймм?тле ташлар бел?н биз?лг?н бронза тышлыгы гына да 120 килограмм. Й?з илле битле бу китап 300 сарык тиресенн?н ясалган и? яхшы пергаменттан эшл?нг?н. Китапны? форматы — 75×64.Д?ньяда и? зур китапхан? — Россия д??л?т китапхан?се. Аны? ш?рлекл?ренд? егерме ике миллион китап бар. Аларны тезеп кую ?чен д? ун километр озынлыктагы кишт? кир?к булыр иде. Д?ньядагы и? кечкен? китапхан? ?индстанны? Амритсар ш???ренд?. Кыймм?тле м?рм?рд?н салынган, бакыр ??м алтын бел?н биз?лг?н бу китапхан?д? бары тик бер ген? китап саклана. Китап — д?ньяны танып белерг? ярд?м ит? торган ачкыч ул. А?арда кешелек акылыны? океаны бар. Китап уку — и? яхшы белем алу. ??р кешене? ?зен? ошаган бер китабы була. Бу кеше, китапта язылганнарны ??рвакыт иск? т?шереп, авырлыкларны ?и??. Минем д? шундый бер китабым бар. Ул — ?срар Галиевне? «Т?нге ?ыр» ?с?ре. Анда Б?ек Ватан сугышыны? балалар к??елен? ?теп керг?н ачы фа?игасе ??м совет халкыны? фашистларга каршы берд?м к?р?ше тасвирланган. «Китап — бакча, андагы язулар — шул бакчаны? г?лл?ре» , — ди К. Насыйри. Кем укымый, шул берн?рс? турында да уйламый. Белем алуны? и? яхшы юлы — уку. Тиенн?рд?н сумнар ?ыелгандай, укылган б?ртекл?рд?н белем туплана. Китап — белем чишм?се. Китап — безне? заманны? тормышы. Китап — бер буынны? икенче буынга рухи васыяте, гомерне? со?гы чиген? ?итк?н аксакалны? я?а гына яши башлаган кешег? ки??ше. Китап битл?ре, керфекл?р кебек, к?зне ачалар. Китап — ки??шче? сине?,Дусты?, ярд?мче? сине?.Ул х?рм?тк? бик хаклы, Кадерл? син китапны.

Китап ? белем чишм?се.
Д?ньяда китаптан башка яш?? м?мкин т?гел, дип уйлыйм мин. Без китаплар аша тормышны ?йр?н?без, белем алабыз. Ч?нки аларда бик к?п акыл х?зин?се тупланган. Ул х?зин?не бернинди компьютер да, телевизор да алыштыра алмый. Китап укып, без белем алабыз, уйланабыз, тормыш ит?рг? ?йр?н?без. Китап геройларыннан ?рн?к алабыз яки кайберл?рен? охшамаска тырышабыз. ?зем ?ле укый белм?г?нд?, ми?а китапларны ?нием я ?тием укыйлар иде. Алар ми?а кечкен? вакытта бик к?п китаплар укыдылар, ? аннары мин ?зем укырга керештем. Аларны? эчт?лекл?рен а?лый башладым. Минем и? яраткан китабым ? Роза Хафизованы? “Акт?пи ник мо?ая? ” диг?н китабы. Аны ми?а ?нием Я?а ел б?йр?мен? б?л?к итте. Башта ми?а китап укып чыга алмаслык калын булып тоелды. ? укый башлагач, мин китапны? ахырына килеп ?ит?емне сизми д? калдым. Китапта ?киятл?р, пьесалар тупланган. Ми?а бигр?к т? “Курай малай ма?аралары” ??м “Кирлем?н” диг?н ?кият-повестьлар ошады. Курай малай бик яхшы герой, аннан ?рн?к алырга була. Курай малай ??м Талсылу бел?н хыял канатларында с?ях?т ит?е к??елле д? булды со?! “Кирлем?н” диг?н ?кият-повестьны укыганда, ?земне читт?н к?рг?н кебек булдым. Бу китап яхшылык бел?н яманлыкны аерырга ?йр?тте. Кирлем?н бел?н дуслашмаска кир?клеген? ишар?л?де. Ул бары тик начарлыкка гына ?йр?т?.Со?ыннан “Акт?пи ник мо?ая? ” диг?н ?киятне укып чыктым. Бу ?кият минем ?чен кызыкта, кызганыч та булды. Шулай итеп, ?земд? китап укырга тел?к уянуын сизми д? калдым! Мин кил?ч?кт? д? кызыклы китаплар бел?н дуслашырга хыялланам.
Источник: http://www.insha.ru/text/75

Источник