Сочинение нарспи по чувашски

Сочиненисен конкурсĕн пĕтĕмлетĕвĕ

Ака уйăхĕн 22-мĕшĕнче ЧР Елчĕк районĕн Кивĕ Эйпеç тĕп шкулĕнче К.В.Иванов классикăмăр çуралнăранпа 125 çул çитнине халалласа сочиненисен конкурсĕн пĕтĕмлетĕвĕ иртрĕ. Унта 9-мĕш класс ачисем Изратова Клавăпа Смирнов Дмитрий мала тухрĕç. Халĕ вĕсен ĕçĕсемпе паллаштарасшăн.

Сочинени

Вилĕмсĕр поэт çырнă йĕркесем

Пуш уйăхĕн вĕçĕнче

Хĕвел пăхрĕ ăшăтса,

Силпи чăваш ялĕнче

Юр ирĕлчĕ васкаса.

«Нарспи» поэма – Константин Иванов пултарулăхĕн чи çÿллĕ шайне кăтартса паракан произведени. Вăл Чĕмперти чăваш шкулĕ уçăлнăранпа 40 çул çитнĕ май тухнă « Чăваш халапĕсем» кĕнекере 1908 çулта пичетленннĕ. Анчах та унта поэмăна Иванов çырнă тесе кăтартман, çак вилĕмсĕр произведение халăхра чĕлхе вĕççĕн çÿрекен ытти нумай произведенисен шутне кĕртнĕ. Çапла майпа çеç кĕнекене кăлараканĕ – И.Я.Яковлев авторне те, кĕнекине хăйне те чăваш çут ĕçне хирĕç, ирĕклĕх çинчен шухăшлакансене хирĕç хаяр çилĕ пухса кĕрешекенсенчен çăлса хăварма пултарнă. Поэма сюжечĕ кăткăс мар. Силпи ялĕнче пуян Михетер хĕрĕ, ырă кăмăллă та илемлĕ Нарспи, чухăн Сетнере юратать. Нарспи ашшĕ-амăшĕ Сетнер çинчен илтесшĕн те мар, мĕншĕн тесен вĕсемшĕн пурнăçра укçапа тĕрлĕ пуянлăхсăр пуçне хаклăраххи урăх ним те çук. Çамрăк, илемлĕ хĕрне Михетерпе унăн карчăкĕ ватă Тăхтамана сутма килĕшеççĕ. Ашшĕ-амăшне итлеме хăнăхнă, тĕрлĕ тĕшмĕшпе ал-урине çыхнă Нарспин ирĕклĕ чун-чĕри çак хăрушлăх умĕнче пĕрремĕш хут вăранса каять – юратман çынна качча тухиччен вăл килĕнчен тухса тарма та хатĕр. Анчах та Нарспипе Сетнер пурнăçăн тискер саккунĕсенчен сĕм вăрманта тарса та хăтăлаймаççĕ. Мĕскĕн Нарспи Тăхтаман арăмĕ пулса тăрать. Ĕмĕрех Сетнере юратма тупа тунă Нарспи çак мăшкăл хыççăн хăйне хăй вĕлерес патнех çитет, анчах путсĕр Тăхтаман асаплантарни унăн шухăшне, ĕçне урăхлатать: вăл Тăхтамана наркăмăш парса вĕлерет, каялла Силпие Сетнер патне таврăнать . Анчах нумая пымасть çамрăк мăшăрăн телейĕ. Пĕр каçхине, Михетер пуянлăхне хапсăнас шухăшпа, ун патне вăрăсем пыраççĕ, Михетере вĕлереççĕ. Вăрăсене тытма чупса çитнĕ Сетнере те пуртăпа касса пăрахаççĕ. Ĕнтĕ çук малашне Нарспишĕн телей. Çĕтрĕ унăн ăраскалĕ. Кун çути тĕксĕмленчĕ уншăн. Вăл та вара ялтан инçех мар Кантăр варĕнче йăмраран çакăнса вилет. Ял-йышĕ Нарспие йăмра айнех пытарать, вил тăпри тавра шĕкĕрен çатан çавăрса лартать. Телейсĕр хĕрĕн хурлăхлă юррисем халăхра юлаççĕ.

Хăюллă Нарспи çапла пÿкле вилĕмпе вилни асаплă, тискер пурнăç йĕркисене пăхăнса пурăнма килĕшменнинчен килет. Ашшĕ-амăшĕнчен те, ют çынсенчен те хÿтлĕх кĕтсе пулăшу ыйтать. Çут çанталăк вăйĕсенчен те пулăшу ыйтать. Анчах çут çанталăк та кашкăрла мораль çинче никĕсленсе тăракан обществăн саккунĕсене пăсма пултараймасть. Силпире пурте турра ĕненнĕ, пÿлĕхçĕрен телей ыйтнă, йывăр вăхăтра вăл пулăшасса шаннă. Нарспи те пÿлĕхçĕне тархаслать, унран çăлăнăç ыйтать. Анчах пÿлĕхçĕн те чĕри чул иккен. Вăл та укçапа пуянлăхăн хăрушă саккунĕсене хирĕç пымасть, тĕрĕслĕх шыркан ырă чунлă çынсен хутне кĕме мар, вĕсем çине асап хыççăн асап ярать. Эппин, çавăн пек турра хисеплеме пулать-и? Çук. Нарспи те вара турă йĕркине пăхмасăр хăйне хăй пĕтерет. Поэма çут çанталăк пуянлăхне, шыв-шур юрриллĕ, йăлтăр хĕвел тĕрриллĕ савăнăçлă çуркуннене мухтанипе пуçланать те хурлăхлă пĕтет:

Атте-анне ирĕкĕ

Çирĕ сарă хĕр пуçне.

Выртрĕ хĕсĕк тупăка,

Ячĕ юлчĕ ял çинче.

Çыраканĕ – ЧР Елчĕк районĕн Кивĕ Эйпеç

тĕп шкулĕн 9-мĕш класĕнче вĕренекен Изратова Клавдия Владиславовна

Эссе

Ырри усала çĕнтерет (К.В.Иванов хайлавĕсем тăрăх)

К.В.Иванов – ăслă та вăйлă талант. Вăл çырнисем паянхи кун та тавлаштараççĕ. Тĕслĕхрен, «Нарспи» поэмăра автор сăнарсен пурнăçри ырлăхĕпе хурлăхĕ мул тĕнчинчен килнине кăтартнă. Хайлавра поэт «анчах вăйлă этем те мул тĕнчине пăхăнать» тенĕ. Нарспи ашшĕ-амăшĕ хăйĕн хĕрне пуян çынна качча парса телейлĕ тăвасшăн пулнă. Анчах та Нарспи шăпи телейсĕр килсе тухрĕ. Тĕнчери литературăра пуян ывăлĕпе пуян хĕрĕн юратăвĕ те телейсĕр пулнине каланă. Тĕслĕхрен, В.Шекспирăн «Ромеопа Джульетта» хайлавĕ. Апла пулсан, телей мулран çеç килмест. Хальхи çамрăксенчен чылайăшĕ телее мулра кураççĕ. Çав вăхăтрах хăйсем укçаллă пулсан та хăйсене телейлĕ тесе шутламаççĕ. Апла пулсан, телей мĕнре-ши? Ман шутпа – чун канăçлăхĕнче. Кам ăçта чун канăçлăхне тупать: пĕрисем ăна вĕренсе е ĕçлесе тунă çитĕнĕвĕсенче кураççĕ, теприсем – телейлĕ çемьере. Хăшĕ-пĕрисем тата эрех ăшне путаççĕ. Чылай чухне пысăк укçа ĕçлесе илекенсем те лавккаран уйрăлаймаççĕ, кунĕн-çĕрĕн ÿсĕр çÿреççĕ. Ун пеккисем пурин çинчен те манса кайса пурăнаççĕ. К.В.Иванов «Нарспи» поэминче эрехпе мул сиенĕ çинчен те çырать: «Укçапала эрехех çынна ăсран кăларать».

Анчах та, ман шутпа, пурте виçеллĕ пулмалла. Вăхăчĕпе – ĕçлемелле, çав вăхăтрах тивĕçлĕ савăнма та пĕлмелле. Телейлĕ пулас тесен юратма та пĕлмелле. Эпир халь юратма пĕлместпĕр, тепĕр чухне хамăра юратнине те тивĕçлĕ вырăна хурса хаклама пĕлместпĕр. Пĕррехинче автобусра пĕр телейсĕр хĕрарăмăн хăйĕн телейсĕр шăпи çинчен каланине илтме тÿр килнĕччĕ: вĕсем çав тери пуян пурăнсан та çак хĕрарăм хăйне телейсĕр тесе шутлать, мĕншĕн тесен ăна мăшăрĕ урăххипе ылмаштарать иккен.

К.В.Иванов шăпи те, пĕр енчен, телейсĕр килсе тухнă. Вăл çамрăклах, 25 çула та çитеймесĕрех, мăшăрланмасăрах пурнăçран уйрăлса кайнă. Çав вăхăтрах вăл телейлĕ те, мĕншĕн тесен 17 çулти çамрăк хăйĕн чи ăста, пур енчен те пулса çитнĕ хайлавĕсене – «Икĕ хĕр», «Тимĕр тылă», «Тăлăх арăм» сăвăллă юмахĕсене, «Нарспи» поэмине çырать. И.Я.Яковлев тăрăшнипе ку хайлавсем «Чăваш халапĕсем» кĕнекере пичетленсе тухаççĕ. Халăх вĕсене хапăлласа йышăнать.

1905–1907 çулсенче Раççейре пĕрремĕш революци пулса иртнĕ. Çакăн чухне Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕренекен ачасем хушшинче те революциллĕ шухăшсем палăрма пуçлаççĕ. Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче пăлхав пулса иртет. Пăлханакан чăваш çамрăксем вĕренÿ программисене анлăлатма: вырăс мар халăх ачисене аслă шкулсене кĕмешкĕн ирĕк пама ыйтнă, вĕренекенсене хăйсен пĕлĕвне ÿстерме кирлĕ кĕнекесене ирĕклĕн вулама, театрсене çÿреме чармалла мар тенĕ. Çаксем К.В.Иванова та хавхалантарнă.

1907 çулхи пуш уйăхĕн 5-мĕшĕнче шкул çурчĕ тăрринче хĕрлĕ ялав вĕлкĕшнĕ. Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕренекенсем политикăлла митингсем тунă, юрăхсăр учительсене: вăл шутра Кочурова шкулта вĕрентес ĕçрен кăларма ыйтнă. Çак вăхăтра Иванов «Марсельеза» юрра чăвашла куçарать: унăн революцил­лĕ шухăшне тăван чăваш халăхĕпе çыхăнтарса çивĕчлетет. Çак политикăлла митингсенче пулнăшăн 1907 çулхи пуш уйăхĕн 7-мĕшĕнче шкултан 37 вĕренекене кăларса янă. Вĕсен шутĕнче Константин Иванов та пулнă. Çакăн хыççăн вăл тăван ялне – Слакпуçне таврăннă.

Константин Васильевичăн литературăри таланчĕ шăпах пĕрремĕш революци тапхăрĕнче йĕркеленме тытăннă, вăй илсе пынă. Иванов ăслă та вăйлă талантлă сăвăçă. В.П.Станьял критик калашле, çамрăк кайăк вĕçме вĕреннĕ пек, вăл хăйĕн тапса тăракан пултару вăйне виçме Кольцовпа Некрасовăн, Огаревпа Майковăн хăш-пĕр сăввисене тата Лермонтовăн «Иван ĕмпÿпе çамрăк сыхлавçă тата сатур Калашник хуçа çинчен хунă юрă» поэмăна тата ытти хайлавсене тан сыпăклă сăвă виçине куçарнă.

К.В.Иванов – драматург, либреттист, де­коратор, юрă-кĕвĕ фольклорисчĕ. Вăл юмахсем çыра-çыра илнă, вĕсене илемлетсе çырнă, вĕсенче чăваш хĕрарăмĕн асаплă пурнăçне, вăл укçалла сутмалли япала вырăнне кăна пулса тăнине, ăна хÿтĕлекен саккун çуккине кăтартса панă. Хăйĕн пур хайлавĕнче те Константин Иванов тÿрĕ чунлă та нушаллă çынсене кăмăллани, вĕсен енче тăни курăнать. «Икĕ хĕр» юмахра вăл йăпăлтатнине çеç юратакан пуян ашшĕ хăйне чăнлăха калама хăякан маттур кĕçĕн хĕрне кÿрентернине кăтартса парать. Ашшĕн пăсăк çынлăхне, ĕрет-несĕпне сивлет юмах.

К.В.Иванов «Икĕ хĕр» юмахра ĕçчен те тÿрĕ кăмăллă çынна ултав тĕнчинче ниçта та, нихçан та ырлăх çукки çинчен каласа парать. «Тимĕр тылă» балладăра сарă кинне киревсĕр те хаяр хунямăшĕ, тухатмăш, нимшĕнех курайманнине, ăна асап кăтартнине хыттăн питлет, аппăшĕсемпе пиччĕшĕ те пулăшу паман йăмăкне хĕрхенсе сăнлать.

Поэт халăх чунне тивекен хайлавсем çырма пултарни вăл халăх сăмахлăхĕпе анлăн усă курма пěлнинчен килнĕ. Мěншěн тесен ăсталăх енчен пулса çитнĕ халăх шухăшĕпе туйăмне туллин пěтĕмлетсе паракан сăмахсемпе сăнарсем пуринчен ытларах халăх хывнă юрă-сăвăсенче, юмах-халапсенче тěвĕленнě. Вěсем çине таянса К.В.Иванов пěтěм халăх кăмăлне хумхатма пултаракан çĕнě шухăшлă илемлĕ хайлавсем çырнă. Çĕнě сăнлăх-сăнарсем ăсталанă. Çавна сăвă-кĕвě, сăмах çепĕçлěхĕ енчен калама çук витĕмлĕ майсемпе туса пынă. К.В.Ивановăн сăвăлла юмахěсемпе балладисем те шăпах халăх юмахĕсемпе халапěсен сюжечĕсемпе усă курса çырнă произведенисем.

Çутта тухнă кашни халăхăн хăйěн чи хаклă, чи илемлĕ кěнеки пур. Çавăн пек ĕмěр тутăхман, ылтăнран та хаклă, çутă япала вăл пирĕншěн – К.В.Иванов çырнă «Нарспи» поэма. «Нарспи» поэма – Константин Иванов пултарулăхĕн генилле шайне кăтартакан хайлав.

Калăпăшĕпе пысăках мар пулин те, хăйěн содержанийĕпе епле пуян вăл! Мĕнле хăватлă шухăш-кăмăл, чăн-чăн ăсталăх çăл куçě вĕресе тăрать унта! Тăван ěç халăхĕн тарăн ăсěпе тĕрěслěх туйăмě, таса кăмăл-сипечĕпе çынна пысăккăн юратни, чун илемĕпе характер çыпăçулăхĕ, сăмах-юмах виçелěхĕпе юрă-сăвă хитрелěхĕ – çаксем пурте тěнче литературин чи малта пыракан сăнарлăх ăсталăхĕпе тěлĕнмелле килĕшÿллĕн сыпăннă ку поэмăра.

«Нарспие» вулама тытăнсанах пирěн чун-чĕрене çут çанталăк илемě çупăрласа илет. Тен, К.В.Иванов çут çанталăкра çеç чăн-чăн гармони курать? Çук, халăх пурнăçĕнче те, уйрăмах ĕç çынни кăмăлĕнче, килěшÿллĕ япаласем сахал мар иккен: ырă йăла-йěрке, юратса тăвакан ĕçсем, уявсем… Вĕсенчен нумайăшне – тĕрĕ тĕрленине, пир тĕртнине, утă çулнине, çимěк, çинçе, калăм уявĕсене, хăна-вěрлене сăйланисене те, тата ыттисене те – поэт çĕкленсе те хавхаланса çырса кăтартать. Уйрăмах пирěн чуна çамрăксен юратăвě, çут çанталăк панă чун туртăмĕ ачашлать.

Çут тĕнчене, пурнăçа, этеме çакăн пек шанса та юратса сăнлани К.В.Ивановччен курăнсах кайман. Нарспи çут çанталăк саккунĕсемпе килĕштерсе пурăнма вĕреннĕ. Мĕнешкел илемлĕн йăлкăшса тухать вăл пирěн ума: ăшă кăмăллă, ĕçчен, тин çурăлнă чечек пек пит-куçлă, кайăк сассиллě хĕр. Юратса çеç ěçлет вăл ашшĕ килěнче, юрла-юрла тĕрлет, пир тĕртет, хăна килессе пĕлсенех – чăвашăн ырă йăлипе апат хатěрлеме тытăнать. Каçхине вара вăййа тухса савăнать, хăйĕн хаваслă кулли-юррипе çамрăксене çěклентерет.

Мĕнрен килет-ха Нарспин хĕр чухнехи илемĕпе телейĕ? Çут çанталăк панă вăй-халĕпе киленсе, шухăш-туйăмне хĕсěрлемесĕр, чун туртăмне ирĕккĕн аталантарса пурăннăран.

Тěрĕслěхе ĕненсе, хăйĕн вăйĕ çине шанса ирĕккĕн ÿснĕ çынсем кăна çирěп чун хаваллă та таса шухăшлă пулаççĕ. Нарспи те кăмăлěпе çирĕп, тÿрĕ чунлă. Хăйне тивěçлě маттур Сетнере, унăн чунне, кăмăлне ытараймасăр, юратса каять те вăл чухăннине пăхмасăр унпала телейлĕ пулма ěмĕтленет.

Нарспи сăнарĕ çамрăксен юратăвне кăна мар, чураллă йăла-йĕркене, çын харкамлăхне таптанине уçса парать. Туй халăхĕ кулнине, тăванĕсем тытса хĕненине, вăйпа качча панине сивлесе хăюллă хĕр пусмăра хирĕç тăрать. Хăйĕн чураллă пурнăçне кура вăл пулăшу ыйтать.

Эй, пÿлĕхçĕм, пулăшсам,

Чунăм çунать, мĕн тăвас?

Пĕтсен пĕтех, пĕт, тăшман, –

Пурăнăçăм ырах мар.

Нарспи чăн чăваш хĕрарăмĕн сăнарне кăтартать. Силпире вăл хăйĕн чиперлĕхĕпе, сăпайлăхĕпе, ĕçченлĕхĕпе пурин чĕрине те тыткăнлать. Нарспи черченкĕ те ачаш, çав вăхăтрах вăл çирĕп, хăюллă туйăнать.

Нарспие пĕтĕм чĕререн юратакан чухăн Сетнер те чуна савăнтарать. Вăл таса ĕмĕтсемпе, сăваплă ĕçпе пурăнать, унăн юратăвĕпе курайманлăхĕ чиксĕр анлă. Çĕрме пуянсен укçи-тенкине хирĕç мĕн тăратма пултарĕ-ха вăл? Чун-чĕре хĕрÿлĕхне, кăмăл-туйăм тасалăхне, ĕçченлĕхĕпе ăшпиллĕхне…Анчах та çĕрме пуян Михетере пуянлăх юратуран та, хăйĕн тăван хĕрĕнчен те хаклăрах. Тăван хĕрĕ темле ÿкĕтлесен те итлемерĕ хĕрне пуянлăхпа суккăрланнă ашшĕ-амăшĕ. Качча пачĕç ирĕксĕр Тăхтамана…

Анчах та çак чураллă пурнăçпа килĕшесшĕн пулмарĕ Нарспи. Сетнер те хăйĕн чун савнийĕне пусмăрта хăварасшăн пулмарĕ. Нарспи Тăхтамана вĕлерсе Сетнер патне тарать, çав вăхăтра Сетнер те Нарспие хăтарма пырать. Икĕ юратакан чĕре пĕр-пĕрин патне туртăнать. Вĕсен ĕçĕсенче чăн-чăн юрату, кĕрешÿ вăйĕ палăрать.

Михетерпе карчăкĕ — пуянлăхшăн хыпăнакан çынсем. Вĕсенчен пуян çын ялта та çук. Тем çитмест ĕнтĕ ватă карчăкпа старике? Пуянлăх, чап çитмест. Хăйсем пекех пуян çынна качча парас терĕç вĕсем хăйсен пĕртен-пĕр хĕрне, улăхри сар чечек пек хÿхĕм, таса, ĕçчен, чипер Нарспие… Хăйсен хĕрĕ Сетнере юратнине пĕлсех ăна ирĕксĕр качча пачĕç. Сетнер чухăн пулнипе пăхасшăн пулмарĕç ашшĕпе амăшĕ мĕскĕн Сетнер çине… Çут тĕнчере пуянлăхсăр пуçне тата юрату та пуррине ăнланмаççĕ вĕсем. Анчах та поэма питĕ хурлăхлăн вĕçленет.

…Михетерпе карчăкне

Пурте утрĕç пытарма…

…Чипер ача Сетнер те

Выртать юман тупăкра…

Пуян, хытă, чунсăр çын пулнипе мала каяймарĕç Михетерпе карчăкĕ, вăхăтсăр çĕре çеç кĕчĕç… Таса, вĕри чунлă Сетнер те пулăшаймарĕ вĕсене, хăй те вĕсемпе пĕрлех тепĕр тĕнчене кайрĕ… Чăтаймарĕ Нарспи çак хурлăха, чăтаймарĕ унăн хурлăхпа тулнă мĕскĕн чĕри… Хăй те вăл ыратăва тÿсеймесĕр çакăнса вилчĕ…

Ун хурлăхлă юррисем

Юлчĕç çынсен асĕнче.

Халь те пулин Силпире

Асăнаççĕ мĕскĕне…

Таса тĕшлĕ поэзи вилĕмсĕр, çавăнпа вăл кашни çĕнă ăрăва хăйĕн халиччен палăрман йăлтăравĕпе курăнса тăрĕ. «Нарспи» поэмăра этемлĕхĕн ĕмĕчĕсем шăранса тухнă. «Нарспи» авторĕ поэзилле тĕнче-туйăм тĕссен пуянлăхне, çынлăх туйăмне хаклани палăрать. Поэмăн чĕлхи те, сăнарĕсем те кăмăла тыткăнлаççĕ. Нарспипе Сетнер шăпи, вĕсен вĕри те таса туйăмĕсем паянхи çамрăксемшĕн те ют мар. Пĕр-пĕринчен вăйпа туртса уйăрнă хĕрпе каччă этем чысне, тивĕçне, телейне нĕрсĕррĕн таптакан пусмăр тĕнчине, ашшĕ-амăшне, çÿлти вăйсене те хирĕç тăраççĕ. Тискерлĕхе тиркеççĕ вĕсем. Поэмăри ĕçсен йĕрки ансат та уçăмлă. Унăн шăнăрĕ – ĕçлекен çынна ырлани, вăл тăвакан ырă ĕçсене хÿтĕлени.

Çакă çутă тĕнчере

Вăйли çук та этемрен:

Шывсем çинче, çĕр çинче

Хуçа пулса вăл тăрать.

Çакăн пек çирĕплетсе хăварнă хăйĕн шухăшне К. В. Иванов. Вăл малашлăха пĕлсе тăнă евĕрех çырать.

Анчах вăйлă этем те

Хăй тĕнчине пăхăнать.

Укçапала эрехех

Çынна ăсран кăларать.

Пурнăçри танмарлăх, çăткăнлăх, ÿсĕр-пÿсĕрлĕх этем ăс-хакăлне, телейне çăтса яни çинчен те вăл вичкĕн сăмахпа систернĕ. Çын эрех-сăра авăрне путасса вăл пĕлсех тăнă тейĕн.

К. В. Иванов çырни хальхи пур çынна та килентерет, тĕлĕнтерет. Вăл поэмăна епле тарăннăн, уççăн çырнинчен эпир паянхи кун та тĕлĕнсе тăратпăр. Унăн ячĕ ĕмĕр-ĕмĕр пирĕн чĕрере пулĕ, эпир çак туйăма сÿнме памăпăр… К. В. Иванов ячĕ те, « Нарспи » ячĕ те – сÿнми…

«Нарспи» поэма сăмахлăх тĕпчевçисене те чылай çул шухăшлаттарнă, халě те шухăшлаттарать, тавлаштарать те. Чăн-чăн талант, гений çырнă произведени кăна тĕрлě халăхăн çĕршер ăсчахне нумай-нумай çулсем хушши çапла кăсăклантарма пултарать. «Нарспи» поэма – халăх кăмăлне пěлсе-туйса çырнă хайлав. Унта эпир чăваш халăхěн чи паха шухăш-туйăмěсене тупатпăр. Вăл этем тивěçлěхěпе, ирěклěхěпе, танлăхěпе пурăнма вěрентекен хайлав. Вăл çамрăклăх вăйěпе, пурнăç туртăмěпе çиçсе тăрать.

К.В.Иванов – поэт-лирик. Унăн лирики – гражданла лирика. Ивановăн шухăш-кăмăлĕ халăх шухăш-кăмăлĕпе пĕрлешсе, ăна уççăн палăртса тăнă. Халăха савăнтарни поэта савăнтарнă, халăха хурлантарни поэта хурлантарнă, чун-чĕрине ыраттарнă.

К.В.Иванов хăйĕн пултарулăхěн пěтĕм вăйне мул тěнчин тĕрěсмарлăхне уçса кăтартас çĕре янă. Анчах ырă курасси, телей, ирěклĕх укçара мар – акă ун пултарулăхě витĕр тухакан тěп йĕр, тěп шухăш. Этем – чи вăйли, чи таси, анчах укçа-тенкĕ ăна темěн тĕрлě ирсĕрлĕхпе лапăртаттарса хурать, çыхлантарса лартать, ăсран кăларать, унăн хакне, унăн вăйне çухаттарать, ăна пěтерет. Укçа-тенкĕ çын пурнăçне хуçса аркатать, çывăх çынсене мантарать.

Пурнăçри юрату час-часах çапла вĕçленнě: çынсем майĕпен хурлăхлă шăпипе çырлахнă, савман çынпа пĕрлешнě, чунпа хăрса типнĕ, чирлесе хěне кайнă. Мул çын чунне пăснине, кил-йышри деспотизм этем ирĕкне хěсĕрленине хăш-пĕр чăваш просветителĕсем К.В.Ивановчченех, сăмахран, И.Н.Юркин 1889-1890 çулсенчех хăйěн «Мул», «Этем пырĕ тутă та, куçě выçă» повеçĕсенче сивленě. Анчах К.В.Иванов мул тĕнчин моральне питленипе çеç çырлахмасть, вăл çав йěркесене хирĕç тăма вěрентет. «Мĕнле тухмалла-ши çав инкекрен?» – акă мěнле хастар гуманизмла шухăш пăлхантарать автора. Çавăнпа вăл хăйĕн ырă геройĕсене паттăр тăвать, усал йăласемпе кěрештерет.

Константин Васильевич Иванов патша вăхăтěнче, тискер саманара пурăннă. Питех те кěске пулнă унăн ěмěрě, 25 çултах вăхăтсăр çěре кěнě. Çак аслă талант витěмěпе чăвашсен илемлě литератури чăн ăсталăх тěлěшěнчен çÿллě шая çěкленнě. Пире те ун хайлавěсем тěлěнтереççě, ырришěн кěрешме чěнеççě, тěрěслěхшěн тăма вěрентеççě, тăван чěлхен илемне туйтарса тăраççě. Пурнăçра та ырри çěнтерессине шансах тăратпăр.

Ĕçе тăвакан —

Кивĕ Эйпеç тĕп шкулĕн

9-мĕш класĕнче вĕренекен

Смирнов Дмитрий Олегович

22. 04. 2015 ЧР Елчĕк районĕн Кивĕ Эйпеç тĕп шкулĕн чăваш чĕлхипе литературине вĕрентекенĕ Федорова Е.С.

Иванова Ирина Васильевна, чăваш  чĕлхипе литературине вĕрентекен.

Вăрмар районĕ, Пысăк Енккасси шкулĕ

«Нарспи» поэма тата халăх педагогики

(К.В.Иванов юбилейĕ тĕлне)

Мĕн ĕлĕкрен пур халăхăн та ачасене воспитани парас ĕçре  ырă йăли-йĕркесене аталантарас, çирĕплетес тата упраса хăварас, çитĕнсе пыракан ăрăва пурнăçăн анлă çулĕ çине тухма хатĕрлес тĕллев пулнă.  Эстетика, ĕç, ăс-тăн, кăмăл-сипет  енчен воспитани парасси   çемьере малта тăнă. Арçын ача ашшĕпе пĕрле çăпата çыхнă, хĕр ача амăшĕнчен çĕлеме, тĕрлеме, пĕçерме вĕреннĕ. Хĕр ачасене тирпейлĕхе, тасалăха вĕрентесси те çемьере пĕрремĕш вырăнта тăнă. Çепĕçлĕхе вĕрентсе пынă май хĕр ачана вăтанчăклă, сăпайлă, кăмăллă, ырă, тараватлă кил хуçи пулма  хăнăхтарнă. Эпĕ хамăн калаçăва ахальтен мар воспитани пирки пуçларăм, мĕншĕн тесен К.Иванов « Нарспи» поэмăра ача-пăчана пăхса çитĕнтерес ĕсре халăх педагогикин анлă пĕлтерĕшне те уçса панă.  Поэт чăваш халăхĕн пурнăçне  хайлавра тĕкĕр çинчи пек çăнласа пама пултарнă.  Çавăнпах ĕнтĕ «Нарспире»  халăхăн иксĕлми пурнăç пуянлăхне асăрхатпăр:  халăх философийĕ, педагогики, ялти хирĕçÿлĕхсем- пурте пур поэмăра. Хайлавра чăваш халăхĕн пĕр ĕмĕр хушши пуçтарăннă сăвă пуянлăхĕ, çынлăх ыйтăвĕсем ал тупанĕ çинчи пек курăнаççĕ. Поэмăн малтанхи сыпăкĕсенчех эпир Нарспипе паллашатпăр. Мĕн тери илемлĕ те тирпейлĕ хĕр вăл: çÿçне çивĕтлесе тăсса янă, çын çине ăшă куçпа пăхать, кăмăллăн  кулать.  Каçхи вăййа тухма та сарă хĕр тирпейлĕн хатĕрленет:

Хĕвел анса ларсанах,

Питне çăвать, шăлăнать,

Вăййа тухма шÿлкеме

Кăкăрĕ çине çакать;

Шăнкăр-шăнкăр теветне

Хулпуççи урлă ярать,

Хĕрлĕ пурçăн тутăрне

Хĕрле çавăрса çыхать.

Вăйăра Нарспи хăйне  сăпайлă тытать, хаваслă кулли-юррипе çамрăксене савăнтарать. Нарспи пуян Михетер хĕрĕ пулин те унăн  чунне çирĕпленме халăх воспитаниĕ  витĕм кÿни курăнать. Вăл чухăнсене пĕрре те сивлемест, шухăш-кăмăлĕпе те вĕсене çывăххи палăрать. Чăваш халăхĕн сăнавĕсемпе каларăшĕсене те вăл вĕсенченех вĕреннĕ курăнать. Çавăнпах Константин Иванов  халăх сăнавне лайăх пĕлекен хĕрĕн ăшă кăмăлĕпе тараватлăхне çак йĕркесенче уçса панă :

Е сак çинчи кушакĕ

Питне çăва пуçласан,

Апат хатĕр хăнашăн

Алли-ури çăмăлран…

Çак сăнавра чăваш çынни кирек мĕнле хăнана та хапăл пулни палăрать. Поэмăри йĕркесенче автор «çын» вырăнне « хăна» тени хăех  çак шухăша çирĕплетсе парать. Ача-пăча ашшĕ-амăшĕнчен тараватлăха курса ÿснĕрен  хăй те ырă кăмăллă  пулма хăнăхать, хăнасене лайăх йышăнать. Тĕрлĕ ĕç патне алли пырасси ытларах çемьрен килет. Чăваш хуçалăхри пур ĕçе те тума вĕренсе пынă, çавăнпа вĕсен ачисем те çамрăкранах ĕçе хăнăхнă. Пирĕн Нарспи те ашшĕ килĕнче юратса çеç ĕçлет:

Ирех тăрать, тумланать,

Нарспи ĕçе тытăнать:

Е пурçан çип илет те

Юрла-юрла тĕрĕ тăвать;

Е çĕлеме ларать,

Çĕвви шăрçа  пек пулать…

Е пир тĕртме ларать те

 Вылянтарать ăсине;

Е хултăрчă тытать те

 Тиет çĕррине…

Константин Иванов Нарспи тĕрĕ тĕрлеме кăмăллани пирки хавхаланса çырнă. Тĕрĕ тĕрлеме пĕлни каллех халăхăн йăлинче пулнă. Ахальтен мар В Козин çаплă çырнă:  «Тĕрĕре халăхăн характерĕ курăнать: ĕçри хăюлăхĕ, ыттисемпе хăйне сăпайлă тытни, тĕрĕслĕх». Ку чăннипех çаплă пулĕ, мĕншĕн тесен Михетер хĕрĕ çав тери çирĕп характерлă. Вăл усал тĕнчен йăли-йĕркисене сивлеме, ашшĕне хирĕçлеме пултарать:

Пуянлăхра анчах мар,

Ыр курасси çыннинче…

Çирĕп характерлă пулниех Нарспие халăх педагогипе килĕшсе тăман хăрушă ĕç патне илсе çитерчĕ, вăл этеме вĕлерчĕ. Анчах камăн  пурнăçра мăшкăл тÿссе пурăнас килтĕр?! Çынна ним вырăнне хуман этемпе пĕр чĕлхе тупма, мирлешме май çук пулинех. Тăхтамана наркăмăш парса вĕлерсе Нарспи хăйĕн пурнăçне те йывăрлăха кĕртсе ÿкерчĕ. Айăплă вăл, халиччен пĕр чĕр чуна усал сунманччĕ хĕр.

Çынна усал тунипе телей курма çук тенине лайăх ăнланнăран чунне ÿкĕнÿ туйăмĕ кăшлать:

Пĕтрĕ пĕр чун тĕнчере,

Ĕçĕсемшĕн хупланчĕ.

Пĕтрĕ чăваш ĕмĕрĕ,

Вырăн çинчен тăрас çук.

Выçă выльăх-чĕрлĕхне

Тăрса апат парас çук;

Выçă ака лашисем

Кĕçенеççĕ картара,

Анчах эсир, тăлăхсем,

Курассăр çук хуçăра!

« Ах, çылăхлă пуçăма ăçта чиксе хурам-ши? Ах, çылăхлă чунăма епле тытса чарам-ши?»-текен сăмахсем чĕрене çурасла хурлăхлă илтĕнеççĕ. Нарспин асплă чунне лăплантараканĕ  Сентти пулса тăрать. Икĕ чун пĕр-пĕрин патне туртăнни ахаль мар ĕнтĕ. Чăвашăн педагогинчи тепĕр ырă пулăм  ку: чипер (хĕр, ывăл) тени лайăх, хитре тенипе пĕрех пулнă. Пĕчĕк ачана çак сăмахпа чĕнни  инкĕшĕпе ун хушшинчи  хутшăнăва çирĕплетме кăна пулăшнă. Халăх вĕрентĕвĕ тăрăх çакăн евĕр хутшăну акă мĕнле пĕтĕмлетÿ патне илсе çитернĕ: « ачан тыткаларăшĕпе хăтланкаларăшĕнче мĕн те пулин ,тен, çак вăхăтра сире килĕшмĕ те;  анчах вăл сире пула лайăх еннелле туртăнĕ-и тен». Чылай чухне упăшкин кĕçĕн шăллĕсемпе йăмăкĕсем хăйсен инкĕшне килĕштернĕ, çавăнпа та вĕсем хушшинчи хутшăну та аван пулнă. Константин Иванов чăваш халăхĕн çемьери хутшăнăвне аван пĕлни  курăнать. «Нарспире» поэт акă  мĕнле илĕртÿллĕ ачан сăнарне калăпланă:

Çичĕ çулхи ачара

Чăваш чунĕ ларать çав.

Пĕчĕк  куçĕ йĕрсен те,

Йаваш тути кулать çав.

Сентти- ăслă та тавçăруллă, ачаш та кăмăллă:

Чипер ача Сентти пур,

Инкĕш  патне ăнтăлать;

Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе

Инкĕшне вăл йăпатать.

Сентти лара-тăра пĕлмест, мĕн кăна шухăшласа кăларма ăста мар тата «кĕвентине

утланса, ача вылять лашалла». Чипер ачан чунĕнне « лайăх çыннăн чунĕ» кĕрсе вырнаçнă: вăл сисĕмлĕ, йăваш, вашаватлă. Сентти пуян çыннăн ачи пулсан та ашшĕ-амăшне пăхман, вĕсем пек чунсăр та усал мар.

Çĕнĕ çын та Нарспи кин,

Пĕрмаях вăл хуйхăрать.

Сенттипе çеç калаçса,

Хăй хуйхине пусарать.

Сентти хальлĕхе ашшĕ-амăш евĕр ÿсмест-ха, çакă вăл ун çумĕнче вăхăтлăха та пулин Нарспи пек ăшă чунлă этем пулнинчен те килет пулĕ. Çынлăх ыйтăвĕсене çирĕпленме çемьери лару- тăру кăна пулăшмасть иккен, чи малтанах халăх вĕрентĕвĕ çирĕп никĕс пулса тăрать.

Поэмăра эпир юмăç сăнарĕпе те паллашатпăр. Вăл халăх ĕнси çинче пурăнакан сăвăс. Унăн çынна ăнланас туйăм çук тейĕн, анчах Сетнер амăшĕ питĕ кулянса тухса кайсан юмăç чунĕ те ыратса каять. Старик хĕр арăма суйма та пултараймасть вĕт, Сетнерĕн кун-çулĕ пирки пĕр пытармасăр каласа хурать:

Çамки шăтăк -хупăнмĕ,

Чĕри татăк –сыпанмĕ,

Пÿлĕх турă пÿрнинчен

Нимĕнле те иртеймĕ.

Панă ăна пÿлĕхçĕ

Вĕри юнпа çемçе чун.

Панă ăна пÿлĕхçе

Кĕске ĕмĕр, йывăр кун.

Усал тĕнче Сетнер пек чухăн çынсене пĕр телейлĕ кун кăтартмасть, апла пулин те вĕсен чунĕсем ырă туйăмпа пуян. Çакă мар-и вăл чăваш халăхĕн этеме инкекпе хуйхăра пулăшас туртăмĕ. Халăх педагогинче ача-пăчана пăхса çитĕнтерес ĕçре амăшĕ пысăк пĕлтерĕшлĕ пулнине палăртать. Амăшĕ ача пурнăçĕнче тĕп вырăнта. Хĕр арăм ачана йывăрпа çуратать, пурнăçра çирĕп пулма сунать.

Пурнăç патăм эп сана,

Эс таса упра ăна.

Эсĕ ман чи хаклă мул.

Çитĕнсен, чăн-чăн çын пул,- текен сăмахсене Сетнер яланах асра тытнă темелле.

Юратура та, туслăхра та вăл шанчăклă, тÿрĕ чунлă этем. Унăн ăсĕ-тănĕ, вăйĕ-халĕ, кăмăл илемĕ палăрса тăрать. Таса чĕреллĕ пулнăран вăл çын хуйхипе савăнăçне лайăх ăнланать, этеме инкекрен çăлма яланах хатĕр. Сетнер чăннипех тÿрĕ кăмăллă, ахальтен мар вăл Михетерпе карчăккине çăлма васкать:

Акă сасă илтĕнет,

Чуна çурса ян ярать,

Авă, сасса илтнĕ те,

Пĕр çын урампа чупать…

 Çынна усал тăвиччен ырă ту текен халăх вĕрентĕвне Сетнер яланах асра тытнă. Пирĕн те хамăр пурнăçра ырă тума кăна тăрăшасчĕ. Этем этемшĕн эмел пултăрччĕ.  Манăн çак  шухăша пĕтĕмлетсе Раиса Сарпи çырнă сăвă йĕркисемпе вĕçлес килет:

Ыр сăмах калама ан ÿркенĕр.

Ыр сăмах – ырă вăрлăх пекех.

Тулăх чун-чĕрене вăл ÿкĕт-тĕк-

Ырă тухĕ шăтса кĕпĕрех.

Ыр сăмах калама ан ÿркенĕр –

Вăл лексен типсе хăрнă чуна –

Тĕппипех пулмасан та (ĕненĕр!) –

Пăлхантарĕ кăштах сив юна.

Ыр сăмах калама ан ÿркенĕр –

Пулмасан та хăш чух ун усси –

Пулас çуккă сиен. Ан хĕрхенĕр! –

Ыр сăмах чылай чух – чун уççи. Ыр сăмах калама ан ÿркенĕр!

---

Нарспи

Нарспире тупмалли → [ Силпи ялĕнче | Сарă хĕр | Çимĕк каçĕ | Туй | Юмăç патĕнче | Тарни | Икĕ туй | Хушăлкара | Çимĕк иртсен | Нарспи ĕçĕ | Силпире | Вăрманта | Атте-анне | Тăватă виле ]

Силпи ялĕнче

Пуш уйăхăн вĕçĕнче
Хĕвел пăхрĕ ăшăтса,
Силпи чăваш ялĕнче
Юр ирĕлчĕ васкаса.
Тусем, сăртсем хуп-хура

Юрĕ кайса пĕтнĕрен,
Тухать курăк çăп-çăра
Хĕвел хытă хĕртнĕрен.
Сивĕ, хаяр хĕл иртет,
Каять йĕрсе, хурланса,
Сивĕ куççулĕпе йĕрет
Иртнĕ куншăн хуйхăрса.
Путăксемпе, варсемпе
Çĕмĕрĕлсе шыв кĕрлет.
Анчах мĕнле йĕрсен те,
Хĕвел хĕртнĕçем хĕртет.
Хĕл куççулĕ шавласа
Юхса кайрĕ çырмара.
Ачи-пăчи выляса
Чупса çÿрет урамра.

Килчĕ ырă çуркунне,
Килчĕ, ячĕ ăшăтса.
Хĕвел савать тĕнчене
Хĕл ыйхинчен вăратса.
Тĕттĕм вăрман чĕрĕлет,
Ешĕл тумтир тăхăнать,
Çеçен хир те ешерет,
Илемĕпе мухтанать.
Тĕрлĕ-тĕрлĕ чечексен
Ырă шăрши сарăлать,
Пур çĕрте те кайăксен
Лайăх юрри янăрать.
Çÿлте, пĕлĕт айĕнче,
Тăри юрри илтĕнет,
Çемçе курăк çийĕнче
Путек-сурăх сиккелет.
Хăй кĕтĕвĕ патĕнче
Ача шăхличĕ калать,
Хырăмĕ пит выçнипе
Силпи ялнелле пăхать.

Силпи ялĕ — пуян ял,
Ларать вăрман ăшĕнче.
Кантур пекех çурчĕсем
Ват йăмрасем айĕнче.
Ялĕ тавра укăлча,
Çĕнĕ çатан укăлча.
Кив капанлă анкарти,
Тĕрлĕ çимĕçлĕ пахча.
Аслă урам тăршшĕпе
Хăма витнĕ çурчĕсем;
Урам икĕ айккипе
Ем-ешĕлех сачĕсем.
Çуртсем тавра кил карти
Чул хÿме пек çавăрнă;
Сарă хапха килсерен
Чĕнтĕрленĕ тăрăллă.
Силпи ялĕ — аслă ял,
Хула тейĕн инçетрен.
Ахăр, кунти чăвашсен
Мулĕ пур-тăр çав вĕсен.

Çырма юхать кĕрлесе
Аслă ялăн çумĕпе,
Хĕвел тĕрĕ тĕрлесе
Вылять унăн шывĕпе.
Тăрă шывăн ăшĕнче
Кăвак пĕлĕт явăнать,
Ватă йăмра тайăлса
Тĕсне пăхса савăнать.
Акă кĕпер çийĕнче
Старик ларать вăлтапа:
Йăпăрт-япăрт пуллине
Улталасшăн ăманпа.
Ав ачасем çÿл енче
Шывра ишсе çÿреççĕ,
Пулă тытан ваттине
Хирĕçтерме пĕлеççĕ.
Акă пĕр çын кĕперпе
Каçса пырать çырмана.
Çырма урлă каçрĕ те
Кĕрсе кайрĕ вăрмана.

Çăтмах пекех туйăнать
Силпи чăваш ялĕнче,
Вăхăт иртни сисĕнмест
Савăнăçлă кунсенче.
Кайăк юрри, çын сасси
Ян-ян ярать таврана,
Çуркуннехи хавас юрă
Килсе кĕрет хăлхана.
Урам тăрăх çыннисем
Улпут пекех утаççĕ.
Пÿрт хыçĕнче шавласа
Ачи-пăчисем выляççĕ.
Нар пек хитре хĕрĕсем
Акăшсем пек утаççĕ,
Чăнкăр-чăнкăр тенкисем
Йăлтăртатса пыраççĕ.
Çĕр çĕмĕрсе каччăсем
Ташлать хапха умĕнче.
Пурăнăçсем, ах, аван
Аслă Силпи ялĕнче!

Çакă çутă тĕнчере
Вăйли çук та этемрен:
Шывсем çинче, çĕр çинче
Хуçа пулса вăл тăрать.
Анчах вăйлă этем те
Хăй тĕнчине пăхăнать.
Укçапала эрехех
Çынна ăсран кăларать.
Аслă Калăм эрнинче
Мĕнле чăваш ĕçмен-ши?!
Тарăн нÿхреп ăшĕнче
Мĕн чул сăра пĕтмен-ши?!
Ĕçнĕ те çав, çинĕ те,
Йĕркипеле сикнĕ те;
Унсăр пуçне еплелле
Тăвас тетĕн праçнике?
Кун иртнĕçем урамра
Ÿсĕр çынсем нумайрах,
Каç пулнăçем вăрмана
Сасă каять хытăрах.

Ĕçе-ĕçе каçалла
Ÿсĕр чăваш ывăнать,
Çуркуннехи пылчăк та
Канма çемçе туйăнать.
Выртать чăваш улпут пек,
Шухăшламасть ăçтине,
Пĕтĕм урам тăршшĕне
Кăшкăрать хăй юррине:
«Нумай ĕçле, нумай çи,
Хытă тарла, хытă ĕç!
Эрех тесен ĕç çынни
Нихăшĕ те тиркемест.
Вăхăчĕпе ĕçлĕпĕр,
Вăхăчĕпе ĕçĕпĕр.
Килте ĕçме пулмасан
Кÿршĕ патне кĕрĕпĕр.
Кÿршĕн ĕçме пулмасан
Уйранне те ĕçĕпĕр.
Уйранĕ те пулмасан
Турă парасса кĕтĕпĕр».

Калăм иртет, юр пĕтет,
Çурхи суха та çитет;
Чăваш часах урăлмасть,
Мухмăр иртсе каяймасть.
Ĕнтĕ ÿсĕр чăвашсем,
Урăр çине тăрăр-ха!
Ем-ешĕлех çÿл тусем,
Шыв та чакнă çырмара.
Эй, пиччесем, тăрăр-ха,
Урлă-пирлĕ пăхăр-ха:
Ака пуçне тÿрлетес,
Урапана тирпейлес.
Сивĕ шывпа çăвăнсам,
Питне-куçна тĕс кĕтĕр;
Авантарах апатлан,
Ака тума вăй кĕтĕр.
Кÿлес ĕнтĕ лашана,
Тухса каяс акана.
Эй Турăçăм, сывлăх пар,
Акнă тыррăма ăнтар!

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ пĕлтерÿ хыççăн

Сайта кĕртнĕ çĕнĕ текстсем:

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ

Сарă хĕр

Ешĕл курăк хушшинче
Сап-сарă чечек ÿсет,
Аслă Силпи ялĕнче
Нарспи ятлă хĕр ÿсет.
Пичĕ-куçĕ пит хÿхĕм,
Хирти сарă чечек пек.
Икĕ куçĕ хуп-хура,
Икĕ хура шăрçа пек.
Явăнаççĕ хыçалта
Çивĕт вĕçĕ кăтрисем.
Утса-утса пынă чух
Шăнкăртатать тенкисем.
Куçĕсемпе пăхнă чух
Каччăн чĕри çĕкленет,
Çÿхе тути кулнă чух
Каччăн чунĕ çемçелет.
Хирти сарă чечеке
Ăшă куçпа кам пăхмĕ?
Ун пек лайăх хитре хĕре
Мĕнле каччă юратмĕ?

Хĕвел анса ларсăнах
Питне çăвать, шăлăнать,
Вăййа тухма шÿлкеме
Кăкăрĕ çине çакать,
Шăнкăр-шăнкăр теветне
Хулпуççи урлă ярать,
Хĕрлĕ пурçăн тутăрне
Хĕрле çавăрса çыхать.
Вăйăсенче ун сасси
Кайăк сасси евĕрлĕ,
Ахăлтатса кулнă чух
Çирĕп çын ку темелле.
Вăйă саланичченех
Савăнтарать сассипе.
Ирхи çăлтăр хăпарса
Йăл-йăл кулать тÿпере.
Хăйĕн ашшĕ килĕнче
Нарспи канлĕ çывăрать:
Ырă тĕлĕксем курса
Тĕлĕкре те савăнать.

Ирех тăрать, тумланать,
Нарспи ĕçе тытăнать:
Е пурçăн çип илет те
Юрла-юрла тĕр тăвать;
Е çĕлеме ларать те,
Çĕвви шăрçа пек пулать —
Сÿс хÿреллĕ хурçă йытă
Пĕр кĕрет те пĕр тухать;
Е пир тĕртме ларать те
Вылянтарать ăсине;
Е хултăрчă тытать те
Çипне тиет çĕррине;
Е сак çинчи кушакĕ
Питне çăва пуçласан,
Апат хатĕр хăнашăн
Алли-ури çăмăлран…
Аван иртрĕ пурăнăç
Хĕрĕн çулĕ туличчен,
Ашшĕ килне хăтана
Çичĕ ютран киличчен.

Нарспи ашшĕ Михетер
Çĕрме пуян пурăнать.
Вăл хăй хĕрне юратать,
Нарспийĕпе мухтанать:
«Ман хĕр пекки камăн пур?
Кама пÿрнĕ ун пек хĕр?
Пушмак çук-и хĕрĕмĕн?
Çÿрет-и вăл тенкĕсĕр?
Силпи ялĕ ĕмĕрне
Ун пек хĕрсем курас çук!
Пĕр чăваш та хăй хĕрне
Михетер пек пăхас çук!
Михетере мĕн çитмен?
Мĕнĕм çук-ши çуртăмра?
Кĕмĕл тенкĕ, тĕртнĕ пир
Сахал-ши-мĕн çÿпçемре?
Тырă-пулă туллиех
Ишĕлмест-и кĕлетре?
Çу, сĕт-турăх, сăра-пыл
Тулли мар-и нÿхрепре?»

Чăн сăмахăн суйи çук:
Михетерĕн мĕн çитмест?
Пĕтĕм ялта пĕр пуян,
Ăна никам çитеймест.
Унăн çурчĕ хула пек,
Кĕрсен витĕр тухма çук.
Хуралтисен тăррине
Чăх-чĕп вĕçсе çитме çук.
Картиш тулли япала
Купаланса выртаççĕ.
Кĕлет тулли тыррисем
Тăкăнас пек тăраççĕ.
Урхамах пек лашисем
Утă-сĕлĕ çиеççĕ,
Унăн выльăх-чĕрлĕхсем
Пичĕке пек çÿреççĕ.
Турикасри çак кил-çурт
Аякранах курăнать —
Пирĕн ватă Михетер
Тивĕçлипе мухтанать.

Çак ырă çын Михетер,
Хăйĕн хĕрне юратса,
Аслă çăварни хыççăнах
Хучĕ ăна çураçса.
Пулас туя ял-йышсем
Тÿсеймесĕр кĕтеççĕ:
«Икĕ пуян пĕрлешсен
Шеп те пулĕ туй!» — теççĕ. —
«Çинçе хăçан çитĕ-ши?
Епле вăхăт ирттерес?
Çимĕк кунĕ инçе-ши?
Епле унчченех тÿсес?»
Михетерĕн килĕнче
Парне валли çĕлеççĕ.
Туйăн хăватне сиссе,
Вăйран тухса ĕçлеççĕ.
Анчах Нарспи, сарă хĕр,
Туй пуласран хурланать:
Вăрттăн-вăрттăн вăл йĕрет,
Сетнер ятне асăнать.

Ял вĕçĕнче, тукасра,
Пĕчĕкçеççĕ пÿрт ларать.
Амăшĕпе çак пÿртре
Сетнер ача пурăнать.
Чипер ача Сетнерĕн
Пĕр урхамах лаши пур,
Ватă карчăк амăш пур,
Вĕри юнлă чĕри пур,
Кунĕн-çĕрĕн ĕçлеме
Икĕ вăйлă алли пур.
Тăшман пуçне пĕтерме
Вĕри вут пек çилли пур.
Унтан урăх Сетнерĕн
Нимĕн те çук япала.
(Анчах асту: Михетер
Хĕрне памасть çукалла.)
Пирĕн Нарспи, сарă хĕр,
Çав Сетнере юратать,
Çавăнпала сарă хĕр
Туй пуласран хурланать.

Çÿллĕ валак патĕнче
Ватă йăмра ешерет.
Куллен ирех çавăнта
Сетнер Нарспие кĕтет.
Кĕте-кĕтех шăварать
Урхамах пек лашине.
Шыва анать витрепе
Нарспи куллен ирхине.
Нарспи икĕ витрипе
Шăлтăр-шалтăр килет-çке,
Савăннипе Сетнерĕн
Чĕри кăлт-кăлт сикет-çке.
Нарспин çÿхе тутисем
Кулаççĕ-çке таçтанах,
Çÿллĕ валак пуçĕнче
Сетнер тăрать çутăлсах.
Йăлтăр-ялтăр куçĕсем
Сар хĕр çине пăхаççĕ,
Сар мăйăхлă тутисем
Ăшă сăмах калаççĕ.

Çимĕк каçĕ

Шăнкăртатса шыв юхать
Çÿллĕ валак пуçĕнче,
Кĕмĕл пекех ялтăрать
Шывĕ хĕвел çутинче.
Кĕмĕл мерчен тухьяпа
Сарă хĕрĕ шыв ăсать,
Сарă каччă калаçса
Хăй лашине шăварать.
Çÿллĕ йăмра ăшĕнче
Кайăк юрлать юррине,
Лаши ĕçсе тăнăçем
Каччă калать сăмахне:
«Çаплах вара, Нарспиçĕм,
Çук-ши манăн ăрăскал?
Çаплах сана ют çĕре
Илсе кайĕ-шим усал?
Ах, телейĕм çук-тăр çав,
Аçу-аннÿ пит пуян!
Хăйсен пуянлăхĕпе
Пăрăнаççĕ çук çынран».

«Ан ÿпкелешсем, Сетнер,
Мĕншĕн çынна ÿпкелес?
Ăçта тарса каяс-ха
Пуян атте-аннерен?
Атте-анне ухмах çав,
Мĕн каласа кăнтарас?
Мĕн тăвар-ха, кала-ха,
Мĕнле пирĕн май тупас?
Хĕвел ансан, каç пулсан,
Паян туя лартаççĕ,
Хушăлкари пуянпа
Манăн туя пуçлаççĕ.
Тăшман ытла хаяр тет,
Епле унтан хăтăлас?
Сетнер, Сетнер, кала-ха,
Ăçта каяс, мĕн тăвас?
Сана тем пек юратса,
Савса эпĕ пурăнтăм.
Анчах çапах çак куна
Çамрăк пуçăмпа куртăм».

«Пĕртен-пĕрех пуçăм пур,
Вĕри юнлă чĕрем пур,
Ватă карчăк аннем пур,
Урхамах пек утăм пур,
Вĕсенчен те хаклăрах
Чунăм савни эсĕ пур,
Анчах сана та паян
Туртса илен тăшман пур,
Вăл тăшмана пĕтерме
Икĕ вăйлă аллăм пур,
Анчах, ăна пĕтерсен,
Унран усал тĕнче пур.
Хăвăн кăмăлу пулсан
Лашам çине лартăттăм,
Аяккаллах ку ялтан
Вĕçĕттĕм те кайăттăм».
«Сетнер, таврăн хăвăртрах,
Шыва анать пĕр арăм…»
«Чун савнипе калаçса
Уйрăлассăн туймарăм».

«Сывă пул эппин, Нарспи,
Ан ман эппин мĕскĕне!»
Лаши сикрĕ, ыткăнчĕ,
Вĕçсе кайрĕ килнелле.
Нарспи ăна хурланса
Пăхса юлчĕ хыçĕнчен,
Хускалмарĕ вырăнтан
Савни куçран кайиччен:
«Сывă пулах, сывă пул!
Епле сана манăп-ши?
Санпа пĕрле пулмасан
Епле ютра пулăп-ши?»
«Мĕншĕн, Нарспи, хуйхăран?
Каччу ытла ватă-им?
Парнÿ ытла сахал-им?» —
Терĕ арăм çитрĕ те.
Нарспи шывне ăсрĕ те
Килне утрĕ хуйхăрса,
Килне çитрĕ, йĕрсе ячĕ
Сетнерĕшĕн хурланса.

Пÿртре ватă карчăкĕ
Вăрçса çÿрет ахалех.
Сиплет тулта Михетер
Туй кÿмине пĕчченех.
Ĕçлет ватă пуçĕпе,
Пурттипеле каскалать.
Савнă хĕршĕн тăрăшса
Пичĕ тăрăх тар юхать:
«Мĕн кĕçĕнрен ÿстертĕм
Çак тарана çитерме,
Ĕнтĕ паян юлашки
Ĕçĕм пултăр хĕрĕме.
Усрĕ çитрĕ, пулчĕ хĕр —
Пуян упăшка кирлĕ,
Упăшкине тупрăмăр —
Кÿми лайăхрах кирлĕ.
Çитрĕ ĕнтĕ Çимĕк те,
Хĕрĕн туйне тумалла.
Тантăшăмсем пухăнсан
Кĕçĕр туйне лартмалла».

Михетерĕн килĕнче
Сăра пичĕки кусать,
Ялти тантăш-тăвансен
Пырĕ тĕпĕ ярăнать.
Икĕ пысăк кăмака
Тĕрлĕ апат пăсланать,
Ялти тантăш-тăвансен
Тута-çăвар çуланать.
Хура пÿртре шăпăрçă
Ларать шăпăр тÿрлетсе,
Ялти çамрăк каччăсен
Ури каять çĕкленсе.
Туйăн хăватне кĕтсе
Пурте вĕçсе çÿреççĕ,
Килти пĕр чун хуйхине
Пĕртте вĕсем сисмеççĕ.
Нарспи ларать лаççинче
Икерчĕсем çуласа,
Çураçнине асăнса,
Ларать мĕскĕн хуйхăрса:

«Çичĕ ютран килчĕ ют
Атте килне хăтана.
Сарă хĕре çураçать
Çичĕ ютри пуяна.
Атте-анне, ан васкăр,
Тата пĕр çул тăрăр-ха,
Пĕртен-пĕрех хĕрĕре
Тата пĕр çул усрăр-ха».
Атте-анне ÿсĕрпе
Хĕрне итлес темерĕ,
Каччи пуян тенипе
Хĕрĕн чунне пĕлмерĕ. —
Ватă чун та хытнă чун,
Хытса кайнă кĕççе çав.
Çамрăк чун та пĕчĕк чун,
Чунĕ ытла çемçе çав.
Кайăк чунĕ пулсассăн
Йĕрĕччĕ те кулĕччĕ;
Çуначĕсем пулсассăн
Вĕçĕччĕ те кайĕччĕ.

Хĕвел анчĕ хĕрелсе
Хура вăрман хыçнелле.
Кĕтÿ анчĕ кĕрлесе
Аслă Силпи ялнелле.
Ав унта хитре хĕрсем
Ĕни хыççăн чупаççĕ,
Чее маттур каччисем
Вĕсем хыççăн юлмаççĕ.
Акă пĕр этем чупать,
Ула ĕни мĕкĕрет,
Сĕмсĕр сысни çухăрать,
Пĕтĕм яла çĕмĕрет,
Кĕтÿ хыççăн урампа
Хура тусан хăпарать.
Акă тусан ăшĕнче
Карчăк аран çеç утать.
Хăй вăл хăрах аллипе
Йăтнă сăра чĕресси:
Ай-хай, хĕн пек çĕклесси,
Ай-хай, çăмăл ĕçесси!

Пирĕн ватă Михетер
Тантăшсене йыхăрать;
Унăн ватă карчăкки
Сăра йăтнă, уттарать.
Тантăш патне кĕрет те
Уçать сăра чĕресне.
Туя пыма йыхăрса
Ĕçтерет туй сăрине:
«Ырă тантăш-тăвансем!
Пире хисеп тумăр-ши?
Хĕре качча паратпăр,
Турикаса утмăр-ши?»
«Пырăпăрах, пырăпăр,
Пымасăрах юлмăпăр!
Турă пÿрсен, сывă пулсан,
Кăмăлăра татмăпăр!»
Карчăк яла ĕретлет,
Тĕттĕм те пулса çитет;
Карчăк çÿрет килĕнче,
Çăкăр-тăвар хатĕрлет.

«Ыра тантăш-тăвансем,
Турикаса уттарар!
Перекетлĕ сăрана
Ĕçе-ĕçе туй лартар!
Пирĕн тăван хĕр парать,
Пире унта йыхăрать,
Хăйĕн савнă хĕрĕшĕн
Урăм-сурăм туй пуçлать.
Туйне-çуйне пуçличчен
Авал чăваш йăлипе
Ваттисене асăнса
Тăкар çăкăр-тăварне:
– Ват аттесем, аннесем,
Ырă курăр çăтмахра,
Пирĕн çăкăр-тăварсем
Пулччăр сирĕн умăрта.
Пирĕн савнă Нарспие
Парăр ырă пурăнăç,
Парăр унăн телейне
Ырăлăхпа савăнăç!»

Ваттисене асăнчĕç
Авалхисен йĕркипе,
Унтан туя пуçлама
Кĕчĕç шурă кĕлете.
Курка тулли сăрипе
Ашшĕ-амăш пехиллет,
Ашшĕ-амăш умĕнче
Хĕрĕ хурланса йĕрет.
«Нарспи, хĕрĕм, пил сана!
Упăшкуна ан пăрах,
Аван пурăн унпала,
Тату пулăр яланах.
Итле ăна, йăваш пул,
Усал çынпа ан çыхлан,
Ĕçне ĕçле, ĕçчен пул,
Кирлĕ марпа ан хăтлан!» —
Атте-анне ÿкĕтлет
Хĕр куççульне юхтарса.
Шăпăр сасси чăйлатать,
Туя ячĕç пуçласа.

Силпи ялĕ харлатса
Вилнĕ çын пек çывăрать.
Тĕнче лăпкине курса
Çÿлте уйăх савăнать.
Кĕрсе пĕтнĕ вăйăран
Сарă хĕрсем, каччăсем.
Туй халăхĕ çывăрать,
Çывăраççĕ хуçисем.
Ăшă сывлăш сивĕнет,
Сасă-чĕвĕ илтĕнмест;
Пĕр йытă çеç вĕркелет,
Çăвар карма ÿркенмест.
Автан çур çĕр авăтать,
Ларнă çĕрте çывăрать.
Хуллен-хуллен уйăх та
Вăрман хыçне пытанать.
Ырă тутлă ыйхăпа
Чăваш çынни çывăрать.
Пĕр чунăн çеç хуйхăпа
Çав каç чĕри çурăлать.

Туй

Хĕвел тухнă-тухманах
Тĕтĕм кайрĕ ял çинче.
Куçне уçнă-уçманах
Чăваш ларать мунчинче.
Çимĕк кунĕ йăлипе
Çынсем мунча кĕреççĕ,
Çимĕк курăкĕпеле
Çан-çурăмне хĕртеççĕ.
(Ват аттесем, аннесем
Çапла хушса хăварнă.)
Çапла паян чăвашсем
Мунча кĕрсе тасалнă.
Çĕнĕ кĕпе-йĕмпеле
Тухрĕç вĕсем урама,
Тухрĕç вĕсем ерипе,
Утрĕç ирех туй курма.
«Акă туй та акă туй,
Пирĕн туйсем çаплалла!» —
Турикасри туй сасси
Янăратать çур яла.

Михетерĕн кил-çурчĕ
Аякранах курăнать.
Урам енчи хапхаран
Çын кĕрет те çын тухать.
Пÿрт умĕнче çын нумай,
Килнĕ вĕсем туй курма.
Ваттисем те сахал мар:
Килнĕ вĕсем сăра ĕçме.
Ярăнтарса, явăнса
Шăпăр кĕвви ташлатать.
Ырă хуçа хушнипе
Туй халăхĕ туй тăвать.
Туй халăхĕ туй туса
Ывăнать те савăнать.
Шăпăр сасси чарăнсан
Туй юррийĕ пуçланать:
«Мĕншĕн шăппăн ларатăр?
Мĕншĕн шăппăн ларатăр?
Шăппăн-шăппăн лармашкăн
Шăпчăк чĕппи мар эпир!»

Анчах шăпăр хăлăхсăр:
Татах ташлама чĕнет,
Кĕрĕс-кĕрĕс ташласа,
Пÿрт урайĕ силленет.
Ырă хăнасем тĕпелте
Ĕçсе-çисе савăнаççĕ,
Хĕрĕпеле каччине
Ырă кунсем сунаççĕ:
«Сывă пулччăр, пур пулччăр,
Ача-пăчаллă пулччăр;
Ырă-тату пурăнччăр,
Усал сăмах ан илтчĕр.
Ĕçер-çиер, тăвансем,
Ĕмĕр пĕрле пурăнар!
Хĕрпе качча юратса
Атьăр шепрех туй тăвар!»
Акă ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ,
Епле ташлать ват хуçа!
Хĕрĕн туйин савнăçĕ
Çĕклет иккен ват пуçа!
Маттур пуса каччисем
Вăйран тухса сикеççĕ,
Вĕсен хыççăн хĕрĕсем
Такмакĕпе сĕтеççĕ.

Пурçăн çÿçеллĕ чаршав
Маччаранах сулланать.
Хĕрлĕ чаршав хыçĕнче
Пĕркенчĕкпе хĕр ларать.
Хĕр ларать те хĕр йĕрет,
Пĕркенчĕкне çĕклемест.
Хĕр çуммисем юрласа
Унăн сасси илтĕнмест.
Хĕр çуммисем юрринче
Асăнаççĕ Нарспие,
Михетерĕн Нарспине,
Тăваççĕ-мĕн ун туйне:
«Шурă сухал Тăхтаман
Упăшкийĕ пулмалла,
Хăйĕн чунĕ савнинчен
Каймаллипех каймалла.
Эсĕ юта кайсассăн
Мĕн тăвĕ-ши Сетнерÿ?
Ырă Нарспи аппаçăм,
Ăçта санăн телейÿ?»

Туй тăваççĕ çĕмĕрсе,
Унăн вĕçĕ-хĕрри çук.
Тантăш патне çÿресе,
Ялта тантăш пĕтес çук.
Çÿллĕ сăран кÿмийĕ
Тантăш патне çÿретет.
Хĕр çуммисен юррийĕ
Таçта çити илтĕнет.
Кунĕн-çĕрĕн выляма
Шăпăрĕ те чарăнмасть,
Кунĕн-çĕрĕн ташлама
Пуса каччи ывăнмасть.
Пĕтĕм ялти ача-пăча
Туйĕ хыççăн хăвалать.
Вилес пекех ватă çын
Пÿрт хыçĕнче çывăрать.
Туй тăвăр та шеп тăвăр,
Ватă çыннăн халĕ çук,
Выртнă çĕрте сиккелет,
Анчах тăма вăйĕ çук.

Юмăç патĕнче

Пĕчĕкçеççĕ хура пÿрт,
Шурă старик сак çинче.
Çутă кĕртмест нимĕн те
Тĕнĕ пек çеç чÿрече.
Уçса хунă алăк çеç
Пÿртĕн ăшне çутатать;
Хĕвел çути пайăрки
Урай тăрăх ав шăвать.
Ларать старик тĕпелте
Çăпатине сапласа,
Ват ал-ура йĕркипе
Мĕшĕл-мĕшĕл маташса.
Акă хĕвел çутийĕ
Шуса-шуса пычĕ те
Сиксе ларчĕ старикĕн
Кăвак çÿçлĕ пуç çине.
Çимĕк çуйĕ урамран
Çĕклентерет чĕрине,
Хĕвелĕ те выляса
Çутатать çÿç пĕрчине.

Мăкăртатса, мăшлатса,
Çăпатине сапласа
Ларнă çĕрте сисмен те,
Çын килнине пĕлмен те:
Уçă алăк умĕнче
Карчăк тăра парать-мĕн,
Кăвак çÿçлĕ старике
Ăшă сăмах калать-мĕн.
Ăшă сăмах калакан
Сетнер амăш пулнă-мĕн.
Ун ывăлне Сетнерне
Усал-тĕсел ернĕ-мĕн.
Çавăнпала амăшĕ
Юмăç патне уттарчĕ;
Ах-ахлатса, хуйхăрса
Хăй хуйхине каларĕ.

Нумай вĕсем старикпе
Ларчĕç сăмах калаçса,
Калаçнă чух хушăран
Ĕлĕкхине асăнса.
Юлашкинчен тин вара
Килĕшрĕ леш старикки:
Мăшăр чăлха, пĕр кĕпе
Пама пулчĕ карчăкки.
Вара старик тăчĕ те,
Хăйĕн ĕçне пăрахса,
Хупса хучĕ алăкне,
Турчăкипе çаклатса;
Çине кĕрĕк тăхăнса
Çĕлĕк тытрĕ хул айне;
Ури айне шăрт хурса
Укçа хучĕ хăй умне;
Унтан шурă сухалне,
Кăвак çÿçне якатса
Укçа çине, суккăрскер,
Пăхрĕ куçне чакăртса.

Пăхса тăчĕ-тăче те,
Шур сухалне якатса,
Каларĕ вăл ерипе
Карчăк енне çаврăнса:
«Çамки шăтăк — хупăнмĕ,
Чĕри татăк — сыпăнмĕ.
Пÿлĕх Турă пÿрнинчен
Нимĕнпе те иртеймĕ.
Панă ăна Пÿлĕхçĕ
Вĕри юнпа çемçе чун.
Пÿрнĕ ăна Пÿлĕхçĕ
Кĕске ĕмĕр, йывăр кун.
Сивĕ кунсем килĕç те,
Шăнса кайĕ вĕри юн.
Хытă кунсем килĕç те,
Хытса кайĕ çемçе чун.
Вĕри кунсем килĕç те,
Вĕриленĕ шăннă юн.
Хытнă çĕртен ирĕлсе
Çунса кайĕ çемçе чун».

Унтан старик чарăнса
Шухăшласа тăчĕ те,
Кĕрĕкĕпе çĕлĕкне
Сакки çине хучĕ те
Çапла татах каларĕ,
Карчăк енне çаврăнса
(Ларать карчăк сак çинче
Урлă-пирлĕ тайăлса):
«Тĕрлĕ усал-тĕсел мар,
Киреметре хывни мар,
Чир-чĕр ертен йĕрĕх мар,
Çын тухатса хуни мар;
Çук, кин, санăн ывăлна
Турă çырни çаплалла.
Ан йĕр, кинĕм, Пÿлĕхçе
Епле хирĕç пымалла?»

Старик çапла каларĕ,
Нимĕн тума пĕлмерĕ,
Хăйĕн ĕçне тытрĕ те
Пĕр сăмах та чĕнмерĕ.
Пуçне усса, хурланса
Тухса кайрĕ карчăкĕ.
Çăпатине сапласа
Ларса юлчĕ старикĕ.
Мăкăртатса, мăшлатса,
Аптăраса ларать вăл:
«Мĕнле вара ку паян? —
Хăй ăшĕнче ыйтать вăл, —
Халичченех çынсене
Юмăç пăхса параттăм,
Суя сăмах суяйса
Улталаса яраттăм.
Мĕнле вара ку паян
Чĕре чăнах пĕлчĕ-шим?
Суйса парас тенĕччĕ —
Ак тамаша! тĕрĕс-шим?»

Тарни

Хĕвел анса пытанать,
Силпи ялĕ лăпланать.
Тĕттĕм пулса çитеспе
Пирĕн туй та саланать.
Ялти хĕрсем, каччăсем
Вăййа тухнă выляма,
Тухнă пирĕн Нарспи те
Хĕр ĕмĕрне ăсатма:
Юлашки каç выляса
Юлас арăм пуличчен,
Юлашки каç Сетнере
Курас юта кайиччен.
Сетнер тăрать çавăнтах
Пуçне усса хуйхăрса.
Сарă хĕрĕн куçĕнчен
Анать куççулĕ юхса.
Вăйă çынни салансан
Пайтах вĕсем калаçрĕç,
Ыталаса пĕр-пĕрне
Тĕттĕм çĕрте çухалчĕç.

Вĕт çăлтăрсем тахçанах
Пĕлĕт айне хупланчĕç.
Вăрман тĕлне хуп-хурах
Сĕм пĕлĕтсем капланчĕç.
Çумăр çăвать, шыв юхать,
Хура вăрман кĕр кĕрлет.
Çил тухать те çил каять,
Выçă кашкăр пек ÿлет.
Çиçĕм пĕрмай çуттипе
Вăрман ăшне çутатать.
Тĕттĕм вăрман ăшĕпе
Пĕр юланут кустарать.
Лаша пырать тулхăрса,
Вăрман ăшне янтратса,
Иккĕн ларнă утланса,
Лаша çитет ывăнса.
Йывăç ларать улăп пек,
Тĕттĕм çĕрте кашласа:
«Чипер кайăр!» — теет те
Пуçне таять çул парса.

Çурăмпуçĕ çап-çутах,
Хĕвел тухас пек тăрать.
Çурăмпуçĕ шурсанах
Туй халăхĕ пухăнать.
Хăй йĕркипе ташлама
Вăхăт пуса каччисен;
Хăй йĕркипе юрлама
Вăхăт çитнĕ хĕрçумсен.
Шăпăр сасси илтĕнмест,
Шăпăрçи те курăнмасть.
Ырă хăна хушшинче
Эрех-сăра тăкăнмасть.
Стариккипе карчăкки
Хура пÿртре вăрçаççĕ.
Мĕн пулнă-ши çав тĕрлех —
Пурте шăппăн лараççĕ!
Шăппăн-шăппăн лармасăр:
Вĕсен хĕрĕ çук паян,
Нарспи усал Сетнерпе
Тарса кайнă вăйăран.

Виç юланут вăрманта
Йĕр йĕрлесе çÿреççĕ.
Пĕри кунта, леш унта,
Темĕнле йĕр йĕрлеççĕ.
Йĕр йĕрлеççĕ, итлеççĕ:
Пĕрер сасă пулмĕ-ши?
Хĕвел тухать çутатса —
Кирлĕ çула уçмĕ-ши?
Анчах нимĕн паллă мар,
Кĕрес тата шаларах.
Вăрçас килет çиллипе:
Тупасчĕ-çке хăвăртрах!
Вăрман çăра, пит тискер,
Унăн ăшĕ чăв та чав!
Йĕр ниçта та паллă мар,
Ниçта кайма аптăрав!
Виç юланут вăрманта
Йĕр йĕрлесе çÿреççĕ.
Пĕри кунта, леш унта,
Темĕнле йĕр йĕрлеççĕ.

Сетнер тутлă çывăрать
Çÿллĕ юман кутĕнче,
Нарспи ларать тĕлĕрсе
Сетнер пуçĕ вĕçĕнче.
Нарспи тĕлĕк тĕлленет:
Ашшĕ йытă пулнă та
Шăлĕсемпе шаккаса
Сиксе çÿрет вăрманта:
«Ăçта тартăн, усал хĕр?
Пуçна çийĕп тупăнсан!»
Йытă ури айĕнче
Шатăртатать сĕм вăрман.
Çывăх, çывăх, ак çитет!
Нарспи ялтах вăранать.
Пăхать: хăйĕн патнелле
Виç юланут кустарать.
— Сетнер, Сетнер!
Тытрĕç-çке! Тăр, тăр!
Тарса хăтăлар!
Ай, пĕтрĕмĕр, пĕтрĕмĕр!
Ăçта тарса пытанар!

Маттур шăпăрçă паян
Икĕ пуса каччипе
Тытса килчĕ вăрмантан
Сетнерпеле Нарспие.
Карчăк вĕçсе тухрĕ те
Çÿçрен яврĕ Нарспине.
Старик чупса тухрĕ те
Чышкă пачĕ Сетнерне.
«Эй, аннеçĕм, аннеçĕм,
Мана çÿçрен ан сĕтĕр,
Мана апла вĕрентсе,
Манран ырă ан кĕтĕр».
«Эй, Михетер асатте,
Хĕненипе усси çук.
Эсĕ мана хĕнесе
Кĕлрен вутă тăвас çук!» —
Урнă йытă Михетер
Хăй саламат йăтрĕ те
Тытăнчĕ-çке тулама
Çыхса хунă Сетнере.

Картишĕнче çын нумай —
Туйне курма килнĕ пек.
Хура тăпра çийĕнче
Выртать Сетнер вилнĕ пек.
Амăшĕ те çавăнтах
Тăрать йĕрсе, ылханса;
Ярать ăнсăр ывăлне
Икĕ çынна йăттарса.
Хура пÿртре Нарспинне
Питне-куçне çăваççĕ,
Татах пĕркенчĕк айне
Чаршав хыçне лартаççĕ.
Тăпăр-тăпăр-тăпăртăк,
Атьăр шепрех туй тăвар!
Анчах хальхи ĕç çинчен
Çĕн кĕрĕве калас мар!
Акă туй та çакă туй,
Пысăк туй та пăсăк туй!

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ пĕлтерÿ хыççăн

Сайта кĕртнĕ çĕнĕ текстсем:

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ

Икĕ туй

Çуркуннехи вут хĕвел
Каç еннелле сулăнать.
Ял вĕçĕнчи сĕм вăрман
Темĕншĕн пит янăрать.
Халăх кĕтет тахçанах
Анат хапха патĕнче.
Туй килнине çавăнтах
Систерчĕçĕ евĕче.
Кĕпĕр-кĕпĕр сиктерсе
Килсе тухрĕ вăрмантан
Ыттисенчен маларах
Çĕнĕ кĕрÿ Тăхтаман.
Лаптак сăмса, хĕсĕк куç,
Сарă çÿçпе сар сухал;
Лаши вĕçсе пырупа
Пичĕ-куçĕ пит усал.
Хура сăхман, сар çĕлĕк,
Çамки çинче тенкĕпе;
Шурă чăлха-çăпата
Пит килĕшет кĕрĕве.

Арçын туйĕ юрласа
Урам тăрăх уттарать.
Ыр евĕчĕн хапхисем
Уçăлать те хупăнать.
Хĕр туйĕ те тукасран
Хирĕç анать çĕмĕрсе.
Нарспи тутăр айĕнче
Тăрса пырать хĕр йĕрсе.
Сарă хĕрĕн чĕринче
Вутра çуннă пек çунать.
Ватă каччине курса
Нарспи хытă хурланать:
«Эй, аттеçĕм, аннеçĕм,
Мĕншĕн çирĕр хĕр пуçне,
Мĕншĕн патăр хĕрĕре
Çичĕ ютăн аллине?
Эй, каччăмçăм, Тăхтаман,
Манпа ырă курас çук.
Эпĕ, чунăм пĕтсен те,
Санпа пĕрле пулас çук».

Ыр евĕчĕ сăрапа,
Туя хирĕç вăл тухать.
Хушăлкасен мăн кĕрÿ,
Хăй такмакне вăл калать;
Хăй аллинчи сăрана
Тăка-тăка çаптарать.
Хура лаша тĕк тăмасть —
Çĕнĕ кĕрÿ çунтарать.
Çĕнĕ кĕрÿ çумĕнче
Çичĕ юланут ташлать,
Пĕтĕм яла çĕмĕрсе
Çăвар карса антăхать.
Çĕнĕ хапха айĕнчен
Кĕрсе пĕтмест урапа,
Хапха тăрри шатлатать
Саламатпа çапупа…
Ыр евĕчĕ килĕнче
Туйне турĕç ытлашши.
Тепĕр кунне урамра
Турĕç ялта вăй килли.

Турĕç туя виçĕ кун
Хушăлкари хăтасем.
Анчах кайма тепĕр кун
Вăхăт теççĕ хăнасем.
Арçын туйĕ пухăнать,
Хушăлкана каяс тет;
Кунта туя турăмăр,
Ĕнтĕ киле тарас тет.
«Ан васкăр-ха, хăтасем,
Тепĕр киле каяр-ха,
Халех киле кайиччен,
Туя шепрех тăвар-ха!»
Татах тепĕр тапхăрне
Туйне турĕç çунтарса.
Юлашкинчен хăтасен
Халĕ пĕтрĕ туй туса.
Арçын туйĕ пухăнса
Килне кайма хускалчĕ.
Каян туя ăсатма
Пĕтĕм Силпи пухăнчĕ.

Аслă масар тĕлĕнче
Туй лашисем тăраççĕ.
Хĕрин туйне ăсатма
Ашшĕ-амăш пыраççĕ.
Туйĕ тавра ял-йышсем
Кĕпĕртетсе тăраççĕ;
Ваттисене асăнсан,
Хĕр кайнине сăнаççĕ.
Чирлĕ Сетнер çавăнтах
Тăрать хăйĕн амăшпе,
Чун савнине Нарспине
Шырать чирлĕ куçĕпе.
Михетерпе карчăкки
Пехиллерĕç хăй хĕрне,
Мĕн пур тантăша йĕртсе
Тăкрĕç ăшă куççульне,
Савнă хĕрне сăмах та
Каламарĕç намăсшăн:
Сетнерпеле вăрмана
Намăс туса тарнăшăн.

Пехиллесен, мĕн тусан
Кайрĕ туйĕ хускалса.
Сетнер çине пăхрĕ те
Нарспи кайрĕ макăрса.
Туй кайсассăн тахçанччен
Янтăрарĕ сĕм вăрман.
Ял-йыш утрĕ килнелле
Туйĕ куçран çухалсан.
Амăшĕпе Сетнер те
Килне утрĕ хуйхăрса.
Чун савнинчен ĕмĕрех
Ячĕç ăна уйăрса:
«Эх, пурăнăç, пурăнăç!
Вилме анчах юлчĕ çав.
Эх, пурăнăç, Нарспи те
Çичĕ юта кайрĕ çав.
Унсăр пуçне мĕн тăвас
Ăрăскалсăр пуçăмпа?
Ăçта кайса кĕрес-ха
Хамăн усал хуйхăмпа?»

Нарспи кайрĕ ют яла.
Сетнер утрĕ хăй килне.
Икĕ чун та савнă чун
Çĕнеймерĕç тăшманне.
Икĕ савни тарнине
Хуплаймарĕ сĕм вăрман,
Сарă хĕре Нарспие
Илчĕ-илчех Тăхтаман.
Тăрса юлчĕ кăлăхах
Сетнер, çавтер чун савни —
Турă çырни, ахăрах,
Сапла-тăр çав самани.
Ялта нумай ун çинчен
Урлă-пирлĕ калаçрĕç.
Темтер ăслă çынсем те
Кутне-пуçне тупмарĕç.
Нарспи кайрĕ ют çĕре,
Сетнер юлчĕ кăлăхах.
Ашшĕ çирĕ хăй хĕрнех,
Тăван çирĕ тăванах.

Хушăлкара

Хушăлкара туй иккен,
Туйĕ ытла шеп иккен;
Шур сухаллă Тăхтаман
Туйне тăвать тет иккен.
Чипер каччă Тăхтаман
Силпи хĕрне çаклатнă.
Çавтер аван мăшăра
Урăм-сурăм туй лартнă.
Туй тăваççĕ ташласа
Çамрăк пуса каччисем.
Туй юррисем юрласа
Ывăнаççĕ çăварсем.
Ĕнер Силпи ялĕнчен
Туйĕ килчĕ таврăнса.
Паян кĕрÿ хĕр туйне
Кĕтет хĕрÿ туй туса.
Паян, хĕр туйĕ килсен,
Каçпа хĕве хупмалла.
Ыран ирех тăмалла,
Хĕртен арăм тумалла.

Аслă ял та Хушăлка
Икĕ тăвăн хушшинче;
Туйне туса Тăхтаман
Ларать сĕтел хушшинче.
Тĕрлĕ апат айĕнче
Çăка сĕтел авăнать;
Ÿсĕр кĕрÿ пуçĕнче
Тĕнче вăр-вăр çаврăнать.
Тулта хĕвел çутатать,
Кăнтăрлана суланать;
Кĕрÿ пуçĕ ÿсĕрпе
Аялалла усăнать.
Çеçен хирте путене,
Вăхăт-вăхăт вăл юрлать;
Туй килмест-и-ха тесе,
Текех кĕрÿ йĕтетет.
Кĕрÿ çинчи шур кĕпен
Арки вăр-вăр тăвать-çке;
Туя кĕтсе, ват пуçăн
Чунĕ вăр-вăр тăвать-çке.

Шăнкăр-шăнкăр шăнкăрав
Шăнкăртатать çулпала:
Хĕр туй килет çĕмĕрсе
Урам тăрăх ялпала.
Вунă арăм хушпупа —
Сăран кÿме çийĕнче,
Хĕрĕх виçĕ урапа
Сăран кÿме хыçĕнче.
Çичĕ çĕрте урамра
Чарăнчĕç туй çыннисем:
Хирĕç тухрĕç сăрапа
Хушăлкари тантăшсем.
Юрлаççĕ те кĕреççĕ
Ырă кĕрÿ хапхинчен,
Ĕçеççĕ те çиеççĕ
Инçе çулсем хыçĕнчен.
Кăнтăрла та çитмен-ха,
Каçчен вăхăт нумай-ха.
Каç пуличчен туй тума
Пире вăхăт нумай-ха.

Шыв-шур пуçĕ пуçласан
Тĕттĕмчченех сикрĕç те
Тăхтаманпа Нарспие
Хĕве хупрĕç кĕлете.
Ăслă çынсем уçăпах
Питĕрчеç туй кĕлетне,
Йăл-йăл кула-кула çеç
Кĕрсе кайрĕç пÿртнелле.
Акă каччă, пĕр каччă,
Кĕлет тавра явăнать.
Те итлеме, те пăхма
Пушă вырăн вăл шырать.
Тăват-пилĕк ачапча
Явăнаççĕ çавăнтах:
Ай, намăссăр, ачапча!
Мĕн кирлиех пур унта?!

Анчах акă итлеççĕ,
Илтĕнет те пулмалла;
Ав, усалсем, лăпланчĕç:
«Хĕр калаçать, ан шавла!»
Шалта Нарспи темĕскер
Тăхтамана каларĕ,
Анчах хуллен сăмахне
Пĕртте илтсе пулмарĕ.
«Асту, Нарспи, йĕвенÿ
Ман алăра малашне! —
Терĕ хытах Тăхтаман
Чараймасăр çиллине. —
Туйна анчах ăсатам,
Унтан мана пĕлĕн-çке;
Мĕн пуласне пĕлме çук —
Ху курасне курăн-çке!»
Урăх нимĕн илтĕнмест,
Пĕр сăмах та чĕнмерĕç.
Итлекенсем, кĕтсен те,
Пĕр сăмах та илтмерĕç.

Ачи-пăчи çавăнтах
Ашшĕ килне чупаççĕ.
Илтни çинчен çав хутрах
Ялта сăмах сараççĕ.
Илтен-тăран сар каччă
Вăрманалла уттарчĕ,
Хăлха илтнĕ сăмаха
Хăй ăшĕнче пытарчĕ.
Ун çилĕллĕ куçĕнчен
Йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ.
Кĕрен-тухан ялти çын
Каччă çине пăхмарĕ.
Юман анчах вăрманта
Хăй кÿршине систерчĕ:
Çав вăрмана кĕнĕ çын
Пирĕн тăван Сетнерччĕ.

Пÿртре сĕтел çийĕнче
Пăтă пăсне кăларать:
Çĕнĕ кĕрÿ Тăхтаман
Хăнасене ăсатать.
Ырă кĕрÿ Тăхтаман
Туй пăттипе сăйласа
Туй халăхне пуç таять,
Çапла сăмах каласа:
«Ан ÿпкелĕр, хăтасем,
Сăйăм питех нумай мар.
Ĕçĕр-çийĕр, тăвансем,
Ĕмĕр пĕрле пурăнар».
Виле ÿсĕр хăтасем
Урăм-сурăм кĕрлеççĕ.
Виле ÿсĕр пулсан та,
Мĕн каласне пĕлеççĕ:
«Эй, кĕрÿçĕм Тăхтаман,
Сана ÿпкев çук пиртен.
Пирĕн хĕре хытă пăх,
Тату пулăр виличчен».

Картишĕнче лашасем
Тăраççĕ-çке ташласа,
Тухса кайрĕç хăтасем
Ырă юрă юрласа:
«Атьăр каяр çулпала
Курка тулли пылпала…»
Ураписем хыçĕнчен
Тусан кайрĕ çулпала,
Ав шăнкăрав янăрать,
Силпинелле чуптарать.
Лаши чупать пуç ухса,
Ÿсĕр хуçи хăвалать.
Туй пĕтрĕ те, туй каять,
Такăр çулпа чуптарать;
Пĕрер ватти тĕл пулсан:
«Тавси, тавси!» — кăшкăрать.
Каян туйăн сассине
Нарспи юлчĕ итлесе.
Таçта-таçта инçетре
Тусан кайрĕ çĕкленсе.

Çимĕк иртсен

Иртрĕ çимĕк, иртрĕ туй,
Иртрĕ туйри савăнăç.
Кайрĕ пĕр пек тăсăлса
Кунран-кунах пурăнăç.
Хирте ака айĕнче
Çерем лап-лап касăлать;
Усал хуйхă-суйхăран
Нарспи чунĕ касăлать.
Хирте çава айĕнче
Курăк вăш-ваш йăванать;
Усал хуйхă-суйхăран
Нарспи пуçĕ усăнать.
Куллен-кунах тĕнчене
Хĕвел хĕртнĕçем хĕртет;
Хуйхă-суйхă кунран-кун
Нарспи чĕрине çиет.
Куллен-кунах саламат
Анать-ĕçке пăтаран;
Хытă тытать пулмалла
Хăй арăмне Тăхтаман.

Чипер ача Сентти пур,
Чупса çÿрет урамра.
Кĕвентине утланса
Ача вылять лашалла.
Аслă урам тăршшĕпе
Чиксĕр тусан кăларать,
Хура чикан пек хура
Каçпа килне таврăнать.
Чипер ача Сентти пур,
Чупса килет лашипе,
Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе
Пакăлтатать инкĕшпе.
Çĕнĕ çын та, Нарспи кин,
Пĕрмаях вăл хуйхăрать,
Пăяхăшин ачине
Сенттие çеç юратать.
Çĕнĕ çын та, Нарспи кин,
Пĕрмаях вăл хуйхăрать.
Сенттипе çеç калаçса
Хăй хуйхине пусарать.

Çавтер ырă ачана
Турă чунне панă çав,
Кулса сиксе выляма
Кайăк чунĕ янă çав.
Çичĕ çулхи ачара
Чăваш чунĕ ларать çав.
Пĕчĕк куçĕ йĕрсен те,
Йăваш тути кулать çав.
Чипер ача Сентти пур,
Инкĕш патне ăнтăлать;
Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе
Инкĕшне вăл йăпатать:
«Ан йĕр, инкем, ан йĕрсем,
Тутăрупа шăл куçна.
Ан хуйхăрсам, инкеçĕм,
Хăваласам хуйхăна».

Ырă кĕрÿ Тăхтаман
Туй кĕлетне астăвать,
Куллен-кунах арăмне
Саламатпа кастарать.
Мĕскĕн арăмĕ тÿсет
Асапсене чĕнмесĕр.
Ухмах упăшка хĕнет
Мĕн пуласне пĕлмесĕр.
Пĕрре пĕр çын килчĕ те,
Тăхтаманпа калаçрĕç,
Нарспи пÿртре çук чухне
Пăшăл-пăшăл калаçрĕç.
Нарспи кĕчĕ сăрапа,
Леш хăнана ĕçтерет.
Хăна тухса кайсанах
Саламачĕ вĕрентет:
«Эсĕ апла хĕр иккен,
Эсĕ апла Сетнерпе
Тарнă-мĕн-ха вăрмана
Туйна тунă çĕртенех!»

Хĕнет, хĕнет Тăхтаман,
Тĕрлĕ асап кăтартать.
Ялти çынсем хушшинче
Текех сăмах сарăлать.
Çапли-капли çавă çав:
Ун пек нумай тĕнчере,
Чылай усал ĕç пулать
Вăрттăн çĕрте тĕттĕмре.
Атте-анне хăй хĕрне
Юратса çеç ÿстерет.
Хĕртен арăм пулсассăн
Ват упăшка кÿлешет.
Тупрĕ пуян упăшка
Атте-анне хăй хĕрне,
Анчах унта мĕн усси —
Юратмасан пĕр-пĕрне?
Тату, ырă, килĕшсе
Иккĕш пĕрле пурăнсан,
Çĕр хут ытла телейлĕ
Юрлă çын та пуянран…

Хĕне, хĕне, Тăхтаман,
Чунне кăлар унăнне!
Асаплантар, Тăхтаман,
Хурсам йытă вырăнне!
Хĕне, хĕне, Тăхтаман,
Санран çамрăк ан култăр!
Асаплантар, Тăхтаман,
Нарспи часрах ватăлтăр!
Анчах кайран хăвăнах
Ÿкĕнмелле ан пултăр,
Хĕне, хĕне, Тăхтаман,
Санран çамрăк ан култăр!..
Иртсе кайрĕ виç эрне
Çимĕк эрни хыçĕнчен,
Ват упăшка хĕснине
Нарспи тÿсрĕ çавăнччен.
Анчах тепĕр эрнинче,
Пĕрре уяр ырă каç…
(Чим-ха, кăна калама
Вăхăтсăрах юрамасть.)

Нарспи ĕçĕ

Хĕвел тухать, улăхать
Çÿллĕ тусем тăррине,
Хăй çутипе ăшăтать
Таçти-таçти çĕрсене.
Çак çуллахи ырă кун
Хушăлкана та савать.
Пур тĕнчери чĕрĕ чун
Ташлать, сикет, савăнать.
Ячĕç юрă юрласа
Сĕм вăрманти кайăксем.
Акăшсем пек ярăнса
Анчĕç шыва сар хĕрсем.
Анчах акă шурă пÿрт,
Пĕр сасă та илтĕнмест.
Шурă пÿртре çĕнĕ çын
Ларать, пуçне çĕклемест.
Ирех хырăм тăрантса
Кайрĕ хире Тăхтаман.
Пуçне чиксе, хуйхăрса
Ларать арăмĕ паян:

«Арăм пултăм ирĕксĕр
Атте-анне хушнипе.
Анчах хĕрĕр, мĕскĕнĕр,
Ырă курмасть каччипе.
Хĕрхенмесĕр хĕрĕре
Çичĕ ютăн аллине,
Çичĕ юта, ют çĕре
Парса ятăр мĕскĕне.
Халĕ хĕрĕр, мĕскĕнĕр,
Асап курса пурăнать.
Ăна ватă упăшки
Йытă вырăнне хурать.
Мĕншĕн мана савнинчен
Çаплах ятăр уйăрса?
Мĕншĕн кунта киличчен
Çимерĕм-ши хам пуçа?
Мĕншĕн хаяр тăшманпа
Ман пĕр çуртра пурăнас?
Пĕтес мар-ши пуçăмпа?
Епле тÿссе пурăнас?!

Качча пачĕç ирĕксĕр —
Пулмарĕ-çке ырлăха.
Атте-анне ăссăрри
Ырлăха мар, хурлăха.
Качча пачĕç ирĕксĕр —
Савăнăç çук ку тĕнчен.
Атте-анне ăссăртан
Савни юлчĕ пĕр-пĕччен.
Качча пачĕç ирĕксĕр —
Ятăм çĕрчĕ тахçанах.
Атте-анне ăссăртан
Пулчĕ асапăм анчах.
Качча пачĕç ирĕксĕр —
Манăн пурăнăç хĕн-хур.
Атте-анне ăссăртан
Капла пурăнса мĕн пур?
Качча пачĕç ирĕксĕр —
Пулмарĕ-çке ырлăха,
Атте-анне ăссăрри
Ырлăха мар, хурлăха.

Анчах манăн савни пур —
Çăлаймĕ-шим вăл мана?
Унăн вăйлă аллисем
Пĕтермĕç-шим тăшмана?
Çук, пуçăма çийиччен
Тăшманăма пĕтерем,
Асапланса тÿсиччен
Тăхтамана… вĕлерем.
Анчах вăйăм çитĕ-ши?!
Епле кунтан çăлăнас?
Эй, Пÿлĕхçĕм, пулăшсам!
Чунăм çунать, мĕн тăвас?..
Пĕтсен пĕтем, пĕт, тăшман, —
Пурăнăçăм ырах мар.
Наркăмăшăм, эс паян
Хăвăн ĕçне туса пар!» —
Çапла паян пÿртĕнче
Нарспи, мĕскĕн, хурланать,
Чунĕ вĕркет, пуçĕнче
Усал шухăш хускалать.

Вут пек хĕвел выляса
Çÿл тÿпене хăпарать;
Хуллен-хуллен ярăнса
Кăнтăрлана сулăнать.
Тулта тĕнче хĕпĕртет,
Тулта тĕнче ялтăрать.
Нарспи пÿртĕнче йĕрет,
Унăн чĕри çурăлать.
Сентти килет сиктерсе,
Кĕвентине утланса;
Инкĕш патне çĕмĕрсе,
Кĕрсе кайрĕ ахăрса.
Çапать паттăр лашине
Хăй аллинчи хуллипе,
Ăнсăртранах инкĕшне
Тапса илет урипе.
Анчах вăл та выляма
Аптăрарĕ инкĕшпе,
Аптăраса урама
Тухса кайрĕ лашипе.

Вĕрет, сурать сарă кин
Хăй яшкине пăтратса;
Хуран айĕ çĕлен пек,
Çунать вучĕ явăнса:
«Çитмĕл тинĕс леш енчен
Килет карчăк Шапатан.
Вĕр, сур, карчăк, яшкана —
Пĕттĕр усал Тăхтаман!
Утмăл тинĕс уттинче
Ларать, сикет йĕс пукан.
Сикех, сикех, йĕс пукан, —
Пĕттĕр усал Тăхтаман!
Вăтăр та пĕр ту çинче
Йĕс хуранра пиç, яшка.
Çав яшкара пиç, çĕлен,
Пиç тамăкра, упăшка!»
Вĕрет, сурать сарă кин
Хăй яшкине пăтратса;
Вилĕм яшки вĕрет-çке
Çĕлен пекех чашлатса.

Каç пулсассăн упăшки
Килчĕ хиртен çаврăнса.
Сĕтел çийĕнче яшки
Ларать пăсне кăларса.
Кашăк илчĕ Тăхтаман,
Ларчĕ сĕтел хушшине.
«Яшка тутлă-çке паян», —
Тесе мухтать яшкине.
Усал куçпа çавăрса,
Кăтартать вăл чăмăрне:
«Яшка тутлă, çи ларса!» —
Кăшкăрать вăл арăмне.
«Çийĕп-çке-ха кайран та,
Пит çиессĕмех килмест». —
Ах, Нарспийĕ çавăнта
Тухса каять, тÿсеймест.
Тулта ларать, куççульне
Тăпра çине юхтарса.
Пÿртри çиет яшкине
Урлă-пирлĕ тайăлса.

Çиех, çиех, Тăхтаман,
Наркăмăшлă яшкана,
Ĕнтĕ эсĕ малашне
Упăшка мар арăмна.
Пĕтрĕн ĕнтĕ, Тăхтаман,
Çутă тĕнче санăн мар!..
«Нарспи, часрах кĕр пÿрте!
Ыйхă килет, вырăн сар!
Ака турăм, ĕтлентĕм,
Ăшăм çунать çавтерех.
Яшка хыççăн шыв ĕçрĕм,
Туйăнчĕ эрех пекех».
Нарспи кĕчĕ итлесе,
Çĕрте ларать упăшки:
Пĕтĕм ăшне-чиккине
Çурать хăватлă яшки.
Арăм сарчĕ вырăнне,
Упăшкине вырттарчĕ.
Çĕкле-çĕкле çапрĕ те
Чунĕ ÿтне хăварчĕ.

Пĕтрĕ пĕр чун тĕнчере,
Ĕçĕсемшĕн хупланчĕ.
Пĕтрĕ чăваш ĕмĕрĕ,
Унăн чĕри лăпланчĕ.
Пÿртри сĕтел-пукансем
Хăратаççĕ арăмне,
Пайтах пăхрĕç шеллесе
Хуçин сивĕ виллине;
Анчах çĕрле пулчĕ те,
Сĕм хупларĕ пÿрт ăшне,
Хăйĕн вăрăм аллипе
Хăратать вăл Нарспие.
Пĕтрĕ чăваш ĕмĕрĕ,
Вырăн çинчен тăрас çук,
Выçă выльăх-чĕрлĕхне
Тăрса апат парас çук.
Выçă ака лашисем
Кĕçенеççĕ картара,
Анчах эсир, тăлăхсем,
Курассăр çук хуçăра!

Ял вĕçĕнче сĕм вăрман
Чăшăлтатать çулçипе.
Хушка çăлтăр вылятать
Çÿл тÿпере çутипе.
Хушăлкари чăвашсем
Çывăраççĕ харлатса.
Анкартинчи тăмана
Анчах вĕçет ухлатса.
Уйăх кукри ярăнса
Тухрĕ вăрман хыçĕнчен.
Шăппăн-шăппăн çеç утса
Тухрĕ Нарспи пÿртĕнчен.
Кайрĕ мĕлке пек шуса
Анкартисем хыçнелле.
Ялтан тухрĕ, ыткăнса
Чупрĕ вăрман ăшнелле.
Курас тесе ăнтăлса
Уйăх чупрĕ тахçанччен,
Вăрман анчах шавласа
Юлчĕ Нарспи хыçĕнчен.

Нарспи пырать вăрманпа
Темшĕн ытла ыткăнса.
Шăппăн тăрать сĕм вăрман
Нарспи чунне хăратса.
Армак-чармак йывăçсем
Пуçĕсемпе суллаççĕ,
Нарспи иртсе пынă чух
Çулне пÿлсе тăраççĕ.
Ват йывăçсем хушшинче
Арçурисем выляççĕ,
Нарспи иртсе пынă чух
Аллисене тăсаççĕ.
Сасартăках çил тухса
Асрĕ кайрĕ сĕм вăрман,
Йĕри-тавра ахăрать:
«Тыт арăмна, Тăхтаман!
Тыт арăмна, упăшка,
Тарать усал арăму!»
Вăтăр та пĕр шуйттан пек,
Вăрман улать: у-у-у!

Ирех тăрса тумланса
Сентти тухрĕ выляма.
Кĕвентине утланса
Чупрĕ инкĕшне курма.
Анчах инкĕш курăнмасть,
Пиччĕш халь те çывăрать,
Тăратса та вăранмасть —
Сентти шăпах аптăрать.
Пĕр çын килсе кĕчĕ те
Хытса кайрĕ вырăнтах.
Пăхса тăчĕ-тăчĕ те
Тухса кайрĕ çавăнтах.
Пăртак тăрсан, вăл кайсан,
Тулчĕ пÿрте тулли çын:
Епле вилнĕ Тăхтаман?
Ăçта кайнă Нарспи кин?
Çук, мĕн чухлĕ ыйтсан та,
Сире виле калас çук.
Нарспи çÿрет вăрманта,
Эсир ăна тупас çук.

Нарспире тупмалли → [ Силпи ялĕнче | Сарă хĕр | Çимĕк каçĕ | Туй | Юмăç патĕнче | Тарни | Икĕ туй | Хушăлкара | Çимĕк иртсен | Нарспи ĕçĕ | Силпире | Вăрманта | Атте-анне | Тăватă виле ]

Силпире

Аслă Силпи ялĕнче
Хуллен шăвать пурăнăç.
Иртсе кайрĕç Çимĕкри
Ырăлăхпа савăнăç.
Чăваш кĕпи улача,
Хир варринче кăн-кăвак.
Ĕçчен чăваш вăкăр пек,
Юрла-юрла ĕç тăвать.
Тăрать çурăмпуçĕпе,
Ирех хире вăл тухать.
Кăшт-кашт апат тăвать те
Çутă çава вăл йăтать.
Учук хыççăн чăвашсем
Айкашрĕçĕ хирсенче:
Валем, купа, капансем
Ларчĕç улăх варринче.
Çивĕч çава вашлатрĕ
Çулман çаран çийĕнче,
Пуçлă ыраш саралчĕ
Çеçен хирсен хушшинче.

Сăмах нумай ял çинче
Çемçе чĕлхе вĕçĕнче.
Тĕрĕсси те пур-тăр çав
Ялти сăмах хушшинче.
Силпире те этемсем:
«Нарспи, Тăхтаман», — теççĕ.
Вĕсем тахçан Тăхтаман
Хаяррине пĕлеççĕ.
Михетертен шикленсе,
Вăрттăн çĕрте сăмахсем;
Пуçне чиксе, шеллесе,
Аптăраççĕ чăвашсем.
Сетнер ача, çынсенчен
Çав сăмаха илтсенех,
Амăшĕнчен уйрăлса
Кайрĕ таçта пĕчченех.
Çынсем хирте ĕçлесе
Каçпа килне килеççĕ,
Каçхи апат тунă чух:
«Нарспи, Сетнер», — тееççĕ.

Сетнер утрĕ пĕр-пĕччен,
Кĕрсе кайрĕ вăрмана.
Нарспи асапне илтсе
Вилĕм сунать тăшмана:
«Тĕттĕм пулĕ, каç пулĕ
Тăшман патне çитиччен,
Тăшман чĕри лăпланĕ
Хĕвел кусса тухиччен.
Хĕвел тухĕ, çутатĕ,
Этем тăрĕ ыйхăран.
Тăшман анчах вăранмĕ
Ыйхи ытла йывăртан.
Хĕвел тухĕ, çутатĕ,
Эпĕ пулăп вăрманта.
Тăшман, выртăн, хускалмăн,
Нарспи пулмĕ çуртăнта».
Анчах Нарспи унсăрах
Кĕçĕр тухрĕ килĕнчен.
Хăех тарчĕ тăшманран
Савни пырса çитиччен.

Вăрманта

Шавлать, кашлать сĕм вăрман,
Вĕçĕ-хĕрри курăнмасть.
Кутсăр-пуçсăр çил тухсан
Чарăнассăн туйăнмасть.
Шавлать, кашлать сĕм вăрман,
Тамăкри пек ахăрать.
Те арçури, те шуйттан
Çав териех ашкăнать.
Тапхăр-тапхăр çил килет
Пăлтăр-палтăр çавăрса.
Тĕттĕм вăрман ÿхĕрет
Çĕре çитех авăнса.
Хура пĕлĕт пĕрмаях
Шăвать вăрман тăрринче.
Ярать çиçĕм çĕр çурсах
Хура пĕлĕт хушшинче.
Аçа çапать, шартлатать,
Пĕтĕм тĕнче кисренет.
Çумăр çырма пек юхать,
Лупашкасенче кĕрлет.

Сĕм-сĕм вăрман, сĕм вăрман,
Мĕншĕн хытă шавлатăн?
Мĕншĕн шăй-шай шăхăрса
Мĕскĕн чуна хрататăн?
Вăрман тата хытăрах
Шавлать, йĕрет, ахăрать.
Турă çырлах, ан пăрах!
Ахăрсаман хускалать!
Ах, çылăхлă пуçăма
Ăçта чиксе хурам-ши?
Ах, çылăхлă чунăма
Епле тытса чарам-ши?..
Епле Сетнер мĕскĕн-çке
Урнă вăрман ăшĕнче.
Епле çирĕп йывăçсем
Юрлаççĕ пуç тăрринче.
Вăрман хĕсĕк çулĕпе,
Ăш çуннине пусарса,
Вăрман шавне хуплас пек,
Пырать Сетнер юрласа:

«Сĕм-сĕм вăрман, сĕм вăрман,
Мĕншĕн хытă шавлатăн?
Мĕншĕн шăй-шай шăхăрса
Мĕскĕн чуна хрататăн?
Ах, ман хуйхăм, итле-ха:
Мĕншĕн мана çунтаратăн?
Мĕншĕн мана, тăлăха,
Савăнăçа мантаратăн?
Çуралтăм-мĕн аннерен
Хĕн-хур, асап курма çеç.
Çав асапран, хĕнлĕхрен
Самрăк пуçăм пĕтни çеç.
Çамрăк пуçăм пĕтмĕччĕ,
Мулăм çукки пĕтерчĕ.
Вăл та пулин юрĕччĕ,
Çын ухмаххи пĕтерчĕ.
Çын ухмаххи юрĕччĕ,
Усал тăшман тупăнчĕ.
Усал тăшман пĕтĕччĕ,
Турă çырни курăнчĕ».

Сетнер юрлать юррине.
Вăйлă тăвăл тапранса,
Сетнер юррине илсе,
Вĕçет йĕрсе, ахăрса.
Çав хуйхăллă сасăсем
Чуна çурса йĕреççĕ,
Вăйлă тăвăлпа пĕрле
Таçта çитех çитеççĕ.
Хура вăрман ăшĕнче
Хуллен-хуллен пĕтеççĕ.
Çав юрăри куççульсем
Пĕр чун патне çитеççĕ.
Таçтан-таçтан аякран
Тепри хирĕç макăрать,
Усал асап-хуйхăран
Унта тепĕр чун çунать.
Такам юррин сассисем
Кĕрет Сетнер хăлхине.
Вăйлă тăвăлпа пĕрле
Юрлать Сетнер юррине:

«Хура вăрман, сĕм вăрман,
Мĕншĕн хытă шавлатăн?
Савни пекех юрласа,
Вилнĕ чуна вăрататăн?
Тĕттĕм вăрман, сĕм вăрман,
Ан ултала тăлăха.
Савни пекех юрласа
Ан хăварсам хурлăха.
Аслă вăрман, сĕм вăрман,
Мана чăнне кала-ха!
Мĕскĕн чуна шеллесе,
Чун савнине кăтарт-ха.
Анчах утать кунталла
Ман паталла хĕрарăм:
Ырă Турă, çырлахсам!
Нарспи, Нарспи, эсĕ-им?»

Икĕ савни пĕрлешсен
Пуçне тайрĕ ват юман.
Пĕр-ик тапхăр çил вĕрсен
Шăп лăпланчĕ сĕм вăрман.
Хура пĕлĕт саланса
Пĕтрĕ вăрман хыçĕнче.
Хĕвел пăхать шăратса,
Кайăк юрлать йăвинче.
Курăк çинчи сывлăма
Хĕвел парать ăшшине.
Икĕ чуна савăшма
Хĕвел парать çутине.
Ялтăртатать ырă кун,
Усал кунăн мĕн ĕç пур?
Савăнса утать ик чун,
Çичĕ ютăн мĕн ĕç пур?
Анчах вăрман ăшĕнче
Хура кайăк чăйлатать:
Ай, Тăхтаман, Тăхтаман,
Нарспи чунне вăл шырать!

Атте-анне

Сетнер пĕчĕк пÿртĕнче
Вĕсем иккĕш лараççĕ.
Лутра сĕтел хушшинче
Каçхи апат тăваççĕ.
Сетнер ватă амăшĕ
Турăх тупрĕ кÿршĕрен,
Çăкăр-тăвар кăларса
Хучĕ сĕтел ăшĕнчен.
Апатланса икĕ чун
Хĕрÿ сăмах калаçать.
Ватă карчăк-амăшĕ
Шăппăн итлесе ларать.
Асăнаççĕ ĕлĕкхи
Ырă, лăпкă пурнăçне:
Каçхи вăйă-улаха,
Çимĕкченхи кунсене.
Сасартăках илтĕнчĕ
Ура сасси пăлтăртан.
Михетерпе карчăкĕ
Килчĕç кĕчĕç алăкран.

Карчăк:

Пирĕн Нарспи ку пÿртре
Çук-ши тесе килтĕмĕр,
Ялти ырă çынсенчен
Кунта тесе илтрĕмĕр.

Михетер:

Эх, хĕр, хĕ-ĕр, хĕр-и эс!
Нарспи, мĕскер хăтлантăн?
Епле çынсем умĕнче
Çак намăса кăтартрăн?
Мĕн çитмерĕ-ши сана,
Мĕн çитмерĕ тĕнчере?
Мĕншĕн, хĕрĕм, мĕн пуртан,
Юрататăн Сетнере?
Пуян хĕрĕ пуçупа
Мĕншĕн çапла хăтлантăн?
Ĕмĕр курман намăса
Ват пуçăма кăтартрăн?..

Карчăк:

Мĕн çитмен-ши ухмаха
Упăшкине вĕлерме,
Çак Сетнерпе вăрманта
Лапăштатса çÿреме?

Михетер:

Турра шĕкĕр, халиччен
Усал сăмах илтменччĕ,
Çак тарана çитиччен
Киремет те тивменччĕ,
Манăн килĕм-çуртăма
Ырă пирĕшти пăхатчĕ,
Ырă пирĕшти пăхнипе
Ялта ятăм кайманччĕ,
Пÿлĕх, Хăрпан, Çут Тĕнче
Мана савса тăратчĕç,
Кăвак Хуппи, Çут Хĕвел
Мана тупăш паратчĕç.
Çак тарана çитрĕм те,
Ватă пуçăм усăнчĕ.
Эсĕ çапла пулнипе
Ырă кунăм пăсăлчĕ…

Карчăк (Михетере):

Вăрçсам ĕнтĕ хытăрах,
Пăсăрлантар Сетнерне:
Ĕçре хытнă аллипе
Ан хапсăнтăр çын хĕрне!

Михетер:

Мĕн кĕçĕнрен ÿстертĕм,
Хĕр кăмăлне татмарăм.
Савнă хĕршĕн пуянлăх
Кунĕн-çĕрĕн пуçтартăм.
Кăнтăрла та, çĕрле те
Канлĕ ыйхă курмарăм.
Хĕрĕмшĕнех тăрăшса
Куçăмсене хупмарăм.
Епле качча парăп-ши
Тесе ялан шутларăм.
Хĕр телейĕшĕн тăрăшса
Пуян каччă шырарăм.
Качча патăм, туй турăм,
Паян акă мĕн çитрĕ,
Манăн ватă пуçăма
Паян акă мĕн çирĕ!

Карчăк:

Шеллеместĕн аннÿне,
Ах, çĕр çăтманă пуçна!
Камăн хĕрĕ пултăн-ши,
Кам ÿстерчĕ-ши сана?

Михетер:

Мĕн кĕçĕнрен ÿстертĕм
Питне пăхса савăнма.
Çак тарана çитрĕм те,
Хĕрĕм çирĕ пуçăма.
Аçу-аннÿ ирĕкĕ
Пулчĕ çĕрĕ вырăнне.
Пĕр Сетнершĕн тăктартăн
Аçу-аннÿн шур çÿçне.
Пулăшмарĕ пуянлăх,
Пулăшмарĕ сăмах та.
Пуян каччă çумĕнче
Апла пулмĕ ухмах та.

Нарспи:

Эй, аттеçĕм, çамрăк чух
Мĕншĕн патăр хĕрĕре?
Пуянлăхра анчах мар,
Ыр курасси çыннинче…

Карчăк:

Е-е, усал, ытлашши
Ан кар ĕнтĕ çăварна.
Аннÿн ăшне çунтаран,
Турăран килешшĕ пуçна!

Михетер:

Çак намăса кăтартрăн, —
Ялти çынсем мĕн калĕç?
«Хĕрне ан ман, ват супнă!» —
Аçу çине кăтартĕç.
Анчах ялти çăварсем
Кирек те мĕн калаçчăр,
Яту çĕрнĕ пулсан та,
Çапах эсĕ манăн хĕр.
Атя, хĕрĕм, таврăнар
Шăтăк-шатăк ку пÿртрен.
Тепрер каччă тупăпăр
Яту çĕрсех кайиччен.
Атя, Нарспи, ан хуйхăр:
Санăн аçу пур вĕт-ха.
Яту пĕтнĕ пулсан та,
Аçун мулĕ пур вĕт-ха.

Карчăк:

Атя, йытă, хăвăртрах,
Пĕртте мана пăхмастăн.
Сетнер, йытă, кĕççе пит,
Пуян хĕрне ан хапсăн!

Нарспи:

Эй, аттеçĕм, аттеçĕм,
Мĕншĕн мана çиетĕн?
Намăс кÿнĕ хĕрĕре
Хăвăн патна чĕнетĕн?..

Карчăк:

Ав тата мĕн калаçать!
Савнă хĕрне итле-ха!

Михетер:

Çитĕ, карчăк, вулашма,
Хĕр сăмахне итлер-ха.

Нарспи:

Арăм пулнă пуçăмпа
Киле пырса тăрăп-и?
Савман качча кайсассăн
Татах асап чăтăп-и?
Çук, çук, атте, ан чĕн те:
Халь тин киле пыраймăп,
Çапла пулса пĕтсен тин
Каччă кĕтсе лараймăп.
Эсир мана ÿстертĕр,
Ача чухне юратрăр,
Анчах ÿссе çитрĕм те,
Хĕрĕр чунне курмарăр.
Эпĕ сире кĕлтурăм,
Эпĕ сире йăлăнтăм,
Вĕçне çите пуçласан
Йăваланса макăртăм.
Анчах эсир хĕрĕре
Ÿстерессе ÿстертĕр,
Ÿстертĕр те — укçашăн
Сутса ярса пĕтертĕр.
Ача чухне хĕрĕре:
Юрататпăр теттĕрччĕ,
Савнă хĕрĕр мĕн ыйтнă —
Ăна пурте хатĕрччĕ.
Ÿссе çитрĕм, аттене:
Пĕр çул кĕт-ха терĕм те,
Атте вăрçса пĕтерчĕ,
Анне çÿçрен сĕтĕрчĕ.
Мĕншĕн манăн кăмăла,
Çав юлашки кăмăла,
Тумарăн-ши, аттеçĕм?
Халь пулмăттăм каплалла.
Мĕншĕн çапла ху хĕрне
Парса ятăн кашкăра?
Саншăн çав пур ырăлăх
Мĕн пурĕ те укçара…
Эпĕ асап курнишĕн
Ху айăплă, эпĕ мар.
Сетнер кĕрÿ пулмасан,
Эпĕ сирĕн хĕрĕр мар.
Эй, аттеçĕм, аннеçĕм,
Сетнерпеле пехиллĕр —
Çавăн чухне тин вара
Емĕр пĕрле пулăпăр.

Карчăк:

Ав, ав, хĕрÿ мĕн калать —
Сетнер, шуйттан, илĕртнĕ.
И-и, Михетер, каяр-ха,
Хĕрÿ çине сур ĕнтĕ!

Михетер:

Ы-ых, Сетнер, астăвăн:
Манăн хĕре эс çирĕн!
Эсĕ, çавтер усал хĕр,
Хура пÿртрех тип эппин!
Аçу килне, чим-халĕ,
Хăвах чупса пырăн-ха.
Аçу мĕнле ыррине
Çавăн чухне курăн-ха.
Атя, ватă карчăкăм,
Каяр ĕнтĕ килелле.
Ĕнтĕ сăмах пĕтрĕ пулĕ
Паян пирĕн хĕрпеле!

Карчăк:

Пĕтĕр, типĕр çакăнта,
Типĕр хăрăк турат пек!
Шăммăр-шаккăр çĕриччен
Асапланăр йытă пек! —
Тухса кайрĕç ылханса
Ашшĕ-амăш хăй хĕрне.
Урам тăрăх карчăкĕ
Çаптарать хăй сăмахне.
Намăсланса, хĕрелсе
Хĕвел анчĕ, пытанчĕ.
Сетнер амăш, ахлатса,
Сĕтел çине пуçтарчĕ.

---

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ пĕлтерÿ хыççăн

Сайта кĕртнĕ çĕнĕ текстсем:

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ

Тăватă виле

Йывăр ĕçсем хыçĕнчен
Ыйхă темрен те паха:
Силпи ялĕн çыннисем
Кайрĕç тутлă ыйăха.
Çывăраççĕ этемсем,
Хура вăрман тĕк тăрать.
Тăрсан-тăрсан, чашласа,
Çил вĕрнипе вăранать…
Килсе тухрĕç вăрмантан
Акă икĕ урапа.
Шăппăн шурĕç ялалла
Парăн-парăн лашапа…
Акă сасă илтĕнет,
Чуна çурса ян ярать.
Авă сасса илтнĕ те,
Пĕр çын урампа чупать…
Шăлтăр-шалтăр ташласа
Урапасем кустарчĕç.
Вăрман ăшне кустарса
Кĕрсе кайрĕç, çухалчĕç…

Шăри-шари çын шавлать,
Урам тăрăх чупкалать.
«Михетере çаратнă!» —
Тесе пĕри кăшкăрать.
Пурте турикасалла
Хашка-хашка чупаççĕ.
«Мĕн пулнă?» та «мĕн пулнă?» —
Пĕр-пĕринчен ыйтаççĕ.
«Михетере çаратнă,
Пĕр япала хăварман!
Çĕр çăтманă вăрăсем
Турăран та хăраман:
Михетерпе карчăкне
Иккĕшне те вĕлернĕ!
Çичĕ тарçи-тĕрçине
Эрех парса ÿсĕртнĕ.
Сетнер чупса çитнĕ-мĕн
Илтсе карчăк сассине,
Вăрă, шуйттан, пурттипе
Пуçнех çурнă унăнне!

Михетере вĕлернĕ,
Мулне-мĕнне хăварман,
Сĕмсĕр-пуçсăр вăррисем
Турăран та хăраман!»
Пĕтнĕ мĕскĕн Сетнер те
Усал вăрă пурттинчен.
Кун пек усал ĕç курман
Силпи ялĕ халиччен.
Михетерĕн Нарспийĕ
Пĕр куççуль те юхтармасть:
Ашшĕн пушă килĕнче
Вырăнтан та хускалмасть.
Кăтăр-кăтăр арман чулĕ
Чĕре çинче авăрать.
Арман чулĕ айĕнче
Мĕскĕн чĕре çурăлать.
Ах, çурăлса кайрĕ те,
Нарспи кайрĕ йăванса;
Тин ăн килсе кĕчĕ те,
Йĕрсе ячĕ кăшкăрса:

«Эй, аттеçĕм, аннеçĕм,
Мĕншĕн мана çуратрăр?
Тĕнче асапне курма
Кун çутине кăтартрăр.
Эй, Турăçăм-пÿлĕхçĕм,
Мĕншĕн мана чун патăн?
Мĕскĕн çамрăк пуçăма
Пĕр телей те ямарăн.
Эй, чунăмçăм, çамрăк пуç,
Мĕншĕн капла пултăн-ши?
Пĕтĕм тĕнче хушшинче
Эсĕ пултăн ытлашши».
Йĕре-йĕре хуйхăрса
Нарспи утрĕ хирелле.
Ялтан тухрĕ, уттарчĕ
Кантăр варĕ еннелле.
Ялти çынсем шеллесе
Пăхса юлчĕç хыçĕнчен,
Паян пулнă ĕç çинчен
Пакăлтатрĕç тĕттĕмччен.

Тепĕр кунне ирхине
Чăваш хире тухмарĕ.
Эрнекуна асăнса,
Нимĕн ĕç те тумарĕ.
Ĕлĕкхи пек урама
Сарă хĕрсем тухмарĕç.
Вăйă ташши ташлама
Каччисем те хăймарĕç.
Тĕрлĕ çĕрте ваттисем
Ушкăн-ушкăн тăраççĕ,
Михетерĕн кил-çуртне
Сутма канаш тăваççĕ.
Нарспи таçта кайнăран
Ячĕç ăна шырама.
Михетерпе карчăкне
Пурте утрĕç пытарма.
Аслă масар-хăямат,
Виçĕ виле шăтăкра,
Ача чипер Сетнер те
Выртать юман тупăкра.

Кăнтăрлапа пĕтĕм ял
Пĕççисене шарт çапать:
Нарспи виллине тупса
Нимĕн тума аптăрать.
Шыракансем таврăнчĕç
Лашисене çунтарса:
Кантăр варта йăмраран
Вилнĕ терĕç çакăнса…
Вара вилнĕ вырăннех
Хучĕç ăна пытарса.
Тăпри тавра шĕшкĕрен
Çатан лартрĕç çавăрса.
Хĕвел анчĕ, каç пулчĕ,
Чăваш çынни çывăрать.
Хĕвел тухрĕ, çутăлчĕ,
Чаваш ĕçе тытăнать.
Анчах пирĕн Нарспишĕн
Ĕмĕрлĕхе каç пулчĕ.
Ĕмĕр тĕттĕм тупăкра
Хуйхи-суйхи татăлчĕ.

Çапла иртрĕ пурăнăç,
Пуçĕ пĕтрĕ çамрăклах,
Ашшĕ-амăш ухмахран
Пĕтрĕ хуйхă-суйхăпах.
Курчĕ çутă тĕнчене
Пÿлĕх-Турă пÿрнипе,
Ÿсрĕ, пулчĕ сарă хĕр
Атте-анне пăхнипе.
Пÿлĕх-Туррăн кăмăлĕ
Ăслă турĕ хăй хĕрне,
Атте-анне ирĕкĕ
Çирĕ сарă хĕр пуçне.
Выртрĕ хĕсĕк тупăка,
Ячĕ юлчĕ ял çинче.
Ун хурлăхлă юррисем
Юлчĕç çынсен асĕнче.
Халь те пулин Силпире
Асăнаççĕ мĕскĕне.
Ялан, çумăр çумасан,
Шыв сапаççĕ тăприне.

Нарспире тупмалли → [ Силпи ялĕнче | Сарă хĕр | Çимĕк каçĕ | Туй | Юмăç патĕнче | Тарни | Икĕ туй | Хушăлкара | Çимĕк иртсен | Нарспи ĕçĕ | Силпире | Вăрманта | Атте-анне | Тăватă виле ]

---

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ пĕлтерÿ хыççăн

Сайта кĕртнĕ çĕнĕ текстсем:

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ

У каждого народа есть своя культура и свои литературные жемчужины. На мой взгляд читать такие вершины творчества художественной литературы куда интереснее, нежели общепризнанную классику. Вы спросите почему? А потому, что это отличный повод разобраться самому в произведении и выступить в роли беспристрастного критика и судьи. Никакой учитель не даст Вам ни единой подсказки как именно нужно судить о книге. И Вы никому НЕ ДОЛЖНЫ высказывать заученные похвалы в адрес автора. Тем и интереснее такие вот вроде бы известные произведения, но в сравнении с Шекспиром или Гомером, они не затерты. Нет разбора каждой фразы, каждого слова, каждой запятой и точки.
Я решила взять классическое произведение чувашской литературы, одну из самых известных во всем мире поэму Константина Иванова — поэму «Нарспи». Предварительно я пыталась найти в Интернет рецензии на эту книгу. Их оказалось ничтожно мало. А между тем поэма переведена на многие языки мира и народов России. По этой поэме поставлены мюзикл Н. Казакова «Нарспи», спектакль Л. Родионова и В. Яковлева «Нарспи», написана опера Г. Хирбю «Нарспи». В столице Чувашии г.Чебоксары есть улица Нарспи, торговый дом «Нарспи» и т.п. Мало того, в г.Казань есть два магазина, названные в честь героев поэмы «Нарспи» и «Сетнер». Возможно, имя «Нарспи» где-то еще встречается в нашей повседневной жизни. Но сейчас речь не об этом, а об истоках популярности этого женского чувашского имени. Всему виной конечно же литературная жемчужина Чувашии — поэма «Нарспи». Именно так принято считать. Однако я предлагаю разобраться самим и решить, дейсвительно ли это произведение жемчужина! Ибо если почитать отзывы на форумах простых читателей, а не матерых критиков, то оказывается далеко не все согласны считать поэму «Нарспи» впечатляющей!
Книга была написана молодым и очень талантливым чувашским поэтом Константином Ивановым в 1908 году на чувашском языке. Если быть наиболее точной, то написано произведение было в 1907 г., но опубликовалась поэма в 1908. Надо заметить, что любое литературное произведение ценится не только сюжетом, информативностью, структурой и стилем, но еще и красотой слога. (Более подробно о литературных терминах можно прочитать в одной из статей БиблиоГида) Здесь кроется первая проблема любого переводного издания. Люди, хорошо владеющие чувашским языком, утверждают, что поэма «Нарспи» в оригинале звучит, словно журчание ручейка: где-то плавно и размеренно, а где-то задорно и весело. Передать ритм стиха требует от переводчика не меньшего таланта, чем от самого автора. Поэтому при составлении своего мнения о поэме подобное обстоятельство следует учитывать всерьез. Лично я читала «Нарспи» в переводе с чувашского языка Борисом Ирининым. Далее, я предлагаю поговорить о сюжете. Именно сюжет и поведение главных героев вызывает более всего споров среди читателей.
Прежде всего следует учесть, что положение женщины в дореволюционной Чувашии было не лучшим, чем у рабыни. В начале женщина принадлежала отцу, потом — законному супругу. Мнение женщины мало волновало мужчину. Женщину легко было обидеть, унизить и оскорбить. Было вполне нормальным явлением избиение жены. Константин Иванов в своей поэме отразил правдивую действительность тех времен и истинное положение чувашской женщины в обществе. Недаром один из главных героев Сетнер считался сиротой, несмотря на то, что его старушка-мать была жива. Современный читатель зачастую судит о произведении, забывая об этом обстоятельстве. Но… давайте все по порядку.
Действие начинается в чувашском селе Сильби, где жили богатые родители красавицы Нарспи. Отец Нарспи Михедер был известен и уважаем, как любой богач, во всем селе. Несмотря на просьбы дочери подождать с ее свадьбой хотя бы год, он принял решение выдать ее замуж за богатого жениха из села Хужалги. Трудно сказать сколько было лет Нарспи, скорее всего 15 — 16. Именно в таком возрасте до революции выдавали замуж девушек. Судя по описанию, жених был значительно старше невесты. Вот несколько цитат о нем:
«Вот уж он подъехал ближе:
Хоть не молод, да здоров,
Бородатый, пухлый, рыжий,
Нос приплюснут, взгляд суров. »…
«Хуже пытки, горше смерти
Видеть старость жениха! »…
«Ой, зачем на стыд, на муки
Дочь свою, отец и мать,
Старику чужому в руки
Вы надумали отдать?» …
Однако горе Нарспи усугублял не только возраст жениха, но и возникшая год назад первая любовь к односельчанину бедняку, молодому Сетнеру с «пшеничными усами». Любая влюбленная девушка 15 — 16 лет поняла бы душевное состояние Нарспи. И Сетнер и Нарспи прекрасно понимали, что у них нет будущего, ибо никогда бы богатый Михедер не согласился отдать холеную дочь за нищего. Но любовь разрывает обоим сердца. Накануне свадьбы Сетнер предлагает Нарспи бежать. По-началу она просит любимого дать ей время на размышление. По чувашской традиции свадьба начинается еще до приезда жениха за несколько дней. С утра в богатый дом Михедера стекаются гости. Они пьют пиво и водку, поют песни, хохочут и танцуют до упаду. Только Нарспи плачет. Но отца мало трогают девичьи слезы. Богатство жениха так велико, что «продажа» дочери по его мнению вполне оправдана. Когда гости разошлись, а захмелевшие родители уснули, Нарспи решается на побег. Трудно сказать на что рассчитывали влюбленные. Они мчались на коне Сетнера далеко в лес. Думали ли они о том где и на что будут жить, планировали ли вернуться назад в село после сорвавшейся свадьбы, и сколько времени им придется пробыть в чаще, неизвестно. В поэме описано лишь, что беглецы устали, и сон сморил их под дубом. Несколько намеков на бесчестие Нарспи и все. Впрочем, бесчестием можно назвать было уже сам побег накануне свадьбы. Когда родители Нарспи обнаружили ее отсутствие, то Михедер срочно снарядил погоню. Спящих влюбленных нашли, связали и доставили в дом Михедера. Сетнер был избит почти до смерти, а Нарспи…
«А Нарспи в сенях умыли,-
Не идти ж к гостям в пыли?
Покрывалом вновь накрыли
И за занавес свели… »
Так Нарспи была насильно выдана замуж. В первую же брачную ночь новоиспеченный старый муж Тохтаман натолкнулся на непокорность своей юной супруги и пообещал ей в будущем далеко не сладкую жизнь. Слово свое жестокий муж сдержал:
«А теперь уж нету мочи.
Ах, когда ж конец придет?
Тохтаман с той первой ночи
Всякий день бедняжку бьет».
Мало того, что Тохтаман никак не мог смириться с сопротивлением Нарспи, так еще узнал о ее побеге с Сетнером накануне свадьбы. Ревность и обида развязывали руки грубому Тохтаману. Он бил ее нагайкой, не щадя своих сил каждую ночь. Нарспи же была глубоко несчастной сразу по нескольким причинам: грызла сердце разлука с Сетнером, унижения и физические страдания в совместной жизни с нелюбимым и старым мужем, тоска по родному селу. Ей некому было даже пожаловаться на свою несчастную долю. Впрочем, Константин Иванов никак не выражает свою позицию относительно судьбы и поведения Нарспи. Он просто констатирует факт за фактом. А факты далеко не утешительные. Спустя 3 недели после свадьбы, в бесконечных избиениях и оскорблениях, Нарспи решается на великий грех — убийство ненавистного мужа. В искусно приготовленный суп молодая жена добавляет яд. Ничего не подозревающий Тохтаман, вернувшись вечером с работы в поле, съедает не одну тарелку, нахваливая умения супруги. Спустя несколько часов, он умирает. Нарспи, не теряя времени и прячась от людских взоров, убегает в лес. Там она случайно встречается с Сетнером и, они вместе возвращаются в родное село Сильби в нищую лачугу Сетнера и его матери. Далее можно было бы события развернуть в сторону хеппи энда. Например, со временем примирить Нарспи с родителями и устроить наконец ее счастье. Но автор решил иначе. Во-первых, родители Нарспи, узнав, что дочь вернулась в родное село и поселилась у Сетнера, пришли с целью вернуть свою бывшую собственность — дочь. Они долго ее срамили за убийство мужа и за постыдное внебрачное сожительство с мужчиной. Неоднократно отец с матерью указывали Нарспи, что ее выбор пал на парня из нищеты, что так же позорно! Но Нарспи твердо заявила, что если Сетнер не будет ими принят и их брак не будет благославлен, то она им больше не дочь. Проклиная и Сетнера и Нарспи, родители покинули дом бедняка, надеясь на то, что нищета заставит Нарспи изменить свое решение и придет к ним сама на поклон. Но судьба распорядилась иначе. В ту же ночь в богатый дом Михедера забрались воры. Они усыпили батраков и с легкостью убили стариков-хозяев. Когда до Сетнера донесся слух о несчастье, постигшем родителей Нарспи, он бросился к ним в дом на выручку, не взирая на свои обиды. Там он получил удар топора по голове. Увидев сразу три трупа самых близких людей, Нарспи решила, что ей не место на этом свете. Она ушла в «Конопляный лог», где лишила себя жизни. Так заканчивается поэма «Нарспи» Константина Иванова.
Многие считают, что как бы там не было, но Нарспи не достойна быть национальной героиней, так как как не крути, а все-таки она убийца. Другие во многом винят Сетнера, мол он мог бы и постараться хоть что-то предпринять для изменения ситуации. Однако данное суждение довольно строго. Ибо Сетнеру скорее всего было не больше 16, он работал с утра до ночи за троих, но этого оказалось недостаточным, чтобы поправить свое нищенское положение. Кто-то вообще придерживается мнения, что Нарспи обязана была терпеть всю свою жизнь, мол такова женская доля, все так в то время жили. Есть охотники сравнивать данную поэму с шекспировскими Ромео и Джульеттой. Что ж, имеют полное право! А я бы предложила для интереса действия данной поэмы перенести в наше время. Разве сейчас не стоит та же проблема яркого контраста между богатыми и бедными? И как часто дочери олигархов выходят замуж за простого инженера или вообще грузчика?
В заключение хотелось бы добавить, что в поэме «Нарспи» очень много описаний природы, национальных костюмов, чувашских традиций и обычаев. Описан быт и другие национальные особенности чувашей. Именно поэтому судить о произведении, опираясь исключительно на сюжетную линию, я бы не посоветовала.
В любом случае, здесь есть о чем порассуждать и поспорить. Провести параллель с нашим временем или окунуть себя в то время и в те условия.

Пётес мар-ши пудампа?
Епле туссе пуранас?!
Итак, жизнь для Нарспи утратила смысл, она превратилась в тягостное бессмысленное существование. Затем это желание на время вытесняется в сферу подсознания и спонтанно актуализируется другое возможное решение: «фук пудама дийиччен ташманама пётерем». Развернутые внутренние монологи, элементы «потока сознания» глубоко раскрывают драматизм души Нарспи, они психологически тонко подготавливают читателя к восприятию дальнейших трагических событий. К числу поистине трагедийных относятся два акта: отравление Тёхтамана и самоубийство Нарспи в финале. Оба акта как логически, так и психологически глубоко мотивированы. Оба они из разряда высочайших образцов мирового искусства. Причем самоубийство Нарспи предстает как следствие первого ее трагического шага. Здесь гений К. Иванова снова потрясает нас своей пластичностью и эстетической соразмерностью, в результате Нарспи, виновница в совершении обоих упомянутых актов, в читательском сознании живет как олицетворение высших гуманистических и эстетических ценностей, как свободная личность, способная жертвовать жизнью ради высших целей.
Есть категория читателей, которые неспособны подняться выше бытовой истины или некоего правового клише: «преступление – наказание». Если мыс-
лить этими категориями, мы никогда не поймем масштабы величия нашего, может быть, единственного национального гения.
Нельзя упускать из виду то, что К. Иванов глубоко постиг законы эстетики и психологии, он тем и велик, что сумел подняться над бытом и буднями и мыслит масштабами бытия. Поступки, действия, внутренние монологи Нарспи нельзя понять и объяснить вне категорий возвышенного и трагического. Даже совершая убийство Тёхтамана, она руководствуется требованиями высокого гуманизма и подлинной нравственности. Дело в том, что пластические приемы, свойственные великим мастерам искусства, необычайная мощь психологического анализа, которыми автор овладел в совершенстве, являются той загадочной силой, которая удивительным образом действует на читательское восприятие, на его сознание и подсознание, властно управляя ими, облагораживая и очищая. Поэтому жестокое и бесчеловечное обращение немолодого Тёхтамана со своей юной и целомудренной «невольницей» оскорбляет чувства и читателя, нравственно здоровую личность. У них полярные представления о добре и зле, душевные качества. Особенно важную роль играют смыслоемкие внутренние монологи Нарспи, порой перерастающие в «поток сознания». Поэтому самовысказывания и внутренний голос героини является максимально действенным приемом для раскрытия внутреннего мира и движения души. Если бы Нарспи, не испытывала психологического напряжения, не претерпев муки и унижения, решилась на страшную месть своему недругу, она действительно предстала бы обычной мужеубийцей. Но в контексте произведения гений К. Иванова снимает это противоречие, хотя и сегодня некоторые недальновидные интерпретаторы попадают в эту ловушку.
Надо заново перечитывать «Нарспи», выметая из сознания (и подсознания) прежние стереотипные отложения, информационные накопления, опыт и попытаться воспринимать ее, что называется, с «чистого листа». Прежние интерпретации и критические оценки «Нарспи» не могли быть свободными от теории классовой борьбы. Упорно не слыша голоса самого автора, прямым текстом утверждающего, что деревня Сильби богата, дома как хоромы, утопают в садах, у крестьян хлеба (даже прошлогодние копна стоят) в достатке, наконец, в жизни социума доминируют стереотипы поведения зажиточных крестьян, критики писали о бедности сильбиян (кроме Мигидера), о недоедании и голоде и т.д. Если же считаться с оценкой автора и прислушаться к его голосу, то даже Сетнера нельзя считать бедняком: у него, пусть и маленькая, но своя изба, хотя он вырос без отца. У него имеется рабочая лошадь, при этом он не батрачит. Сетнер сумел сохранить чувство достоинства, здоровые жизненные инстинкты, его мировосприятие природосообразно. По человеческим, духовно-нравственным качествам он не ниже Нарспи. Да, он менее активен по сравнению со своей возлюбленной. Но автор воспроизводит и воспевает ничем не омраченные чистые переживания равных по чувству достоинства людей. У Сетнера нет никакого расчета, он любит бескорыстно, искренне и любим взаимно. По накалу страстей и степени напряжения коллизии поэма обретает размах, характерный для героев трагических произведений мировой классики. И было бы неправильным искать в «Нарспи» совпадения с фабульными перипетиями, жизненными ситуациями и композиционными приемами, имеющими место в упомянутых выше гениальных творениях. То, что их сближает, это прежде всего – проблема жизни и смерти, добра и зла, неземные страсти и ревность на грани «безумия». Средоточие и трагическое стечение именно этих аспектов бытия позволяет утверждать, что К. Иванов сумел чувашское национальное литературно-художественное сознание включить в диалог с величайшими творениями общечеловеческой культуры.
В системе ценностей художественного мира высшая оценка (авторитет) -авторское слово. «Укдапала эрехех дынна асран каларать», эта фраза – ключевая в поэме, и только с ее помощью можно проникнуть в трагический мир поэта. Важно и то, что этот ключ вставлен («предложен» читателю) как некий настрой, определяющий тональность всего дальнейшего повествования; здесь вопрос и ответ: почему, каким образом «страсть к вину и деньгам» омрачают светлый разум человека?! Ключевая фраза главным образом обращена к Мигедеру, Тёхтаману, матери Нарспи и объясняет мотивы их действий и поступков. Здесь же, вступая в диалог с Софоклом, К. Иванов еще не решает задачи развернутого философского объяснения бытия, но он глубоко чувствует мир и страстно мечтает о его совершенствовании. Любовь для Нарспи и Сетнера – смысл и содержание подлинного бытия, решительно идя навстречу этому зову, они гибнут. В поэме от начала до конца выдержано высокое, наполненное трагического звучания, начало. При этом поэт не опускается до уровня фарса и трагикомедии. Насколько слепо следуют традициям и требованиям права обычая Мигидер, Тёхтаман, руководствуясь не свободным разумом, настолько поступки Нарспи и Сетнера укрепляют в людях веру в победу разумных светлых начал в человеческих взаимоотношениях. Впервые К. Иванов из «традиций» выделяет личность, индивидуума, способного на поступки, ставит проблему личного счастья. Мы не только нигде не найдем авторского морального осуждения Нарспи и Сетнера за какие-либо отступления от общепринятой морали. Наоборот, К. Иванов глубоко сочувствует им и сопереживает. Нарспи не убийца по природе. Она, поскольку ее поступками движет любовь к Сетнеру, вынуждена устранить все препятствия на пути к своей цели. Господствующая мораль ценит послушание, рабское повиновение воле родителей, мужа, нормам традиций. Здесь налицо драматический конфликт высочайшего накала. Художественное сознание К. Иванова развивалось в сторону всеобъемлющего осмысления законов и жанровых особенностей трагического искусства. Эту мысль подтверждает и незаконченная трагедия «Раб дьявола». Но юный гений не успел реализовать многие замыслы. Тем не менее он впервые в чувашской культуре обнажил социально-психологические и философские корни трагического, а его вклад стал органической частью общечеловеческой системы эстетических ценностей.
Философская мысль К. Иванова органично сливается с идеями Шекспира: разве мы не слышим в голосе Гамлета трагические нотки рефлексий Нарспи?!
Быть или не быть, вот в чем вопрос,
Достойно ль
Смиряться над ударами судьбы,
Иль надо оказать сопротивленье И в смертной схватке с целым морем бед Покончить с ними? Умереть. Забыться.
Нарспи и Сетнер, выбрав путь сопротивления, навечно обессмертили свое имя и преподали будущим поколениям бесценные уроки гуманизма.
Литература

предистория, попросили найти сочинение по теме К. Иванова *Нарспи*,
один из шедевров:
7 февраля в 13:35 на телеканале «Культура» в цикле «Письма из провинции» – рассказ о городе Чебоксары и о знаменитой поэме «Нарспи», написанной классиком чувашской литературы Константином Ивановым. В 2008 году исполняется сто лет со дня издания поэмы “Нарспи” – жемчужины чувашской литературы, которой восхищался Александр Твардовский. В Чебоксарах и других городах Чувашии готовятся к празднованию юбилея. «Нарспи» – это национальное чудо, вершинный блеск дореволюционной чувашской культуры, – писал поэт Педер Хузангай, –Нарспи и Сетнер – это чувашские Ромео и Джульетта. Этот невероятный взлет поражает наше воображение, ибо в трех тысячах стихотворных строк встает целая энциклопедия чувашской жизни».
И так далее и тому подобное.
Однако. О чём же на самом деле эта поэма?
Чувашский мачо Сетнер предполагая, что богатый хозяин Мигедер не отдаст за него- бедняка безродного- свою дочь, не предпринимает совершенно никаких попыток улучшить свое материальное положение. Хотя здоровьем и горячим сердем Бог его не обделил. Все заботы об устройстве их совместного счастья он возложил на красавицу Нарспи. Мол, прими решение , а я увезу тебя куда-нибудь, не знаю куда, но отсюда подальше.
Нарспи принимает решение о побеге, а фантазии Сетнера хватает только на то, чтобы увести любимую в лес, где под дубом их утром и находят слуги Мигедера.
Нарспи насильно выдают замуж. И она принимает греховное решение отравить мужа. Сделав своё чёрное дело, она снова приходит в лачугу Сетнера. Но даже после такой жертвы Сетнер не просит руки Нарспи у её родителей, а сидит дома и молчит. О чём он думает? А хрен его знает.
Нарспи просит родителей благославить её с любимым, угрожая при этом, что только в случае благословения, она их снова примет в свою жизнь как родителей. Сетнер продолжает думать и молчать.
Конец трагичен. В ту же ночь воры, напоив наемных работников, убивают отца и мать Нарспи, а прибежавшему на помощь Сетнеру топором раскалывают череп.
Нарспи не привыкать принимать решения. И она уходит из села и жизни навсегда, чтобы избавиться от всех бед разом.
Eмeрлeхе каc пулчe. Eмeр тeттeм тупaкра хуйхи-суйхи татaлчe.” – Опустилась ночь в жизни Нарспи и в темном гробу оборвались все страдания.
В общем, все умерли.
О чём эта поэма- переспросите вы меня? Я не знаю. Может быть, о человеческой глупости? Может быть, о любви?
А Сетнер ничего кроме неприязни не вызывает.
отсюда http://dront.livejournal.com/912582.html

Поэма Константина Иванова «Нарспи» – один из шедевров мировой поэзии. Сегодня её читают на разных языках – русском, татарском, башкирском, английском, болгарском, венгерском, турецком, украинском и многих других. И как сказал народный поэт Чувашии Валери Тургай, «Нарспи» мог написать только гений. Действительно, лишь любящий всей душой свой народ, язык, культуру мог создать такое поистине бесценное произведение, актуальное во все времена.
«Нарспи» можно изучать без конца и каждый раз открывать для себя что-то новое. Многие исследователи и литературоведы по-разному интерпретируют поэму, сам образ главной героини Нарспи вызывает противоречивые мнения: одни называют Нарспи – женским идеалом, другие видят в ней лишь эгоистичную натуру. Так, кто же такая Нарспи? Сильная духом борец за свою любовь и свободу, та, которая «бросает вызов всему противоестественному, нечеловеческому: патриархальным отношениям, социальному неравенству и даже самому богу» (П. Хузангай)?
Не будем углубляться в рассуждения, предоставив эту возможность участникам дискуссионной площадки «Кто такая Нарспи?», которая пройдет 24 апреля в Национальной библиотеке Чувашской Республики в рамках «Библионочи – 2015». Известные ученые, краеведы, филологи, журналисты и преподаватели соберутся вместе за одним столом, чтобы попытаться понять загадочную душу красавицы-Нарспи. Каждый желающий сможет принять участие в литературных вариациях «Что было бы, если…», попробовав написать свой финал «Нарспи».
Приглашаем всех на одну из самых интересных  площадок «Библионочи» «Кам-ха в?л Нарспи?» («Кто такая Нарспи?») в выставочный зал библиотеки (218 каб.). Начало мероприятия в 18.00.

Именем К.В. Иванова названы улицы, библиотеки в городах Чебоксары и Шумерля, Чувашский академический драматический театр в столице республики, установлены памятники. На родине поэта открыт мемориальный музей, ежегодно проводится фестиваль поэзии «Сильбийские родники». Его имя занесено во многие национальные энциклопедии мира. XXV сессия ЮНЕСКО включила 100-летний юбилей выдающегося поэта во Всемирный календарь памятных дат и 1990 год был объявлен Годом К.В. Иванова. Тогда же выпущена памятная монета. В 1966-1994 гг. Государственная премия Чувашии за выдающиеся произведения литературы и искусства и исполнительское мастерство была названа именем К.В. Иванова.
Чувашский народ навсегда сохранит добрую память о выдающемся классике чувашской поэзии К.В. Иванове. Все изданные произведения и материалы о нем, в том числе и 33 переиздания поэмы «Нарспи» на чувашском, русском и на других языках мира, бережно сохранены в фондах РГУ «Государственная книжная палата Чувашской Республики».
Поэма “Нарспи”
Вершина поэтического творчества К.В. Иванова – лирико-эпическая поэма «Нарспи». На русском языке она вышла в шести переводах таких мастеров слова, как А. Петтоки, В. Паймен, П. Хузангай, Б. Иринин, А. Жаров, А. Смолин. Поэма переведена на многие языки, издавалась в Венгрии, Болгарии и других странах. Восторженно отзывались о ней А.Твардовский, А. Фадеев, П. Тычина, французский поэт-переводчик Леон Робель, и многие другие.
«Нарспи» – глубоко народное произведение, написанное в лучших традициях чувашского народного творчества. «Поэма обладает замечательными художественными достоинствами, которые обеспечивают ее прочный успех и долгую жизнь», – писал критик Иван Сестримский после ее выхода на болгарском языке. «Нарспи» перешагнула границы республик и стран.
В основу поэмы легла мысль о силе человека-творца, ценности его внутреннего мира, о гармонии природы и человека-труженика:
Нет сильнее человека
Во вселенной никого:
Он на суше и на водах
Стал хозяином всего.
В образе Нарспи выражен протест против бесправия человеческой личности и рабской морали. Осмеянная деревенской толпой, избитая родными, насильно посаженная под свадебное покрывало, смелая девушка восстает против богатых тахтаманов и мигедеров.
В мировой классике и национальных литературах немало образов женщин-героинь, сходных с Нарспи. Глубина чувств, моральная чистота, благородство ставят ее в один ряд с известными героинями Руставели, Пушкина, Островского, Некрасова, Толстого, Шевченко, Ибрагимова, Баширова, Славейкова, Вазова и др. Обаятелен образ Сетнера, возлюбленного Нарспи, человека красивого духовно и физически. Любовь Сетнера безгранична. Трагичен финал поэмы, вызывающий чувство сострадания к судьбе Нарспи и Сетнера, пробуждающий непримиримость к стяжательству, черствости, самодурству.
Впервые обнародованная в 1908 году, поэма «Нарспи» вышла к 100-летию со дня рождения автора на английском и якутском языках.
Безгранична любовь народа к своему гениальному сыну, которую столь ярко выразил П. Хузангай:
Пройдут года. Пройдут десятилетья.
Живую память время не сотрет:
Поэта слава ширится на свете,
Она достигнет мировых высот,
Пока чуваш зовет себя чувашем
И ласковое солнце светит нам,
Холодный пепел времени не страшен
Чудесной песни пламенным словам..
Действие поэмы происходит в селе Сильби. «В селе Сильби» – так называется первая глава поэмы.
Кто такая Нарспи? Нарспи – молодая девушка, ничего не знающая в жизни, кроме родительского дома.
Одуванчик ярко-желтый.
Средь травы цветет в степи
А в Сильби растет девица
С редким именем Нарспи.
На лицо она прекрасна,
Как цветочек полевой.
Очи — черные агаты —
Блещут силой огневой.
Вьется локон своевольный,
От косы спускаясь вниз.
В лад с походкою девичьей
Раздается звон монист.
Лишь окинет парня взором —
Затрепещет сердце в нем;
Улыбнется — переполнит
Душу негой и теплом.
Кто приветливо не взглянет
На цветок родных полей?
Кто, красавицу увидев,
Не вздохнет потом по ней?
Живет она в семье богатой. Вот и замуж родители решили выдать ее за богатого, не посчитались, что сердце ее уже отдано молодому красавцу-бедняку Сетнеру. Пыталась Нарспи убежать из-под венца, ничего не вышло, поймали. Так и отдали за богатого старика Тахтамана. Узнал Тахтаман, что пыталась убежать Нарспи из-под венца, стал нещадно бить молодую жену. Не стерпела Нарспи, отравила ненавистного мужа и убежала в родное село к Сетнеру. Заканчивается поэма трагически: пришлые разбойники грабят и убивают богатых родителей Нарспи и вступившегося за них Сетнера. Печальна и судьба самой Нарспи. Совершив преступление, не становится она счастливой. Погибает возлюбленный, и жизнь ей не мила.
«О родители, зачем вы
К жизни вызвали меня?
Показали свет — и вижу
Лишь страданья в мире я.
О мой бог, мой добрый пюлех,
Ты зачем мне душу дал,
Коль ни в чём бедняжке юной
Счастья-доли не послал?
О душа моя, за что же
Ты на казнь осуждена?
В целом мире оказалась
Лишней только ты одна… »
Так Нарспи, скорбя и плача,
К полевым воротам шла,
Вышла в поле и к долине
Конопляной побрела.
У людей, ее встречавших,
Грусть в глазах была видна.
О сегодняшних событьях
Толковали до темна.
“Подлинная народность, высокая простота, огромная эмоциональная сила, композиционная стройность, колоритность пейзажа, осязаемость и пластичность образов, законченность их характеров, стремительное развитие сюжета, трагедийность по самой социальной сути, вместе с тем удивительная целомудренность, чувство меры, проникновение в глубину народной психики – вот что подкупает нас в “Нарспи”, – написал народный поэт Чувашии Педер Хузангай в предисловии к поэме. – Это – национальное чудо, вершинный блеск дореволюционной чувашской культуры. Нарспи и Сетнер – это чувашские Ромео и Джульетта. Когда я переводил на чувашский язык бессмертную трагедию Шекспира, старики Капулетти и Монтекки у меня поневоле ассоциировались с Мигедером и Тахтаманом. Конечно, это два времени, два народа. Но тем убедительней вечность, общечеловечность подобного конфликта”.
Так судьба её сложилась.
Так Нарспи средь мук и бед,
Жертвой став суровых нравов,
Умерла во цвете лет.
Приоткрыл ей пюлех щедрый
Мир без края, без конца.
Стала девушкой пригожей
В ласках матери, отца.
Милость пюлеха разумной,
Доброй сделала её;
А родительская воля
Стала петлей для неё.
В тесный гроб легла, оставив
Славу честную свою.
Песни грустные сложила,
Все их помнят и поют.
И поныне сильбияне
Суховейною порой
Поливают дёрн над нею
Родниковою водой.

Учитель. «Нарспи» – поэма принадлежащая перу чувашского поэта, просветителя и демократа Константина Иванова – произведе­ние яркое своеобразное, вместившее в себе обильное богатство на­родной устной поэзии, проникнутое прогрессивной идеей борьбы против предрассудков тёмной и забитой дореволюционной чуваш­ской деревни, Трагический конец сильной и светлой любви Нарспи и Сетнер, насильно расторгнутых и гибнущих в неравной борьбе с тём­ными силами, заостряет и подчёркивает глубоко гуманную мысль автора, его тоску о свободе и достойной человеческой жизни, звучит как призыв против тьмы и разрыв к свету».
Учитель читает отрывок из поэмы « Нарспи» « Красная девица» (поэма, перевод Хузангая).
Словарная работа
МОНИСТО, -а, ср. Ожерелье из бус, монет, камней. М. из сереб­ряных полтинников, из стеклянных бусин. Шельгеме. Скальница. Цевка.
Учитель: А теперь обратимся к картине П. Кипарисова «Ива­нов слушает музыку»
В картине П. Кипа­рисова «К. Иванов слу­шает музыку» изобра­жена чувашская курная изба. Слушая песню родного народа, он мыслях унёсся далеко –
далеко. Песня напоминает о тяжёлой жизни. Возможно, именно в этот момент рождаются в его голове строки «Нарспи». Образы девушек, старушки, мальчика с музыкальным инструментом в руках, влюблён­ного юноши, женщины в углу, в которых в каждом угадываются чер­ты характера и судьбы Нарспи и Сетнера, дополняют, развивают об­раз поэта, делают его выразителем народных дум и чаяний.
Многие исследователи пытались разгадать эту загадку: каким образом семнадцатилетний юноша на заре появления чувашской ху­дожественной литературы смог создать классический образец поэзии? Поэта рождает народ. Благодарная память народа бережно хранит имя своего доблестного сына, славного певца. Очистительный огонь поэзии Константина Иванова продолжает согревать душу читателя. В чувашской периодической печати регулярно публикуются статьи о мероприятиях, посвященных празднованию юбилея поэмы «Нарспи».

” Илем”
(1)
” Наша Родина-Россия”
(1)
“Илем”
(2)
“Читаем детям о войне”
(1)
1917год
(1)
23 февраля
(1)
8 Марта
(1)
9 мая
(1)
А.
(1)
А.Алексин
(1)
А.В. Суворов
(1)
А.И.Лудин
(2)
А.П. Гайдар
(1)
А.П. Чехов
(1)
А.С. Пушкин
(2)
Абрамов Д.И.
(1)
Агния Барто
(1)
Азбука малой родины
(1)
Аксаков С.Т.
(1)
Акция
(8)
Анатолий Алексин
(1)
Афганистан
(3)
Б.М. Кустодиев
(1)
Белавка
(1)
Белый аист
(1)
бессмертный полк
(4)
Библионочь
(3)
Библионочь 2017г.
(1)
Библионочь 2018
(2)
Библионочь2019
(1)
библиосумерки
(1)
библиотека
(1)
Библиотечные новости
(18)
Блокада Ленинграда
(1)
Борис Житков
(1)
Булгаков
(1)
В стране каникул
(1)
В.
(1)
В. Шушляева
(1)
В.В. Бианки
(1)
В.В. Игнатьев
(2)
В.Г. Распутин
(1)
В.М. Автономов
(1)
В.П. Аксенов
(1)
В.П.Астафьев
(1)
В.С Рыжаков
(1)
Васильсурский уезд
(6)
Великая Отечественная война
(6)
Веселая суббота
(1)
ВЛКСМ
(1)
Воротынский район
(2)
выставка
(2)
Г.Г.Шушляева
(1)
Гарин – Михайловский
(1)
Год кино
(1)
год литературы
(3)
Граф Шереметев
(2)
громкие чтения
(1)
Д/С “Колосок”
(2)
Демидовские чтения
(1)
День библиотек
(1)
День защиты детей
(1)
День матери
(2)
День Победы
(1)
День пожилого человека
(1)
День России
(1)
день села 2019
(1)
День чтения
(1)
дети
(2)
дети войны
(2)
Дети на войне
(1)
детский сад
(2)
Диктант
(1)
дом-музей в Арзамасе
(1)
досуг
(1)
Дымковская игрушка
(1)
Е.Велтистов
(1)
Е.Вольская
(2)
Елена Вольская
(4)
Елена Зайтова
(1)
ёлка
(1)
Есенин
(1)
Женская проза
(1)
ЗАКОН И ПРАВО
(1)
здоровый образ жизни
(1)
И. К. Айвазовский
(1)
И.А. Крылов
(1)
И.М.Лукоянов
(1)
Илем
(1)
искусство
(1)
Карпенко
(2)
картины
(1)
Катаев В.П.
(1)
клуб
(1)
клуб “Родничок”
(4)
Клуб “Хозяюшка”
(1)
клуб по интересам “Рукодельница”
(1)
книги
(4)
Книги для детей
(5)
книги для родителей
(1)
книги о войне
(1)
книги о родном крае
(1)
книги чувашских писателей
(2)
книги-юбиляры
(2)
книжная выставка
(4)
Коваль
(1)
колхоз “Заря”.
(1)
Кольцов М.А.
(1)
колядки
(1)
комсомол
(1)
конкурс
(4)
конкурс рисунков
(1)
Космос
(1)
Крещение
(1)
Культяпов и др.
(1)
Куприн
(1)
Ладейнов А.А.
(1)
Летние чтения
(3)
лето
(1)
литературный час
(1)
Лудин Я.В.
(1)
Лысая Гора
(7)
Лысогорская школа
(1)
Лысогорский клуб
(2)
Люкин
(1)
М.М. Пришвин
(1)
Магия книги
(2)
Макарьевский монастырь
(1)
Максим Горький
(1)
масленица
(1)
мастер класс
(1)
мероприятия
(6)
мини- музей
(1)
мини-музей
(2)
Московская сага
(1)
Н.А. Некрасов
(1)
Н.В. Гоголь
(1)
Н.Г.
(1)
Н.Носов
(1)
Награды
(2)
наркомания
(1)
Нарспи
(1)
наши земляки
(12)
наши истоки
(1)
неделя детской книги 2017.
(2)
неделя детской книги 2018
(1)
неделя детской книги.
(1)
Неделя детской книги19
(4)
нижегородские мастера
(1)
Нижний Новгород
(2)
Николай Носов
(1)
Николай Рубцов
(1)
Новые книги
(1)
Ночь искусств
(1)
Олимпиада
(1)
Осинки
(1)
остров Крым
(1)
Отары
(2)
П.П.Бажов
(1)
Павел Астахов
(1)
Первая мировая война
(1)
Петр Первый
(1)
Петр Проскурин
(1)
Петров В.П.
(1)
писатели
(2)
писатели – нижегородцы
(1)
Писатели -нижегородцы
(2)
Питрав Пуххи
(5)
Питрав Пуххи 2017г.
(1)
Питрав Пуххи 2018г.
(1)
Питрав Пуххи 2019
(1)
поэт
(1)
Поэты России
(1)
Православие
(1)
православные праздники
(2)
праздник
(3)
Природа
(1)
Ратманов М.К.
(1)
рекомендательный список лиитературы
(2)
рекомендательный список литературы
(1)
реформы
(1)
рукоделие
(3)
Рыбаков
(1)
С. Лагерлеф
(1)
с. Осинки
(1)
С.А. Абрамов
(1)
С.В. Зайтов
(1)
С.Зайтов
(2)
Самое читающее село
(1)
Святки
(1)
святые
(1)
Село Отары
(6)
сельский клуб
(2)
семья
(1)
Сергей Есенин
(1)
сказки
(2)
Скворцов
(1)
Сочи
(1)
спорт
(1)
Стихи
(4)
сценка
(1)
Тарасов В.В.
(1)
Татьяна Васильева
(1)
Татьяна Павлова
(1)
театральный четверг
(1)
телевидение
(1)
Тельнов Сергей Евгеньевич
(1)
Тимонин
(1)
Трескин В.В.
(1)
труженики тыла
(2)
Умельцы
(1)
уральские сказы
(1)
Урок мужества
(2)
участники ВОВ
(4)
Учителя
(2)
фестиваль
(3)
флеш-отерытка
(1)
фотографии
(1)
Франц Гади
(1)
церковь
(2)
Ч. Айтматов
(1)
Чижов
(1)
читатели
(1)
Чкалов
(1)
Чкаловская лестница
(1)
чуваши
(1)
чувашский национальный костюм
(1)
Шамшурин
(1)
Шекспир
(1)
Шереметьево
(1)
Ю.А. Гагарин
(1)
Ю.Друнина
(1)
Ю.С. Михайлов
(1)
Юрист
(1)

Звонко с жёлоба струится
Родниковая вода,
Серебром блестит на солнце
И сегодня, как всегда.
Воду черпает девица,
На тухье коралл горит.
Скакуна поя, красавец
Речь заводит, говорит.
На ветле высокой пташка
Песней тешится своей.
А у молодца выходит
Что ни слово, то грустней:
«Неужель, Нарспи, несчастье
На меня теперь найдет?
Неужель тебя постылый
На чужбину увезет?
Ах, уж нет мне, видно, доли.
Твой родитель — богатей;
И, кичась добром, он бедных
Не считает за людей».— Не ропщи, Сетнер, напрасно,
На людей зачем роптать?
От родителей богатых
Мне куда же убежать?
Старики, а неразумны,
Как мне их уговорить?
Что нам делать, ты подумай,
Как теперь с тобой нам быть?
Лишь зайдет сегодня солнце,
Покрывало мне дадут:
С хужалгинским богатеем
Свадьбу шумную начнут.
Говорят, враг слишком грозен,
Как же быть в такой беде?
Ах, Сетнер, Сетнер, скажи ты:
Как спастись мне? Скрыться где?
Всей душой тебя любила
И жила одним тобой.
Всё же, юная, я вижу
День печали пред собой.«Голова есть удалая,
Конь есть, славный ургамах,
Есть с горячей кровью сердце,
Да еще старуха мать;
Есть, что мне всего дороже:
Ты, кого я ждал, любя.
Но и враг есть кровный, ныне
Умыкающий тебя.
Погубить врага я смог бы, —
Есть могучих пара рук.
Но, когда его погубишь,
Есть страшней: мир зла и мук.
Коль сама б ты пожелала,
Посадил бы на коня—
И умчал бы конь ретивый
Далеко с тобой меня… »
— Ой, Сетнер, ступай скорее!
За водой идут сюда…
Век бы с милым говорила,
Не рассталась никогда…«Так прощай, Нарспи, и помни
О несчастном обо мне!»
Конь отпрянул и стрелою
Полетел по крутизне.
А Нарспи смотрела, стоя,
Долго вслед ему с тоской
И не сдвинулась, покуда
Друг не скрылся за горой:
«Ах, прощай, прощай, тебя ли
Позабуду, милый мой?
Как с постылым жить я буду,
Разлучённая с тобой?»
Подошла к ручью соседка:
«Что горюешь ты, Нарспи?
Стар жених твой? Иль подарков
Не успела накопить?»
Но Нарспи—ни слова: воду
Зачерпнула и пошла;
Дома в грусти о Сетнере
Вся слезами изошла.Что-то попусту старуха
Про себя в избе ворчит.
Мигедер повозку чинит
На дворе — стучит, кряхтит.
Старых сил ему не жалко:
Топором он тешет сам;
Ради дочери любимой
Пот струится по щекам.
«С малых лет её растил я,
Чтоб дождаться этих дней.
Уж последний раз для дочки
Поработаю моей.
Подросла, невестой стала —
Муж богатый нужен в срок.
Подыскали мужа — нужен
Подобротнее возок.
Вот пришел и симек светлый,
Надо свадьбу разыграть.
Скличем сверстников сегодня,
Вечерком пора начать».Дружно выкатили бочку,
Что с зимы была на льду.
У родных, друзей, подружек
Захватило хмелем дух.
Из печей от разной снеди
Духовитый пар идет.
У родных, друзей, подружек
Будто маслом залит рот.
Музыкант домашний ладит
Свой шибыр в избе курной.
Парни бравые проходят,
Не задев земли ногой.
В ожиданье свадьбы славной
Все забегались, спешат.
И никто из них не знает,
Как горит одна душа.
А Нарспи оладьи маслит
В кухне летника одна,
И грустит, забыть не в силах,
Что просватана она.«В дом родителя приехал
Чужедальний человек,
Чтобы девушку сосватать
За постылого навек.
Я отца и мать просила
Не спешить, а подождать,
И единственной их дочке
Год хотя бы сроку дать.
Но родители хмельные
Не послушали меня
И душе моей не вняли, —
Деньги им милей, чем я».
Словно старый жесткий войлок
И душа у старика.
В юном, маленьком созданье
И душа юна, мягка.
Кабы ей да птичье сердце,
Смех и слёзы—все б легко;
Кабы крылья ей — вспорхнула б,
Улетела далеко.
Солнце, густо багровея,
За дремучий лес зашло.
И в Сильби, спустившись с горки,
Стадо шумное вошло.
За коровами девицы
Хлопотливые бегут;
Парни хитрые—за ними,
Ни на шаг не отстают.
Там один куда-то мчится,
Здесь буренушка мычит;
Тут несносный поросенок,
Всем терзая слух, визжит;
Вдоль по улице за стадом
Пыль вздымается столбом.
Вся в пыли бредёт старушка,
Пробирается бочком.
Пиво пенное шипит
На руках у ней в чиресе.
Ой, тяжелая же ноша!
Ой, легко же будет пить!
Это старый Мигедер наш
В гости сверстников зовет:
То жена его деревней
С пивом свадебным идет.
Входит к сверстникам старушка
И, открыв чирес пивной,
Всех на свадьбу приглашая,
Наливает по одной:
— Други, сверстники, родные!
Не уважите ли нас?
Выдаем мы дочку замуж,
Не придете ль в Туригас?
«Благодарствуем, родная!
Только б в добром здравье быть,
Не откажемся, придем мы
Вашу радость разделить».
Меркнет день. Чирес старушки
Всех в деревне обошел.
Мать уже хлопочет дома,
Ставит кушанье на стол.
— Други добрые, подруги!
В Туригас нам путь держать,
Чтоб попить там вволю пива,
Свадьбу весело сыграть!
Родич наш просватал дочку,
Нынче нас к себе зовет;
В честь красавицы невесты
Небывалый пир дает.
Прежде чем начать нам свадьбу,
По обычаю чуваш,
Мы родителей помянем,
Долг земной исполним наш:
«Деды, бабушки родные!
Благоденствуйте в раю.
Наши яства, возлиянья
Пусть усладу вам дают.
Вы ж Нарспи любимой нашей
Ниспошлите долгих дней
Счастья, радости, веселья;
Мир, блаженство дайте ей!»
Помянули всех усопших
По обрядам старины
И открыли клеть большую:
Свадьбу там начать должны.
Мать с отцом в ковшах глубоких
Пиво подняли и мед…
Перед ними на коленях
Дочь печально слёзы льет.
— Дочь, Нарспи, благословляем
С мужем жить тебе в ладу!
Мир да будет между вами
И согласие в роду.
Слушай мужа, будь покорна,
Злых людей не привечай;
А в работе будь проворна,
Да смотри же, не плошай!—
Так родные наставляют.
Дочь сдержать не в силах слёз.
Заиграл шибыр уныло, —
Свадьбу начали всерьез.
Сон глубокий, сон мертвецкий
Над Сильби давно царит.
Месяц, рад земли покою,
С неба ясного глядит.
Разошлись и хороводы,
Смолкло пение девчат.
Спят беспечно гости свадьбы,
И хозяева уж спят.
Теплый воздух остывает.
Нет ни звука, лишь одна
Где-то тявкает собака,
Лает нехотя она.
Петухи пропели полночь,
Продолжая сидя спать.
И луна за лесом скрылась,
Чтоб на зорьке подремать.
Сном здоровым, честным, сладким
Спит чувашский люд всю ночь.
У одной лишь сердце с горя
С болью страшной рвется прочь.

Если взять факты и вырвать их из жизни, то получится вот что: студент Родион Раскольников – преступник, жестоко и кроваво расправившийся с двумя женщинами. В таком видении, он, несомненно – преступник. Но если попробовать разложить его поступки по полочкам, то категоричность выводов может резко поубавиться.
Красавец Раскольников и в поступках, и в мыслях своих благороден и бескорыстен. Воспринимая чужое горе близко к сердцу, он спасает чужих детей, рискуя жизнью, отдает последнее отцу своего погибшего товарища, помогает с похоронами едва знакомому Мармеладову. Раскольников вызывает восхищение и уважение всех, кто с ним знаком. И неважно: друзья ли это Соня и Разумихин или следователь Порфирий Петрович, разгадавший его преступление.
Тонкий и острый ум Родиона, в условиях нищеты и тупиковости ситуации, рождает чудовищную по абсурдности теорию вседозволенности. Устав от своих и чужих мытарств, Раскольников начинает следовать своим мыслям, кажущуюся правильность которых подтверждают его знакомые Свидригайлов и Лужин. Эти двое уверены, что злоба и сила – две составляющие успеха в жизни и обладателям этих качеств как раз и “все дозволено”. Перешагнувший через кровь Раскольников ищет подтверждения своей теории в словах злодея Свидригайлова и находит их.
Но теория, призванная вывести Раскольникова из тупика не только не улучшает жизни студента, но и загоняет его в самый глухой угол, вызвав к жизни понимание ее несостоятельности. Исправить уже ничего нельзя, и на место предполагаемого сильного человека приходит тварь дрожащая, живущая в вечном страхе разоблачения, с пониманием собственной ничтожности и бессмысленности совершенного злодейства.
Гнет совести на фоне обостренного человеколюбия и есть трагедией Раскольникова, в общем-то, неплохого парня, только лишь глубоко заплутавшего в идеях и теориях.

С автором “рецензии” категорически не согласен. Она больно ударяет по национальным чувствам. Это некрасиво. Нехорошо это. Тем более, что другого “классика” у чувашей нет. Я тоже когда-то читал. В русском переводе, разумеется. Читать это было невозможно. Может быть потому, что до этого читал Пушкина и других. Возможно, с переводом не повезло, вернее: с переводчиком. Так же, как тексту гимна Чувашии. Тут кто-то на форуме вставлял в свою подпись самое безграмотное четверостишие из него, а когда я ему намекнул на это, он недоумевал: что в нём не так? Даже в 6-м классе нам за сочинение таких четверостиший ставили двойки. (Впрочем, с нашей учительницей русского и литературы даже дебилы могли справиться с составлением четверостишия на заданные рифмы). Если как аргумент всегда долдонят одно и тоже, а именно что поэму похвалил сам А.Твардовский, то невольно возникает вопрос: а не с бодуна-ли он был в тот момент? Или ещё хуже?
(Экспромтик:
Автор Васи Тёркина, бывало, поддавал,
И “живыми классиками” многих называл…)
Другой момент. Существует же на эстрадном Олимпе (и существует весьма неплохо) вульгарная бабища, называющая себя примадонной, и ведь многие привыкли её таковой и считать… А дети, смотрящие нынешние музыкальные каналы? Если они слушают то, что поют эти сиси-писи? Перепишите на бумажку тексты “Муси-пуси” или любой из текстов Земфиры, и попробуйте прочесть: вы сразу поймёте, что К. Иванов действительно поэт, даже в корявом переводе! Ну это шутка. А серьёзно: нехорошо глумиться над национальными чувствами, конечно… Ну если человек расчитывал, что в ЖЖ этот опус прочтут только его друзья (по наивности или тупости), ещё можно простить. А вообще неприятно. Хотя я и сам подтруниваю вроде, но больше над переводчиками и Твардовским…

Николаева
Эльвира Витальевна учитель чувашского языка и литературы

 МБОУ
«Лицей №44» г. Чебоксары

Эссе
на тему «В верном слове нет обмана»

(по
произведению чувашского поэта К. В. Иванова «Нарспи»)

                                                                                 
«Не в богатстве благо, благо – в человеке».

(К.
В. Иванов)

                Изучение
родной литературы в школе имеет огромное значение как в познавательном, так и в
воспитательном отношении. Через систему художественных образов она дает
молодежи знание о человеке, о взаимоотношениях людей в обществе, об
историческом прошлом и современной жизни народа. Через произведения родной
литературы эффективно осуществляется приобщение подрастающего поколения к
прогрессивным национальным традициям родного народа и его идеалам, понимание
национального характера и красоты родной природы, освоение богатств языка и
норм нравственности своего народа.

                 Родная
литература связана с конкретными условиями жизни народа, с его языком и
культурой. В творчестве национальных писателей отражается
национально-самобытное и неповторимое. Родная литература освещает духовный опыт
народа, выражает его идеалы и жизненный подвиг. Через произведения мастеров
художественного слова все это становится достоянием учащихся, помогает им
глубже понимать жизнь.

                Если мы
хотим воспитать Человека, который будет не только добросовестно выполнять свою
работу, но и станет достойной личностью, граждански опрятной и уважительной не
только к себе, но и к другим, мы должны знакомить ученика с творчеством
настоящих писателей. Ведь не зря говорят: «Если ты даже из меди сделан,
потершись о золото, хочешь – не хочешь – заблестишь!». Таким выдающимся поэтом
является К.В. Иванов, а его золотым шедевром – поэма «Нарспи». Подлинное
творение искусства неисчерпаемо, как сама природа. Каждому поколению оно
открывается неизведанной стороной, все новой, свежей гранью. Такова и «Нарспи».
Это «произведение яркое, своеобразное, вместившее в себя большое богатство
народной ценной поэзии» (А. Твардовский), постоянно возбуждает интерес и новое
толкование среди молодых поколений.  Поэма К. В. Иванова неизменно остается
образцом высшей красоты и гармонии. Таким образом, на уроках чувашской
литературы в русскоязычных школах нам необходимо учить детей понимать и
чувствовать эту красоту, раскрыть неизведанные тайны человеческого сердца,
научить размышлять, анализировать те или иные проблемы, поставленные в поэме
«Нарспи», нюансы ситуаций жизни. Приобщение к красоте облагораживает душу
ребенка, утончает его чувства. Все это дает толчок развитию личности, ее
духовному росту.

               Действие в
поэме начинается в чувашском селе Сильби, где жили богатые родители красавицы
Нарспи:

         В верном слове нет обмана:

В чем нужда у старика?

 Он богаче всех, деревне

 Не тягаться с ним никак.

            Отец Нарспи Михедер был
известен и уважаем, как любой богач, во всем селе. Несмотря на просьбы дочери
подождать с ее свадьбой хотя бы год, он принял решение выдать ее замуж за
богатого жениха из села Хужалги. Трудно сказать сколько было лет Нарспи, скорее
всего 15 — 16. Именно в таком возрасте до революции выдавали замуж девушек.
Судя по описанию, жених был значительно старше невесты. Вот несколько цитат о
нем:

   «Вот уж он подъехал ближе:

Хоть не молод, да здоров,

     Бородатый, пухлый, рыжий,

               Нос приплюснут, взгляд
суров. »…

    «Хуже пытки, горше смерти

                                                       
Видеть старость жениха! »

     «Ой, зачем на стыд, на муки

Дочь свою, отец и мать,

Старику чужому в руки

   Вы надумали отдать?» …

                 Однако горе Нарспи
усугублял не только возраст жениха, но и возникшая год назад первая любовь к
односельчанину бедняку, молодому Сетнеру. И Сетнер и Нарспи прекрасно понимали,
что у них нет будущего, ибо никогда бы богатый Михедер не согласился отдать
холеную дочь за нищего. Но любовь разрывает обоим сердца. Накануне свадьбы
Сетнер предлагает Нарспи бежать. По началу она просит любимого дать ей время на
размышление. По чувашской традиции свадьба начинается еще до приезда жениха за
несколько дней. С утра в богатый дом Михедера стекаются гости. Они пьют пиво и
водку, поют песни, хохочут и танцуют до упаду. Только Нарспи плачет. Но отца
мало трогают девичьи слезы. Богатство жениха так велико, что «продажа» дочери
по его мнению вполне оправдана. Когда гости разошлись, а захмелевшие родители
уснули, Нарспи решается на побег. Трудно сказать на что рассчитывали
влюбленные. Они мчались на коне Сетнера далеко в лес. Думали ли они о том где и
на что будут жить, планировали ли вернуться назад в село после сорвавшейся
свадьбы, и сколько времени им придется пробыть в чаще, неизвестно. В поэме
описано лишь, что беглецы устали, и сон сморил их под дубом. Несколько намеков
на бесчестие Нарспи и все. Впрочем, бесчестием можно назвать было уже сам побег
накануне свадьбы. Когда родители Нарспи обнаружили ее отсутствие, то Михедера.
Сетнер был избит почти до смерти, а Нарспи…

                 Прежде
всего следует учесть, что положение женщины в дореволюционной Чувашии было не
лучшим, чем у рабыни. В начале женщина принадлежала отцу, потом — законному
супругу. Мнение женщины мало волновало мужчину. Женщину легко было обидеть,
унизить и оскорбить. Было вполне нормальным явлением избиение жены. Константин
Иванов в своей поэме отразил правдивую действительность тех времен и истинное
положение чувашской женщины в обществе.

                Так
Нарспи была насильно выдана замуж. В первую же брачную ночь старый муж Тохтаман
натолкнулся на непокорность своей юной супруги и пообещал ей в будущем далеко
не сладкую жизнь. Слово свое жестокий муж сдержал:

«А теперь уж нету мочи.

   Ах, когда ж конец придет?

     Тохтаман с той первой ночи

       Всякий день бедняжку бьет».

                Мало
того, что Тохтаман никак не мог смириться с сопротивлением Нарспи, так еще
узнал о ее побеге с Сетнером накануне свадьбы. Ревность и обида развязывали
руки грубому Тохтаману. Он бил ее нагайкой, не щадя своих сил каждую ночь.
Нарспи же была глубоко несчастной сразу по нескольким причинам: грызла сердце
разлука с Сетнером, унижения и физические страдания в совместной жизни с
нелюбимым и старым мужем, тоска по родному селу. Ей некому было даже
пожаловаться на свою несчастную долю. Впрочем, Константин Иванов никак не
выражает свою позицию относительно судьбы и поведения Нарспи. Он просто
констатирует факт за фактом. А факты далеко не утешительные. Спустя 3 недели
после свадьбы, в бесконечных избиениях и оскорблениях, Нарспи решается на
великий грех — убийство ненавистного мужа. В искусно приготовленный суп молодая
жена добавляет яд. Ничего не подозревающий Тохтаман, вернувшись вечером с
работы в поле, съедает не одну тарелку, нахваливая умения супруги. Спустя
несколько часов, он умирает. Нарспи, не теряя времени и прячась от людских
взоров, убегает в лес. Там она случайно встречается с Сетнером и, они вместе
возвращаются в родное село Сильби в нищую лачугу Сетнера и его матери. Далее
можно было бы события развернуть в лучшую сторону. Например, со временем
примирить Нарспи с родителями и устроить наконец ее счастье. Но автор решил
иначе. Во-первых, родители Нарспи, узнав, что дочь вернулась в родное село и
поселилась у Сетнера, пришли с целью вернуть свою бывшую собственность — дочь.
Они долго ее срамили за убийство мужа и за постыдное внебрачное сожительство с
мужчиной. Неоднократно отец с матерью указывали Нарспи, что ее выбор пал на
парня из нищеты, что так же позорно! Но Нарспи твердо заявила, что если Сетнер
не будет ими принят и их брак не будет благославлен, то она им больше не дочь.
Проклиная и Сетнера и Нарспи, родители покинули дом бедняка, надеясь на то, что
нищета заставит Нарспи изменить свое решение и придет к ним сама на поклон. Но
судьба распорядилась иначе. В ту же ночь в богатый дом Михедера забрались воры.
Они усыпили батраков и с легкостью убили стариков-хозяев. Когда до Сетнера
донесся слух о несчастье, постигшем родителей Нарспи, он бросился к ним в дом
на выручку, не взирая на свои обиды. Там он получил удар топора по голове.
Увидев сразу три трупа самых близких людей, Нарспи решила, что ей не место на
этом свете. Она ушла в «Конопляный лог», где лишила себя жизни. Так
заканчивается поэма «Нарспи» Константина Иванова.

                Ради
любви Нарспи становится и самоубийцей. Автор ни в коем случае не оправдывает
убийства, он показывает трагическое противоречие, возникшее между естественными
чувствами двух молодых сердец и предписаниями бога (им предопределена
несчастная судьба Сетнера), а также деяниями дьявола (поступки родителей
Нарспи, Тхтамана, воров и др.). Однозначно можно сказать лишь то, что поэта волновала
не абстрактная борьба добра со злом, а судьба Человека, оказавшегося между
этими стихийными силами.

               Многие
считают, что как бы там не было, но Нарспи не достойна быть национальной
героиней, так как как не крути, а все-таки она убийца. Другие во многом винят
Сетнера, мол он мог бы и постараться хоть что-то предпринять для изменения
ситуации. Однако данное суждение довольно строго. Ибо Сетнеру скорее всего было
не больше 16, он работал с утра до ночи за троих, но этого оказалось недостаточным,
чтобы поправить свое нищенское положение. Кто-то вообще придерживается мнения,
что Нарспи обязана была терпеть всю свою жизнь, мол такова женская доля, все
так в то время жили. А я бы предложила для интереса действия данной поэмы
перенести в наше время. Разве сейчас не стоит та же проблема яркого контраста
между богатыми и бедными? И как часто дочери олигархов выходят замуж за
простого инженера или вообще грузчика?

               Поэма
«Нарспи», по мнению литературных критиков,- наиболее совершенное из всех
поэтических творений К.Иванова. В нем он изображает трагическую историю
неудавшегося семейного счастья парня-бедняка Сетнера и девушки Нарспи из
богатой семьи.   Взаимоотношения людей в обществе, где существует социальное
неравенство, — вот проблема, которую поднимает автор в своей поэме.   Данная
проблема является актуальной, потому что нравы богатых россиян сегодня мало чем
отличаются от пристрастий богачей, изображенных К.Ивановым.   Нарспи и Сетнер
любят друг друга, но Михедер нашел жениха для любимой дочери под стать своему
богатству.

                Автор
показывает, как корыстные взаимоотношения Михедера и богатых женихов Нарспи
превращают самое дорогое в жизни человека – любовь – в предмет купли и продажи,
честь – в бесчестье. Это позволяет читателю увидеть всю ничтожность внутреннего
мира богатых односельчан, помогает понять, почему страсть к обогащению
заглушает в Михедере все родительские чувства.

              Константин
Иванов заставляет нас задуматься над тем, как власть капитала попирает
достоинство человека. Проблему социального неравенства, утверждающего
превосходство богатых над бедными, автор раскрывает на примере семей Нарспи и
Сетнера. Рассматривая данную проблему, поэт рассказывает о том, что Сетнер
безгранично любит Нарспи. Но его красота и сила, ум и талант для Михедера –
ничто. Богатый Тахтаман – лучший жених для его любимой дочери, хотя тот стар и
безобразен.

       Автору важно
убедить нас в том, что бедняк Сетнер по праву может противопоставить богачам в
качестве высшей добродетели силу своей бескорыстной любви к Нарспи, к
обездоленным людям, силу гнева и ненависти ко всему несправедливому в жизни.
Поэт с чувством рассказывает о том, как героиня становится страстной
обличительницей существующих порядков в семье:

Как кусок для волчьей пасти

Ты, отец, меня берег.

Ты лишь в деньгах видишь счастье

Лишь в наживе видишь прок.

                Автор
считает, что достоинство человека определяется его нравственными качествами, а
не материальным богатством. Позиция автора четко сформулирована:

Не в одном богатстве счастье,

В жизни дорог человек.

               Мне близка
позиция автора, нарисовавшего картину бессердечия нравов в мире, кумиром
которого являются деньги. Умножаются капиталы богачей, изменяется манера
поведения, но неизменными остаются их законы человеческих взаимоотношений,
основанные на холодной расчетливости и бездушии.  Таким образом, мы видим,
какова жизненная философия богатых: деньги и положение в обществе; их чувства
подчинены трезвому расчету. К. Иванов в своей поэме изобразил страшные картины
алчности, жестокости и равнодушия к самому родному.

                В
заключение хотелось бы добавить, что в поэме «Нарспи» очень много описаний
природы, национальных костюмов, чувашских традиций и обычаев. Описан быт и
другие национальные особенности чувашей. Именно поэтому судить о произведении,
опираясь исключительно на сюжетную линию, я бы не посоветовала. В любом случае,
здесь есть о чем порассуждать и поспорить. Провести параллель с нашим временем
или окунуть себя в то время и в те условия.

НАРСПИ

СИЛПИ ЯЛĔНЧЕ

Пуш уйăхăн вĕçĕнче

Хĕвел пăхрĕ ăшăтса,

Силпи чăваш ялĕнче

Юр ирĕлчĕ васкаса.

Тусем, сăртсем хуп-хура

Юрĕ кайса пĕтнĕрен,

Тухать курăк çăп-çăра

Хĕвел хытă хĕртнĕрен.

Сивĕ, хаяр хĕл иртет,

Каять йĕрсе, хурланса,

Сивĕ куççулĕпе йĕрет

Иртнĕ куншăн хуйхăрса.

Путăксемпе, варсемпе

Çĕмĕрĕлсе шыв кĕрлет.

Анчах мĕнле йĕрсен те,

Хĕвел хĕртнĕçем хĕртет.

Хĕл куççулĕ шавласа

Юхса кайрĕ çырмара.

Ачи-пăчи выляса

Чупса çӳрет урамра.

Килчĕ ырă çуркунне,

Килчĕ, ячĕ ăшăтса.

Хĕвел савать тĕнчене

Хĕл ыйхинчен вăратса.

Тĕттĕм вăрман чĕрĕлет,

Ешĕл тумтир тăхăнать,

Çеçен хир те ешерет,

Илемĕпе мухтанать.

Тĕрлĕ-тĕрлĕ чечексен

Ырă шăрши сарăлать,

Пур çĕрте те кайăксен

Лайăх юрри янăрать.

Çӳлте, пĕлĕт айĕнче,

Тăри юрри илтĕнет,

Çемçе курăк çийĕнче

Путек-сурăх сиккелет.

Хăй кĕтĕвĕ патĕнче

Ача шăхличĕ калать,

Хырăмĕ пит выçнипе

Силпи ялнелле пăхать.

Силпи ялĕ — пуян ял,

Ларать вăрман ăшĕнче.

Кантур пекех çурчĕсем

Ват йăмрасем айĕнче.

Ялĕ тавра укăлча,

Çĕнĕ çатан укăлча.

Кив капанлă анкарти,

Тĕрлĕ çимĕçлĕ пахча.

Аслă урам тăршшĕпе

Хăма витнĕ çурчĕсем;

Урам икĕ айккипе

Ем-ешĕлех сачĕсем.

Çуртсем тавра кил карти

Чул хӳме пек çавăрнă;

Сарă хапха килсерен

Чĕнтĕрленĕ тăрăллă.

Силпи ялĕ — аслă ял,

Хула тейĕн инçетрен.

Ахăр, кунти чăвашсен

Мулĕ пур-тăр çав вĕсен.

Çырма юхать кĕрлесе

Аслă ялăн çумĕпе,

Хĕвел тĕрĕ тĕрлесе

Вылять унăн шывĕпе.

Тăрă шывăн ăшĕнче

Кăвак пĕлĕт явăнать,

Ватă йăмра тайăлса

Тĕсне пăхса савăнать.

Акă кĕпер çийĕнче

Старик ларать вăлтапа:

Йăпăрт-япăрт пуллине

Улталасшăн ăманпа.

Ав ачасем çӳл енче

Шывра ишсе çӳреççĕ,

Пулă тытан ваттине

Хирĕçтерме пĕлеççĕ.

Акă пĕр çын кĕперпе

Каçса пырать çырмана.

Çырма урлă каçрĕ те

Кĕрсе кайрĕ вăрмана.

Çăтмах пекех туйăнать

Силпи чăваш ялĕнче,

Вăхăт иртни сисĕнмест

Савăнăçлă кунсенче.

Кайăк юрри, çын сасси

Ян-ян ярать таврана,

Çуркуннехи хавас юрă

Килсе кĕрет хăлхана.

Урам тăрăх çыннисем

Улпут пекех утаççĕ.

Пӳрт хыçĕнче шавласа

Ачи-пăчисем выляççĕ.

Нар пек хитре хĕрĕсем

Акăшсем пек утаççĕ,

Чăнкăр-чăнкăр тенкисем

Йăлтăртатса пыраççĕ.

Çĕр çĕмĕрсе каччăсем

Ташлать хапха умĕнче.

Пурăнăçсем, ах, аван

Аслă Силпи ялĕнче!

Çакă çутă тĕнчере

Вăйли çук та этемрен:

Шывсем çинче, çĕр çинче

Хуçа пулса вăл тăрать.

Анчах вăйлă этем те

Хăй тĕнчине пăхăнать.

Укçапала эрехех

Çынна ăсран кăларать.

Аслă Калăм эрнинче

Мĕнле чăваш ĕçмен-ши?!

Тарăн нӳхреп ăшĕнче

Мĕн чул сăра пĕтмен-ши?!

Ĕçнĕ те çав, çинĕ те,

Йĕркипеле сикнĕ те;

Унсăр пуçне еплелле

Тăвас тетен праçнике?

Кун иртнĕçем урамра

Ӳсĕр çынсем нумайрах,

Каç пулнăçем вăрмана

Сасă каять хытăрах.

Ĕçе-ĕçе, каçалла

Ӳсĕр чăваш ывăнать,

Çуркуннехи пылчăк та

Канма çемçе туйăнать.

Выртать чăваш улпут пек,

Шухăшламасть ăçтине,

Пĕтĕм урам тăршшĕне

Кăшкăрать хăй юррине:

«Нумай ĕçле, нумай çи,

Хытă тарла, хытă ĕç!

Эрех тесен ĕç çынни

Нихăшĕ те тиркемест.

Вăхăчĕпе ĕçлĕпĕр,

Вăхăчĕпе ĕçĕпĕр.

Килте ĕçме пулмасан

Кӳршĕ патне кĕрĕпĕр.

Кӳршĕн ĕçме пулмасан

Уйранне те ĕçĕпĕр.

Уйранĕ те пулмасан

Турă парасса кĕтĕпĕр».

Калăм иртет, юр пĕтет,

Çурхи суха та çитет;

Чăваш часах урăлмасть,

Мухмăр иртсе каяймасть.

Ĕнтĕ ӳсĕр чăвашсем,

Урăр çине тăрăр-ха!

Ем-ешĕлех çӳл тусем,

Шыв та чакнă çырмара.

Эй, пиччесем, тăрăр-ха,

Урлă-пирлĕ пăхăр-ха:

Ака пуçне тӳрлетес,

Урапана тирпейлес.

Сивĕ шывпа çăвăнсам,

Питне-куçна тĕс кĕтĕр;

Авантарах апатлан,

Ака тума вăй кĕтĕр.

Кӳлес ĕнтĕ лашана,

Тухса каяс акана.

Эй Турăçăм, сывлăх пар,

Акнă тыррăма ăнтар!

ÇИМĔК КАÇĔ

Шăнкăртатса шыв юхать

Çӳллĕ валак пуçĕнче,

Кĕмĕл пекех ялтăрать

Шывĕ хĕвел çутинче.

Кĕмĕл мерчен тухьяпа

Сарă хĕрĕ шыв ăсать,

Сарă каччă калаçса

Хăй лашине шăварать.

Çӳллĕ йăмра ăшĕнче

Кайăк юрлать юррине,

Лаши ĕçсе тăнăçем

Каччă калать сăмахне:

«Çаплах вара, Нарспиçĕм,

Çук-ши манăн ăрăскал?

Çаплах сана ют çĕре

Илсе кайĕ-шим усал?

Ах, телейĕм çук-тăр çав,

Аçу-аннӳ пит пуян!

Хăйсен пуянлăхĕпе

Пăрăнаççĕ çук çынран».

«Ан ӳпкелешсем, Сетнер,

Мĕншĕн çынна ӳпкелес?

Ăçта тарса каяс-ха

Пуян атте-аннерен?

Атте-анне ухмах çав,

Мĕн каласа кăнтарас?

Мĕн тăвар-ха, кала-ха,

Мĕнле пирĕн май тупас?

Хĕвел ансан, каç пулсан,

Паян туя лартаççĕ,

Хушăлкари пуянпа

Манăн туя пуçлаççё.

Тăшман ытла хаяр тет,

Епле унтан хăтăлас?

Сетнер, Сетнер, кала-ха,

Ăçта каяс, мĕн тăвас?

Сана тем пек юратса,

Савса эпĕ пурăнтăм.

Анчах çапах çак куна

Çамрăк пуçăмпа куртăм».

«Пĕртен-пĕрех пуçăм пур,

Вĕри юнлă чĕрем пур,

Ватă карчăк аннем пур,

Урхамах пек утăм пур,

Вĕсенчен те хаклăрах

Чунăм савни эсĕ пур,

Анчах сана та паян

Туртса илен тăшман пур,

Вăл тăшмана пĕтерме

Икĕ вăйлă аллăм пур,

Анчах, ăна пĕтерсен,

Унран усал тĕнче пур.

Хăвăн кăмăлу пулсан

Лашам çине лартăттăм,

Аяккаллах ку ялтан

Вĕçĕттĕм те кайăттăм».

— Сетнер, таврăн хăвăртрах,

Шыва анать пĕр арăм…

Чун савнипе калаçса

Уйрăлассăн туймарăм.

«Сывă пул эппин, Нарспи,

Ан ман эппин мĕскĕне!»

Лаши сикрĕ, ыткăнчĕ,

Вĕçсе кайрĕ килнелле.

Нарспи ăна хурланса

Пăхса юлчĕ хыçĕнчен,

Хускалмарĕ вырăнтан

Савни куçран кайиччен:

«Сывă пулах, сывă пул!

Епле сана манăп-ши?

Санпа пĕрле пулмасан

Епле ютра пулăп-ши?»

— Мĕншĕн, Нарспи, хуйхăран?

Каччу ытла ватă-им?

Парнӳ ытла сахал-им?

— Терĕ арăм çитрĕ те.

Нарспи шывне ăсрĕ те

Килне утрĕ хуйхăрса,

Килне çитрĕ, йĕрсе ячĕ

Сетнерĕшĕн хурланса.

Пӳртре ватă карчăкĕ

Вăрçса çӳрет ахалех.

Сиплет тулта Михетер

Туй кӳмине пĕчченех.

Ĕçлет ватă пуçĕпе,

Пурттипеле каскалать.

Савнă хĕршĕн тăрăшса

Пичĕ тăрăх тар юхать:

«Мĕн кĕçĕнрен ӳстертĕм

Çак тарана çитерме,

Ĕнтĕ паян юлашки

Ĕçĕм пултăр хĕрĕме.

Усрĕ çитрĕ, пулчĕ хĕр —

Пуян упăшка кирлĕ,

Упăшкине тупрăмăр —

Кӳми лайăхрах кирлĕ.

Çитрĕ ĕнтĕ Çимĕк те,

Хĕрĕн туйне тумалла.

Тантăшăмсем пухăнсан

Кĕçĕр туйне лартмалла».

Михетерĕн килĕнче

Сăра пичĕки кусать,

Ялти тантăш-тăвансен

Пырĕ тĕпĕ ярăнать.

Икĕ пысăк кăмака

Тĕрлĕ апат пăсланать,

Ялти тантăш-тăвансен

Тута-çăвар çуланать.

Хура пӳртре шăпăрçă

Ларать шăпăр тӳрлетсе,

Ялти çамрăк каччăсен

Ури каять çĕкленсе.

Туйăн хăватне кĕтсе

Пурте вĕçсе çӳреççĕ,

Килти пĕр чун хуйхине

Пĕртте вĕсем сисмеççĕ.

Нарспи ларать лаççинче

Икерчĕсем çуласа,

Çураçнине асăнса,

Ларать мĕскĕн хуйхăрса:

— Çичĕ ютран килчĕ ют

Атте килне хăтана.

Сарă хĕре çураçать

Çичĕ ютри пуяна.

Атте-анне, ан васкăр,

Тата пĕр çул тăрăр-ха,

Пĕртен-пĕрех хĕрĕре

Тата пĕр çул усрăр-ха.

Атте-анне ӳсĕрпе

Хĕрне итлес темерĕ,

Каччи пуян тенипе

Хĕрĕн чунне пĕлмерĕ. —

Ватă чун та хытнă чун,

Хытса кайнă кĕççе çав.

Çамрăк чун та пĕчĕк чун,

Чунĕ ытла çемçе çав.

Кайăк чунĕ пулсассăн

Йĕрĕччĕ те кулĕччĕ;

Çуначĕсем пулсассăн

Вĕçĕччĕ те кайĕччĕ.

Хĕвел анчĕ хĕрелсе

Хура вăрман хыçнелле.

Кĕтӳ анчĕ кĕрлесе

Аслă Силпи ялнелле.

Ав унта хитре хĕрсем

Ĕни хыççăн чупаççĕ,

Чее маттур каччисем

Вĕсем хыççăн юлмаççĕ.

Акă пĕр этем чупать,

Ула ĕни мĕкĕрет,

Сĕмсĕр сысни çухăрать,

Пĕтĕм яла çĕмĕрет,

Кĕтӳ хыççăн урампа

Хура тусан хăпарать.

Акă тусан ăшĕнче

Карчăк аран çеç утать.

Хăй вăл хăрах аллипе

Йăтнă сăра чĕресси:

Ай-хай, хĕн пек çĕклесси,

Ай-хай, çăмăл ĕçесси!

Пирĕн ватă Михетер

Тантăшсене йыхăрать;

Унăн ватă карчăкки

Сăра йăтнă, уттарать.

Тантăш патне кĕрет те

Уçать сăра чĕресне.

Туя пыма йыхăрса

Ĕçтерет туй сăрине:

— Ырă тантăш-тăвансем!

Пире хисеп тумăр-ши?

Хĕре качча паратпăр,

Турикаса утмăр-ши?

— Пырăпăрах, пырăпăр,

Пымасăрах юлмăпăр!

Турă пӳрсен, сывă пулсан,

Кăмăлăра татмăпăр! —

Карчăк яла ĕретлет,

Тĕттĕм те пулса çитет;

Карчăк çӳрет килĕнче,

Çăкăр-тăвар хатĕрлет.

— Ыра тантăш-тăвансем,

Турикаса уттарар!

Перекетлĕ сăрана

Ĕçе-ĕçе туй лартар!

Пирĕн тăван хĕр парать,

Пире унта йыхăрать,

Хăйĕн савнă хĕрĕшĕн

Урăм-сурăм туй пуçлать.

Туйне-çуйне пуçличчен

Авал чăваш йăлипе

Ваттисене асăнса

Тăкар çăкăр-тăварне:

«Ват аттесем, аннесем,

Ырă курăр çăтмахра,

Пирĕн çăкăр-тăварсем

Пулччăр сирĕн умăрта.

Пирĕн савнă Нарспие

Парăр ырă пурăнăç,

Парăр унăн телейне

Ырăлăхпа савăнăç!»

Ваттисене асăнчĕç

Авалхисен йĕркипе,

Унтан туя пуçлама

Кĕчĕç шурă кĕлете.

Курка тулли сăрипе

Ашшĕ-амăш пехиллет,

Ашшĕ-амăш умĕнче

Хĕрĕ хурланса йĕрет.

— Нарспи, хĕрĕм, пил сана!

Упăшкуна ан пăрах,

Аван пурăн унпала,

Тату пулăр яланах.

Итле ăна, йăваш пул,

Усал çынпа ан çыхлан,

Ĕçне ĕçле, ĕçчен пул,

Кирлĕ марпа ан хăтлан! —

Атте-анне ӳкётлет

Хĕр куççульне юхтарса.

Шăпăр сасси чăйлатать,

Туя ячĕç пуçласа.

Силпи ялĕ харлатса

Вилнĕ çын пек çывăрать.

Тĕнче лăпкине курса

Çӳлте уйăх савăнать.

Кĕрсе пĕтнĕ вăйăран

Сарă хĕрсем, каччăсем.

Туй халăхĕ çывăрать,

Çывăраççĕ хуçисем.

Ашă сывлăш сивĕнет,

Сасă-чĕвĕ илтĕнмест;

Пĕр йытă çеç вĕркелет,

Çăвар карма ӳркенмест.

Автан çур çĕр авăтать,

Ларнă çĕрте çывăрать.

Хуллен-хуллен уйăх та

Вăрман хыçне пытанать.

Ырă тутлă ыйхăпа

Чăваш çынни çывăрать.

Пĕр чунăн çеç хуйхăпа

Çав каç чĕри çурăлать.

ТУЙ

Хĕвел тухнă-тухманах

Тĕтĕм кайрĕ ял çинче.

Куçне уçнă-уçманах

Чăваш ларать мунчинче.

Çимĕк кунĕ йăлипе

Çынсем мунча кĕреççĕ,

Çимĕк курăкĕпеле

Çан-çурăмне хĕртеççĕ.

(Ват аттесем, аннесем

Çапла хушса хăварнă.)

Çапла паян чăвашсем

Мунча кĕрсе тасалнă.

Çĕнĕ кĕпе-йĕмпеле

Тухрĕç вĕсем урама,

Тухрĕç вĕсем ерипе,

Утрĕç ирех туй курма.

— Акă туй та акă туй,

Пирĕн туйсем çаплалла! —

Турикасри туй сасси

Янăратать çур яла.

Михетерĕн кил-çурчĕ

Аякранах курăнать.

Урам енчи хапхаран

Çын кĕрет те çын тухать.

Пӳрт умĕнче çын нумай,

Килнĕ вĕсем туй курма.

Ваттисем те сахал мар:

Килнĕ вĕсем сăра ĕçме.

Ярăнтарса, явăнса

Шăпăр кĕвви ташлатать.

Ырă хуçа хушнипе

Туй халăхĕ туй тăвать.

Туй халăхĕ туй туса

Ывăнать те савăнать.

Шăпăр сасси чарăнсан

Туй юррийĕ пуçланать:

«Мĕншĕн шăппăн ларатăр?

Мĕншĕн шăппăн ларатăр?

Шăппăн-шăппăн лармашкăн

Шăпчăк чĕппи мар эпир!»

Анчах шăпăр хăлăхсăр:

Татах ташлама чĕнет,

Кĕрĕс-кĕрĕс ташласа,

Пӳрт урайĕ силленет.

Ырă хăнасем тĕпелте

Ĕçсе-çисе савăнаççĕ,

Хĕрĕпеле каччине

Ырă кунсем сунаççĕ:

«Сывă пулччăр, пур пулччăр,

Ача-пăчаллă пулччăр;

Ырă-тату пурăнччăр,

Усал сăмах ан илтчĕр.

Ĕçер-çиер, тăвансем,

Ĕмĕр пĕрле пурăнар!

Хĕрпе качча юратса

Атьăр шепрех туй тăвар!»

Акă ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ,

Епле ташлать ват хуçа!

Хĕрĕн туйин савнăçĕ

Çĕклет иккен ват пуçа!

Маттур пуса каччисем

Вăйран тухса сикеççĕ,

Вĕсен хыççăн хĕрĕсем

Такмакĕпе сĕтеççё.

Пурçăн çӳçеллĕ чаршав

Маччаранах сулланать.

Хĕрлĕ чаршав хыçĕнче

Пĕркенчĕкпе хĕр ларать.

Хĕр ларать те хĕр йĕрет,

Пĕркенчĕкне çĕклемест.

Хĕр çуммисем юрласа

Унăн сасси илтĕнмест.

Хĕр çуммисем юрринче

Асăнаççĕ Нарспие,

Михетерĕн Нарспине,

Тăваççĕ-мĕн ун туйне:

«Шурă сухал Тăхтаман

Упăшкийĕ пулмалла,

Хăйĕн чунĕ савнинчен

Каймаллипех каймалла.

Эсĕ юта кайсассăн

Мĕн тăвĕ-ши Сетнерӳ?

Ырă Нарспи аппаçăм,

Ăçта санăн телейӳ?»

Туй тăваççĕ çĕмĕрсе,

Унăн вĕçĕ-хĕрри çук.

Тантăш патне çӳресе,

Ялта тантăш пĕтес çук.

Çӳллĕ сăран кӳмийĕ

Тантăш патне çӳретет.

Хĕр çуммисен юррийĕ

Таçта çити илтёнет.

Кунĕн-çĕрĕн выляма

Шăпăрĕ те чаранмасть,

Кунĕн-çĕрĕн ташлама

Пуса каччи ывăнмасть.

Пĕтĕм ялти ача-пăча

Туйĕ хыççăн хăвалать.

Вилес пекех ватă çын

Пӳрт хыçĕнче çывăрать.

Туй тăвăр та шеп тăвăр,

Ватă çыннăн халĕ çук,

Выртнă çĕрте сиккелет,

Анчах тăма вăйĕ çук.

ЮМĂÇ ПАТĔНЧЕ

Пĕчĕкçеççĕ хура пӳрт,

Шурă старик сак çинче.

Çутă кĕртмест нимĕн те

Тĕнĕ пек çеç чӳрече.

Уçса хунă алăк çеç

Пӳртĕн ăшне çутатать;

Хĕвел çути пайăрки

Урай тăрăх ав шăвать.

Ларать старик тĕпелте

Çăпатине сапласа,

Ват ал-ура йĕркипе

Мĕшĕл-мĕшĕл маташса.

Акă хĕвел çутийĕ

Шуса-шуса пычĕ те

Сиксе ларчĕ старикĕн

Кăвак çӳçлĕ пуç çине.

Çимĕк çуйĕ урамран

Çĕклентерет чĕрине,

Хĕвелĕ те выляса

Çутатать çӳç пĕрчине.

Мăкăртатса, мăшлатса,

Çăпатине сапласа

Ларнă çĕрте сисмен те,

Çын килнине пĕлмен те:

Уçă алăк умĕнче

Карчăк тăра парать-мĕн,

Кăвак çӳçлĕ старике

Ăшă сăмах калать-мĕн.

Ăшă сăмах калакан

Сетнер амăш пулнă-мĕн.

Ун ывăлне Сетнерне

Усал-тĕсел ернĕ-мĕн.

Çавăнпала амăшĕ

Юмăç патне уттарчĕ;

Ах-ахлатса, хуйхăрса

Хăй хуйхине каларĕ.

Нумай вĕсем старикпе

Ларчĕç сăмах калаçса,

Калаçнă чух хушăран

Ĕлĕкхине асăнса.

Юлашкинчен тин вара

Килĕшрĕ леш старикки:

Мăшăр чăлха, пĕр кĕпе

Пама пулчĕ карчăкки.

Вара старик тăчĕ те,

Хăйĕн ĕçне пăрахса,

Хупса хучĕ алăкне,

Турчăкипе çаклатса;

Çине кĕрĕк тăхăнса

Çĕлĕк тытрĕ хул айне;

Ури айне шăрт хурса

Укçа хучĕ хăй умне;

Унтан шурă сухалне,

Кăвак çӳçне якатса

Укçа çине, суккăрскер,

Пăхрĕ куçне чакăртса.

Пăхса тăчĕ-тăче те,

Шур сухалне якатса,

Каларĕ вăл ерипе

Карчăк енне çаврăнса:

«Çамки шăтăк — хупăнмĕ,

Чĕри татăк — сыпăнмĕ.

Пӳлĕх Турă пӳрнинчен

Нимĕнпе те иртеймĕ.

Панă ăна Пӳлĕхçĕ

Вĕри юнпа çемçе чун.

Пӳрнĕ ăна Пӳлĕхçĕ

Кĕске ĕмĕр, йывăр кун.

Сивĕ кунсем килĕç те,

Шăнса кайĕ вĕри юн.

Хытă кунсем килĕç те,

Хытса кайĕ çемçе чун.

Вĕри кунсем килĕç те,

Вĕриленĕ шăннă юн.

Хытнă çĕртен ирĕлсе

Çунса кайĕ çемçе чун».

Унтан старик чарăнса

Шухăшласа тăчĕ те,

Кĕрĕкĕпе çĕлĕкне

Сакки çине хучĕ те

Çапла татах каларĕ,

Карчăк енне çаврăнса

(Ларать карчăк сак çинче

Урлă-пирлĕ тайăлса):

«Тĕрлĕ усал-тĕсел мар,

Киреметре хывни мар,

Чир-чĕр ертен йĕрĕх мар,

Çын тухатса хуни мар;

Çук, кин, санăн ывăлна

Турă çырни çаплалла.

Ан йĕр, кинĕм,

Пӳлĕхçе Епле хирĕç пымалла?»

Старик çапла каларĕ,

Нимĕн тума пĕлмерĕ,

Хăйĕн ĕçне тытрĕ те

Пĕр сăмах та чĕнмерĕ.

Пуçне усса, хурланса

Тухса кайрĕ карчăкĕ.

Çăпатине сапласа

Ларса юлчĕ старикĕ.

Мăкăртатса, мăшлатса,

Аптăраса ларать вăл:

«Мĕнле вара ку паян? —

Хăй ăшĕнче ыйтать вăл, —

Халичченех çынсене

Юмăç пăхса параттăм,

Суя сăмах суяйса

Улталаса яраттăм.

Мĕнле вара ку паян

Чĕре чăнах пĕлчĕ-шим?

Суйса парас тенĕччĕ —

Ак тамаша! тĕрĕс-шим?»

ТАРНИ

Хĕвел анса пытанать,

Силпи ялĕ лăпланать.

Тĕттĕм пулса çитеспе

Пирĕн туй та саланать.

Ялти хĕрсем, каччăсем

Вăййа тухнă выляма,

Тухнă пирĕн Нарспи те

Хĕр ĕмĕрне ăсатма:

Юлашки каç выляса

Юлас арăм пуличчен,

Юлашки каç Сетнере

Курас юта кайиччен.

Сетнер тăрать çавăнтах

Пуçне усса хуйхăрса.

Сарă хёрĕн куçĕнчен

Анать куççулĕ юхса.

Вăйă çынни салансан

Пайтах вĕсем калаçрĕç,

Ыталаса пĕр-пĕрне

Тĕттĕм çĕрте çухалчĕç.

Вĕт çăлтăрсем тахçанах

Пĕлĕт айне хупланчĕç.

Вăрман тĕлне хуп-хурах

Сĕм пĕлĕтсем капланчĕç.

Çумăр çăвать, шыв юхать,

Хура вăрман кĕр кĕрлет.

Çил тухать те çил каять,

Выçă кашкăр пек ӳлет.

Çиçĕм пĕрмай çуттипе

Вăрман ăшне çутатать.

Тĕттĕм вăрман ăшĕпе

Пĕр юланут кустарать.

Лаша пырать тулхăрса,

Вăрман ăшне янтратса,

Иккĕн ларнă утланса,

Лаша çитет ывăнса.

Йывăç ларать улăп пек,

Тĕттĕм çĕрте кашласа:

«Чипер кайăр!» — теет те

Пуçне таять çул парса.

Çурăмпуçĕ çап-çутах,

Хĕвел тухас пек тăрать.

Çурăмпуçĕ шурсанах

Туй халăхĕ пухăнать.

Хăй йĕркипе ташлама

Вăхăт пуса каччисен;

Хăй йĕркипе юрлама

Вăхăт çитнĕ хĕрçумсен.

Шăпăр сасси илтĕнмест,

Шăпăрçи те курăнмасть.

Ырă хăна хушшинче

Эрех-сăра тăкăнмасть.

Стариккипе карчăкки

Хура пӳртре вăрçаççĕ.

Мĕн пулнă-ши çав тĕрлех —

Пурте шăппăн лараççĕ!

Шăппăн-шăппăн лармасăр:

Вĕсен хĕрĕ çук паян,

Нарспи усал Сетнерпе

Тарса кайнă вăйăран.

Виç юланут вăрманта

Йĕр йĕрлесе çӳреççĕ.

Пĕри кунта, леш унта,

Темĕнле йĕр йĕрлеççĕ.

Йĕр йĕрлеççĕ, итлеççĕ:

Пĕрер сасă пулмĕ-ши?

Хĕвел тухать çутатса —

Кирлĕ çула уçмĕ-ши?

Анчах нимĕн паллă мар,

Кĕрес тата шаларах.

Вăрçас килет çиллипе:

Тупасчĕ-çке хăвăртрах!

Вăрман çăра, пит тискер,

Унăн ăшĕ чăв та чав!

Йĕр ниçта та паллă мар,

Ниçта кайма аптăрав!

Виç юланут вăрманта

Йĕр йĕрлесе çӳреççĕ.

Пĕри кунта, леш унта,

Темĕнле йĕр йĕрлеççĕ.

Сетнер тутлă çывăрать

Çӳллĕ юман кутĕнче,

Нарспи ларать тĕлĕрсе

Сетнер пуçĕ вĕçĕнче.

Нарспи тĕлĕк тĕлленет:

Ашшĕ йытă пулнă та

Шăлĕсемпе шаккаса

Сиксе çӳрет вăрманта:

«Ăçта тартăн, усал хĕр?

Пуçна çийĕп тупăнсан!»

Йытă ури айĕнче

Шатăртатать сĕм вăрман.

Çывăх, çывăх, ак çитет!

Нарспи ялтах вăранать.

Пăхать: хăйĕн патнелле

Виç юланут кустарать.

— Сетнер, Сетнер!

Тытрĕç-çке! Тăр, тăр!

Тарса хăтăлар!

Ай, пĕтрĕмĕр, пĕтрĕмĕр!

Ăçта тарса пытанар!

Маттур шăпăрçă паян

Икĕ пуса каччипе

Тытса килчĕ вăрмантан

Сетнерпеле Нарспие.

Карчăк вĕçсе тухрĕ те

Çӳçрен яврĕ Нарспине.

Старик чупса тухрĕ те

Чышкă пачĕ Сетнерне.

— Эй, аннеçĕм, аннеçĕм,

Мана çӳçрен ан сĕтĕр,

Мана апла вĕрентсе,

Манран ырă ан кĕтĕр.

— Эй, Михетер асатте,

Хĕненипе усси çук.

Эсĕ мана хĕнесе

Кĕлрен вутă тăвас çук! —

Урнă йытă Михетер

Хăй саламат йăтрĕ те

Тытăнчĕ-çке тулама

Çыхса хунă Сетнере.

Картишĕнче çын нумай —

Туйне курма килнĕ пек.

Хура тăпра çийĕнче

Выртать Сетнер вилнĕ пек.

Амăшĕ те çавăнтах

Тăрать йĕрсе, ылханса;

Ярать ăнсăр ывăлне

Икĕ çынна йăттарса.

Хура пӳртре Нарспинне

Питне-куçне çăваççĕ,

Татах пĕркенчĕк айне

Чаршав хыçне лартаççĕ.

Тăпăр-тăпăр-тăпăртăк,

Атьăр шепрех туй тăвар!

Анчах хальхи ĕç çинчен

Çĕн кĕрĕве калас мар!

Акă туй та çакă туй,

Пысăк туй та пăсăк туй!

ИКĔ ТУЙ

Çуркуннехи вут хĕвел

Каç еннелле сулăнать.

Ял вĕçĕнчи сĕм вăрман

Темĕншĕн пит янăрать.

Халăх кĕтет тахçанах

Анат хапха патĕнче.

Туй килнине çавăнтах

Систерчĕçĕ евĕче.

Кĕпĕр-кĕпĕр сиктерсе

Килсе тухрĕ вăрмантан

Ыттисенчен маларах

Çĕнĕ кĕрӳ Тăхтаман.

Лаптак сăмса, хĕсĕк куç,

Сарă çӳçпе сар сухал;

Лаши вĕçсе пырупа

Пичĕ-куçĕ пит усал.

Хура сăхман, сар çĕлĕк,

Çамки çинче тенкĕпе;

Шурă чăлха-çăпата

Пит килĕшет кĕрĕве.

Арçын туйĕ юрласа

Урам тăрăх уттарать.

Ырă евĕчĕн хапхисем

Уçăлать те хупăнать.

Хĕр туйĕ те тукасран

Хирĕç анать çĕмĕрсе.

Нарспи тутăр айĕнче

Тăрса пырать хĕр йĕрсе.

Сарă хĕрĕн чĕринче

Вутра çуннă пек çунать.

Ватă каччине курса

Нарспи хытă хурланать:

«Эй, аттеçĕм, аннеçĕм,

Мĕншĕн çирĕр хĕр пуçне,

Мĕншĕн патăр хĕрĕре

Çичĕ ютăн аллине?

Эй, каччăмçăм, Тăхтаман,

Манпа ырă курас çук.

Эпĕ, чунăм пĕтсен те,

Санпа пĕрле пулас çук».

Ырă евĕчĕ сăрапа,

Туя хирĕç вăл тухать.

Хушăлкасен мăн кĕрӳ,

Хăй такмакне вăл калать;

Хăй аллинчи сăрана

Тăка-тăка çаптарать.

Хура лаша тĕк тăмасть —

Çĕнĕ кĕрӳ çунтарать.

Çĕнĕ кĕрӳ çумĕнче

Çичĕ юланут ташлать,

Пĕтĕм яла çĕмёрсе

Çăвар карса антăхать.

Çĕнĕ хапха айĕнчен

Кĕрсе пĕтмест урапа,

Хапха тăрри шатлатать

Саламатпа çапупа…

Ырă евĕчĕ килĕнче

Туйне турĕç ытлашши.

Тепĕр кунне урамра

Турĕç ялта вăй килли.

Турёç туя виçĕ кун

Хушăлкари хăтасем.

Анчах кайма тепĕр кун

Вăхăт теççĕ хăнасем.

Арçын туйĕ пухăнать,

Хушăлкана каяс тет;

Кунта туя турăмăр,

Ĕнтĕ киле тарас тет.

«Ан васкăр-ха, хăтасем,

Тепĕр киле каяр-ха,

Халех киле кайиччен,

Туя шепрех тăвар-ха!»

Татах тепĕр тапхăрне

Туйне турĕç çунтарса.

Юлашкинчен хăтасен

Халĕ пĕтрĕ туй туса.

Арçын туйĕ пухăнса

Килне кайма хускалчĕ.

Каян туя ăсатма

Пĕтĕм Силпи пухăнчĕ.

Аслă масар тĕлĕнче

Туй лашисем тăраççĕ.

Хĕрин туйне ăсатма

Ашшĕ-амăш пыраççĕ.

Туйĕ тавра ял-йышсем

Кĕпĕртетсе тăраççĕ;

Ваттисене асăнсан,

Хĕр кайнине сăнаççĕ.

Чирлĕ Сетнер çавăнтах

Тăрать хăйĕн амăшпе,

Чун савнине Нарспине

Шырать чирлĕ куçĕпе.

Михетерпе карчăкки

Пехиллерĕç хăй хĕрне,

Мĕн пур тантăша йĕртсе

Тăкрĕç ăшă куççульне,

Савнă хĕрне сăмах та

Каламарĕç намăсшăн:

Сетнерпеле вăрмана

Намăс туса тарнăшăн.

Пехиллесен, мĕн тусан

Кайрĕ туйĕ хускалса.

Сетнер çине пăхрĕ те

Нарспи кайрĕ макăрса.

Туй кайсассăн тахçанччен

Янтăрарĕ сĕм вăрман.

Ял-йыш утрĕ килнелле

Туйĕ куçран çухалсан.

Амăшĕпе Сетнер те

Килне утрĕ хуйхăрса.

Чун савнинчен ĕмĕрех

Ячĕç ăна уйăрса:

«Эх, пурăнăç, пурăнăç!

Вилме анчах юлчё çав.

Эх, пурăнăç, Нарспи те

Çичĕ юта кайрĕ çав.

Унсăр пуçне мĕн тăвас

Ăрăскалсăр пуçăмпа?

Ăçта кайса кĕрес-ха

Хамăн усал хуйхăмпа?»

Нарспи кайрĕ ют яла.

Сетнер утрĕ хăй килне.

Икĕ чун та савнă чун

Сĕнеймерĕç тăшманне.

Икĕ савни тарнине

Хуплаймарĕ сĕм вăрман,

Сарă хĕре Нарспие

Илчĕ-илчех Тăхтаман.

Тăрса юлчĕ кăлăхах

Сетнер, çавтер чун савни —

Турă çырни, ахăрах,

Сапла-тăр çав самани.

Ялта нумай ун çинчен

Урлă-пирлĕ калаçрĕç.

Темтер ăслă çынсем те

Кутне-пуçне тупмарĕç.

Нарспи кайрё ют çĕре,

Сетнер юлчĕ кăлăхах.

Ашшĕ çирё хăй хĕрнех,

Тăван çирĕ тăванах.

ХУШĂЛКАРА

Хушăлкара туй иккен,

Туйĕ ытла шеп иккен;

Шур сухаллă Тăхтаман

Туйне тăвать тет иккен.

Чипер каччă Тăхтаман

Силпи хĕрне çаклатнă.

Çавтер аван мăшăра

Урăм-сурăм туй лартнă.

Туй тăваççĕ ташласа

Çамрăк пуса каччисем.

Туй юррисем юрласа

Ывăнаççĕ çăварсем.

Ĕнер Силпи ялĕнчен

Туйĕ килчĕ таврăнса.

Паян кĕрӳ хĕр туйне

Кĕтет хĕрӳ туй туса.

Паян, хĕр туйĕ килсен,

Каçпа хĕве хупмалла.

Ыран ирех тăмалла,

Хĕртен арăм тумалла.

Аслă ял та Хушăлка

Икĕ тăвăн хушшинче;

Туйне туса Тăхтаман

Ларать сĕтел хушшинче.

Тĕрлĕ апат айĕнче

Çăка сĕтел авăнать;

Ӳсĕр кĕрӳ пуçĕнче

Тĕнче вăр-вăр çаврăнать.

Тулта хĕвел çутатать,

Кăнтăрлана суланать;

Кĕрӳ пуçĕ ӳсĕрпе

Аялалла усăнать.

Çеçен хирте путене,

Вăхăт-вăхăт вăл юрлать;

Туй килмест-и-ха тесе,

Текех кĕрӳ йĕтетет.

Кĕрӳ çинчи шур кĕпен

Арки вăр-вăр тăвать-çке;

Туя кĕтсе, ват пуçăн

Чунĕ вăр-вăр тăвать-çке.

Шăнкăр-шăнкăр шăнкăрав

Шăнкăртатать çулпала:

Хĕр туй килет çĕмĕрсе

Урам тăрăх ялпала.

Вунă арăм хушпупа —

Сăран кӳме çийĕнче,

Хĕрĕх виçĕ урапа

Сăран кӳме хыçĕнче.

Çичĕ çĕрте урамра

Чарăнчĕç туй çыннисем:

Хирĕç тухрĕç сăрапа

Хушăлкари тантăшсем.

Юрлаççĕ те кĕреççĕ

Ырă кĕрӳ хапхинчен,

Ĕçеççĕ те çиеççĕ

Инçе çулсем хыçĕнчен.

Кăнтăрла та çитмен-ха,

Каçчен вăхăт нумай-ха.

Каç пуличчен туй тума

Пире вăхăт нумай-ха.

Шыв-шур пуçĕ пуçласан

Тĕттĕмчченех сикрĕç те

Тăхтаманпа Нарспие

Хĕве хупрĕç кĕлете.

Ăслă çынсем уçăпах

Питĕрчеç туй кĕлетне,

Йăл-йăл кула-кула çеç

Кĕрсе кайрĕç пӳртнелле.

Акă каччă, пĕр каччă,

Кĕлет тавра явăнать.

Те итлеме, те пăхма

Пушă вырăн вăл шырать.

Тăват-пилĕк ача-пăча

Явăнаççĕ çавăнтах:

Ай, намăссăр, ача-пăча!

Мĕн кирлиех пур унта?!

Анчах акă итлеççĕ,

Илтĕнет те пулмалла;

Ав, усалсем, лăпланчĕç:

«Хĕр калаçать, ан шавла!»

Шалта Нарспи темĕскер

Тăхтамана каларĕ,

Анчах хуллен сăмахне

Пĕртте илтсе пулмарĕ.

«Асту, Нарспи, йĕвенӳ

Ман алăра малашне! —

Терĕ хытах Тăхтаман

Чараймасăр çиллине. —

Туйна анчах ăсатам,

Унтан мана пĕлĕн-çке;

Мĕн пуласне пĕлме çук —

Ху курасне курăн-çке!»

Урăх нимĕн илтĕнмест,

Пĕр сăмах та чĕнмерĕç.

Итлекенсем, кĕтсен те,

Пĕр сăмах та илтмерĕç.

Ачи-пăчи çавăнтах

Ашшĕ килне чупаççĕ.

Илтни çинчен çав хутрах

Ялта сăмах сараççĕ.

Илтен-тăран сар каччă

Вăрманалла уттарчĕ,

Хăлха илтнĕ сăмаха

Хăй ăшĕнче пытарчĕ.

Ун çилĕллĕ куçĕнчен

Йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ.

Кĕрен-тухан ялти çын

Каччă çине пăхмарĕ.

Юман анчах вăрманта

Хăй кӳршине систерчĕ:

Çав вăрмана кĕнĕ çын

Пирĕн тăван

Сетнерччĕ.

Пӳртре сĕтел çийĕнче

Пăтă пăсне кăларать:

Çĕнĕ кĕрӳ Тăхтаман

Хăнасене ăсатать.

Ырă кĕрӳ Тăхтаман

Туй пăттипе сăйласа

Туй халăхне пуç таять,

Çапла сăмах каласа:

«Ан ӳпкелĕр, хăтасем,

Сăйăм питех нумай мар.

Ĕçĕр-çийĕр, тăвансем,

Ĕмĕр пĕрле пурăнар».

Виле ӳсĕр хăтасем

Урăм-сурăм кĕрлеççĕ.

Виле ӳсĕр пулсан та,

Мĕн каласне пĕлеççĕ:

«Эй, кĕрӳçĕм Тăхтаман,

Сана ӳпкев çук пиртен.

Пирĕн хĕре хытă пăх,

Тату пулăр виличчен».

Картишĕнче лашасем

Тăраççĕ-çке ташласа,

Тухса кайрĕç хăтасем

Ырă юрă юрласа:

«Атьăр каяр çулпала

Курка тулли пылпала…»

Ураписем хыçĕнчен

Тусан кайрĕ çулпала,

Ав шăнкăрав янăрать,

Силпинелле чуптарать.

Лаши чупать пуç ухса,

Ӳсĕр хуçи хăвалать.

Туй пĕтрĕ те, туй каять,

Такăр çулпа чуптарать;

Пĕрер ватти тĕл пулсан:

«Тавси, тавси!» — кăшкăрать.

Каян туйăн сассине

Нарспи юлчĕ итлесе.

Таçта-таçта инçетре

Тусан кайрĕ çĕкленсе.

ÇИМĔК ИРТСЕН

Иртрĕ çимĕк, иртрĕ туй,

Иртрĕ туйри савăнăç.

Кайрĕ пĕр пек тăсăлса

Кунран-кунах пурăнăç.

Хирте ака айĕнче

Çерем лап-лап касăлать;

Усал хуйхă-суйхăран

Нарспи чунĕ касăлать.

Хирте çава айĕнче

Курăк вăш-ваш йăванать;

Усал хуйхă-суйхăран

Нарспи пуçĕ усăнать.

Куллен-кунах тĕнчене

Хĕвел хĕртнĕçем хĕртет;

Хуйхă-суйхă кунран-кун

Нарспи чĕрине çиет.

Куллен-кунах саламат

Анать-ĕçке пăтаран;

Хытă тытать пулмалла

Хăй арăмне Тăхтаман.

Чипер ача Сентти пур,

Чупса çӳрет урамра.

Кĕвентине утланса

Ача вылять лашалла.

Аслă урам тăршшĕпе

Чиксĕр тусан кăларать,

Хура чикан пек хура

Каçпа килне таврăнать.

Чипер ача Сентти пур,

Чупса килет лашипе,

Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе

Пакăлтатать инкĕшпе.

Çĕнĕ çын та, Нарспи кин,

Пĕрмаях вăл хуйхăрать,

Пăяхăшин ачине

Сенттие çеç юратать.

Çĕнĕ çын та, Нарспи кин,

Пĕрмаях вăл хуйхăрать.

Сенттипе çеç калаçса

Хăй хуйхине пусарать.

Çавтер ырă ачана

Турă чунне панă çав,

Кулса сиксе выляма

Кайăк чунĕ янă çав.

Çичĕ çулхи ачара

Чăваш чунĕ ларать çав.

Пĕчĕк куçĕ йĕрсен те,

Йăваш тути кулать çав.

Чипер ача Сентти пур,

Инкĕш патне ăнтăлать;

Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе

Инкĕшне вăл йăпатать:

«Ан йĕр, инкем, ан йĕрсем,

Тутăрупа шăл куçна.

Ан хуйхăрсам, инкеçĕм,

Хăваласам хуйхăна».

Ырă кĕрӳ Тăхтаман

Туй кĕлетне астăвать,

Куллен-кунах арăмне

Саламатпа кастарать.

Мĕскĕн арăмĕ тӳсет

Асапсене чĕнмесĕр.

Ухмах упăшка хĕнет

Мĕн пуласне пĕлмесĕр.

Пĕрре пĕр çын килчĕ те,

Тăхтаманпа калаçрĕç,

Нарспи пӳртре çук чухне

Пăшăл-пăшăл калаçрĕç.

Нарспи кĕчĕ сăрапа,

Леш хăнана ĕçтерет.

Хăна тухса кайсанах

Саламачĕ вĕрентет:

«Эсĕ апла хĕр иккен,

Эсĕ апла Сетнерпе

Тарнă-мĕн-ха вăрмана

Туйна тунă çĕртенех!»

Хĕнет, хĕнет Тăхтаман,

Тĕрлĕ асап кăтартать.

Ялти çынсем хушшинче

Текех сăмах сарăлать.

Çапли-капли çавă çав:

Ун пек нумай тĕнчере,

Чылай усал ĕç пулать

Вăрттăн çĕрте тĕттĕмре.

Атте-анне хăй хĕрне

Юратса çеç ӳстерет.

Хĕртен арăм пулсассăн

Ват упăшка кӳлешет.

Тупрĕ пуян упăшка

Атте-анне хăй хĕрне,

Анчах унта мĕн усси —

Юратмасан пĕр-пĕрне?

Тату, ырă, килĕшсе

Иккĕш пĕрле пурăнсан,

Çĕр хут ытла телейлĕ

Юрлă çын та пуянран…

Хĕне, хĕне, Тăхтаман,

Чунне кăлар унăнне!

Асаплантар, Тăхтаман,

Хурсам йытă вырăнне!

Хĕне, хĕне, Тăхтаман,

Санран çамрăк ан култăр!

Асаплантар, Тăхтаман,

Нарспи часрах ватăлтăр!

Анчах кайран хăвăнах

Ӳкĕнмелле ан пултăр,

Хĕне, хĕне, Тăхтаман,

Санран çамрăк ан култăр!..

Иртсе кайрĕ виç эрне

Çимĕк эрни хыçĕнчен,

Ват упăшка хĕснине

Нарспи тӳсрĕ çавăнччен.

Анчах тепĕр эрнинче,

Пĕрре уяр ырă каç…

(Чим-ха, кăна калама

Вăхăтсăрах юрамасть.)

НАРСПИ ĔÇĔ

Хĕвел тухать, улăхать

Çӳллĕ тусем тăррине,

Хăй çутипе ăшăтать

Таçти-таçти çĕрсене.

Çак çуллахи ырă кун

Хушăлкана та савать.

Пур тĕнчери чĕрĕ чун

Ташлать, сикет, савăнать.

Ячĕç юрă юрласа

Сĕм вăрманти кайăксем.

Акăшсем пек ярăнса

Анчĕç шыва сар хĕрсем.

Анчах акă шурă пӳрт,

Пĕр сасă та илтĕнмест.

Шурă пӳртре çĕнĕ çын

Ларать, пуçне çĕклемест.

Ирех хырăм тăрантса

Кайрĕ хире Тăхтаман.

Пуçне чиксе, хуйхăрса

Ларать арăмĕ паян:

«Арăм пултăм ирĕксĕр

Атте-анне хушнипе.

Анчах хĕрĕр, мĕскĕнĕр,

Ырă курмасть каччипе.

Хĕрхенмесĕр хĕрĕре

Çичĕ ютăн аллине,

Çичĕ юта, ют çĕре

Парса ятăр мĕскĕне.

Халĕ хĕрĕр, мĕскĕнĕр,

Асап курса пурăнать.

Ăна ватă упăшки

Йытă вырăнне хурать.

Мĕншĕн мана савнинчен

Çаплах ятăр уйăрса?

Мĕншĕн кунта киличчен

Çимерĕм-ши хам пуçа?

Мĕншĕн хаяр тăшманпа

Ман пĕр çуртра пурăнас?

Пĕтес мар-ши пуçăмпа?

Епле тӳссе пурăнас?!

Качча пачĕç ирĕксĕр —

Пулмарĕ-çке ырлăха.

Атте-анне ăссăрри

Ырлăха мар, хурлăха.

Качча пачĕç ирĕксĕр —

Савăнăç çук ку тĕнчен.

Атте-анне ăссăртан

Савни юлчĕ пĕр-пĕччен.

Качча пачĕç ирĕксĕр —

Ятăм çĕрчĕ тахçанах.

Атте-анне ăссăртан

Пулчĕ асапăм анчах.

Качча пачĕç ирĕксĕр —

Манăн пурăнăç хĕн-хур.

Атте-анне ăссăртан

Капла пурăнса мĕн пур?

Качча пачĕç ирĕксĕр —

Пулмарĕ-çке ырлăха,

Атте-анне ăссăрри

Ырлăха мар, хурлăха.

Анчах манăн савни пур —

Çăлаймĕ-шим вăл мана?

Унăн вăйлă аллисем

Пĕтермĕç-шим тăшмана?

Çук, пуçăма çийиччен

Тăшманăма пĕтерем,

Асапланса тӳсиччен

Тăхтамана… вĕлерем.

Анчах вăйăм çитĕ-ши?!

Епле кунтан çăлăнас?

Эй, __Пӳлĕхçĕм__, пулăшсам!

Чунăм çунать, мĕн тăвас?..

Пĕтсен пĕтем, пĕт, тăшман, —

Пурăнăçăм ырах мар.

Наркăмăшăм, эс паян

Хăвăн ĕçне туса пар!» —

Çапла паян пӳртĕнче

Нарспи, мĕскĕн, хурланать,

Чунĕ вĕркет, пуçĕнче

Усал шухăш хускалать.

Вут пек хĕвел выляса

Çӳл тӳпене хăпарать;

Хуллен-хуллен ярăнса

Кăнтăрлана сулăнать.

Тулта тĕнче хĕпĕртет,

Тулта — тĕнче ялтăрать.

Нарспи пӳртĕнче йĕрет,

Унăн чĕри çурăлать.

Сентти килет сиктерсе,

Кĕвентине утланса;

Инкĕш патне çĕмĕрсе,

Кĕрсе кайрĕ ахăрса.

Çапать паттăр лашине

Хăй аллинчи хуллипе,

Ăнсăртранах инкĕшне

Тапса илет урипе.

Анчах вăл та выляма

Аптăрарё инкĕшпе,

Аптăраса урама

Тухса кайрĕ лашипе.

Вĕрет, сурать сарă кин

Хăй яшкине пăтратса;

Хуран айĕ çĕлен пек,

Çунать вучĕ явăнса:

«Çитмĕл тинĕс леш енчен

Килет карчăк Шапатан.

Вĕр, сур, карчăк, яшкана —

Пĕттĕр усал Тăхтаман!

Утмăл тинĕс уттинче

Ларать, сикет йĕс пукан.

Сикех, сикех, йĕс пукан, —

Пĕттĕр усал Тăхтаман!

Вăтăр та пĕр ту çинче

Йĕс хуранра пиç, яшка.

Çав яшкара пиç, çĕлен,

Пиç тамăкра, упăшка!»

Вĕрет, сурать сарă кин

Хăй яшкине пăтратса;

Вилĕм яшки вĕрет-çке

Çĕлен пекех чашлатса.

Каç пулсассăн упăшки

Килчĕ хиртен çаврăнса.

Сĕтел çийĕнче яшки

Ларать пăсне кăларса.

Кашăк илчĕ Тăхтаман,

Ларчĕ сĕтел хушшине.

«Яшка тутлă-çке паян», —

Тесе мухтать яшкине.

Усал куçпа çавăрса,

Кăтартать вăл чăмăрне:

«Яшка тутлă, çи ларса!» —

Кăшкăрать вăл арăмне.

«Çийĕп-çке-ха кайран та,

Пит çиессĕмех килмест». —

Ах, Нарспийĕ çавăнта

Тухса каять, тӳсеймест.

Тулта ларать, куççульне

Тăпра çине юхтарса.

Пӳртри çиет яшкине

Урлă-пирлĕ тайăлса.

Çиех, çиех, Тăхтаман,

Наркăмăшлă яшкана,

Ĕнтĕ эсĕ малашне

Упăшка мар арăмна.

Пĕтрĕн ĕнтĕ, Тăхтаман,

Çутă тĕнче санăн мар!..

«Нарспи, часрах кĕр пӳрте!

Ыйхă килет, вырăн сар!

Ака турăм, ĕтлентĕм,

Ăшăм çунать çавтерех.

Яшка хыççăн шыв ĕçрĕм,

Туйăнчĕ эрех пекех».

Нарспи кĕчĕ итлесе,

Çĕрте ларать упăшки:

Пĕтĕм ăшне-чиккине

Çурать хăватлă яшки.

Арăм сарчĕ вырăнне,

Упăшкине вырттарчĕ.

Çĕкле-çĕкле çапрĕ те

Чунĕ ӳтне хăварчĕ.

Пĕтрĕ пĕр чун тĕнчере,

Ĕçĕсемшĕн хупланчĕ.

Пĕтрĕ чăваш ĕмĕрĕ,

Унăн чĕри лăпланчĕ.

Пӳртри сĕтел-пукансем

Хăратаççĕ арăмне,

Пайтах пăхрĕç шеллесе

Хуçин сивĕ виллине;

Анчах çĕрле пулчĕ те,

Сĕм хупларĕ пӳрт ăшне,

Хăйĕн вăрăм аллипе

Хăратать вăл Нарспие.

Пĕтрĕ чăваш ĕмĕрĕ,

Вырăн çинчен тăрас çук,

Выçă выльăх-чĕрлĕхне

Тăрса апат парас çук.

Выçă ака лашисем

Кĕçенеççĕ картара,

Анчах эсир, тăлăхсем,

Курассăр çук хуçăра!

Ял вĕçĕнче сĕм вăрман

Чăшăлтатать çулçипе.

Хушка çăлтăр вылятать

Çӳл тӳпере çутипе.

Хушăлкари чăвашсем

Çывăраççĕ харлатса.

Анкартинчи тăмана

Анчах вĕçет ухлатса.

Уйăх кукри ярăнса

Тухрĕ вăрман хыçĕнчен.

Шăппăн-шăппăн çеç утса

Тухрĕ Нарспи пӳртĕнчен.

Кайрĕ мĕлке пек шуса

Анкартисем хыçнелле.

Ялтан тухрĕ, ыткăнса

Чупрĕ вăрман ăшнелле.

Курас тесе ăнтăлса

Уйăх чупрĕ тахçанччен,

Вăрман анчах шавласа

Юлчĕ Нарспи хыçĕнчен.

Нарспи пырать вăрманпа

Темшĕн ытла ыткăнса.

Шăппăн тăрать сĕм вăрман

Нарспи чунне хăратса.

Армак-чармак йывăçсем

Пуçĕсемпе суллаççĕ,

Нарспи иртсе пынă чух

Çулне пӳлсе тăраççĕ.

Ват йывăçсем хушшинче

Арçурисем выляççĕ,

Нарспи иртсе пынă чух

Аллисене тăсаççĕ.

Сасартăках çил тухса

Асрĕ кайрĕ сĕм вăрман,

Йĕри-тавра ахăрать:

«Тыт арăмна, Тăхтаман!

Тыт арăмна, упăшка,

Тарать усал арăму!»

Вăтăр та пĕр шуйттан пек,

Вăрман улать: у-у-у!

Ирех тăрса тумланса

Сентти тухрĕ выляма.

Кĕвентине утланса

Чупрĕ инкĕшне курма.

Анчах инкĕш курăнмасть,

Пиччĕш халь те çывăрать,

Тăратса та вăранмасть —

Сентти шăпах аптăрать.

Пĕр çын килсе кĕчĕ те

Хытса кайрĕ вырăнтах.

Пăхса тăчĕ-тăчĕ те

Тухса кайрĕ çавăнтах.

Пăртак тăрсан, вăл кайсан,

Тулчĕ пӳрте тулли çын:

Епле вилнĕ Тăхтаман?

Ăçта кайнă Нарспи кин?

Çук, мĕн чухлĕ ыйтсан та,

Сире виле калас çук.

Нарспи çӳрет вăрманта,

Эсир ăна тупас çук.

СИЛПИРЕ

Аслă Силпи ялĕнче

Хуллен шăвать пурăнăç.

Иртсе кайрĕç Çимĕкри

Ырăлăхпа савăнăç.

Чăваш кĕпи улача,

Хир варринче кăн-кăвак.

Ĕçчен чăваш вăкăр пек,

Юрла-юрла ĕç тăвать.

Тăрать çурăмпуçĕпе,

Ирех хире вăл тухать.

Кăшт-кашт апат тăвать те

Çутă çава вăл йăтать.

Учук хыççăн чăвашсем

Айкашрĕçĕ хирсенче:

Валем, купа, капансем

Ларчĕç улăх варринче.

Çивĕч çава вашлатрĕ

Çулман çаран çийĕнче,

Пуçлă ыраш саралчĕ

Çеçен хирсен хушшинче.

Сăмах нумай ял çинче

Çемçе чĕлхе вĕçĕнче.

Тĕрĕсси те пур-тăр çав

Ялти сăмах хушшинче.

Силпире те этемсем:

«Нарспи, Тăхтаман», — теççĕ.

Вĕсем тахçан Тăхтаман

Хаяррине пĕлеççĕ.

Михетертен шикленсе,

Вăрттăн çĕрте сăмахсем;

Пуçне чиксе, шеллесе,

Аптăраççĕ чăвашсем.

Сетнер ача, çынсенчен

Çав сăмаха илтсенех,

Амăшĕнчен уйрăлса

Кайрĕ таçта пĕчченех.

Çынсем хирте ĕçлесе

Каçпа килне килеççĕ,

Каçхи апат тунă чух:

«Нарспи, Сетнер», — тееççĕ.

Сетнер утрĕ пĕр-пĕччен,

Кĕрсе кайрĕ вăрмана.

Нарспи асапне илтсе

Вилĕм сунать тăшмана:

«Тĕттĕм пулĕ, каç пулĕ

Тăшман патне çитиччен,

Тăшман чĕри лăпланĕ

Хĕвел кусса тухиччен.

Хĕвел тухĕ, çутатĕ,

Этем тăрĕ ыйхăран.

Тăшман анчах вăранмĕ

Ыйхи ытла йывăртан.

Хĕвел тухĕ, çутатĕ,

Эпĕ пулăп вăрманта.

Тăшман, выртăн, хускалмăн,

Нарспи пулмĕ çуртăнта».

Анчах Нарспи унсăрах

Кĕçĕр тухрĕ килĕнчен.

Хăех тарчĕ тăшманран

Савни пырса çитиччен.

ВĂРМАНТА

Шавлать, кашлать сĕм вăрман,

Вĕçĕ-хĕрри курăнмасть.

Кутсăр-пуçсăр çил тухсан

Чарăнассăн туйăнмасть.

Шавлать, кашлать сĕм вăрман,

Тамăкри пек ахăрать.

Те арçури, те шуйттан

Çав териех ашкăнать.

Тапхăр-тапхăр çил килет

Пăлтăр-палтăр çавăрса.

Тĕттĕм вăрман ӳхĕрет

Çĕре çитех авăнса.

Хура пĕлĕт пĕрмаях

Шăвать вăрман тăрринче.

Ярать çиçĕм çĕр çурсах

Хура пĕлĕт хушшинче.

Аçа çапать, шартлатать,

Пĕтĕм тĕнче кисренет.

Çумăр çырма пек юхать,

Лупашкасенче кĕрлет.

Сĕм-сĕм вăрман, сĕм вăрман,

Мĕншĕн хытă шавлатăн?

Мĕншĕн шăй-шай шăхăрса

Мĕскĕн чуна хăрататăн?

Вăрман тата хытăрах

Шавлать, йĕрет, ахăрать.

Турă çырлах, ан пăрах!

Ахăрсаман хускалать!

Ах, çылăхлă пуçăма

Ăçта чиксе хурам-ши?

Ах, çылăхлă чунăма

Епле тытса чарам-ши?..

Епле Сетнер мĕскĕн-çке

Урнă вăрман ăшĕнче.

Епле çирĕп йывăçсем

Юрлаççĕ пуç тăрринче.

Вăрман хĕсĕк çулĕпе,

Ăш çуннине пусарса,

Вăрман шавне хуплас пек,

Пырать Сетнер юрласа:

«Сĕм-сĕм вăрман, сĕм вăрман,

Мĕншĕн хытă шавлатăн?

Мĕншĕн шăй-шай шăхăрса

Мĕскĕн чуна хăрататăн?

Ах, ман хуйхăм, итле-ха:

Мĕншĕн мана çунтаратăн?

Мĕншĕн мана, тăлăха,

Савăнăçа мантаратăн?

Çуралтăм-мĕн аннерен

Хĕн-хур, асап курма çеç.

Çав асапран, хĕнлĕхрен

Самрăк пуçăм пĕтни çеç.

Çамрăк пуçăм пĕтмĕччĕ,

Мулăм çукки пĕтерчĕ.

Вăл та пулин юрĕччĕ,

Çын ухмаххи пĕтерчĕ.

Çын ухмаххи юрĕччĕ,

Усал тăшман тупăнчĕ.

Усал тăшман пĕтĕччĕ,

Турă çырни курăнчĕ».

Сетнер юрлать юррине.

Вăйлă тăвăл тапранса,

Сетнер юррине илсе,

Вĕçет йĕрсе, ахăрса.

Çав хуйхăллă сасăсем

Чуна çурса йĕреççĕ,

Вăйлă тăвăлпа пĕрле

Таçта çитех çитеççĕ.

Хура вăрман ăшĕнче

Хуллен-хуллен пĕтеççĕ.

Çав юрăри куççульсем

Пĕр чун патне çитеççĕ.

Таçтан-таçтан аякран

Тепри хирĕç макăрать,

Усал асап-хуйхăран

Унта тепĕр чун çунать.

Такам юррин сассисем

Кĕрет Сетнер хăлхине.

Вăйлă тăвăлпа пĕрле

Юрлать Сетнер юррине:

«Хура вăрман, сĕм вăрман,

Мĕншĕн хытă шавлатăн?

Савни пекех юрласа,

Вилнĕ чуна вăрататăн?

Тĕттĕм вăрман, сĕм вăрман,

Ан ултала тăлăха.

Савни пекех юрласа

Ан хăварсам хурлăха.

Аслă вăрман, сĕм вăрман,

Мана чăнне кала-ха!

Мĕскĕн чуна шеллесе,

Чун савнине кăтарт-ха.

Анчах утать кунталла

Ман паталла хĕрарăм:

Ырă Турă, çырлахсам!

Нарспи, Нарспи, эсĕ-им?»

Икĕ савни пĕрлешсен

Пуçне тайрĕ ват юман.

Пĕр-ик тапхăр çил вĕрсен

Шăп лăпланчĕ сĕм вăрман.

Хура пĕлĕт саланса

Пĕтрĕ вăрман хыçĕнче.

Хĕвел пăхать шăратса,

Кайăк юрлать йăвинче.

Курăк çинчи сывлăма

Хĕвел парать ăшшине.

Икĕ чуна савăшма

Хĕвел парать çутине.

Ялтăртатать ырă кун,

Усал кунăн мĕн ĕç пур?

Савăнса утать ик чун,

Çичĕ ютăн мĕн ĕç пур?

Анчах вăрман ăшĕнче

Хура кайăк чăйлатать:

Ай, Тăхтаман, Тăхтаман,

Нарспи чунне вăл шырать!

АТТЕ-АННЕ

Сетнер пĕчĕк пӳртĕнче

Вĕсем иккĕш лараççĕ.

Лутра сĕтел хушшинче

Каçхи апат тăваççĕ.

Сетнер ватă амăшĕ

Турăх тупрĕ кӳршĕрен,

Çăкăр-тăвар кăларса

Хучĕ сĕтел ăшĕнчен.

Апатланса икĕ чун

Хĕрӳ сăмах калаçать.

Ватă карчăк-амăшĕ

Шăппăн итлесе ларать.

Асăнаççĕ ĕлĕкхи

Ырă, лăпкă пурнăçне:

Каçхи вăйă-улаха,

Çимĕкченхи кунсене.

Сасартăках илтĕнчĕ

Ура сасси пăлтăртан.

Михетерпе карчăкĕ

Килчĕç кĕчĕç алăкран.

Карчăк

Пирĕн Нарспи ку пӳртре

Çук-ши тесе килтĕмĕр,

Ялти ырă çынсенчен

Кунта тесе илтрĕмĕр.

Михетер

Эх, хĕр, хĕ-ĕр, хĕр-и эс!

Нарспи, мĕскер хăтлантăн?

Епле çынсем умĕнче

Çак намăса кăтартрăн?

Мĕн çитмерĕ-ши сана,

Мĕн çитмерĕ тĕнчере?

Мĕншĕн, хĕрĕм, мĕн пуртан,

Юрататăн Сетнере?

Пуян хĕрĕ пуçупа

Мĕншĕн çапла хăтлантăн?

Ĕмĕр курман намăса

Ват пуçăма кăтартрăн?..

Карчăк

Мĕн çитмен-ши ухмаха

Упăшкине вĕлерме,

Çак Сетнерпе вăрманта

Лапăштатса çӳреме?

Михетер

Турра шĕкĕр, халиччен

Усал сăмах илтменччĕ,

Çак тарана çитиччен

Киремет те тивменччĕ,

Манăн килĕм-çуртăма

Ырă пирĕшти пăхатчĕ,

Ырă пирĕшти пăхнипе

Ялта ятăм кайманччĕ,

Пӳлĕх, Хăрпан, Çут Тĕнче

Мана савса тăратчĕç,

Кăвак Хуппи, Çут Хĕвел

Мана тупăш паратчĕç.

Çак тарана çитрĕм те,

Ватă пуçăм усăнчĕ.

Эсĕ çапла пулнипе

Ырă кунăм пăсăлчĕ…

Карчăк (Михетере)

Вăрçсам ĕнтĕ хытăрах,

Пăсăрлантар Сетнерне:

Ĕçре хытнă аллипе

Ан хапсăнтăр çын хĕрне!

Михетер

Мĕн кĕçĕнрен ӳстертĕм,

Хĕр кăмăлне татмарăм.

Савнă хĕршĕн пуянлăх

Кунĕн-çĕрĕн пуçтартăм.

Кăнтăрла та, çĕрле те

Канлĕ ыйхă курмарăм.

Хĕрĕмшĕнех тăрăшса

Куçăмсене хупмарăм.

Епле качча парăп-ши

Тесе ялан шутларăм.

Хĕр телейĕшĕн тăрăшса

Пуян каччă шырарăм.

Качча патăм, туй турăм,

Паян акă мĕн çитрĕ,

Манăн ватă пуçăма

Паян акă мĕн çирĕ!

Карчăк

Шеллеместĕн аннӳне,

Ах, çĕр çăтманă пуçна!

Камăн хĕрĕ пултăн-ши,

Кам ӳстерчĕ-ши сана?

Михетер

Мĕн кĕçĕнрен ӳстертĕм

Питне пăхса савăнма.

Çак тарана çитрĕм те,

Хĕрĕм çирĕ пуçăма.

Аçу-аннӳ ирĕкĕ

Пулчĕ çĕрĕ вырăнне.

Пĕр Сетнершĕн тăктартăн

Аçу-аннӳн шур çӳçне.

Пулăшмарĕ пуянлăх,

Пулăшмарĕ сăмах та.

Пуян каччă çумĕнче

Апла пулмĕ ухмах та.

Нарспи

Эй, аттеçĕм, çамрăк чух

Мĕншĕн патăр хĕрĕре?

Пуянлăхра анчах мар,

Ыр курасси çыннинче…

Карчăк

Е-е, усал, ытлашши

Ан кар ĕнтĕ çăварна.

Аннӳн ăшне çунтаран,

Турăран килешшĕ пуçна!

Михетер

Çак намăса кăтартрăн, —

Ялти çынсем мĕн калĕç?

«Хĕрне ан ман, ват супнă!» —

Аçу çине кăтартĕç.

Анчах ялти çăварсем

Кирек те мĕн калаçчăр,

Яту çĕрнĕ пулсан та,

Çапах эсĕ манăн хĕр.

Атя, хĕрĕм, таврăнар

Шăтăк-шатăк ку пӳртрен.

Тепрер каччă тупăпăр

Яту çĕрсех кайиччен.

Атя, Нарспи, ан хуйхăр:

Санăн аçу пур вĕт-ха.

Яту пĕтнĕ пулсан та,

Аçун мулĕ пур вĕт-ха.

Карчăк

Атя, йытă, хăвăртрах,

Пĕртте мана пăхмастăн.

Сетнер, йытă, кĕççе пит,

Пуян хĕрне ан хапсăн!

Нарспи

Эй, аттеçĕм, аттеçĕм,

Мĕншĕн мана çиетĕн?

Намăс кӳнĕ хĕрĕре

Хăвăн патна чĕнетĕн?..

Карчăк

Ав тата мĕн калаçать!

Савнă хĕрне итле-ха!

Михетер

Çитĕ, карчăк, вулашма,

Хĕр сăмахне итлер-ха.

Нарспи

Арăм пулнă пуçăмпа

Киле пырса тăрăп-и?

Савман качча кайсассăн

Татах асап чăтăп-и?

Çук, çук, атте, ан чĕн те:

Халь тин киле пыраймăп,

Çапла пулса пĕтсен тин

Каччă кĕтсе лараймăп.

Эсир мана ӳстертĕр,

Ача чухне юратрăр,

Анчах ӳссе çитрĕм те,

Хĕрĕр чунне курмарăр.

Эпĕ сире кĕлтурăм,

Эпĕ сире йăлăнтăм,

Вĕçне çите пуçласан

Йăваланса макăртăм.

Анчах эсир хĕрĕре

Ӳстерессе ӳстертĕр,

Ӳстертĕр те — укçашăн

Сутса ярса пĕтертĕр.

Ача чухне хĕрĕре:

Юрататпăр теттĕрччĕ,

Савнă хĕрĕр мĕн ыйтнă —

Ăна пурте хатĕрччĕ.

Ӳссе çитрĕм, аттене:

Пĕр çул кĕт-ха терĕм те,

Атте вăрçса пĕтерчĕ,

Анне çӳçрен сĕтĕрчĕ.

Мĕншĕн манăн кăмăла,

Çав юлашки кăмăла,

Тумарăн-ши, аттеçĕм?

Халь пулмăттăм каплалла.

Мĕншĕн çапла ху хĕрне

Парса ятăн кашкăра?

Саншăн çав пур ырăлăх

Мĕн пурĕ те укçара…

Эпĕ асап курнишĕн

Ху айăплă, эпĕ мар.

Сетнер кĕрӳ пулмасан,

Эпĕ сирĕн хĕрĕр мар.

Эй, аттеçĕм, аннеçĕм,

Сетнерпеле пехиллĕр —

Çавăн чухне тин вара

Емĕр пĕрле пулăпăр.

Карчăк

Ав, ав, хĕрӳ мĕн калать —

Сетнер, шуйттан, илĕртнĕ.

И-и, Михетер, каяр-ха,

Хĕрӳ çине сур ĕнтĕ!

Михетер

Ы-ых, Сетнер, астăвăн:

Манăн хĕре эс çирĕн!

Эсĕ, çавтер усал хĕр,

Хура пӳртрех тип эппин!

Аçу килне, чим-халĕ,

Хăвах чупса пырăн-ха.

Аçу мĕнле ыррине

Çавăн чухне курăн-ха.

Атя, ватă карчăкăм,

Каяр ĕнтĕ килелле.

Ĕнтĕ сăмах пĕтрĕ пулĕ

Паян пирĕн хĕрпеле!

Карчăк

Пĕтĕр, типĕр çакăнта,

Типĕр хăрăк турат пек!

Шăммăр-шаккăр çĕриччен

Асапланăр йытă пек! —

Тухса кайрĕç ылханса

Ашшĕ-амăш хăй хĕрне.

Урам тăрăх карчăкĕ

Çаптарать хăй сăмахне.

Намăсланса, хĕрелсе

Хĕвел анчĕ, пытанчĕ.

Сетнер амăш, ахлатса,

Сĕтел çине пуçтарчĕ.

ТĂВАТĂ ВИЛĔ

Йывăр ĕçсем хыçĕнчен

Ыйхă темрен те паха:

Силпи ялĕн çыннисем

Кайрĕç тутлă ыйăха.

Çывăраççĕ этемсем,

Хура вăрман тĕк тăрать.

Тăрсан-тăрсан, чашласа,

Çил вĕрнипе вăранать…

Килсе тухрĕç вăрмантан

Акă икĕ урапа.

Шăппăн шурĕç ялалла

Парăн-парăн лашапа…

Акă сасă илтĕнет,

Чуна çурса ян ярать.

Авă сасса илтнĕ те,

Пĕр çын урампа чупать…

Шăлтăр-шалтăр ташласа

Урапасем кустарчĕç.

Вăрман ăшне кустарса

Кĕрсе кайрĕç, çухалчĕç…

Шăри-шари çын шавлать,

Урам тăрăх чупкалать.

— Михетере çаратнă! —

Тесе пĕри кăшкăрать.

Пурте турикасалла

Хашка-хашка чупаççĕ.

«Мĕн пулнă?» та «мĕн пулнă?» —

Пĕр-пĕринчен ыйтаççĕ.

— Михетере çаратнă,

Пĕр япала хăварман!

Çĕр çăтманă вăрăсем

Турăран та хăраман:

Михетерпе карчăкне

Иккĕшне те вĕлернĕ!

Çичĕ тарçи-тĕрçине

Эрех парса ӳсĕртнĕ.

Сетнер чупса çитнĕ-мĕн

Илтсе карчăк сассине,

Вăрă, шуйттан, пурттипе

Пуçнех çурнă унăнне!

Михетере вĕлернĕ,

Мулне-мĕнне хăварман,

Сĕмсĕр-пуçсăр вăррисем

Турăран та хăраман!

Пĕтнĕ мĕскĕн Сетнер те

Усал вăрă пурттинчен.

Кун пек усал ĕç курман

Силпи ялĕ халиччен.

Михетерĕн Нарспийĕ

Пĕр куççуль те юхтармасть:

Ашшĕн пушă килĕнче

Вырăнтан та хускалмасть.

Кăтăр-кăтăр арман чулĕ

Чĕре çинче авăрать.

Арман чулĕ айĕнче

Мĕскĕн чĕре çурăлать.

Ах, çурăлса кайрĕ те,

Нарспи кайрĕ йăванса;

Тин ăн килсе кĕчĕ те,

Йĕрсе ячĕ кăшкăрса:

«Эй, аттеçĕм, аннеçĕм,

Мĕншĕн мана çуратрăр?

Тĕнче асапне курма

Кун çутине кăтартрăр.

Эй, Турăçăм-пӳлĕхçĕм,

Мĕншĕн мана чун патăн?

Мĕскĕн çамрăк пуçăма

Пĕр телей те ямарăн.

Эй, чунăмçăм, çамрăк пуç,

Мĕншĕн капла пултăн-ши?

Пĕтĕм тĕнче хушшинче

Эсĕ пултăн ытлашши».

Йĕре-йĕре хуйхăрса

Нарспи утрĕ хирелле.

Ялтан тухрĕ, уттарчĕ

Кантăр варĕ еннелле.

Ялти çынсем шеллесе

Пăхса юлчĕç хыçĕнчен,

Паян пулнă ĕç çинчен

Пакăлтатрĕç тĕттĕмччен.

Тепĕр кунне ирхине

Чăваш хире тухмарĕ.

Эрнекуна асăнса,

Нимĕн ĕç те тумарĕ.

Ĕлĕкхи пек урама

Сарă хĕрсем тухмарĕç.

Вăйă ташши ташлама

Каччисем те хăймарĕç.

Тĕрлĕ çĕрте ваттисем

Ушкăн-ушкăн тăраççĕ,

Михетерĕн кил-çуртне

Сутма канаш тăваççĕ.

Нарспи таçта кайнăран

Ячĕç ăна шырама.

Михетерпе карчăкне

Пурте утрĕç пытарма.

Аслă масар-хăямат,

Виçĕ виле шăтăкра,

Ача чипер Сетнер те

Выртать юман тупăкра.

Кăнтăрлапа пĕтĕм ял

Пĕççисене шарт çапать:

Нарспи виллине тупса

Нимĕн тума аптăрать.

Шыракансем таврăнчĕç

Лашисене çунтарса:

Кантăр варта (овраг) йăмраран Вар — обдерненный овраг с пологими крутыми краями, лог, дол.

«Дикое поле» — пустующая, целинная земля, подверженная набегам различных кочевых орд с юга.

Вилнĕ терĕç çакăнса…

Вара вилнĕ вырăннех

Хучĕç ăна пытарса.

Тăпри тавра шĕшкĕрен

Çатан лартрĕç çавăрса.

Хĕвел анчĕ, каç пулчĕ,

Чăваш çынни çывăрать.

Хĕвел тухрĕ, çутăлчĕ,

Чаваш ĕçе тытăнать.

Анчах пирĕн Нарспишĕн

Ĕмĕрлĕхе каç пулчĕ.

Ĕмĕр тĕттĕм тупăкра

Хуйхи-суйхи татăлчĕ.

Çапла иртрĕ пурăнăç,

Пуçĕ пĕтрĕ çамрăклах,

Ашшĕ-амăш ухмахран

Пĕтрĕ хуйхă-суйхăпах.

Курчĕ çутă тĕнчене

Пӳлĕх-Турă пӳрнипе,

Ӳсрĕ, пулчĕ сарă хĕр

Атте-анне пăхнипе.

Пӳлĕх-Туррăн кăмăлĕ

Ăслă турĕ хăй хĕрне,

Атте-анне ирĕкĕ

Çирĕ сарă хĕр пуçне.

Выртрĕ хĕсĕк тупăка,

Ячĕ юлчĕ ял çинче.

Ун хурлăхлă юррисем

Юлчĕç çынсен асĕнче.

Халь те пулин Силпире

Асăнаççĕ мĕскĕне.

Ялан, çумăр çумасан,

Шыв сапаççĕ тăприне.