Сочинение на тему сагаалган на бурятском языке

Сагаан hарын баяр.

МО «Нукутский район»

МБОУ Тангутская СОШ

 Атутова Алиса, 8 класс

Руководитель: Мантыкова

Людмила Александровна.

                                          
Сагаан hарын баяр.

Сагаалган — манай hайндэр.

Саг уедэ мандаха болтогой.

Мүнхэ наhаар,

Мүнгэн hараар,

Сагаан хэшэгээр,

Сагаалганаар!

   
Сагаалган – арадай ехэ hайндэр, эгээ минии дуратай hайндэр.Сагаалганай  урда Yдэрнуудтэнь гэрээ сэбэрлэдэгбди,  буузая баридагбди.
Минии эжы гал гуламтадаа, бурхандаа мяхан, сагаан эдеэн табагhаа дээжыень Yргэдэг.

    Ехэ
Сагаалганай эртэ YглqqгYYр   эжымни  газаа гаража, эдеэнэйнгээ дээжэhээ Yргэдэг. Сагаалганай тYрYYшын Yдэр Yндэр
наhатай турэл гаралдаа айлшалаад ошонобди.
Бэлэг барижа , Yреэл   хэлэдэг. Шэнэ жэлдэ
урагшатай, Yбшэ зоболонгуй, энхэ амгалан
байха гэhэн удхатай.

    hургуулидамнай  Сагаалган жэл бYри ондо  ондоогоор  гарадаг, элдэб янзын конкурсанууд 
болоно. Сагаалганай тYрYYшын Yдэр 
буряад хэлэнэй багшамнай хоёр басагадаар сагаан хадаг баряад,  бараниие hургуулидаа ороходонь  сагаан эдеэгээр угтадаг, бэе бэе
Сагаалганда хайшан гэжэ мэндэшэлнэб hургана:
«Амар
сайн», «мэндэ амар!»  Сагаан
эдеэн энэ амтатай шанаhан зqqхэй. Столово соо халуун, амтатай
бууза эдинэбди. Гоёл даа!

  
Сагаалганай   YдэрнYYдтэ  hургуулидамнай  амаралтын сагта
буряад  дуунууд, хYгжэм   дуугарна. Байранууд,
кабинедYYд дээрэ  буряад хэлэн дээрэ
бэшээтэй: тоо бодолгын анги, эхин hурагшадай
анги, хYтэлбэригшын анги, эдеэ хоолой таhалга, номой сан, эмшэнэй таhалга,
буряад хэлэнэй ба литературын анги, ород хэлэнэй ба литературын анги, тYYхын анги г.м. Столоводо меню Сагаалганай
YдэрнYYдтэ  буряадаар бэшэтэй. Энэ ехэ hайн, олон буряад YгэнYYдые мэдэжэ абанабди.

     «Баатар-Дангина»
 гэhэн конкурсанууд Yнгэрнэ. Энэ горитой
нааданда «Эдир Дангина», «Эдир Баатар», «Дангина», «Баатар» гэжэ
номинацинуудаар жюри сэгнэнэ. Буряад хэлэеэ hайнаар мэдэхэ, ёhо гуримуудаа, конкурсантнуудай газаа
тухэлынь дура татасатай байна, гоёор нугаралдахыень, уран гоёор буряад
арадайнгаа дуу дуулахыень, хатар хатархыень хаража байхада ехэ гоё байнал даа! Дефиледээ
гоё гэгшын найрай хубсаhа хайшан гээд үмдөөд, абажа ябахаб гэжэ уран гоёор
харуулна. Конкурсануудта илагшад аймагта ошодог, hургуулиингаа нэрэ солые
дээшэнь үргэлсэжэ ябана, нютагаа  суурхуулжа ябана гэжэ хэлэхэ байнаб. 

   Сагаалганда зорюулжа, үнинhөө
хойшо манай hургуулида гар урлал болодог. Бидэ элдэбын гоё гоё юумэнуудые
хэдэгбди, 

   Yреэлэй конкурс болоно,  буряад хүн уран
гоёор уреэл хэлэжэ, hанаhан бодолоо хүндэ дамжуулан үгэжэ шадаха байха ёhотой.

      Флешмоб «Ёохор  наадан» болодог. Бидэ баранда дуратайгаар, хYхюYтэйгээр ёохороо хатарнабди. Минии дуратай ёохорнууд: 

«Ябан хатарыш, үшөө хатарыш, 

Ябан хатарыш, үшөө хатарыш»,

 «Ёороотойхон мориндоо 

Ёлоо минаа шамайе,

Ёохортойхон наадандаа

Ехэ дуухэй шамайе.

  Энэ жэлдэ    hургуулидамнай  иимэ конкурсанууд
боложо байна: ёохорнуудай — «Ёхор Наадан» эхин классудай дунда,
  юртануудай –
5-11 классудай дунда. Манай класс юрта гэжэ конкурсада хабаадахабди.

Тэндэ иимэ номинацинууд бии: уулзалга, мэндэшэлгэ, буряад эдеэн,
кабинеэдэй  буряад ёhоор шэмэглэхэ. Барандаа
даабаринуудые абаабди.

Гэртэхиднай туhалсана. Би тqqдэйтэеэ зqqхэй шанахабди, бууза барихабди.

Бууза аятай эдеэн байна! Буузын тухай Болот Цоктоевой  иимэ шYлэг бэлдээб.

Монсогор
зохидхон бэетэй,

Хонин
мяхан дотортой,

Сагаан
уршалаа шарайтай,

Дотор
qqхэн шүүhэтэй,

Буряад-монгол
арадай,

Хаанаш
яба сууряатай

Амтатай нэрэтэй — БУУЗА.

 
Ород хэлэн дээрэ гоёхон шYлэг
бии:

 Кто
позы не ел, тот не знает тогда:

Что
позы — вкуснейшая в мире еда!

Лучше
супов, и котлеток, и гречки,

Лучше
борща, что готовился в печке,

Лучше
десерта: халвы и шербета,

Лучше
тортов, пирогов и омлета,

Булок
французских крутого замеса…

Лучше
всех в мире деликатесов!

Позы
не только восточное блюдо-

Все
его любят и рады, как чуду!

Позы
давно уж не просто еда —

Дружбы
народной пример навсегда!

                               
Арья    Дугаржапов.

  
Нютаг соомнай клубта Сагаалганда зорюулагдаhан 
концерт болохо. Би хоорто дууланаб, «Сагаан hараар
амаршалнаб» дуу дуулахабди. «Буузын баяр» гэhэн
конкурс болохо, хэн нэгэ хэды сагта олон бууза эденэб. Хабаадаха hанатайб.

   
Сагаалган — минии  дуратай hайндэр!

Арад зомнай жаргалтай байг!

Адуу малнай арьбантай байг!

ХYбYYд басагаднай бэлигтэй байг!

ХYгшэд Yбгэднай буянтай байг!

Сагаан hарамнай,

Сагаалгамнай морилхонь,

Сагаан хэшэгээ,

Сарюун зугаа дэлгээхэнь,

Хулгана жэлээ хүндэтэйгөөр үдэшэе,

Үхэр жэлээ

Хүндын ёhоор угтая!

Мүнөө сагта хүүгэдээ зүб мүрөөр хүмүүжүүлхын, бу­ряад хэлэеэ мартахагүйн тула эрдэмтэд, мэргэ­жэлтэд, багшанар, сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэд оролдожо, ёhо заншалаа hэргээжэ байhаниинь олондо эли. Энэ суглуулбари бу­ряад арадай шэнэ жэл болохо Сагаалган тухай сэдэбтэ, Сагаал­ганай һайндэртэ зорюулагдаа. Сагаалганаа яагаад угтахаб, бурханаа зүбөөр дэлгээхэ ёhо гу­рим, зүбшэлнүүд, ёохорой дуунууд, таабаринууд, оньһон үгэнүүд гэхэ мэтэ эндэ хэлэгдэхэ.

Эртэ урда сагhаа арадайнгаа аба­жа ябаhан алтан hургаал заршамуу дыень алдангүй, үеhөө үедэ дамжуулжа ябаа һаамнай һайн байгаа гэжэ hанагдана.

Сагаалган тухай булта һайн мэ­дэжэ байһан байха, тиигэбэшье сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэдэй, һургуулиин эхин шатын багшанарай сүлөө сагайнь бага дээрэhээ энэ суглуулбари туhатай, һуралсалай методическа хэрэгсэл болгохо гэжэ анхан сагта суглуулагдаһан мате­риал бэлэй. Теэд мүнөө һайндэрэй дүтэлхэдэ, эдэ мэтые хэрэглэхэ багша­нар байһан байха гээд толилбобди.

Эхэ түрэл хэлэеэ мартангүй хүгжөөжэ, ёhо заншалаа сахижа, нютаг ороноо суурхуулха хүүгэд үндыжэ ябаг лэ даа.

Сагаалганай түүхэhээ

Сагаалган эртэ урдын түүхэтэй ааб даа. Буряад зон оройдоол ган­са hайндэртэйбди гэлсэдэг hэн. Тэ­рэнь Сагаалган байhан. Тэрэниие яажа hайндэрлэдэг байhан тухай олон мэдээжэ эрдэмтэд, шэнжэ­лэгшэд бэшэhэн байдаг. Бүри эртэ урда сагта Сагаалган намартаа тэмдэглэгдэдэг байгаа. Энэмнай эдеэ хоо­лой элбэг, баян саг ха юм. Энэл үедэ бүхы амитан, тэрэ тоодо хүнүүдшье манай эндэхи ута, жабартай хүйтэн үбэлые дабахын тула эдеэ хоолоо нөөсэлдэг, бэлдэдэг гээшэ. Тиихэдэ хулганааншье хоолоо бэлдэжэ, ун­таха нойргүй хүдэлдэг, нөөсэлдэг гээшэ. Тиимэhээ арбан хоёр жэлэй түрүүшын жэлые ама сагаан хулга­на нээhэн байдаг. Тэрэшэлэн жэл бүхэн өөрын шэнжэтэй байдаг. Тэ­рэнь газар, уhан, гал, модон, түмэр гэжэ илгардаг. Мүн тэдэнь баhа үнгөөрөө илгардаг. Газар — шара, уhан — хара, гал — улаан, модон — хүхэ, түмэр — сагаан үнгэтэй байдаг. Тэрэ­шэлэн хатуу, зөөлэн гэжэ байха.

Удаань Сагаалган хабарай түрүүшын hарын шэнэдэ болгогдоо. Энэмнай мүнөөнэй февраль hара болоно. Энэ үедэ адуу мал түллэжэ, сагаан эдеэн элбэгжэдэг юм. Һүөөр хэгдэдэг эдеэе буряад зон сагаан эдеэн гэжэ нэрлэдэг. Сагаан эдеэн — эдеэнэй дээжэ. Тиимэhээ эндэhээ Сагаалган гэжэ нэрэтэй болоо. Монгол угсаа­тан сагаан үнгэ хүндэлдэг. Юуб гэ­хэдэ, энэмнай hайн hайхан юумэнэй, зол жаргалай, нэрэ хүндын hүлдэ гэжэ тоологдодог.

«Эдэ арбан хоёр жэл юундэ ами­тадай нэрээр нэрлэгдэнхэйб?» — гээд олон зон асуудаг. Урдань хэлсэдэгэй ёhоор, Будда бурханай бүхы амита­дые уриhан байгаашье hаань, эдэл амитад бурхантай уулзахаяа ерэhэн юм. Шухалань гэхэдэ, мүнөө хэлэгдэ­дэг жэлнүүдэй зангаар эдэ амитад­най hубарижа ерээ. Иигэжэл Будда бурхан амитан бүхэндэ нэгэ жэл үгэhэн гэлсэдэг.

Сагаалган хүн бүхэнэй нэгэ наhа нэмэhэнэй баяр, ажамидаралай hайн hайхан хэрэгүүдэй эхилхэ үдэр гэжэ тоологдоно. Тиимэhээ Сагаалганаа гүн сэдьхэлhээ хүндэлжэ угтадаг гу­римтайбди.

Сагаалганда бэлэдхэл

Сагаалганай эхилтэр гэртэхи, газаагуурхияа арилгадаг. Сагаалганай хоёр үдэр урда тээ, hарын 29-эй hүни, дасан бүхэндэ хурал ху­рагдадаг. Тиигээд дүгжүүбэ гаргажа, галдалган болодог.

Дүгжүүбэ гээшэ орой дээрээ хо­химой тархи шэмэгтэй 16 ехэ, бага сорнууд юм.

Сор — тэбхэр хабтагайда бүхэлэгдэhэн модон hаднаг.

Сагаан hарын шэнын нэгэнэй урда үдэрые бүтүүнэй үдэр гэдэг.

Бүтүүнэй үдэртэ:

— зон архи тамхи уухаяа нарилдаг;

— шууяа, хэрэлдээ гаргахагүй;

— хүүгэд эжытэеэ амтатай эдеэ хоол бэлдэлсэхэ;

— сагаан эдеэн табаг түхеэрэлсэхэ;

— гэр бүлөөрөө бүхэлеэр мяхаяа, буузаяа шанажа эдихэ.

Бурхайнайнгаа урда:

— бурханаа, тахилаа hэргээхэ. Бур­ханай тахил үдэр бүри hэргээгдэжэ байдаг гуримтай. Зүүн гар талаhаа эхилжэ, баруун тээшэнь тахилаа шэнэлдэг. Үдэшэлэн тахилаа сэбэр газарта үргэдэг ёhотой. Үргэхэдөө баруун талаhаа эхилжэ үргэдэг гээ­шэ. Тахил соо байhан аршаан ба зүйлнүүдээ үргөөд, сүгсэеэ арша­жа сэбэрлээд, уруунь харуулаад орхидог юм. Тэрэнэй хажуугаар сай, сэржэм, сагаан эдеэнэй дээжэ үргэгдэдэг. Сагаан эдеэ үргэхэдөө, бүхы хамаг амитад гэдэhээ бү үлдэг, харин һү үргэхэдөө, ангангүй ябаг гэhэн удхатай бшуу. Аршаан бо­лоод эдеэ хоолой зүйлнүүдые сүгсэ соо табидаг. Зула бадараадаг үндэр хүлтэй багашаг аягатай амhарта наhата гээшэ. Бурханай урда тэг дунда табигдадаг томо наhатые голто гэдэг. Айл бүхэн 3-4-5 тэлэг бурхантай байгша бэлэй. Тэлэг гээ­шэнь бүд дээрэ зураhан бурхануудые хэлэдэг юм.

— 5 үнгын хадаг дэлгээхэ (ёhо соонь: ногоон, улаан, сагаан, шара, хүхэ);

— эдеэнэй дээжэ – сагаан эдеэн та­баг, шанаhан бүүhэг табиха. Yшөө үбэлэй эхиндэ үүсэ хэхэдээ нари хэдэг байhан. Тэрэнь юуб? Yхэрэй үбсүүе ханшартайнь ехээр тай­ран абаад, тэрээн соогоо хабhа, hээр, зүрхэ, эльгэ, hэмжэ, хошхоног, гүзөөнэй дүрэ гэхэ мэтые хэжэ, тэрэ­нээ зохидоор орёогоод, хүргэдэг бай­гаа. Тэрэ нари гээшын үбсүүе абажа, hайса шанаад, хоёр газараар зурытар отолоод, бурханайнгаа урда табидаг hэн. Тэрэнь бүүhэг гэжэ нэрэтэй. Та­бяаша бүүhэгынь сагаа hарын хахад­латар тэндээ табяатай байха;

— зула бадарааха.

Бүтүүнэй үдэрэй үдэшэ зон Һама хуралда hуудаг. Балдан Һама – мори унаад ябадаг эгээл түргэн, хурдан, дары туhалдаг сахюусан. Сахюусан гэхэдээ, hахина гэhэн удхатай. Мори унаад, энэ түбиие нэгэ доро булты­ень эрьежэ үрдидэг. Һама бурханай эрьежэ ябахада, бодоогүй, унта­жа байhан хүн амиды зоной тоодо орохогүй.

Гэртээ үлэhэн зон:

— сагаан hарын шэнын нэгэнэй үдэр үүр сайгаагүй байхада бодоод, галаа түлижэ, сайгаа шанаха;

— зула бадарааха;

— амhарта соо сог гаргаад, газаа­гаа хүншүү табиха;

— арса, санзай ууюулжа, сагаан эдеэн табагаа арюудхаад, хүншүүдээ үргэжэ хайлуулха;

— сэржэмээ (hү, сай, хара сай, архи) баhал арюудхаад, үргэхэ ёhотой;

— гэрэйнгээ хубсаhаар бэшэ, харин сэбэр, hайн хубсаhаяа үмдөөд, сэбэр газарта хүншүү табиха, сэржэмээ үргэхэ.

Сагаалганай найр

Хүн зон ори ганса hайндэрнай болобо гэжэ бүхэли жэл соо хүхеэгүйгөө хүхидэг, бэе бэедээ ябал­сажа, амар мэндэеэ мэдэлсэдэг hэн. Айлда ороходоо, бурханда мүргэдэг hааб даа. Тиин юрыншье сагта хүн айлда ороходоо, бурхандань заабол мүргэдэг гуримтай байгаа ха юм. Тиин мүнөөнэй сагта энэ гурим мар­тагдаа гэхэдэ, алдуу болохогүй гэжэ hанагдана: зарим залуу айлнууд гэр­тээ бурханшье үгы байна бшуу. Айл­шад ерэхэдээ, гэр соо байhан зонтой бултантайнь золгохо ёhотой. Хүнүүд хадаг андалдажа золгодог байгаа.

Мэдээсэл.

Хадаг — хүндэтэй айлшанда баридаг торгон. Хадаг — сэдь­хэл ухаанай, эд зөөриин һүлдэ. Урда сагһаа хойшо табан үнгэтэ хадагуудые гэртээ хадагалхада, гарза хохидолгүй, амгалан тайбан саг түхөөгдэхэ юм. Мүнөөнэй сагта хадагай хажуугаар элдэбын бэлэгүүдые үгэлсэдэг болонхой.

Золгохо — буряад зоной уулзахадаа мэндэшэлдэг ёһо.

Золголгон — золгоходоо, хүл дээрээ байгаад, хоёр га­райнгаа альгые дээшэнь харуулжа, урагшань hарбайгаад, наhаараа дүү хүн аха хүнэйнгөө гарай сарбуу, тохоног дороhоо дүнгэн баридаг.

Хадаг

Хадаг, хадаг гээшэмнай

Хадата Түбэдhөө ерэhэн,

«Тэнгэри» гэhэн удхатай

Тон нангин юумэн даа.

Бурхан шажанай дэлгэрэн,

Буряад орондо залархада,

Бэлэгэй манлай бэлэг болон,

Хүндын дээдэ тэмдэг болон,

Хүн зоной дунда заншаал даа,

Хүнэй hүр hүлдэ үргэнэл даа.

Табан үнгын хадаг

Сэдьхэл, ухаан бодолой

Сэбэр hайниие гэршэлэн,

Эд бараан, зөөриин

Элбэг байлгые hүлдэлэн,

Табан үнгын хадаг

Айл бүхэндэ сахигдан,

Тайбан энхые түхөөнэл,

Һайн hайханиие үршөөнэл.

Ногоон хадаг

Ногоон үнгэтэй хадаг

Ногоон ургамал бэлгэлэн,

Үдэн үрэжэхэ, дэгжэхын,

Түлжэн арьбажаха, дэлгэр­хын,

Үндэр баян ургасын

Түгэс удхатай болонол.

Улаан хадаг

Улаан үнгэтэй хадаг

Гал дүлые бэлгэлэн,

Гуламтын галай залирангүй,

Гарбалhаа гарбалда дамжан,

Бадаран дэгжэхын хүсэлтэй

Бата бэхиин тэмдэг болонол.

Сагаан хадаг

Сагаан үнгэтэй хадаг

Эхын сагаан hүн мэтэ

Сэдьхэлтэ бодисадын ухаан,

Yлзы хэшэг, буян гэгдэжэ,

Арбан сагаан буяниие

Арьбажуулхын удха болонол.

Шара хадаг

Шара үнгэтэ хадаг

Шаргал нарые бэлгэлэн,

Шажан мүргэлэй дэгжэхын,

Бүхы мууе зайлуулхын,

Баршад гайhаа зайсахын

Бадарма тэмдэг болонол.

Хүхэ хадаг

Хүхэ үнгэтэй хадаг

Хүхэ тэнгэриие бэлгэлэн,

Энхэ тайбанай хүсэлтэй,

Эбтэй hайхан байдалай,

Дээдын удха шанартай

Дэмбэрэлтэ тэмдэг болонол.

Любовь ЦЫБЕНОВА бэлдэбэ

Фото: Анна ОГОРОДНИК

Скачать:

Предварительный просмотр:

6 февраля 2015

Сагаалган

7749

Хатануудай мүрысөөндэ

Түрэл хэлэнэйнгээ булагһаа
Таанараа сүршэн үреэлһүү:
Гал хотоймо үнэр бологты,
Газар хотоймо баян һуугты!

6 февраля 2015

Сагаалган

10452

Дангинануудай мүрысөөндэ

Хони, хурьгад мааража,
Хэшэгнай арьбажаба.
Сагаалгамнай мандажа,
Сэдьхэлнай баясаба.
Сагаан һараар!

6 февраля 2015

Сагаалган

8303

Баатарнуудай мүрысөөндэ

Уурагта түрэл хэлэеэ
Эжыдээл хүндэлжэ ябахаб.
Угсаата буурай заншалаа
Эрын гуримаар сахихаб.

19 марта 2015

Сагаалган

8790

Арбан хоёр жэлэй магтаал

Алтан дэлхэйдэ нүхэтэй,
Алтан таряан эдеэтэй,
Адхын шэнээн бэетэй
Ама сагаан Хулгана жэл.

19 марта 2015

Сагаалган

7572

Аба эжыгээ золгоорой

Үбэлэй хүйтэнэй һүүлшын үдэр,
Өөдэлхэ хабарай эхин үдэр,
Үлзытэ Шэнын нэгэнэй үдэр
Аба эжыдээ айлшалжа ошоорой!

19 марта 2015

Сагаалган

7803

Сартуулай Сагаалган

Эртэ урда сагта сартуул буряад зон сагаа һарын найр наадые намарай сагта хэдэг байгаа. Энээн тухай Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаров иигэжэ бэшээ: «Сагаа һара» гэһэн нэрэнь «цагаа» гэһэн үгэһөө бии болоо. «Цагаа» (творог) гээшые намарай сагта хэдэг ха юм. Намарай баян сагта үнеэнэй һүнэй дэлгэржэ, сагаан эдеэнэй хүнэг һабаар халиха хаһада сагаа, аарсаяа торхо соогоо хэжэ, үбэлдөө эдихэеэ хадагалдаг үе байгаа.»

19 марта 2015

Сагаалган

1873

Монголой Цагаан сар тухай

Монгол угсаата арадууд сагаан сэдьхэл, арюун сагаан һанаа, алибаа арюун нангин бүхэниие сагаан үнгэтэй адли шэнги хүндэлэн, һүн шэнги сагаан гэжэ хэлсэдэг байна. Тиигэжэл сагаан һарые Сагаалган гэжэ нэрлээ юм ааб даа. Сагаан һара гээшэ эртэ урда сагһаа монголшуудай элинсэг хулинсагуудай тэмдэглэжэ байһан арадай заншалта һайндэр юм.

Л. Ганболд

19 марта 2015

Сагаалган

1821

Сагаалган

Буряад зон оройдоол ганса һайндэртэйбди гэдэг һэн. Тэрэнь сагаалган юм. Сагаалган хабарай эхин һарын нэгэнэй үдэр болодог байгаа. Минии һуража байхада, бидэниие сагаалганда гурбан хоногоор табидаг һэн.

Лодон Линховоин

19 марта 2015

Сагаалган

9494

Сагаан һарын үреэлнүүд

Сэгээн бодолтой,
Сэхэ харгыдаа буянтай
Сагаан сэдьхэлэй
Арюун аялга залгая!
Үнэр жаргалтай,
Үнэн заншалдаа
Үндэр удха олгоё!

19 марта 2015

Сагаалган

3724

Сагаалганай амаршалга

Алтан һайхан Буряадтаа,
Амгалан тайбан ажаһуудаг
Арад бүхэнии амаршалнаб!

Михаил ШИРАПОВ

19 марта 2015

Сагаалган

2140

Хадагаар золгохо гурим

Хадагаа хүлеэжэ абаад, зүүн гар дээрээ баруун гараараа нугалжа эбхээд, үбэртэлдэг. Энэ хадаа дээдын бэлэгые ёһолон хүндэлжэ абаһанай тэмдэг гээшэ.
Хадагые ганса гараараа дундаһаань шүүрэн абадаггүй.
Хадаг абаад, иишэ тиишэнь табидаггүй, харин эгээл хүндэтэй дээрэ, сарюун сэбэр газарта табидаг.

Бата-Мүнхэ Жигжитов

19 марта 2015

Сагаалган

1990

Буддын шажанай заншалнуудай удха

Һарын литээр Шэнэ жэлэй эхилтэр дүрбэн үдэрэй туршада Буддын шажанай бүхы дасан дугангуудта хурал үнгэргэгдэжэ, 17 хоног соо уншалганууд болодог.

19 марта 2015

Сагаалган

1821

Сагаалганай гурим ёһо

Шэнэ һарын гарахаһаа хоёр хоног урид “Дүгжүүбэ” болодог. Энэ юум гэбэл, “Дүгжүүбэ” гээшэмнай “ЖАРА” гэһэн удхатай.

19 марта 2015

Сагаалган

1748

Түүхэһээ

Урдын урда сагһаа хойшо арад бүхэн Шэнэ жэлые угтажа, һайндэрлэдэг байһаниинь мэдээжэ. Теэд нэгэ тогтомол хамтын үдэр гэжэ байгаагүй, арад бүхэн өөһэдынгөө ажабайдалда, ажахыда таарамжатай саг һунган шэлэжэ, хабартаа, намартаа, үбэлдөө, зундаа тэмдэглэдэг байгаа.

19 марта 2015

Сагаалган

1422

Он жэлэй эрьесын эхин – сагаалган

…түрэл хэлэндэмнай сагаан гэһэн үгэ гүнзэгы удхатай бшуу. Ушар иимэһээ буряад зомнай «сагаан дэлхэй», «сагаан эдеэн», «сагаан сэдьхэл» гэжэ юрөөл шэнгеэр үгэлдэг.

Цыден-Жаб Жимбиев

11 марта 2020

Сагаалган

930

Саг үедэ оршохо болтогой

1990 оной январиин 24-дэ Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиум «Буряадай АССР-тэ үндэһэн наадан Сагаалганиие бүгэдэ арадай һайндэр болгохо» гэһэн Тогтоол абаһан юм.

25 февраля 2021

Сагаалган

436

Сагаан hарын домогуудhаа

Урдандаа нютаг нуга бүхэндэ гаhар хүсэтэйшүүл байhан, мүнөөшье байдаг ха юм

4 февраля 2022

Сагаалган

1090

Доржи Банзаров Сагаан hара тухай

200 жэлэй саана, 1822 оной хабар Зэдын зэрэлгээтэ талын Үшөөтэй нютагта буряад арадай солото хүбүүн Доржи Банзаров түрэhэн юм.

Он наступает в разное время, тут всё зависит от лунного календаря, первый лунный день нового года может выпасть на середину или начало февраля, а может и на конец января. В это время животное — символ года -окончательно вступает в свои права.

О самом празднике:

Сагаалган

С наступлением первого дня нового года люди поздравляют друг друга со словами «амар сайн», «мэндэ амар»

Реабилитация Сагаалгана

Жители Монголии первыми добились реабилитации этого национального праздника, широко распространенного в монгольском мире. Это случилось в 1960 году. Правда, для этого им пришлось назвать его Новогодним праздником сельхозобъединенцев. И в течение нескольких лет почти полностью восстановили сагаалганские традиции.

В годы советской власти Сагаалган вместе с религией, буддизмом, оказался под запретом. Народ не имел возможности официально праздновать Сагаалган. В 60-х годах минувшего столетия были предприняты попытки возродить Сагаалган в республике Бурятия, хотя не было официального разрешения. В числе первых возрожденцев были жители древнего улуса Эгита (Еравна). В день Сагаалгана все нарядно оделись, многие были в национальной одежде — дэли. В клубе было многолюдно. Ведущий поздравил всех с праздником, затем преподнес старейшим жителям сагаан эдеэ. Так как многое из традиций национального праздника было почти забыто, знаток старинных обычаев и традиций рассказал о том, как в прошлом праздновали Сагаалган, и о том, как желательно сегодня отмечать праздник. Были организованы массовые игры: дуу буляалдаан, хатар наадан, ёохор. Совершались традиционные сагаалганские визиты.

Официальный праздник

Сагаалган был официально возрожден в 1990 году. 24 января 1990 года Президиум Верховного Совета Бурятской АССР обнародовал Указ. Этому Указу предшествовали неоднократные обращения ученых, представителей интеллигенции в Бурятский областной комитет КПСС, Президиум Верховного Совета и Правительство республики. В числе их были руководитель РЦНТ Н.Г. Донсорунова, народный художник РСФСР Д-Н. Дутаров, народный поэт Бурятии Д.З. Жалсараев, народный артист СССР Д.Ц. Дашиев, писатели Ц.А. Жимбиев, Б.С. Дутаров, научный сотрудник БИОН Б.Д. Баяртуев, профессор БГПИ С.Ш. Чагдуров, профессор ВСГИК Д.С. Дутаров, директор Кижингинского СПТУ народный депутат Бурятской АССР Б-Д. Рыбдылов, директор бурятской школы-интерната № 1 Ж.Б. Санжиев. С требованием возродить официально праздник Сагаалган выступили члены оргкомитета по созданию Общебурятской общественной организации — ВАРКа.

Сотрудники Бурятского института общественных наук СО АН СССР, доктора исторических наук Ш.Б. Чимитдоржиев, Р.Е. Пубаев, Т.М. Михайлов в феврале 1988 года обратились к первому секретарю обкома партии А.М. Белякову с докладной запиской о возрождении Сагаалгана в Бурятии. В ней показывалась история праздника, которую авторы связывали со специфическим укладом жизни и культурно-бытовых традиций народов Прибайкалья и Центральной Азии. Авторы ссылались на авторитет выдающихся ученых Доржи Башарова, Гомбожаба Цыбикова и других, которые показали «глубоко народное происхождение праздника». Отмечали, что Сагаалган был «одним из популярных праздников, и потому буддийское духовенство не могло не считаться с ним и в конечном счете включило его в свою религиозно-культурную систему».

Партийный руководитель республики не счел нужным не только беседовать с учеными, но и не дал ответа авторам записки. Пришлось им напоминать о себе и о своей записке несколько раз.

Президент Республиканского центра народного творчества (РЦНТ) Н.Г. Донсорунова от имени коллектива и большой армии деятелей народного творчества обратилась с письмом-обращением в Президиум Верховного Совета республики, в котором аргументированно, опираясь на исторические факты, обосновывалась необходимость официального возрождения национального бурятского новогоднего праздника. В поддержку ее обращения выступили деятели театрального и музыкального искусства столицы.

Лишь 24 января 1990 года был обнародован Указ Верховного Совета Бурятской АССР о придании Сагаалгану статуса всенародного праздника.

Рассказ на тему сагаалган на бурятском языке с переводом на русский

Ерэhэн жэлдээ ехэрхэнгүй ябаад,

Гараhан жэлдээ гасалангүй дабшаад,

Бууhан жэлдээ уурлангүй байгаад,

Морилhон жэлдээ маргалгүй hураад,

Бүхы жэлээрээ

Бултантай жаргаарай!

Хамаг үхибүүдтэй

Ханилан таараарай!

Шэнэ жэлээр, Сагаан hараар!

Нэгэ наhаар, Сагаалганаар!

***

Сагаалганаа угтажа,

Сэсэгтэл hалбаржа,

Сагаан сэдьхэлтэй ябагты!

Дурандаа сагаалжа,

Нарандал толоржо,

Һайхан hанаатай жаргагты!

Һайн hуража,

Һанаhандаа хүрөөрэйгты!

Һайе hунгажа,

Һарбайhанаа абаарайгты!

***

Байгал номин далайдал

Арюун тунгалаг сэдьхэлтэй,

Саяан нангин ууладал

Сарюун энхэлиг hанаатай,

Доошонь үнгэеэ үршөөhэн

Хадагта огторгой дороо,

Дээшэнь үнгэеэ түхөөhэн

Хэшэгтэ дэлхэй дээрээ

Бурхан тэнгэридээ мүргэжэ,

Орон дэлхэйдээ hүгэдэжэ,

Буянтай хэшэгтэй ябагты,

Баяртай омогтой hуугты!

***

Һара үдэрэй һайниие шэлэжэ,

Үе сагуудай үлзые бүридхэжэ,

Үреэл юрөөлөө үршөөн хэлэнэб даа.

Бага балшар наhанhаа

Баабай эжыгээ хүндэлжэ,

Буряад ёhо заншалаа

Батаар сахин ябагты!

Эдир залуу наhандаа

Эрдэм бэлигтэй боложо,

Эрхимэй эрхим гүүлэжэ,

Энэ наhаяа шэмэгты!

***

Һайнаар hуража, һанаhандаа хүрөөрэй.

Һайе hунгажа, һарбайhанаа абаарай!

Түрэлхэн дайдаяа сахижа ябаарай.

Түрэhэн эжыгээ тахижа жаргаарай.

Түшэhэн эсэгэеэ зохижо хүндэлөөрэй!

Булагай уhандал тунгалаг сэдьхэлтэй,

Уулын оройдол мүнхэхэн хүсэлтэй,

Дайдын үргэндэл уужамхан абаритай

Ургажа ябаарай, урагшаа дабшаарай!

***

Наhан дээрэ

Наhа нэмэжэ байхадаа,

Айл аймагтаа, арад зондоо

Yшөө ута наhа,

Удаан жаргал үреэел!

Жэл бүри жэгдэ амгалан,

Он бүри омог дорюун

Сагаалжа, ногоолжо байя даа!

Гараhан жэлнай гэр бүхэндэ

Гүн жаргалай гэрэлээр сасарhай,

Ажаhуудалдань амжалтын баяр асарhай.

***

Хэжэ ябаhан хэрэг, ажал хүдэлмэритнай,

Һанажа ябаhан

Һайхан зориг бодолнуудтнай

Алтан дэлхэйдэ

Амжалтатай байг лэ хододоо!

***

Хүдэлhэн газартаа хүндэтэй,

Ябаhан газартаа ямбатай,

Һураhан газартаа hурагтай,

Һайн hайхан жаргажа,

Барандаа ябаял даа!

***

Yнгын сэсэгүүд hалбаржа,

Yргэн талые гоёог лэ.

Таряа ногоон эбхэржэ,

Тарган жэл орог лэ!

***

Буян хэшэгтэй ханилжа,

Уян сэдьхэлтэй ябагты.

Хатуу зориг барижа,

Хамаг бэрхэшээл дабагты.

***

Буруунтнай булшантай,

Даагантнай далантай

Ондо орохонь болтогой!

***

Табан хушуу малнай

Талаар дүүрэн тараг лэ,

Танай, манай хүсөөр

Тараг сагаан билтараг лэ.

***

Yлзы хэшэгтэ зомнай

Yдэжэл, үдэжэл олошорог лэ,

Yдэр бүри шахуу

Түрэ наадан болог лэ!

Оюун бэлигтэ үетэн

Оньhон техникэ шудалан,

Орон нютагайнгаа жасада

Хубитаяа оруулжа шадаг лэ!

***

Ирагуу hайхан дуунуудтнай

Сэдьхэлэй шэмэг боложо байг,

Эелдэр хүбүүд, басагаднай

Зоной дээжэ боложо байг.

Табан хушуу малнууднай

Талые дүүрэн бүрхөөг,

Тоhон, мяхан гээшэмнай

Тандаш, мандаш билтараг.

***

Мүнгэн шэнги мүнхэ наhатай,

Утаhан шэнги ута наhатай ябагты.

Хурса нюдэтэй,һонор ухаатай, хурдан хүлтэй,

Сарюун, задарюун зангаараа хүгшэрөөрэйгты.

***

Аха заха зониие

Хүндэлжэ хододоо hурагты.

Эхэ эсэгын золые

Эдлэжэ дүүрэн ябагты.

Ажал дээрээ

Амжалта туйлагты.

Арад зондоо

Хүндэтэй ябагты.

***

Уужам Агын таладаа

Yри хүүгэдые үдхэгты.

Ороhон бууhан айлшад нүхэдөө

Налгай hайханаар угтагты.

Yбгэд, хүгшэдтөө аяга сайгаа баригты.

***

Адуугаа танишагүй

Баян болооройгты.

Шулуу сабшаха

Һүхэтэй болооройгты.

Шоно үлдэхэ

Хүбүүтэй болооройгты.

***

Yрхөөртнай наран орог,

Yүдээртнай үбгэд орог.