Сочинение на тему туган туфрак

Ә.Еникинең
“Туган туфрак” (1959) хикәясендә туган
туфрак концепты
“бөтен хисләрдән дә изгерәк, көчлерәк
хис” дип тәкъдим ителә, хис-кичерешләр
сызыгының эчтәлеген
тәшкил
итә. Текст васыять
образы
белән ачыла, һәркемгә якын булырга
тиешле туган туфрак хисе –ата-бабаның
гомер иткән җире, гомер иткән нигез,
ерак бабаларның каберләрен белү ихтыяҗы
кебек төгәлләштерелә. Клараның кичерешләре
хисне танымаудан (“әллә
кайдагы ул “туган туфрак” дигән нәрсә
аңа ят иде, билгесез иде”)
гармониягә ирешкәнгә күрә сөенүгә кадәр
үсә (“беренче
тапкыр, бик табигый рәвештә, туган
җиренә, туган халкына, телдән генә
сөйләнә торган түгел, ә кан тамырында
йөри торган чын якынлык-мәхәббәт хис
итте ул”).

Үткән-бүгенге,
чит-үз бинар
оппозицияләре
Клараның хис-кичерешләр сызыгын барлыкка
китерә. Туган туфрак концепты символлар,
әдәби детальләрдән оеша. Чыра-ут –
илаһилык гәүдәләнеше [4:274], нәселне җыеп
торучы учак образының модификациясе
буларак текстта алдан ук тәкъдим ителә.

Хронотоп
кичерешләр
чылбырын хасил итүдә хәлиткеч роль
уйный. Студент кыз Клара иң җитди вакытта
– тормыш юлын сайлар алдыннан бабасының
васыятен үтәр өчен юлга чыга, кояш
баер алдыннан
кечкенә бер станциягә туктый, караңгы
төшеп тәмам күз бәйләнгәч
Зиреклебашка аяк атлый. Яңа кичерешләр
сызыгына – Каракошка иртәнге
чәйдән соң юл ала, “йөзен кичке
тау җиленә куеп” “тансык хисләр
дулкынына” – үз асылына кайта.

Урын
образына
хис-кичерешләр сызыгын укып бару вазифасы
йөкләнә. Клараның кичерешләре туган
туфракны “Питрәчнең көл балчыклы
бәрәңге җирләрен” “бар икән ул туган
туфрак дигән кадерле җир” дип кабул
итүгә кадәр үсә. Клара килеп төшкән
кечкенә станция
–
Клараның яңа кичерешләр сызыгына аяк
басуы турында хәбәр итә. Һәр вакыйгада
хис-кичереш белән бергә урын үзгәрә.
“Яңа чапкан печән тутырып, өстенә чуар
палас бөкләп салган биле сыгылыбрак
торган тарантаска
утыру” тәүге
хисне
– “җир якын, үләннәр якын” дип белдерелгән
якынлыкны
тоюдан
“сагышлы
һәм рәхәт көрсенүне”
әзерли. Клара беренче тапкыр бабасының
җырын искә төшерә, димәк, үзендәге
буыннардан килгән хәтерне кабул итүгә
әзерләнә. Җиде
чакрымдагы Зиреклебашка
кыз “туганлык
хисен тоймаганга күрә пошынып”
калган хәлдә кайтып керә. Бу икенче хис
кечкенә
өйнең бусагасын
(ике – чит һәм үз чынбарлык чиген) атлап
керүгә алышына – кыз “югалып
кала”. “Өйалдындагы
махсус юып җыештырылган ак чоланда”
йоклау кызны “беркайчан да татымаган
“ хисләр чынбарлыгына – йон кабасы,
тәрәш тарак, каен тузыннан теккән кечкенә
тубал белән тулы һ.б. “әкәмәт нәрсәләр”гә
сокланачак дөньяга алып керәчәк. Өченче
хис – таныш
түгел бу чынбарлыкны үз итү (“Странно,
но мило!”). Тып-тын
өйалды
дип бирелгән урын ике чынбарлыкны
очраштыра. “Киң билбаулы ефәк халат,
ак танкеткалар” кигән көяз Клара ишектән
чыкканда
“чыбык-чабык
күтәреп килүче”
җиңгәчәсе белән очраша. Дүртенче хис –
бу таныш түгел кешеләрнең аңа карата
ягымлы була алуына аптырау
(Иркә туташ дип эндәшү, сөлге, сабын
күтәреп чыгу). Шунда Клара беренче тапкыр
хәйран
кала. Урын
бирелешенә Кларада ачыла башлаган яңа
чынбарлык турындагы фикер салына (
очы-кырые
күренмәгән күкрәп үскән иген кыры).
Сарыкның җан
калтыравын
белдерә торган карашы – Клараның эчке
дөньясында барган үзгәрешләрнең аталышы.
Алсу белән Алмас – Клараның “гаҗәп
җиңел сөякле, куштан һәм татлы телле,
үзеннән-үзе елмаерга торган” ягының
ачылырга тиеш икәнлеген искәртү. Кызның
Илаһият
каршындагы
бүгенге халәте символик укылышлы көзге
[4:137] образына салына. Клара матурмы?
Автор укучыга шул сорау белән мөрәҗәгать
итә. Клара үзен олылаган туганнарыннан
уңайсызлана.
Күчтәнәчләр биргәндә беренче тапкыр
елавы – үзен олылаган кешеләргә рәхмәтле
булуыннан. Клара түргә
утыртыла – шуннан торып ул әлеге
чынбарлыкка бәя бирәчәк, аны өйрәнәчәк
(өй эчен күзәтүе).

Бу
урында Клара күзәтүче булудан туктый
– авылдагы
иң кырыйдагы өйдән
урманга
–
сынау юлына аяк басу өчен
капка
төбенә чыга. Табигыйлек, хөрлек
сокландырган Клара юл башында зирәк
карт архетипик моделе кебек аңланган
бабайдан хәер-фатиха ала: бәхетле
булыр өчен үткәннәрне белү, хөрмәтләү
тиешле (дога эчтәлеге).
Бу изге сүзне дулкынланып
кабул иткән кыз урманнан чәчәк бәйләме,
сый-нигъмәт җыеп кайта. Ләкин кыз әле
яшәештә
кешене бәхетле иткән як
– ризык
белән бүлешү
бәхетен аңлауга әзер түгел (бәрәнне
суйганга күңелсезләнүе). Җиңсез ак
кофточка, киң итәк, чәчәкләр – Клараның
матурлыкны кабул итүе. Автор Хәсән
вакыйгасы аша чын
матурлык кешеләр арасындагы ихлас
мөнәсәбәтләрдә, бик азга гына шөкер итә
белүдә
дигән фикерне алга куя. Җиңгәчәсе
сөйләгән вакыйга Клараны гаҗәпкә калдыра
– яшәеш, “дөреслек кайвакытта бик
рәхимсез булса да, кешеләр аңа тыныч
караса” үзгә була икән.

Шул
халәттә Клара Каракошка
– нигезгә
кайту өчен тарантаска
утыра. Тауга менү теләге – Кларада
туган кичерешләр нәтиҗәсе. Кызның бу
таныш түгел, әмма бик үз һәм якын булган
кичерешләрне тагын
да тирәнрәк тою теләге уяна. Бабасының
сүзләре дә шул кичерешләр кайтавазы
буларак искә төшә. Корысазлык турындагы
вакыйга шул турыдагы хыялның бөреләнүен
искәртә. Клара догадан соң беренче
тапкыр “туган
туфрак” хисен
кичерә. Биредә Клара икенче тапкыр
илаһият
каршында
– “үзе чиста, үзе рәхәт, салкынча”
өйдә,
көзге
алдында кала. Югалган нигез белән –
“билгесез, ят бер урын” белән очрашудан
Кларада алдану
хисе
туа.

Тәбәнәк кенә манаралы кәкрәйгән айлы,
искергән, тузган, мүк баскан, бүрәнәләре
караеп беткән мәчет Клараны гаҗәпкә
калдыра.
“Дөньяга
күрмичә карыйлар” кебек тоелган мәчет
тәрәзәләре – үзендәге матурлыкны
күрергә теләмәгән татар кешесенең
бүгенге эчке халәтенең укылышы кебек
аңлана. Мәчет – татар кешесенең үзенән
яшергән чынбарлыгы образы. Авылда
яшеллекнең аз булуы бу яшәешнеүзгәртергә
кирәклеге турында искәртү, сызланып
белдерү.

Клара
ап-ак казларны – нәселнең киләчәген
күрә, ислекәй, ак әремне исни – дала
исен сизә. Кларада беренче тапкыр
үткәннәрне
белү ихтыяҗы туа.

Вакыт
сызыгы кайма хасил итә. Кояш
баер алдыннан Клара яңа чынбарлыкка
аяк атлый – тауга менә (печәнгә
бару теләген әйтә). Сыерчыклар – кошлар
символик укылышта җан, рух белдерелеше
Кларадагы “рәхәтлек”нең
аталышы.
Клара үзгәрә – эшләпәсен сала, елый.
Яңа тормыш юлына аяк баскан кыз буыннардан
килгән бәхетле булу юлын кабул итә.

Кулланылган
әдәбият исемлеге:

3.
Еники Ә. Туган туфрак / Ә.Еники / Еники
Ә. Әсәрләр. 3 томда. 3 том. Хикәяләр. –
Казан: Татар.кит. нәшр., 1991. – Б.146-175

4.
Жюльен Н. Словарь символов / Н.Жюльен.–
Челябинск: Урал LTD,
1999.– 498 с.

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]

• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #

Светило науки — 13 ответов — 0 раз оказано помощи

Амирхан Нигметзянович Еникеев родился 2 марта 1909 года в деревне Ново-Каргали (Яңа Каргалы) в Башкирии. Его родители — набожные люди — воспитывали сына в строгости, но разрешали заниматься творчеством. С 1924 года Амирхан, под впечатлением творчества Тукая начал писать свои первые стихотворение. В 1929 году выходит его первая повесть «Дус кеше» («Друг»), печатаются другие рассказы. Однако с этого момента он бросает творчество на десять лет. Как вспоминал позже Еники, он не хотел писать «идеологизированные» произведения, восхваляющие партию и Сталина. Лишь в годы Великой Отечественной войны на фронте Амирхан Еники написал несколько рассказов и повестей.
В послевоенные годы Амирхан Еники работал заведующим отделом литературы и искусства Татарского радиокомитета, литературным сотрудником журналов «Колхоз бригадасы» и «Совет әдәбияты». С 1953 года он занимается литературным творчеством как писатель-профессионал. Его послевоенная писательская карьера складывалась не так гладко. Наиболее известные произведения «Тауларга карап» («Глядя на горы»), «Саз чәчәге» («Болотный цветок»), «Рәшә» («Марево») лежали в издательствах по много лет. Причиной тому служило отсутствие в рассказах и повестях «идеологической основы». Лишь с наступлением хрущевской «оттепели» его книги стали выходить одна за другой. «Салават күпере» («Радуга», 1966), «Без дә солдатлар идек» («И мы были солдатами», 1971), «Хәтәрдәге төеннәр» («Узелки памяти», 1983), «Соңгы китап» («Последняя книга», 1986) и многие другие произведения А. Еники увидели свет на татарском и других языках.
В последние годы жизни Еники больше не писал художественные произведения — только публицистику.
Амирхан Еники скончался 16 февраля 2000 года, похоронен в Казани.
Как отмечал Рафаэль Мустафин — Амирхан Еники — самый музыкальный и поэтичный из татарских писателей. «Великолепный знаток татарского языка, тонкий стилист — фразы его легки и мелодичны»

Скачать:

№163

(Татар әдәбияты. Рус мәктәбенең рус төркеме. VI сыйныф)

Ләйлә ФӘХРИЕВА,

Казандагы 72 нче  урта мәктәпнең I квалификация категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы

Әмирхан Еникинең кайсы әсәрен генә алма, ул ашыкмый-кабаланмый, тирән уйланып, һәр сүзен үлчәп язган, ювелир төгәллегенә омтылган. Аның әсәрләрендә психологик тирәнлек белән камиллек, кыюлык, иҗтимагый үткенлек бергә кушылган. Тормыш, чынбарлык битараф төстә түгел, ә кеше күңеле аша үткәрелеп, аның сиземләве, тоюы аша сурәтләнә. Язучының әсәрләре тормышның нечкәлекләрен ачуда, аны тирәнтен төшенүдә укучыга юл күрсәтүче маяк вазифасын үти. Шуңа күрә укучыларга тәрбия бирүдә аеруча Ә.Еники әсәрләрен алганда отышлы, нәтиҗәле максатларга ирешергә була дигән фикердә калам. Чөнки тәрбия дәресләре укучы күңелен тулысынча биләп, аны тетрәндереп, йөрәгенә үткәндә генә нәтиҗәле була ала.

Рус телендә төп гомуми белем бирү оешмаларының татар телен өйрәнүче укучылар өчен Ә.Мотыйгуллина, Р.Ханнанов, Э.Гыйзәтуллиналар тарафыннан төзелгән VI сыйныф дәреслегендә Ә.Еникинең кыскача тәрҗемәи хәле турында мәгълүмат һәм «Туган туфрак» әсәре кечкенә күләмле бүлекләр кебек алынган дүрт өлештә тәкъдим ителә. Әлеге әсәр «Кадерле син, кеше-туганым!» дигән бүлеккә кертелгән соңгы темаларның берсе булып тора. Әсәрдән өзекләрне укуга һәм «символик образ» төшенчәсен бирүгә программада нибары 1 сәгать каралган. Һәр кыска бүлектән соң укылган өлешнең эчтәлегенә, укучының текстны аңлау-кабул итү дәрәҗәсен бәяләүгә мөнәсәбәтле сораулар һәм биремнәр тәкъдим ителә.

Мин исә рус телле укучыларга текстны уку-аңлауда кызыксыну, җиңеллек тудырырлык һәм әсәрнең эчтәлегенә иҗади якын килерлек үз тест-биремнәрегезне, алымнарыбызны тәкъдим итәм.

I. Укылган өлешнең эчтәлеге буенча һәр укучыга сораулар әзерләргә кушарга һәм шул сораулар буенча дәрестә диалог төзетергә мөмкин:

– Клараның бабасының васыяте ничек яңгырый?

– Текстта сүз кайсы авыл турында?

– Клара авылга ни өчен кайта?

– Клара авылны яратамы?

– Клараның хисләре үзгәрәме? һ.б.

II. Дәреслектә бирелгән өзекләрне укыганнан соң, түбәндәге тестны эшләтеп алырга мөмкин.

1. «Туган туфрак» хикәясен кем язган?

А) Г.Тукай

Ә) Ф.Әмирхан

Б) Ә.Еники

3. Бу сүзләрне кем әйтә: «Клара бәбкәм, безнең Каракошны бер кайтып күрер идең, ата-бабаңның туган туфрагы бит ул!».

А) Клара

Ә) Клараның бабасы

4. Әсәрдә кайсы авыл турында сөйләнелә?

А) Аккош

Ә) Яңа Каргалы

Б) Каракош

5. «Туган туфрак»ның тәрҗемәсен күрсәт.

А) Родная страна

Ә) Родная земля

Б) Родной дом

6. Нәрсә ул Чабылтау?

А) Тау

Ә) Авыл

Б) Малай

III. Әдәбият дәресләрендә әсәрләргә анализ ясаганда синквейн алымы бик кулай. Образларга характеристика биргәндә укучыларга шушы эш төрен дә тәкъдим итәбез. Аның ярдәмендә ике герой яки төшенчә арасындагы охшаш һәм аермалы якларны билгеләргә мөмкин. Безнең очракта Ә.Еникинең «Әйтелмәгән васыять» һәм «Туган туфрак» хикәяләрендәге образлар янәшә тәкъдим ителә:

Акъәби	Клараның бабасы
Сабыр, саф күңелле.Ярата, саклый, җиткерә. Гореф-гадәтләрне, милләтне саклый. Милләтпәрвәр.	Сабыр, саф күңелле.Ярата, саклый, сагына. Гореф-гадәтләрне саклый, туган туфракны иң кадерле, изге җир дип саный. Милләтпәрвәр.
Акъәбинең балалары	Клара
Битараф, яхшыатлы.Тыңламыйлар, теләмиләр, сакламыйлар. Әниләренең соңгы васыятен үтәмиләр. Маңкортлар.	Гамьсез шәһәр кызы.Яратмый, исенә төшерә, уйлана. Авыл җирен өнәп бетерми, анда бернинди кызык та, матурлык та тапмый; бабасының васыятен үти. Рухын ачуга ирешкән онык.

IV. Клараның әсәр дәвамында хис-кичерешләренең үсеш-үзгәрешен билгеләү:

– уңайсызлану;

– эчке тынычсызлану;

– рәхәтлек;

– туганлык хисе булмаудан уңайсызлану;

– үз рәхәтен тою һәм үз дөньясын табу.

V. «Туган туфрак» хикәясендәге образ-детальләрне табу һәм аларның  символик укылышын шәрехләү.

Образ-детальләр	Символик укылыш
Каракош авылы	рухи эзләнүләр
туган туфрак	ата-бабаларның туфрагы;ата-бабалар гомер иткән нигез; газиз бабаларыбызның кабере; җир, яңадан туу, ягъни үз асылыңа кайту теләге
кечкенә өй	яңа халәт аталышы
Хәмдия җиңгәчәсе	Клараның бу өй бусагасын атлап кергәннән соң табачак үз рухы, асылы
көзге	Клара танып өлгермәгән чынбарлык, дөреслек яки үз-үзенңе танырга омтылу; үзеңне белү матур, ясалма матурлык матур түгел
табын	кунакчыллык
чәй	туганлаштыра торган әйбер, кешеләрне якынайтуга хезмәт итә
дога	фани чынбарлыкны бакый чынбарлыкка күчерү
урман юлы	сынау юлы
урман	рухи үсешкә ирешү урыны
юкә	дуслык агачы һәм авыл тормышы
карт	архитипик образ һәм ул алда булачак үзгәрешләрне искәртеп килә
агач	үсеш һәм бердәмлек
торна	кешенең тормышка ашарга тиешле хыялы, шулай ук рухи һәм җисми үзгәреш булырга тиешлеген әйтә
тау	Клараның рухи үсешен күрсәтеп бара
җил	галәм сулышы

VI. Туган туфрак төшенчәсен ачу өчен кластер төзү.

Туган туфрак: гореф-гадәтләр, нәсел, туган нигез, өлкәннәрне хөрмәт итү, үз рухыңны ачу, үз-үзеңне тану, үз тамырыңны онытмау, әти-әни.

Нәтиҗә ясап әйткәндә, бу язмамда мин рус мәктәбенең урта сыйныфында табигать, әйбер, аллегорик һәм символик образлар турында төшенчә алган укучыга «Әйтелмәгән васыять» хикәясе белән  янәшә «Туган туфрак» әсәрен өйрәнү моделен тәкъдим иттем.

«Минем туган илем»

Туган ил, туган жир, туган туфрак , сулаган саф һава, челтерәп аккан шифалы чишмәләр, елгалар…..Барысы да туган якта үз, якын , кадерле, сокландыргыч ! Урал тауларының киң итәгендә туган ягым Башкортостан урынлашкан.

Башкортстан- таулар иле, Монда алсу, тын таңнар, Шул таңнарга уй-хисләрем Яшьтән үк манчылганнан. Башкортстан — күлләр иле, Күлләре зәңгәр күзле. Чишмәләре ачык йөзле, Каршылар жырлап сезне.( М.Сиражи)

Шушы зәңгәр күзле күлләр, ачык йөзле чишмәләр , тын таңнар бөтенесе туган жиремдә. Чишмәләр жырын тыңлый-тыңлый хәтфә үләннәр келәме өстеннән ялан аяк йөгерәм….Ә искән жылы назлы жил битемнән иркәли….. Каршыга очраган зифа каеннар серемне саклый, киңәш бирә сыман .Нинди ләззәтлек, рәхәтлек ! Һәркемгә шушы бәхет тияме соң!? Юктыр, чөнки кемдер үз туган жирен, нигезен корыта, оныта ; туган теле һәм тарихыннан баш тарта. Халык акылы : » Илен белмәгән — тиле», — ди . Фаиль Шәфигуллинның «Каеннар » шигыре юллары күңел сагышыннан язылган :

Серләшеп туймый каеннар

Яшел хәтфә аланда.

Каен телендә сөйләшү

Рәхәт, ахры, аларга.

Яфраксыз бер каен гына

Сүзсез, кайгыга чумган.

Ана телен белми торган

Кызганыч кеше сыман.

Телсез халык булмый, ил булмый…. Телебезне онытсак, тарихыбыз мәңгелеккә гасырларда югалыр. Башка милләтне хөрмәт итик, телен , мәдәниятен өйрәник, әмма үз тамырларыбызны онытмыйк.

Күренекле шагыйрь Мостай Кәримнен шигырь юллары кечкенәдән йөрәгемә жуелмас хәрефләр белән язылган:

Жир Шарының картасына Карасан яхшы гына, Башкортостан шул картада Бер яфрак хәтле генә…

Бер яфрак хәтле генә…. Кем генә базнат итмәгән, кара кулларын сузмаган , ләкин өзеп алырга көче житмәгән.Чөнки шушы яфрак үскән агачның тамыры нык , гасырлар буе кара туфрак куенында ныгыган, үскән. Туган ягымның ныклы тамыры — халкыбыз. Башкортстанда күп милләт халыклары үзләренең икенче туган илләрен тапканнар. Рус, татар, башкорт, мари, мордва, чуваш һәм башка милләтләр бер кан туганнар кебек дуслыкта, татулыкта яши. Барысы очен дә Башкортстан газиз, сөекле , якын … Халыклар татулыгы, хезмәте, тарихы, ижаты, күренекле шәхесләре туган жиребезгә дан китерә. Батырлар эзе жыр, шигырь ,хикәя , әсәрләрдә язылган…Герой — шагыйрь Муса Жәлилнең ялкынлы шигырь юллары туган илгә чын сөю хисләре булып яңгырый:

Үлгәндә дә йөрәк туры калыр

Шигыремдәге изге антыма.

Бар жырымны илгә багышладым,

Гомеремне дә бирәм халкыма….

Халкымның күренекле зыялылары , шәхесләре күп : М.Кәрим, З. Биишева, М.Гафури, Р.Хәсәнов, М.Акмулла , И.Тасимов, Зәки Вәлиди , С.Юлаев һәм башкалар. Аларның тормыш юллары , халыкка хезмәте үрнәк булып тора. Туган як, халкыбызның үткәнен данлап, якты киләчәге өчен хезмәт итү үзе бер шатлык, горурлык. Уй-фикерләремне Салават Юлаевның шигырь юллары белән тамамлыйсы килә:

Минем туган кырларым,

Балдай татлы суларым,

Яланнарым, урманым ,

Күккә ашкан Уралым —

Минең изге төягем,

Сезне сөя йөрәгем…..

Туган ягымны сөям, тарихын өйрәнәм, халкыбыз белән горурланам , туган телемдә дан жырлыйм !

ФИЛОЛОГИЯ И КУЛЬТУРА. PHILOLOGY AND CULTURE. 2013. №3(33)

УДК 821.512.145

ДИСКУРСНЫЙ АНАЛИЗ РАССКАЗА А.ЕНИКИ «ТУГАН ТУФРАК» («РОДНАЯ ЗЕМЛЯ»)

© Г.Р.Гайнуллина

Статья написана с целью прочтения рассказа А.Еники «Туган туфрак» («Родная земля», 1959) в аспекте дискурсного анализа.

Ключевые слова: дискурс, рассказ, А.Еники.

На сегодняшний день в татарском литературоведении есть огромное количество аналитического рассмотрения, литературоведческого анализа художественных текстов классика татарской литературы Амирхана Еники (1909 — 2000). Нашей целью является прочтение рассказа А.Еники «Туган туфрак» («Родная земля», 1959) в аспекте дискурсного анализа текста, т. е. рассмотрение «в качестве единого высказывания или дискурса, — коммуникативного события между креативным (производящим) и рецептивным (воспринимающим) сознаниями» [1: 273]. «В качестве объекта дискурсного анализа текст предстает как конструктивная взаимообусловленность трех явленных в нем компетенций: референтной, креативной и рецептивной, различающихся отношениями данного дискурса соответственно к действительности, языку и сознанию» [1: 275].

Композиция рассказа «Туган туфрак» представляет собой последовательное хроникерское повествование — «относительно объективное, свидетельское описание событий их непосредственным участником или наблюдателем со своим кругозором» [1: 50], дополненное диалогами и медитациями.

Рассказ «Туган туфрак» является синтезом риторических модальностей и коммуникативных стратегий. Вполне убедительно прилагается циклическая модель событийной цепи (поиск — обретение) к анализируемому сюжету. Это — рассказ о «смысле человеческой жизни» [2: 229]. Автор «отображает национальную проблематику в аспекте общечеловеческих ценностей» [3: 16]. В произведении речь идет о девушке, которая родилась и выросла в городе. Клара хорошо воспитана, получает высшее образование. Дед Клары, поневоле доживающий свой век в городе, пытается приобщить внучку к национальным истокам, традициям, которые сохранились на родной земле. Главная героиня же уверена в том, что жизнь в сельской местности приводит к духовной деградации.

В рассказах А. Еники преобладает двуголосое повествование: абзац начинается речью повествователя и завершается медитацией героя. Рассмотрим повествовательный акт рассказа как событийную цепь эпизодов. А.Еники воспроизводит внутреннюю речь героини «для изображения духовного становления, формирования личности» [4: 11]. Повествование начинается с воспоминания Клары завещания деда, которое в тексте повторяется еще трижды.

Воспоминания Клары воспроизводит повествователь: «Эллэ кайдагы ул «туган туфрак» аца билгесез, ят иде, шуца ку_рэ бабасыныц CYЗлэре ацарда бернинди кызыксыну да, телэк тэ уят-мый иде» [5: 146] (Поскольку так называемая «родная земля» была ей чужой и незнакомой, слова деда в ней не пробуждали никаких чувств). В татарском языке «свой» означает «родной, родственный, близкий». В «своем» гармонически соединяются индивидуальное и общее. Слова «ят» и «чит» означают «чуждый», «посторонний», «иностранный», «зарубежный», «незнакомый», «инородный» [6: 130]. Для главной героини деревня, о которой говорил ее родной, любимый дед, — чужое, незнакомое, совершенно неуютное пространство: «Боже мой, — диде ул эченнэн генэ, — хэзерге авылныц коты юк, э иске авыл нинди булгандыр инде ул?» [5: 146] (Боже мой, — сказала она про себя, — если современная деревня такая темная, какой же она была раньше?). Но по рассказам деда, труженика по природе, их род никогда бедствовал («Клара исэбенчэ, середняк булырга тиеш» [5: 147]) (Клара полагала, что ее дед скорее был середняком).

Стремясь разобраться в причинах негативного отношения городских людей к сельским жителям, автор передает мысли Клары о том, что это отношение к деревенской жизни у нее образовалось по школьным учебникам, т.е. оно было навязано: «Аныц укып белYе буенча, иске

авылныц бер яме дэ, бер кызыгы да булмаган. Иске авылда бары хэерчелек, карацгылык, вэхшилек кенэ булган» [5: 147] (Она читала, что в

старину село не привлекало ничем. Лицо той старой деревни — бедность, грязь, злость). Поэтому, живя в городе, Клара с пониманием относилась к отцу, который никогда не вспоминал родную деревню. Но после смерти деда Клара про себя проговаривает те же слова, которые не раз повторял дед: «… гомер иткэн щир, безнец «туган туфрагыбыз» [5: 148] (земля, где проживал род, наша «родная земля»). Восприняв эти слова как завещание, Клара решает съездить в деревню, на родину предков.

Художественное пространство организовано вертикальной оппозицией верха и низа. Рахмай встречает племянницу на тарантасе, что означает приближение к земле. «Прежде чем подняться ввысь, нужно приблизиться к земле» [2: 229].

Здесь уместно рассмотреть коммуникативное поведение героини с точки зрения креативной компетенции: «Пользуясь знаками всех видов, организатор коммуникативного события тем не менее неизбежно обращается к языку в целом как текстопроизводящему механизму определенного типа, чем формируется та или иная «форма авторства» <…> или, иначе, риторическая фигура авторства» [1: 282]. Рассказ относится к аллю-зивному типу дискурсии, аллюзивный символ «родная земля» не поддается однозначной дешифровке. Мы разделяем мнения литературоведов, что символ родная земля — «историческая память о предках» [2: 228], «мир духовной красоты и чистоты» [7: 111], но, по нашему мнению, ни одно из этих значений не является исчерпывающим. Клара по вине родителей была обречена утратить истинное ощущение себя, своего «я». В поиске утраченной гармонии она попадает в «чужое», но, как оказалось, до боли родное, свое пространство. Духовное прозрение, преображение совершается путем преодоления забвения.

Воспитанная и образованная, она, словно покрытый белым чехлом чемодан, не может позволить себе быть самой собой. Такой представляется читателю Клара, которая, держа в руках чемодан, покрытый белым чехлом, дожидается родственника на станции. Рахмай сопровождает Клару в ее духовном становлении. Он с радостью сообщает, что они очень близкие родственники, Клара же винит себя в том, что ничего не знает о родных. Они приезжают в деревню ближе к вечеру; сообщается о том, что девушка из родственников хорошо помнит тетушку Хамдию: «Инде Клара хэтерендэ онытылмыйча сакланганнардан иц якыны — Хэмдия щицгэчэсе» [5: 148] (Из всех, кого помнит Клара, ближе была тетушка Хамдия). Клара помнит ее добрую улыбку, приветливость, легкость в общении:

«Гащэп щицел свякле, куштан hэм татлы телле булып куренде ул Кларага» [5: 150] (Кларе она показалась веселой, добродушной). Отметим, что Клару привлекает обычная теплая улыбка, простое человеческое участие.

Проснувшись, она знакомится с бытом, каждое мгновение ей приносит новое ощущение радости, покоя: «Клара, кузен ачкач, тагын ак чо-ланныц ШYрлегендэ hэм чвйлэрендэ аца исемнэре дэ билгеле булмаган эйберлэрне … курде. Бу экэмэт нэрсэлэр аны бик борынгы бер заманга кайтаргандай итте. Странно, но мило, — дип уйлап куйды ул эченнэн генэ» [5: 151] (Клара, проснувшись, на полках в белом чулане увидела предметы, названий которых даже не знала… Эти непонятные вещи будто вернули ее в былой старинный быт. Странно, но мило, — подумала она про себя).

Далее сообщается, что Кларе здесь рады все, но это ей непривычно, поэтому она чувствует лишь отчуждение. Автор обращает внимание на то, что Клара вначале не может однозначно воспринять такое отношение к ней родственников: «Нигэ Иркэ туташ? Эллэ аныц чын исемен яратмаганнармы?» [5: 151] (Почему они ко мне обратились не по имени? Им не нравится мое имя?). Но вскоре, прочувствовав всю красоту ласкового обращения, Клара осознает, что быт нисколько не влияет на взаимоотношения людей: «Иркэ туташ! Нинди матур, нинди ягымлы! Карагызчы, авыл кешесе дэ шулай эйтэ белер икэн?!» [5: 151] (Иркэ туташ! Как мило, приятно! Смотрите-ка, и в деревне так красиво разговаривают!). Девушка из города, она ощущает свое превосходство, когда простодушные, милые тетушки смотрят на нее и не могут скрыть своего восторга. Но стоило Кларе услышать историю о том, как они добывали хлеб во время войны, как спасали детей от голода и холода, говоря об этом, как об обычном явлении, в ней будто проснулось «другое «я»: «..узе яшэгэн щицел, гамьсез тормышныц аларда юклыгын, хезмэтнец нэрсэ икэнен дэ белмэстэн, Yзенец алар курмэгэн ганимэтлэр белэн файдалануын … эчке бер уцайсызлану белэн хис итмичэ кала алмады» [5: 154] (Ей было не по себе от ощущения того, что в отличии от жизни этих людей, ее жизнь в комфорте, который достался ей без труда, это — легкое, бессмысленное существование). В деревне она видит, как люди добывают хлеб, радуются самому малому, поддерживают друг друга всегда.

Символическое изображение новой жизни Клары связано с образом леса. Модальностью знания наделяются дед Клары и Аксакал, встретившийся Кларе на опушке леса, которые оха-

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ. ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

рактеризованы как субъекты мифологического дискурса: «Бабай базык гэYдэле, тYгэрэк йвзле, мыексыз, ап-ак сакаллы иде» [5: 156] (Это был дедушка маленького роста с круглым лицом, белой бородой). Следует отметить, что «в архети-пическом образе Мудрого Старца в татарской литературе контаминируются качества, восходящие к фольклорной традиции, и возникают новые характеристики, обусловленные авторским мировосприятием действительности» [7: 118]. Посредник между добром и злом, неожиданно возникнув на пути у Клары, он будто передает духовный опыт тому поколению, который, будучи образованным, интеллигентным, не может раскрыть свои возможности и почувствовать гармонию в душе: «Моцарчы бер щирдэ дэ эле аныц мондагы кебек йомшак мвгамэлэ, якты чырай ку_ргэне, мондагы кебек шигъри тэмле итеп свйлэYне ишеткэне юк иде. Гащэп иде бу!» [5: 159] (Никогда ранее она не ощущала такого милого, доброго отношения к себе, никогда не слышала такую выразительную речь. Это было удивительно!). Исцеляющей силой для Клары явились простая человеческая доброта и любовь. По мнению классика, доброта и милосердие — то единственное, что дает возможность ощущения полной гармонии в жизни: «Тормышны бик мэкерле нэрсэ дип эйтэлэр бит!… Эмма шулай да кешелэргэ изгелек хас булырга тиеш. Бик борыннан аларныц йврэклэренэ салынган орлык булырга тиеш бу!» [5: 158] (Говорят,что жизнь очень коварна! Но людям должно быть присуще милосердие. Доброта живет вечно, она не должна исчезнуть!). Таким образом, «старец здесь выполняет роль патрона инициаций, что отсылает к образу Великого Отца в мифологии, тем самым превращая в одну из модификаций архетипического образа Старого Мудреца, <. > он возводится в статус хранителя национальных обычаев, эмпирического опыта поколений и соответственно всей нации» [7: 111].

«Аллюзивная дискурсивность опирается на инспиративный ресурс солидарного по отношению к авторской интенции воспринимающего сознания» [1: 285]. На протяжении сюжета Клара перемещается в пространстве следующим образом: от станции на тарантасе в деревню Зирекле-баш, снова на тарантасе в родную землю Кара-кош. По мнению литературоведов, художественное пространство деревни в рассказе «Туган туфрак» прочитывается в философском аспекте как дом для всего татарского народа [7: 111]. Приезд Клары в Зиреклебаш — это знакомство с родными, их мироощущением, а также неизбежное чувство вины перед теми, которые так внимательны к ее персоне. Эпизод приезда в дерев-

ню повторяется. С землей предков также ее будут знакомить милые, добродушные родственники, которые непредосудительны по отношению к ней. На следующий день, после утреннего чая, на том же тарантасе она отправится в Каракош. Городская девушка, на которой дорогой плащ и голубая шляпа, садится в один тот же тарантас с тетушкой Хамдией, покрытой красивой шалью, обутой по такому случаю в новые галоши. Горы, которые сопровождают Клару в Каракош, ей давно знакомы, всю дорогу она вспоминает рассказы деда и проговаривает про себя «туган туф-рак» и поражается тому, как все эти горы, запахи цветов были забыты ее отцом. Но, к огромному удивлению Клары, та часть земли, где некогда был родной дом, о которой с такой гордостью говорил дед, заброшена. Хамдия с любовью и глубоким почтением рассказывает о родных, живших здесь. Следует отметить, что Клара в Каракоше знакомится с родственницей — городской женщиной по имени Сания, которая вышла замуж и строит свое родовое гнездо в деревне. Здесь уместно отметить конфигурацию точек зрения, представленных в рассказе. Отметим, что «формируемая нарративным актом точка зрения неотождествима с авторским кругозором» [1: 308]. Сания переехала в заброшенную деревню, но сегодня она с мужем делает все, чтобы улучшить быт в селе, уверена, что жизнь в деревне станет ярче и интереснее. Развитие образов в тексте А.Еники происходит за счет дополнения одного значения другим, рассмотрения его с разных точек зрения, варьирования, углубления.

На пустом, заброшенном клочке земли, где некогда жил ее дед, рос отец, Клара осознает, что она проживает жизнь не так, у нее иные ценности. На родной земле «Клара ощущает в своей душе причастность к татарскому народу, испытывает процесс духовного очищения» [7: 110]. Модальность убеждения, которая соотносится с императивной картиной мира, «предполагает

возможность единственно верного пути, ориентированного на истину в последней инстанции» [1: 273].

Одна из существенных закономерностей -обратная симметрия начала и конца текста. Если в начале рассказа Клара не могла чувствовать влияние родной земли, то в конце — она сливается с ней воедино. Мы не видим противопоставления деревни городу (не случайно введен эпизод, где Сания «подкорректировала» деревенский быт городским почерком). А.Еники подчеркивает то, насколько важно осознание простых человеческих ценностей для духовного становления каждого человека.

Аллюзивный символ горы, с одной стороны, «окончание процесса духовного возрождения и приобщения девушки к национальному миро-осознанию» [7: 111], с другой — возврат к утраченному «я», осознанию верного отношения к себе и окружающим, тем самым обретение истинного ощущения собственного счастья. Клара поднимается в гору, обретает связь с высшими силами, чувствует радость от ощущения силы любви. Поднявшись, Клара повторяет те же слова: «Бар икэн ул туган туфрак дигэн кадерле щир» [5: 174] (Вот оно ощущение родной земли, есть оно). Риторическая фигура автора в этом случае — фигура самоактуализации [1: 282], т.е. «взгляда на себя со стороны иных, высших возможностей мировой жизни» [1: 283]. На вершине горы, о которой так часто рассказывал дед, Клара испытывает настоящую радость от ощущения себя другой — любимой и любящей, возвращения к связи со всем живым, обретения новых внутренних возможностей: «hэм Клара Y3 гомерендэ беренче тапкыр … бик табигый рэвештэ туган щиренэ, туган халкына, телдэн генэ свйлэнэ торган тYгел, э кан тамырында йври торган чын-якынлык мэхэббэт хис итте. hэм бвтен хи-слэрдэн дэ изгерэк, квчлерэк бу хис аныц яшь йврэген эйтеп бетергесез куанычлы бэхет белэн тутырды» [5: 174] (Впервые в жизни Клара пропустила через себя трепетное, невыразимое чувство любви к родной земле. Она была несказанно счастлива от ощущения силы любви). Повествование заканчивается тем, что Клара, сняв с головы шляпу, долго смотрит вдаль. Родная земля в произведении А.Еники помогает человеку

обрести себя, осознать свое место и предназначение.

Не лишая читателя возможности собственной интерпретации, поэтика А.Еники формирует спектр инспиритивных прочтений. Благодаря актуализации и раскрытию авторских акцентов открываются возможности новых прочтений текстов А.Еники.

1. Тюпа В.И. Анализ художественного текста: учеб. пособие для студ. филол. фак. высш. учеб. заведений. — М.: Издательский центр «Академия», 2006. — 336 с.

2. Яхин А.Г. Эдэбият: Татар урта гомуми белем мэктэбенец 11нче сыйныфы ечен дэреслек-хрестоматия. — 2 нче басма. — Казан: Мэгариф, 2003. — 383 б.

3. ЗаЫдуллина Д.Ф. ХХ гасырньщ икенче яртысы татар эдэбиятын ейрэщ мэсьэлэсе // Эмирхан Еники hэм ХХ йез татар эдэбияты. — Казан: РИЦ «Школа», 2009. — Б. 13 — 18.

4. Карамова А.З. Психологизм в творчестве Амир-хана Еники: автореф. канд. фил. н. — Казань, 2005. — 20 с.

5. Еники Э. Туган туфрак / Сайланма эсэрлэр. 3 томда. — III том. — Казан: Татар. кит.нэшр., 1991. -Б. 146 — 175.

6. Аминева В.Р. Типы диалогических отношений между национальными литературами (на материале произведений русских писателей второй половины ХІХ в. и татарских прозаиков первой трети ХХ в.). — Казань: Казан. гос. ун.-т, 2010. -476 с.

7. Давлетшина Л.Х. Мифологизм в татарской прозе конца ХХ — начала ХХІ вв. — Казань: РИЦ «Школа», 2006. — 140 с.

DISCOURSE ANALYSIS OF THE STORY «TUGAN TUFRAK» («NATIVE LAND») BY A.ENIKI

G.R.Gainullina

The article aims at research reading of the story «Tugan tufrak» («Native land», 1959) by A.Eniki in the aspect of discourse analysis.

Key words: discourse, story, A.Eniki.

Гайнуллина Гульфия Расилевна — кандидат филологических наук, доцент кафедры татарской литературы и методики преподавания Института филологии и искусств Казанского федерального университета.

E-mail: gulfiarasilevna@mail.ru

Поступила в редакцию 14.05.2013

OBRAZOVALKA.COM

OBRAZOVALKA.COM — образовательный портал
Наш сайт это площадка для образовательных консультаций, вопросов и ответов для школьников и студентов .

Наша доска вопросов и ответов в первую очередь ориентирована на школьников и студентов из России и стран СНГ, а также носителей русского языка в других странах.

Для посетителей из стран СНГ есть возможно задать вопросы по таким предметам как Украинский язык, Белорусский язык, Казакхский язык, Узбекский язык, Кыргызский язык.

На вопросы могут отвечать также любые пользователи, в том числе и педагоги.

---

Консультацию по вопросам и домашним заданиям может получить любой школьник или студент.