Сочинение нохчийн г1иллакх оьздангалла

метки: Тешамал, Йохьалл, Оьздангаллел, Сийлахь, Дайша, Хилый, Дуккха, Нохчаш

Г1иллакхийн хазна

Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.

Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.

Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.

Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.

Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.

«Духаре хьожжий т1елоцу хьаша, хьекъале хьожжий новкъа воккху», – и кица хьалкъо лаа ца кхоьллина.

Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.

Ворх1 г1иллакх

Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,

Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.

Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,

Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.

Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.

Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.

Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.

Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.

Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,

Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.

Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:

6 стр., 2555 слов

Автор ларйоцуш ца дов д адахнарг

… повесть. Нохчийн истори евзачарна бевзашболу и хиламаш Арсанукаев Шайхис исбаьхьаллин дешнашца буьйцу, ткъа исбаьхьаллин дош … повесть йоьшуш Тимаран къамелашкахь дешархочунна го цуьнан къизалла, ямартло, хIилла. Ша-шех тоам бина, … кхайкхайо адамашна кхиэл: ТаIзар сан Ду царна нийса: Уггар а лекха берд, КIорга … заманахь муьлххачу а халкъана сийлахь а, веза а хилла илланча, дешан говзанча. Иштта …

Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.

Ду нохчийн ворх1 г1иллакх

ворх1 ломал сийлахь:

Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,

Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,

Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.

Беседа с детьми «Нохчийн г!иллакх»

Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.

Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.

Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.

Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.

Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.

«Духаре хьожжий т1елоцу хьаша, хьекъале хьожжий новкъа воккху», – и кица хьалкъо лаа ца кхоьллина.

Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.

Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,

Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.

Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,

Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.

Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.

Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.

Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.

Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.

Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,

Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.

Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:

Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.

Ду нохчийн ворх1 г1иллакх

ворх1 ломал сийлахь:

Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,

Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,

Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.

Нохчийн г1иллакх а, оьздангалла а.

Бисмиллах1иррохьманиррохьим!

2 стр., 547 слов

По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста

… садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу оьзда стаг. Оьздангалла и адмийн … йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла …

Башхалла а, адмалла а шайца йолуш г1иллакхаш ду нохчийн къоман.Уьш дерригге а цхьаьна тоьхча — Iадат — олу цуьнах. 1адат — нохчийн къоман дахаран низам ду. Г1иллакхах д1акъасто йиш яц оьздангалла. Г1иллакх а, оьздангалла а цхьаьна хьерчаш ду. Нохчийн г1иллакх — оьздангалла лелоро а, ларъяро а — кегийрхойн дегнашкахь кхиайо НОХЧАЛЛА. НОХЧАЛЛА бохучу дешан чулацам бовзуьйтуш — дуккха а тептарш яздан дезар ду. Доцца вай аьлча, Аллах1 резавеш ду НОХЧАЛЛА бохучу дашо чулоцург.

• Бусалба дин т1еэцча, Аллах1 резавоцу г1иллакхаш нохчаша д1атесна. Нохчийн г1иллакхаш а, оьздангаллаш а Аллах1а билгалдинчу суннаташна там беш хиларх теша вай. Яханчу заманахь кхечу къаьмнийн лай а, элий а хиллехь, нохчаша и тайпа дахар

къобалдина дац. Аллах1 цхьаъ а веш, г1иллакх — оьздангалла шеца ерг — эла а, иза йоцург — лай а лоруш, б1ешерашкахь баьхна нохчий. Г1иллакх — оьздангалла шеца хиларо хьайбанах къастадо адам, иза доцург ж1аьлех тарло — алара, вайн къонахий хиллачу дайша.

Ненахошца, стунцхошца лераме а, г1иллакхе а велахь, рог1ехь шена т1едоьжна г1уллакх кхочуш а дахь — и тайпа стаг тоуьйтуш хилла вайн дикачу дайша.

Оьшуш а, пайде а долу х1ума: лелош а, лардеш а, ц1индеш а ца хилча — тиш а ло, адамо диц а до.

Вайн дайша, наноша, вежарша, йижарша нохчийн 1адатера г1иллакхаш лелор а, лардар а муха хилла довзуьйтуш, лахахь — ши — кхо масалла даладар бакъхьа хета:

1 .Зуда ялийча, иза дуьххьара х1усамна чуйоккхуш: нускална моз кхаллош а, кара жима к1ант — бер луш а, цуьнан когашка куз я верта тосуш а — г1иллакх ду нохчийн. Нускална моз кхаллоран а, цуьнан кара жима к1ант- бер даларан а маь1на довза хала ду аьлла ца хета.

К1орге йолуш маь1на а, инзаре боккха чулацам а болуш ду, нускална, керлачу х1усамнанна — когашка верта тасар. Цу нохчийн г1иллакхан дозалла а, маь1на а ма дарра довзийта, вай иза йозане дуьллуш къахьегча — дуккха а тептарш яздан коьчалла ю иза.

Доцца вай аьлча, верта: вайн дайн безам а, нохчийн къоман хазна а ю. Оццул деза, хьоме верта несанна когашка тасар — х1усамненан нохчийн къомо сий — ларам беш хилар ду.

Шена хьалха тесна верта когашца ца хьошуш, иза лаьттара схьа а эцна, дегош, тамехь д1анисдар, нускало: х1усаман а, доьзалан а, мехкан а сий лардан — ша юкъ йихкина хилар гайтар ду.

Иштта деза, доккха маь1на а, чулацам а болуш ду — нускалан когашка верта я куз тасар.

2 .Юьртахь, доккхачу тезетахь дара иза. Сан дейтта шо хир дара цу хенахь. Тезета веара юьртара воцу цхьа жима стаг. Юьртара баккхийнаш бара коьртехь хевшина 1аш. Царна юккъехь хиъна 1аш вара сан да а. И жима стаг тезета т1евогуш, цо салам а далале, хиъна1ачура г1аьттира сан да. Кхиболу баккхийнаш хевшина 1ара. До1а а дина, кхелхинчун верасашка кадам бина ваьлча: тхан дас хьал-де а хеттира цу жимачу стаге, билгалйинчу метте охьа а хаийра иза. Цул т1аьхьий а бен, охьа ца хиира сан да. Геххьа хан яьлча, тезетан дас и жима стаг — хьаша д1авохуьйтуш, цунна т1аьхьа а велира сан да — цуьнга вист а хуьлуш. Нохчийн г1иллакхехь, жиманиг т1евеъча — воккханиг г1оттуш меттиг байна вацара со.

2 стр., 567 слов

по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость

… маь1на долуш бац!» Сайн сочинении ерзош суна дало луур дара вайн сийлахьчу яздархочо, поэта Мамакаев … чу. Вай дайшкара схьадеъна вай хаза г1иллакхаш, оьздангалла, ийман. Ткъа и шадерриг д1акхехьа оьшург бу … а воккхачу оьрсийн яздархочо Л.Н.Толстойс аьлла хилла: «Нохчийн мотт уггаре а хазачу а, хьалдолчу а … «Адаман мотт») Вай олу Даймохк-Нана. Нана санна, Даймохк беза вайна, цунах девлча тоха са а …

И сурт дайначу сан дагчохь цакхетам кхоллабелира. Х1унда г1аьттира — те сан да цу жимачу стаганна хьаьла? — боху хаттар дара хьалха х1уьттуш. Цуьнан бахьана довза лаар дара дагехь сецна. Цу тезетара ц1а вахча, ас дега хаьттира цуьнах дерг.

• Майртупара ма вара и тезета веана жима стаг. И т1евеъча, сан хьаьлаг1аттар: ненан сий дар а, цуьнан лерам бар а дара. Сан нана Майртуапара ма хилла — олуш, со кхетош, б1аьргех девла хиш а хаалуш, сихха жоп делира сан дас.

Сан нана а яра Майртупара. Дас цу тезетахь далийначу г1иллакхо, цу масалло, кхетийра со: ненахойн бан безачу лерамах а, цаьрца лелодезачу г1иллакхах а.

Лаа дац: — Ненавешин букъ т1ехьа вижчий а бен, парг1ат наб ца кхетта луралла шена т1ехь долчу к1антана — олуш, нохчийн кица. Ненахошца лелодезаш дуккха а ду г1иллакхаш.Уьш лелор — ненан лерам бар а, сий дар а ду.

3. Х1усаме хьаьший баьхкича, шена сил дукхаеза, хьоме нана цамгарца юй а ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна — царна хьошалла деш хилла нохчийн к1ант, Болат. Хьешашна хьошалла деш, меттиг а боккхий, хьалха чохь, цамгарца меттахь 1уьллу шен нана ган воьдуш хилла иза — цуьнгара хьал довза.

• Нана, ахь: — Хьаша ларалахь — бохуш, со кхийна хиларна, баьхкинчу хьаьшашна хьо цамгарца юй ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна, царна хьошалла деш ву-кх со — элира боху к1анта, дуьххьара ша нанна т1ех1оьттича.
• Со х1инца г1олехь ю хьуна. Хьаьший ледар ма биталахь — элира боху нанас к1анте, шегара хала хьал а ца довзуьйтуш.

Кхо де — буьйса даьлча, хьаьший д1абаха тохабелира. Юьртахбовллалц, т1аьхьаволуш, хьаьший д1а а хьовсийна, юхавирзина, шен х1усаме кхаьчча — нана кхелхина карийра Болатна.

Сихонца шен нана д1аерзо кечамаш бан вуьйлира и нохчийн к1ант. Кхечу юьртахь 1ашволчу шен ненавеше хаийта хьадалча а вахийтира Болатас. Дикачу говрахь маса воьду и хьадалча, Болатан х1усамера шайн говрашкахь ц1абоьлхучу хьаьшашна т1екхиира. Салам — маршалла вовшашка хеттина даьлча, хьадалчо довзийтира: Болатан нана кхелхина хилар а, ша хьошдолу г1уллакх а.

• Иза — м бакъ дацара. Дукха хан яц, ахь вуьйцу Болатера х1усамехь хьошалг1ахь а 1ийна, тхо вовшех къаьстина — элира, цу хьешех цхьамма.
• Иза бакъ хилар шеко яц. Ша сиха ву — олуш, говр а човхош, и хьадалча д1авахара.

Хьешех, воккхачо: — Х1ума хиларан сахьт дац. Хьовса деза вай… — олуш, юхабирзира боху уьш. Бог1учу хьаьшашна, шайна хьошалла динчу Болатеран кертахь — х1оьттина т1езет дайра. Шайн гергарчу стеган, Болатан, нана д1айоллалц, цу тезетахь а 1ийна — ц1ехьа бахара боху и хьеший. Оцу нохчийн г1иллакхо гойту, мел боккха лерам бо нохчаша хьешан — иза муьлххачу къомах велахь а.

Лакхахь, доцца олуш, 1адато нохчийн къоман дахарехь д1алоцу меттиг а йовзуьйтуш, цу 1адатан цхьадолу г1иллакхаш билгалдехи вай, къонахий хиллачу дайша, наноша, йижарша, вежарша уьш лелор а, лардар а муха хилла хоуьйтуш.

Тахана нохчийн къомехь долу чолхе хьал тидаме а оьцуш: — 1адатера г1иллакхаш нохчаша лелор а, лардар а муьлхачу т1ег1анахь а, барамехь а ду? — олуш, хаттар

х1оттийча. Цу хаттарна бакъонца долу жоп лохуш вай къахьегча, гучудолу, нохчаша цхьадолу 1адатера г1иллакхаш д1атосуш хилар. Халахетар а, чамбар а хуьлу, нохчийн г1иллакх — оьздангаллийца (1адатца) ца дог1у х1уманаш нохчашна юккъехь оьгуш хааделча.

1 стр., 402 слов

Напишите дегайовхо. зарание ❤️

… т1еч1аг1дан йиш ю нохчийн мотт «башхачу жовх1арех юьзна йоккха хазна» хилар. 15.1 П.К. Услара шен дешнашкахь боху: «Нохчийн мотт къен хетар … нахах дог лозуш, къинхетаме стаг хилар. Вайна ма-гарра Ахмадов Мусас шен текстаца тоьшалла до нохчийн мотт хаьлдолуш а, хаза … гойту вайна текстан турпалхо леррина шена гучу суьрте хьоьжуш хилар. Текстан 27 предложени ешча кхин цхьа суртх1отторан г1ирс карабо …

Воккхачун лерам бар г1елделла. Божаршна а, зударшна а юккъехь эвхьазлонаш алсамъевлла. Хаамийн г1ирсашкахь нохчий хаало вовшашна луьйш а, меттаза дерш дуьйцуш а, лелош а. Кхечарна хьалха дас-нанас бер караэцар а, иза хьастар а, керла зуда ялийна жима стаг дена, кхиболчу баккхийчарна гучувийлар а, жиманиг воккхачунна хьалха хиъна 1ар а, кхидерш а лелош — нохчийн 1адатера г1иллакхаш лар ца до цхьаболчу кекгийрхоша. Вайн къонахий хиллачу дайша стеган а, зудчун а мах хадош: Аллх1аца йолу юкъаметтиг ларъяр а, г1иллакх — оьздангалла хилар а коьрте оьцуш хиллехь, х1инца нохчаша, дукхахьолахь — сом хиларца хадабо адаман мах.

• Муьлххачу а адамна, корта охьа а ца та1ош, б1аьргашна чу хьажа йиш хилар — и бу коьртачех къонахчун бахам — алара вайн дикачу дайша, кегийрхошна хьехам беш. Вайна гуш ду тахана нохчашна юккъехь оьгу дастаме х1уманаш.

Диканиг вочух къасто коьрте хьекъал а доссале, ненан шура балдашна т1ехь якъа а ялаза, кегийрхой бу яккхий мажош а йитина лелаш. Нохчийн г1иллакхехь (1адатехь) маж йитар, стага: Далла а, нахана а хьалха — шена т1е инзаре доккха жоьпалла т1елацар ду. Цундела Нохчочо, Дела резавоцурш ца дан ч1аг1о а, нигат а дой бен — атта ютуш ца хилла маж. Ледарлонаш шегара юьлуьйтучу стага маж йитича: — Маж-м газанан а хуьлу — олу нохчаша.

Далла гергахь къилахь доцу, вайн дайша лелийна а, лардина а 1адатаре г1иллакхаш, пусар дар а доцуш, нохчийн кегирхоша д1атийсар, вайга хаьттича — къоманна боккха эшам бу. И г1иллакхаш ца лардар — нохчийн къоман орам бакъабар а, ч1аг1ам г1елбар а ду.

Къоман г1иллакх — оьздангалла (1адат) лелор а, лардар а нохчашна юккъехь тахана г1ийла хиларан бахьанаш дукха ду. И бахьанаш билгалдахар кхечарна а дитина, ала лаьа, мел яккхий халонаш шайна т1ех1иттарх: дин а, мотт а, нохчийн г1иллакх — оьздангалла а (1адат) — вайн къонахий хиллачу дайша, наноша, вежарша, йижарша лардина хилар. Деши санна ц1ена, адамалла шайца йолу нохчийн г1иллакхаш, оьздангаллаш вай ца лелош а, лар ца еш а, д1атасахь, доцца вай аьлча — яйна т1аьхье хир ю вайх.

Алаг1ертарг дерзош, вежаршка, йижаршка кхойкху: Делан дош а, нохчийн мотт а, г1иллакх — оьздангалла а т1аьхьенна йовзуьйтуш — къахьегаре а, само яре а.

Къанойн Кхеташонан тхьамда — Хучин Ахьмад.

НОХЧИЙН Г1ИЛЛАКХ-ОЬЗДАНГАЛЛА

XIapa «Нохчийн гIиллакх-оьздангалла» боху жайна яздина ду вайнахана шайн къоман гIиллакхаш кIopгepa довзийтаран а, царах диканaш дахарехь лело, вонаш дIатаса аьтто хилийтаран Iалашонца. Ийманца догIучу гIиллакхaшца цхьаьна, вай кхузахь хьахорду цуьнца цадогIурш а — церан нийса цахилар билгалдаккха а, уьш дIатаса вайна атта хилийта а.

XIapa жайна лаьтта дIадолорах а, бархI декъах а, дерзорах а. Кху тIехь къестош ду xIapa тайпа хеттарш:

— Оьздангалла а, дахарехь цо лело маь1на а;

— Нохчийн къоман оьздангaллин коьрта мeхaллaш;

— Адам а, цуьнан гIиллакхаш а;

— Доьзал а, бераш кхетош-кхиор а;

— Нохчийн оьздангаллехь Iаламца а, къинхьегамца а йолу юкъаметтигаш;

— Ислам а, нохчийн гIиллакх-оьздангалла а;

— Зама а, оьздангаллехь болу къоман кхетам хийцабалар а (ши дакъа).

I дакъа

ОЬЗДАНГАЛЛА А,

ДАХАРЕХЬ ЦО ЛЕЛО МАЬ1НА А

Къамел дIадолош, уггар хьалха билгалдаккха догIу «оьздангалла», «гIиллакх» бохучу дешнийн маьIна. Хетарехь, «оьздангалла» бохучу дешан мaьIнa шуьйра ду «гIиллакх» бохучу дешанчул. ГIиллакх — иза адамаша, вовшашца лелочу юкъаметтигийн, гергарлонийн кепаш, куьцаш, дозанаш ду. Ткъа уьш «оьздангалла» бохучу кхетаман чулацаман цхьа дакъа ду. Цул сов, оьздангалла Далла ечу Iамалца, гонахарчу Iаламца, шен дегIаца, дагца, ойланца стаг цIена хилар а ду. Оьздангалла дуьххьал дIа xIopa стеган леларехь, амалшкахь гучуяьлла ца laш, цуьнан сица, синкхетамца хила езаш а ю.

Оьздангалла — иза кхечу садолчу хIумнийн хила йиш йоцyш, синкхетамечу адамийн вовшашца а, гонахарчу Iаламца а йолчу юкъаметтигашкахь хила догIу дозанаш, барамаш, кепаш а ю.

Муха кхоллаелла оьздангалла? Оцу хаттарна тайп-тайпана жоьпаш ло тайп-тайпанчу Iилманчаша, шайн кхетаме а, шаьш беха юкъаралла кхиъна хиларе а хьаьжжина. Иттех шо хьалха йоьхначу советски империн Iилманчаша, къоман гIиллакхaш дуьйцуш, шайн къамел гуттар а дIадоладора: «Халкъо БIешерaшкахь кхоьллина шен оьзда гIиллакхaш…», — олий. Кхечу кепара цара ала таро а яцара, xIyндa аьлча, церан дуьнене болу хьежамаш кхоллабеллера, xIapa дуьне а, Iалам а, адам а ша-шах кхолладелла я адамо кхоьллина, бохучу харц философин (материализман) буха тIехь.

3амано а, xIopa дийнахь хуьлучу Iилманан кхиамаша а тIулга тIехь тIулг а ца битина цара харцонах, моттаргIанех йоьттинчу гIалех. Иштта ца хила йиш а яцара, хIунда аьлча, церан оьздангаллех болу Iилманан бух, заманан йохаллехь къахьегар бахьанехь маймалех кхолладелла адам, бохучу туьйранех лаьтташ бара.

Цундела оьздангалла а ша-шах, заманан йохаллехь, адамаша шаьш кхоьллина ю бохуш, чIагIдора цара, ткъа «дино» оцу халкъан «кхоллараллех» пайдаэцна, нах Iexopaн, уьш боданехь латторан Iалашонца. Иза бакъдерг нийсса бIостанехьа дерзоран къеггина долу масал ду.

Ткъа бакъдерг иштта ду. Дуъненан къаъмнийн ерриге а оъздангалла, церан дика гIиллакхаш Дала шен пайхамаршкахула лаътта диссийна ду, шен Динца цхъаъна. Ткъа и дин цхъаъ бен а дац — бусалба дин, ислам.

Уггар хьалха и дин Дала Адам-пайхамаре — Делера Салам-Маршалла Хуьлда Цунна — делла. Дин – иза лаътта тIexь адамашна муха даха деза Iамош, Дала лаътта диссийна дахаран-Iepaн дозанаш, ламасташ ду. Хан-хене яларца уьш диц а дой, адамаш Iесалле оьгуш хилла, шайгара керл-керла Ieca гIиллакхаш а кхуллуш. TIaккxa Шен дин юха а адамашна карладаккха, дIакхайкхо, Iaмo Дала Шен Элча воуьйтуш хилла дуьненчу. Царах тIаьххьарниг — Мухьаммад-пайхамар — Делера Салам-Маршалла Хуьлда цунна – элчанийн мyxIap.

Гуш ма-хиллара, лаьтта тIехь мел долу адам цхьа да-нана долуш ду, дуьненчохь ала доссиинарг цхьа дин (ислам) бен дац; цундела гуш ду лаьтта тIepa адамаш, мел тайп-тайпана хетахь а, цхьана стагах схьадевлла а, цхьана дуьненахь дехаш а, царна тIe доьссинарг цхьа дин а хилар. Иза кхин а цхьа билгало ю Дела цхьаъ хиларан.

Массо халкъийн оьзда, дика гIиллакхаш Делан динера ду; ткъа вуон, къиза, Ieca гIиллакхаш халкъаша шаьш кхоьллина ду. Цундела оцу я кхечу халкъан оьзда гIиллакхаш дуьйцуш, нийса хир ду «халкъо кхоьллина» бохучу дешнийн метта «халкъо лардина» аьлча. Цхьадолчу халкъан аьтто хилла оцу динан гIиллакхаш алсам Iалашдан, вукхара кIезиг Iалашдина. Цхьадолчу къаьмнаша шайгара кIезиг кхоьллина Ieca гIиллакхаш. Масала, нохчаша. Цундела карладаьккхина долу и бусалба дин шайн лаамца тIеэццал хьекъал кхаьчна вайн дайн. Кхидолу къаьмнаш генадевлла Iесаллехь я галдаьккхинчу динехь. Цундела цара дIатеттина Дала юха а лаьтта доссийна цIена дин.

Кхузахь хаттар xIoттa тарло: йиш яц ткъа адамаша шайггара дика гIиллакх кхолла? Наха кхоьллина массо а гIиллакх Ieca я харц хуьлуш ду? Дац. Нийса гIиллакхаш а ду адамаша шайггара кхоьллина, амма церан бух а бакъдинан хьехамашкахь бу. Делах а, Кхиэл ечу дийнах а тешарца кхоьллина муьлхха а керла гIиллакх нийса ца хила йиш яц.

И лакхахь дийцинарг дерриге а тидаме эцча, кхеташ ду: «ГIиллакх ялсаманера схьадеъна», — боху дешнаш. Адамашна юккъехь лела оьзда гIиллакхаш Делера диссина бохург ду иза. Цхьаболчара и кица кхидIа а дахдо: «ГIиллакх ялсаманера схьадеъна а ду, ялсамане духадерза дезаш а ду, ша лелочу нахаца цхьаьна». Оцу дешнаша гойту: мел доккха маьIнa гуш хилла нохчашна гIиллакх-оьздангаллехь.

Делан Элчас — Делера Салам-Маршалла Хуьлда Цунна — аьлла: «ГIиллакх — динан ах ду». Ткъа цхьана назманчас хьекъална а, гIиллакхна а юкъара зIe иштта йийцина:

lаж lожана буха божар хууш ду,

Ткъа хир барий Iаж, ца хилча Iожан дитт?

Гlиллакх дитт ду, ткъа хьекъал — цу диттан стом,

ГIиллакх доцчохь Iилма хила тарлуш дуй?..

Кхузахь «гlиллакхах» дозуш хlоттийна «хьекъал». Иза нийса а ду, нагахь дуьйцург адамашна пайде долу хьекъал делахь.

Амма кхечу кепара «хьекъал» хила а тарло адамехь — гlиллакх доцу хьекъал, оьзда доцу хьекъал, зуламе хьекъал. И тайпа хьекъал долчу стеган мах хадош, нохчаша олу: «Iилма-м шайтlанехь а ду». Цундела вайн къоман философехь хьекъалал а, говзаллел а, Iилманал а лакха хlоттош хилла оьздангалла.

Билгалдаккха деза и тайпа хьал массо а къаьмнийн хьежамашкахь цахилар. Стаг шен говзаллехь ларош, шен гIуллакха тlехь кхиамаш бохуш хилчхьана, цуьнан оьздангаллин сурт-сибат мухха хилча а, сий деш а, лоруш а хуьлу, масала, цхьадолчу Европерчу къаьмнийн. Нагахь стаг дика поэт велахь, нахана дегнех кхета байташ язъеш, иза харцахьа лелар, цо къаьркъанаш мийлар, и оьзда цахилар кхин чlогlа тидаме а ца оьцу цигахь. Иза хьал ду х1инца Нохчийчохь а. Шен говзаллехь пхьар хилар коьрта ду, кхидlа дерг мехала а дац бохург ду иза, бер харцахьа лелар санна xIумa лоруш.

Ткъа нохчийн къоман философехь иштта дац. Стаг мел говза велахь а, цуьнгара мел доккха хьуьнар даьллехь а, цунна тIехь ду муьлххачу а кхечу стагана тIехь доллу декхарш, оьздангаллин бехкамаш. Халкъалахь цlе дIаяханчу стага кхечарачул а чIогlа ларбан безаш хилла уьш, хlунда аьлча, адам цуьнга хьаьжна ду, цуьнгара масал эца я цхьа осалниг далахь кхарда кийчча.

Гlиллакхашка хьаьжжина, стеган мах xaдoрexь «къиза» а, дуьххьал дlа а хилла вайнах. И деш, цара тидаме оьцуш ца хилла цуьнан хьалхалера дика гIуллакхaш, цуьнан цlе, говзалла. И дерриге а дайдеш, дагош хилла цхьана осалчу xlyмaнo. Махкахь а дIаяхна цIе, махкана а гуш, южуш хилла. Иза боккха бохам а, юьхьIаьржо а хилла, оцу стагана шена хилла ца Iaш, цуьнан гергарчарна а, тайпанна а, юьртана а, цуьнан ворхl тIaьxьeннa а.

И хууш, стаг Iаламат чIогIа ларлуш хилла шегара цхьа ледарло яларх. Оьздангаллин бехкамаша, гIодаюкъ къовлуш дихкинчу доьхкано санна, стаг ryттap чIагIвина латтош хиллa, дикачу гIуллaкxaшнa, нийсонна орцахвала кийчча. Цундела цхьаволчу къонахчо шен гIодаюкъ буьйсанна вуьжуш а йостyш ца Хилла, гуттар а оьшyчу дIахахка кийчча дин а латтош хилла. ХIинца а Iаламат дукха бу и гIодаюкъ яста йиш а йоцуш я чомехь вижар-г1аттар доцуш лела кIенти, Дала Аьтто Бойла Церан!

Ша воьжча, шен цIe йоьжча, дегlана там лехна цхьа ледарло ша ялийтича, шех къинхетам бан, ша хьалаая цхьа а воцийла хааро латтош хилла стаг гуттар а сема, амма хIинца к1еззиг бисна цу х1умана само еш берш.

И нохчийи гIиллакх дика девзаш ву «Эвтархойн Ахьмадах долчу илли» тIехь вуьйцу гIалагIазкхи. Цу иллин боцца чулацам иштта бу.

Эвтархойн Ахьмад воьду аренца лела. Цхьанхьа, паначу махкахь, шен динна баргол а тоьхна, и бажа лаьллина, «чергазийи юткъа нуьйр гIевлинга йиллина, чергазийи ва чоа даржош тle ва тесна, чал дера герзaш, нанас бер ва санна, шен мара къуьйлуш», набарна вуьжу Эвтархойн Ахьмад. Иштта лела араваьлла цхьагlалагIазкхи кхочу цига. Шен дин иштта бажа лоллий, Эвтархойн Ахьмадана юххе, цунна тIepa ах верта шена тle а озадой, набарна тевжа гlалагlазкхи а. Вуон гIан-набарш гина, самаваьллачу Ахьмадна шена юххехь вижина Iуьллуш гlалагlазкхи а го, шен дин чехош лелaш цуьнан гила а го. И ца лалой, Эвтархойн Ахьмада олу:

Дакъаза ма вала, хIай гIалагIазкхи!

Ахь суна ца бина тешнабехк,

Ас бийр бац хьуна!

Хъан дино кхерий-кха сан жима расха дин!

Со кхерор варий-те дин болчу динан дас?

ХIинца лата веза вайша кху бутон раьгIнaшкахь!..

Латарна кечам бина ваьллачул тIaьxьa, гIалагIазкхичо Эвтархойн Ахьмаде олу:

Дакъаза ма вала, Эвтархойн Ахьмад!

Ахь сема ладогIа, собаре хилий:

«Нагахь хьан хьалха каяьлла, ахьа со вийча,

Цхьа гIалагIазкхи вийна Эвтархойн Ахьмада», —

Аьлла, дIадоьрзур ду, тамаша бийр бац хьох;

Нагахь сан каяьлла, сан карах хьо велча,

Махкахь цIе йоккхуш дика кIaнт хьо хилча,

«Цхьана гIалагIазкхичо вийна Эвтархойн Ахьмад», —

Аьлла, цIе южур ю хьан, Эвтархойн Ахьмад…

Къонахчун валар а, вахар санна, цхьана дикчу, оьздачу, лекхачу Iалашонна хила дезар билгалдолу оцу иллехь. Хьо мел оьзда ваьхнехь а, хьан валар декъаза хилча, доха тарлуш ду дерриге а, йожа тарлуш ю мел йоккха цIе а. Цундела стага и цIе Iожалло ша лаццалц ларъян езаш а ю, тIaккxa цуьнан тlаьхьеннa тlедужу изза декхар.

Нохчийн юкъараллехь уггаре а лекха дарж нахалахь дIайоьду и дика цIе хилла. Иштта дика цlе яьккхинчу къонахчунна вуон болх хила лууш а, и цlе цунна йогlуш ца кхаьчна бохуш, тайп-тайпана эладитанаш дуьйцуш нах нислуш а хилла. Цунах лаьцна ду халкъан кица: «Лекхачу ножана хьоькху мох ца эшна». Амма хьаьгIнаш лелочу нехан эладитанаш бахьанехь, шен оьздангаллин декхар тесна дита бакъо яц цхьаьннан а. «Деши, мел хоттала хьекхадахь а, бехлур дац», олуш а ду вайн халкъан кица.

Оьздангалла халкъ шex лаьттачу xIopa стеган шeн-шен хуьлу. Вайн йиш яц цхьа халкъ оьзда ду, важа дац ала. «Халкъан оьздангалла» боху дешнийн цхьаьнакхетар даладахь а, уьш кхето догIy оцу я кхечу «халкъан оьздангаллех болу хьежамаш а, цо тlелаьцна оьздангаллин бехкамаш а» бохучу маь1нехь. Бакъ а долуш, оьздангаллех болу кхетамаш тайп-тайпана нислуш а хуьлу тайп-тайпанчу къаьмнийн. Масала, дустур вай цхьадолу нохчийн а, оьрсийн а гlиллакхаш (оцу къоман гlиллакхаш массарна а бохург санна девза дела даладо вай уьш). Нохчийн доьзалехь гlиллакхехь дац да-нана а, йоI а, к1ант а, нус а, цхьаьна охьа а хевшина, xlумa кхоллуш. И иштта хила деза аьлча а, акха ду вайнахана. Ткъа оьрсаша, иштта охьа а ховший, xlумa а юу, мала а молу, я церан къомана осал xlумa а дац иза. Цхьана aгlop, иза доьзна ду оьрсийн къам кериста динехь хиларца а.

Амма нохчийн гlиллакх-оьздангаллин ша-тайпа билгалонаш гучуйовлу вайна, бусалба динехь долчу кхечу къаьмнийн гIиллакхашка хьаьвсича а. Масала, вайн лулахь бехаш бу гlебартой, балкхарой. Цара салам, (куьг кховдор) боьршачу наха вовшашка делла ца Iаш, зударша вовшашка а, божаршка а ло, иштта божарша а ло зударшка. Ткъа, хууш ма-хиллара, вайн нохчийн боьршачу наха вовшашка бен луш а дац салам.

И тайпа гlиллакхийн шатайпаналла муьлххачу къоман оьздангаллехь а карайо. Амма шайн дикчу гlиллакхашкахь дерриш а вовшех тера ду уьш. Кхечу кепара хуьлийла а дац. Хlунда аьлча, массо а дикчу гlиллакхийн бух — Дала шен пайхамаршкахула лаьтта биссийна хьехамаш бу. Амма xlopa а къомо – шен дуьнене хьежаме, шен дахаран хьелашка, ша дехачу мехкан Iаламе хьаьжжина, — оцу хьехамашна тle а доьгIна, шен-шен гlиллакхаш кхоьллина. Цхьадолчукъаьмнаша Делан хьехамашкахь болу и бехкамаш мелла а шайна лело аттачу кепехь тlеэцна, ткъа кхечукъаьмнаша, дегIан паргIато кхин тIe а йоьхкуш, шайна халонга бохуш тIеэцна уьш. Масала, бусалба дино боху адамашка шайн дегIана хьулам бе духарца. Боьршачу стеган хьулам бан беза меттиг (Ioвpaт) — иза цIонгера гоьле кхаччалц йолу меттиг ю. Иза къайлаяьккхичхьана, ламаз дан а магадо. Амма цхьа а нохчо xIуттур вац ишттачу духарца Iамал ян, я ишттачу духарца адамашна юккъе а вер вац, я шен доьзалехь а лелар вац (бакъду, хIинца-м нисвала а тарло цу тайпана шен доьзалехь паргIат леларг а, амма вай дуьйцург нохчийн Iaдaтexь хила дезарг ду.

Цуьнца доьзна цхьа масал далор вай.

Халкъан яздархочо Айдамиров Абузара дуьйцура, цкъа гIала ваханчуьра, гучувала ша аьлла, Мамакаев Мохьмад волчу ваханера ша бохуш. Шеца исс-итт шо кхаьчна шен йоI а яра. НеI елла веъна Мохьмад, аьхка xIycaмexь тIex йовха йолу дела, шена аттачу духарехь вара. Амма оцу йоIах бIаьрг кхетча, ша цунна ца гойтуш, кхин могаш-паргIат хаттар доцуш, дехьа чу а вахна, шен духар хийцинера цо; ша боккъал а чIогIа цхьана боккхачу гуламе воьдуш санна, кечвелла схьавеънера. Цецваьллачу шега Мамакаев Мохьмада эли, бохура Абузара, мел жима елахь а, йоI бехке ма ю, гIиллакх хила ма деза цуьнца аьлла.

Массо къаьмнийн а ду воккха стаг ларар. Амма массеран а дац, воккхачу стеган некъ ца хадош, сацавалар. «Некъ цахадор» боху кхетам а бу ша-тайпана. Генара схьавогlучу стагана хьалхахула тlехваларх, некъ «хедаш» я цунна новкъарло хуьлуш xlyмa дац иза. Xleттe а оцу воккхачу стаге болу лерам, цуьнан а, цуьнан шерийн а сий дар ду иза. Хаза гIиллакх а ду.

Ша-тайпана лерам беш хилла воккхачу стеган йоlстага а, къоначу зудчо а. Нагахь хи тIepa йогlу йоl воккхачу стагана дуьхьал кхетахь, шен кlудал охьа а хlоттайой, бyкъ а берзабой, дlaxlyттyш хилла иза, и стаг тIехваллалц. Нагахь шен жима бер карахь а долуш йогlуш зуда хилча, и бер некъа йисте охьадуьллий, юьстах а йолий, дlaxIуттуш хилла, воккхачу стагах бехк лоций (амма тIаьхьарчу хенахь и гIиллакхаш чIога ширделла, хIинца нана стенна йуьйцу, да а хуьлу шен бер мара а дуллий паркехула я алсам адам долчахь волалуш, цхьаннех а къийла а ца луш, иэхь-беркат а дайна). «Амма вай дуьцург вайн нохчийн 1адатехь хила дезарг, вайн дайша лелинарг ду. Х1инца вайна юкъара ц1ахь 1аш болчарна хууш хир ду, и вайн дайша лелийна г1иллакхаш аьттехь а юха дог1ур доци, иштта х1инца долу хьал нохчийчохь д1а доьдахь цхьа массит шо даьлча вайн къам оьрсийн къомах (дукхох дерг) д1а тара лур ду, тара дела а ду… (ша цхьа Делан къинхетам хьалха а баьлла, х1ума ца хилахь). Х1унда аьлча жими-воккхи а дац, я вовшех ларам бац вай, цу иваннера лаам кхочуш хили, вай барт бохий цара»…

 (т1аьхье хир ю)

Источник: http://с KavkazChat.com

Къоман г1иллакх-оьздангалла нохчийн маттаца
ю.

Кхолламан хазалла ю ненан мотт,

Нагахь и бийцахь ахь ц1енна.

И буьйцуш еанехь хьан лерга потт,

Хьо дакъаза волуш ву – кх денна…

        Салам-маршалла ду шуьга хьомсара
накъостий! Де дика а дойла шун массеран! Аллах1 Дала  беркате дойла вайн
таханалера цхьаьнакхетар!

        Х1унда беза суна нохчийн мотт? Уггар хьалха со нохчо хиларна
беза. Х1ора стагана хьоме бу шен ненан мотт, цундела стеган кхетамехь матто коьрта меттиг
д1алоцу.

         Къоман
г1иллакх-оьздангалла нохчийн маттаца йоьзна ю аьлла хета суна, х1унда аьлча,
адамийн дахарехь  коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий,
г1иллакхе-лераме хиларий. 

         Жима йолчу хенахь баккхийчара вайн нохчийн
мотт буьйцучу хенахь х1ора дешан ойла йора ас, х1ун маь1на ду –те цу дешан олий,
сайна дуьххьара хезаш долу дош дагахь латто а хьожура со.  Вайн маттаца вайн
дай муьлш хилла а хууш, цара х1ун лелийна а хууш хилла. 

        Шен дайшца йолу уьйр хаьдча духур дар-кх къам. 
Ахь дикка ойла йича, доккха маьIна ду кху дешнийн,  хIунда аьлча  ненан мотт –
иза халкъан орам бу. Цундела хета суна, маттах дозалла дан деза аьлла.

        Школехь Нохчийн меттан денна лерина
мероприятеш мелла а дукха ян хьовса деза. Ишттачу цхьаьнакхетарша  берийн
к1орггера безам кхуллу Даймахке, шен ненан матте. Нохчийн меттан к1ира долчу
хенахь цхьа Iалашо хIоттийра, ловзар кепехь берашка дала хаттарш
кечдеш, баккъал нохчийн меттан хIун хьал ду хьажа, маттаца дешархойн хIун уьйр
ю хьажа. Цара бохург тидаме эцна, царна луург ницкъ кхочучу барамехь кхочушдан
1алашо х1оттийра оха.

          Цкъацкъа
коьртах х1ума кхетча санна, хаттар кхоллало.

Массара беза а
безаш буьйций-те шен ненан мотт?   

          Х1инца 1амо луучунна  новкъахь цхьа х1ума
дац, мелхо а нохчийн мотт  пачхьалкхан т1ег1ан т1ехь лаьтташ бу.    

       Суна чIогIа пайдехьа а, доккха
маьIна долуш а хета  Ахмадов Мусас

 д1ахьуш йолу телепередача «Хаарийн
бIов».

Шен ненан мотт  хаа а, цунах кхета а 
лууш волчо цу передачех боккха пайдаоьцур бу.  Кечам
беш вайн дахарехь ца дуьйцу дешнаш дуьйцу,  баккхийчаьрга хьалхалерчу дахарех
лаьцна хоьттуш болх бо. Мотт кхиарехь а, ларбарехь а 1аламат мехала х1ума ду
иза.Тхан школан
тобано жигара дакъалецира цу передачехь, 2015-чу шарахь и б1ов яьккхира.

       Нохчийн мотт  хаа беза. Ца
хаахь Iамо беза!   Нохчийн халкъан поэтан Абдулаев Лечин дешнаш дагара ца довлу
суна: «Нохчийн мотт а бицбина,  кхин мотт Iамо дезаш хилахь,  цхьа а мотт ца
хууш вуьсийла со». Оьрсийн маттаца цхьатерра бакъо а йолуш, Нохчийн меттан
де аьлла  д1акхайкхийна хиларна ас дозалла до.

     Наггахь к1орггера ойла йича,
вешан маттах вай херлахь,  хирий техьа вайн кхане? Вайн бераша  х1ун дуьйцур ду,
х1ун г1иллакх лелор ду нахаца, нохчийн меттан хазна цунна йовзийтина  ца хилча
шен хеннахь?  Эсалчу, ховхачу маттаца дахаран новкъа даккха деза бер. Т1екхуьучу
чкъуре –даима дийца деза Даймехкан исторех, меттан хазаллех, халкъан 1адатех,
г1иллакх-оьздангаллех, къоман ламастех лаьцна.  Хьехархоша ч1огг1а къа а хьоьгу
вайн мотт 1аморехь, даима а хьега а деза.  

     А тахана нохчийн меттан хьехархойн ассоциаци кхоьллина
боккха кхаъ бу, х1унда аьлча дуккха а халонаш нисло хьехархошна хьалха, уьш
цхьана хоршехь схьабало, оьшучохь г1о-накъосталла дан аьтто хир бу аьлла хета
суна. Суна даггара баркалла ала лаьа и кхолла 1алашо хиллачунна а, и 1алашо
кхочушйинчунна а, цу юкъахь дакъа мел лаьцначунна а! Дала т1аьхье беркате
йойла! Дала Шен дуьхьа лорийла аш мел лелош дерг!

      Вайна т1ехь 1аламат доккха декхар ду –  и мотт ларбан а, 1алашбан
а, т1екхуьучу т1аьхене д1акховдо Дала кхетам а, собар а лойла вайна!   

Нохчийн мотт, сан
ненан нохчийн мотт!

Хьо беза а беза, эша
а оьшу, хьоьца ду дерриг сан дахар.

Хьан сий деш, пусар
деш, ехийла ца хилахь,

Сан оьмар яцъе ахь,
доьху хьоь, Дела!

                                                          ГIиллакх

Урокан 1алашо:

Адамашна юккъехь лела оьзда г1иллакхаш довзийтар, уьш дийцар.

Стеган дег1аца йолу унахц1еналла д1аяьлча,   цуьнан оьздангаллин гайтам бу духар ,цунах дешархой кхетор.

Вайн дайша лардина оьзда г1иллакхаш дийцина ца 1аш   уьш ларда дезарх кхетош-кхиор.

Урокан г1ирс:

1.Закриева Пет1аматан байташ, афоризмаш т1ехь йолу сборник (гулам);

2. Журнал «Орга», «Вайнах»;

3.«Даймохк» ц1е йолу газета т1ера г1иллакхах лаьцна статья.

Урок д1аяхьар.

Хьехархо:

Хууш ма-хиллара, адам Дала  х1окху лаьтта, шен векал дина, дерриге 1аламна дола дан даийтина ду. Цундела адам кхечу 1аламах схьакъастош Дала цунна белла кхетам, вуон а, дика а къасто хьекъал. Иштта, адамашна юкъахь бен хила йиш йоцчу оьздангаллех болу кхетам а белла вайна Дала. Иза Къинхетаме волчу Аллах1а вайх бина. 

Нохчийн г1иллакх – оьздангаллин г1ала замано йохор яц, нагахь вайх х1ораммо а иза 1алашъяхь, шен леларца, вистхиларца, дечу г1уллакхца. Иза лаьттар ю, нохчийн къам мел деха.

Г1иллакх-иза адамашавовшашца

Лелочу юкъаметтигийн, гергарлонийн кепаш, куьцаш дозанаш ду. Ткъа уьш «оьздангалла» бохучу кхетаман, чулацаман цхьа дакъа ду. Цул сов, оьздангалла ДАЛЛА ечу 1амалца, гонахьарчу 1аламца, шен дег1аца, дагца, ойланца стаг ц1ена хилар ду.

Оьздангалла дуьхьалд1а х1ора стеган леларехь, амалашкахь гучуяьлла ца 1аш, цуьнан сица, синкхетамца хила езаш ю.

« Г1иллакх ялсаманерасхьадеъна», ялсаманедухадерза

дезаш а ду, ша лелочу нахаца цхьаьна»

Г1иллакх — динан ах ду.

(Г1иллакх довзийтарх а цатоьа,

нагахь и лелош ца хилча)

Г1иллакх бохучудашошеначулоцудешнашдаладе…

(адамалла,къинхетам,комаьршалла,майралла,къонахалла,доттаг1алла,хьаша т1еэцар,яхь,декхар,эхь-бехк,доьзал а,бераш а кхетош-кхиор,нийсо,собар)

Т1аккха г1иллакхехь лаьцна ша кечйина доклад д1айоьшур ю вайн Бидаева Хьавас:

Стеган оьздангаллацоша-шецалелочу г1иллакхашна т1ера д1айолало. Иза угар хьалха шен дог-ойла, т1аккха цуьнга хьаьжжина шеен юьхь-сибат а, дег1 а ц1ена латторду. Кхузахь стеган чулацаман а, куьцан а цхьаалла хила еза. Нагахь стаг коьрта шен дог-ойла, шен г1уллакхаш ду, ткъа шеен духар, сурт -сибат муха хилча а мегар ду аьлла лелахь, цуьнан оьздангалла кхочуш ца хуьлу, цуьнан чулацам куьцаца шалха болу. Стеган оьзда массо х1ума а хила деза – ойла а, духар а, г1иллакхаш а. Мел хаза духар дуьйхина и велахь а, г1уллакхаш цхьана а хоршахь доцуш, шена луъург лелориг а оьздангаллина юххе ца вахна. Кхузахь а го куьцан а, чулацаман а цхьаьна ца дар.

Стага угар хьалха шен дег1 ц1ена лело деза. «Ц1еналла — ах дин ду», — аьлла Делан Элчас, Делера Салам-Маршалла Хуьлда Цунна. Ткъа боккъал а Делах а тешаш, дин лелош волу стаг унахц1ена ца хила йиш яц. Х1унда аьлча, дино т1едожош ду стагана билггал йолчу хенахь хих валар, лийчар, юьхь-куьг а, пхьаьрсаш а, когаш а дийнахь масийттазза дилар т1едужу ламаз деш волчунна. Ткъа ламаз динан шолг1а б1ог1ам бу (шах1адат далор д1адаьлча), цуьнца цхьаьна стеган оьздангаллин, ц1еналлин бух а бу. Цкъа делахь, дийнахь пхоьазза Далла дуьхьал х1оттаро стаг цхьана билггалчу оьздангаллин кепехь латта во, цуьнан дог-ойла ц1ан йо, иза къинойх лар во. Шолг1а делахь, шен дег1 а, бедар а ц1ена латтор т1е а дожадо цунна.

Делан Элчас, Делера Салам-Маршалла Хуьлда Цунна, аьлла: «Шуна хьалхахула охьадоьдуш хи хилча, цучохь шу дийнахь пхоьазза луьйчуш хилча, шуна т1ехь мода хила йиш ярий? – Иштта адам къинойх ц1андеш ду ламаз а».

Юьхь-сибат хьахийнначуьра аьлча, нохчийн боьршачу наха маж лелош, ца лелош, иштта мекхаш лелош а, ца лелош а хилла. Амма боьршачу наха корта уьрсаца бошуш хилла, иза бусалба дино т1едожош доццушехьа.

Стеган дег1аца йолу унахц1еналла д1аяьлча, цуьнан оьздангаллин гайтам бу духар. Уггар хьалха билгалдаккха деза: нохчаша, къаьсттина боьршачу наха, дукха къегинчу (ц1ен, можа, и. д1. кх. а) басахь йолу х1умнаш лелош ца хилла. духар таь1начу, цхьана басахь долчу к1аденах деш хилла (1аьржа, ал, сира).

Духар угар хьалха д1адолало коьрта туьллучу х1уманна т1ера. Корта 1уьйра аравалар магош ца хилла, зудчунна хьовха, боьршачу стагана а. И г1иллакх ширчу заманахь дуьйна схьадог1уш ду, шен к1орггера маь1на а ду цуьнан. Ширчу заманахь коьртахь х1ума лело бакъо ца хила шен схьавалар оьзда, ц1ена доцчу стеган. Нагахь шийлачу заманахь цо коьрта х1ума тиллинехь а, оьзда стаг вог1уш гича, коьртара х1ума д1айоккхуш хила цо (оьрсийн г1иллакх).

«Коьртара куй а баьккхина, дехар дина», — олуш ду вайнехан. Иза гуттар а ч1ог1а дина дехар ду. Цо гойту, мел деза х1ума хила боьршачу стага коьртара х1ума д1аяккхар. Нагахь нуьцкъах цхьамма кхечуьнан коьртара х1ума яьккхинехь — и доккха эхь а, зулам а хилла. Ткъа шен лаамехь, дехар деш стага коьртара куй баккхар – иза шеен бехкана къера хилар ду, оцу дехарна, цхьа а аьтто белахь, жоп дала дезар а ду.

Ткъа зудчо, дехар деш, коьртара х1ума яккхар кхин а деза хилла. Хийла кечделла зулам сецна, хийла шаьлта баттайиллийтина зудчо довхошна юкъа кхоьссинчу йовлакхо.

Вовшашна чухьаьвдда, оьг1азалло б1арзбина нах, коьртара х1ума яьккхина зуда гича, кхид1а дов ца деш, совцаран маь1на ишттаду: зудчо коьртара йовлакх даккхар тамашийна, доккха х1ума ду, иза цхьа йоккха киртиг т1е ца х1оьттича дан йиш йолуш а дац; цундела и зуда оццул ч1ог1а холча а х1оттийна, шаьш лелориг ма-ледара х1ума ду олий, совцуш хилла уьш, цуьнга йовлакх сихха д1атиллийта, х1унда аьлча, зуда коьрта 1уьйра гича, стигал и ца дезалой, керчий, т1ек1елйолу боху.

«Ах стаг бедаро во», — бохучу кицано гойту нохчаша духарна т1е боккха тидам бохуьйтуш хилар. Иза т1еч1аг1до кхечу кицано а: «духаре хьажжий, т1е а эца, хьекъале хьажжий, новкъа а ваккха».

Нохчийн боьршачу наха коьрта туьллуш лело куй масех тайпана хилла: холхазан куй — вуонехь, диканехь туьллуш лелош берг; кхакханан – болх беш я кертахь, вог1уш-воьдуш лелош; б1ег1аган куй — аьхка мангал хьокхуш я кхин тайпа болх беш.

Т1еюьйхина вета-туьдарг долу коч а, шуьйра ког болу хеча а лелош хилла боьршачу наха. Кучан ветанаш дерриш а д1атосуш хилла, лаг къовлуш, цу т1е духуш бустамаш болу чоа а хилла. Шийлачу хенахь т1екхуллуш башлакх а, верта а хилла, иштта кхакханан кетар а. Когахь – наь1армачаш, маьхьсеш, пезагаш (т1аьхьуо — царна т1ехула юху калош), эткаш, к1архаш лелош хилла.

Боьршачу нехан духаран коьрта билгало — иза дег1ана кхоччучу барамехь хьулам беш, парг1ат а, хене (арахь шийла я йовха хиларе) хьаьжжина а, къорза я т1ех къегина йоцуш а хилар.

Духарехь ша тайпана маь1на лелош хилла доьхкано а. Пхийтта шо кхаьчча йоьхкуш хилла юкъ. Иза стаг бераллера валаран, цунна т1е баккхийчеран дукъ дожаран, вуонна а, диканна а д1ах1отта кийча хиларан билгало ю. Стаг къанвелча (цуьнан билггала йолу хан яц, иза х1орамма а ша билгалйоккхушена — шенмогашалле а, лааме а хьаьжжина), юкъ д1айостуш хилла. Кхид1а т1амна а, девнна а стагвацшабохургдуиза.

ХЬЕХАРХО:

Дела реза хуьлдахьуна, Хьава!Стеган дег1аца йолу унахц1еналла д1аяьлча, цуьнаноьздангаллингайтамбу духар.

Цуьнцадоьзнацхьамасалдалорвай. 
ХалкъаняздархочоАйдамировАбузарадуьйцура, цкъагIалаваханчуьра,

гучувалашааьлла, МамакаевМохьмадволчуваханерашабохуш. 
Шецаисс-иттшокхаьчнашенйоI а яра. НеIеллавеънаМохьмад, аьхка

xIycaмexьтIexйовхайолу дела, шенааттачудухарехь вара. 
АммаоцуйоIахбIаьргкхетча, шацуннацагойтуш, кхинмогаш-паргIат

хаттардоцуш, дехьачу а вахна, шендухархийцинерацо; 
шабоккъал а чIогIацхьанабоккхачугуламевоьдушсанна, кечвелла

схьавеънера. ЦецваьллачушегаМамакаевМохьмада эли, бохураАбузара, 
мел жима елахь а, йоIбехкема ю, гIиллакх хила мадезацуьнцааьлла. 

Иштташакечйина доклад д1айоьшур ю Мутиева Мархас:

Хуушма-хиллара, адамДала х1окху лаьтта, шеен векал дина, дерриге 1аламна дола дан даийтина ду. Цундела адам кхечу 1аламах схьакъастош Дала цунна бела кхетам, вуон а, дика а къасто хьекъал. Иштта, адамашна юкъахь бен хила йиш йоцчу оьздангаллех болу кхетам а бела вайна Дала. Иза Къинхетаме волчу Аллах1а вайх бина боккха къинхетам бу.

Массарел хьалха билгалдаккха деза г1иллакх, оьздангалла бохучу шина дешан маь1на. Г1иллакх – иза адамаша вовшашца лелочу юкъаметтигийн, гергарлонийн кепаш, куьцаш, дозанаш ду. Ткъа уьш «оьздангалла» бохучу кхетаман чулацаман цхьа дакъа ду. Цул сов, оьздангалла Дална ечу 1амалца, гонахьарчу 1аламца, шена дег1аца, дагца, ойланца стаг ц1ена хилар а ду. Оьздангалла, дуьххьалд1а, х1ора стеган леларехь, амалшкахь гучуяьлла ца 1аш, цуьнан сица, синкхетамца хила езаш а ю.
Стаг мел говза велахь а, мел дика велахь а,цуьнгара мел доккха хьуьнар даьллехь а, цунна т1ехь ду муьлхачу а кхечу стагана т1ехь долу декхарш, оьздангаллин бехкамаш.
Масала, нохчийн дахарера д1адаьлла, ала мегар ду, боьршачу стага коьртахь х1ума лелор. Ткъех шо хьалха цхьа жима стаг коьртахь х1ума йоцуш, эвла юккъе стена дуьйцу, шен к1ет1а а, хьешана дуьхьал а вер вацара. Иштта, наггахь бен нислуш дацара божарша коьртахь еха месаш лелор а. Тахана и г1иллакх цкъа а хила а ца хилча санна д1адаьлла. Бакъду, коьртахь х1ума йоцуш тезета-м ца боьлху нохчийн божарий х1инца а. 
Муьлххачу стеган г1иллакхашка хьаьжжина мах хадабо. И тидам беш, вай тидаме ца оьцу цуьнан хьалхалера дика г1уллакхаш, говзалла. И дерриге а дайдеш, дагадо цхьана осалчу х1умано. Бакъду, г1иллакхаш довзийтарх а ца тоьа, нагахь уьш лелош ца хилча. Вайн къомах волу наггахь стаг хир вац вайн г1иллакхех коьрта дерш ца девзаш. Амма уьш дахарехьлелор г1еллуш ду де дийне мел дели, царахцхьадершд1адовлуш а ду.

Хьехархо:

Дела реза хуьлдахьуна,Марха!Г1иллакхо лайхэла вина, г1иллакх ца хилароэлах лай вина аьллавайдайша…

Ахь хьайна т1аьхьалонна ахча ларде, халкъана т1аьхьалонна дайн г1иллакх ларде.Иштта, и гlиллакхдуьйцуш, вайнкъоманиэсехьдисинацхьадийцарду.

ГоврахьвогlучуИсмайлин Дудина шенберацадуьхьалйогlуцхьа жима зуда, 
и берохьа а диллина, букъ а берзийна, дlахIоьттина. Говраравоьссина Дуда,

оцуберaнатle а веъна, иза к1ант вуйла а хиъна, 
цуннаюххе cовг1атнa шенворхIаззайолутапчаохьа а йиллина,

«Дала беркатедоьзалховойлакхунах, Даладукхавахавойлахlapa», — аьлла,

дlавахна. 
Tlaккxa и гlиллакххIоттийнастаг мила ву а хиъна, оцужимчу к1ентан дас

Исмайлин Дудина cовг1атнa дин бигийтина. 

Г1иллакхах лаьцна байт (Мунашева М..)

Доьналла, стогалла, яьхь, юьхь а санна,

Г1иллакх а хуьлушдацледара, вуон

Я ша д1а, шецасха мел гайтарх, хьанна

Мичахь и, я маца карийна к1уон?

Олуш ду: «Г1иллакхца аттадуваха,

Цунах д1атиллачун мах бац ши шай»,

Халонехьшаьшхиларх, ваймассоваха,

Г1иллакхах цабухушбеллавайн дай.

Шаделахь, ду г1иллакх, йистйоцушшорта,

Доцчунна «вуон», «к1езиг» — къастамца тов.

Осалву д1аалий, харцийтаворда –

Г1иллакх цадевзачо, муьлххаэхь лов.

Цуьнца бен хьанлерам, пусарцахилча,

«Вуон» дашцахуьттуш и, муха дайдер,

Сиймадацбехлушша, я ц1анлуш, дилча…

Г1иллакхах а ма де вай, х1ай нах, буобер!

Доьналла, стогалла, яьхь, юьхь а санна,

Г1иллакх а хуьлушдацледара, вуон.

Я ша д1а, шецасхьа мел гайтарх, хьанна

Мичахь и я маца карийна к1уон?

Классный час:

Г1иллакх дезаш волчунна

и генахьдац.

                               8 «а»классан  куьгалхо:Джамалдинова Л.Х.

Х1инца шун г1иллакхех долу хаарштоллурвай.

Хаттарш.

Х1ун олу?

 Зуда ялийна меттиг хилча х1ун олу? -(Дала беркате т1аьхье йойла! )

К1ант вича х1ун олу? – ( Дала беркате доьзалхо войла! Т1аьхье беркате йойла!

Ц1ена бедар юьйхина хилча а, эцча а? – ( Г1оза лелайойла! )

Керлачу ц1а чу ваьллачуьнга?- ( Х1усамаш Дала беркате йойла,чохь иман, беркат мА эша дойла, ирсе г1уоза дахар хуьлда!)

Цхьа бохам хиллачуьнга х1ун олу?- ( Эзар балех хьалха волийла.Дала диканца меттах1оттадойла хила зен.)

а)Адамийн дика амалшмуьлхарниш ю.

Лерам, собар, комаьршалла, майралла, къинхетам, эхь-бехк, тешам, дошлардар)яхьйолушхилар.

Адамийн вон амалш муьлхарниш ю?  Хан 1мин.

Тешнабехк, ямартло, харцлер, мотт тохар, къола дар, писалла, хабар дукха дийцар, шена т1ехь доцург дийцар, сихалла, къизалла, мало яр, куралла.

1.  Г1иллакх-оьздангаллах лаьцна кицанаш далор. Хан 1мин.

а) Болх бечу кхаьчча-болх бе, юучу кхаьчча-яа.

аь) Воккхах волчунна хьо жимах вацахь, жимохчунна воккхах а хир вац хьо.

б) Г1иллакх дезаш волчунна и генахь дац аьлла.

в) Дикачу г1иллакхо лех эла вина, вочу амало элах лай вина.

г) Стеган мах ша хадийнарг бу.

г1) Шена во диначунна дика динарг, шен мостаг1чуьнан ч1ир эцнарг ву.

д) Генара хиларх, тешаме доттаг1, б1ов санна ч1ог1а ву.

 Х1етал-металш.

1.  Дуьнен чохь цкъа а ца леш ерг?

Дикалла.

2.  Барзо шен кан хийцарх, ца хуьйцуш ерг х1ун ю?

Амал.

3.  Нанас шен берана комаьрша кховдошъерг х1ун ю?

Йовхо.

4.  Гергарлонан бух хилла лаьтташъерг  х1ун ю?

                                                                               Марзо.

5.  Муьлхачу а адамехь ца хилча йиш йоцург х1ун ю?

                                                                       Адамалла.

6.  Кицанахь сарралц бен лаьтташ яц бохуш, юьйцург х1ун ю?

                                                                Хазалла.                                                                                                                                                                                                        

7.  Адаман г1иллакхехь тоьллачух цхьа г1иллакх х1ун ду?

Комаьршалла.

8.  Цхьана а садолчу а, садоцчу а х1уманца  адамна Дала лело бакъо цаелларг х1ун ю?

Ачо(хьаг1, гамо).

9.  Муьлххачу а къийсамехь уггаре а дика герз муьлха ду?                                     

  Хьекъал.

10.Шинна а тобанна: 1ар-вахар мичахь тоьлу хуур ду шуна,аша д1алечкъина дош схьалехча.

Схьалахахь д1алечкъина дош.

Даймахкахь.

-Х1инца вай къовсадалар кхин д1а хьур ду.

Аса х1ора тобанна хаттарш лур ду, аша  жоьпаш  дала деза.

Хаттар:Чу-араволуш хьалхе хьаьнга яла еза? 

Жоп:    Чу-араволушхьалхевоккхачуьнга а,заь1апчуьнга а д1аяла еза.

Хаттар:    Хьошалг1ахь шена хьалха йиллина юург  буха а ца юьтуш яа еза,я мела а буха йита еза?

Жоп:   Жимма буха йита еза.ша вуззалц йиъна хиларан маь1на ду цуьнан.

-Суна ч1ог1а  дика хета шуна иштта дика хууш. Дала и хаарш  берашна  хьеха кхин а к1орггера  хаа  пурба лойла вайна.

БЕРАШ –урддуаьхна, х1у таса сихло.

           Д1адехь вай дика х1у – хьекъар ду ялта.

           Амма вай д1атасахь г1овтур ю яраш,

           Цхьанна а ца оьшу ба1 хьекъа тарло.

           Ткъа д1адийнарг  т1едалаза дуьсур дац.

Хьаша  вар  а,  т1еэцар  а массо  хенахь  деза  г1уллакх  лерина  вайнаха. Хьешана  не1  къовлар,  цуьнан  

хьашташка  ца  хьажар доккха  эхь  лоруш хилла.   Хьаша-да    т1еэцарна  доьзна  нохчийн  цхьадолу  г1иллакхаш билгалдохур  вай.

1. Вевзаш  вара,  вацара  ца  бохуш, хене  ца  хьожуш,  т1еоьцуш  ду  хьаша.

«Вевзаш  вацарх,  ломахь  наха  даима  оьцу  Хьаша  т1е» (А.Сулейманов).

Кхин  ца  масал  а  далор  вай:

-«Ассаламу 1алайкум!  Хьаша  т1еоьций  аша?  —  Ва  1алайкум вассалам! Йокъанах  дог1анна  санна,  т1ера  ду-кха  тхо  хьешана, — жоп  делира лекхачу  дег1ахь  волчу  стага:

— Тхо  ч1ирхой ду.  Сан  ц1е  Хасболат  ю. Ткъа  х1ара  сан  к1ант  ву, Шахьби. Буьйса  яккха  меттиг  езара  тхуна.- Марша  вог1ийла  хьо! Чоьхьавала.  Хьайн   ц1а  веана  хьо»;

Хьаша-да воьссинехькерта..Дин парг1атбаьккхича хьешан,
Шен к1анте аьллера дас:
— Г1иллакхах ца духуш вешан
Чекхдовлар дехар до ас.Хьаша-да воьссинехь керта,
Вайнаха ца ч1аьг1на ков.
Цуьнца ду исс имий-беркат,
Цхьа марзо хиларал сов.Цкъа жимчохь хезнера суна,
К1иллошна ца лепа малх.
Стаг хилар коьрта ду хьуна,
Стаг воцчохь совцуш бац нах.Т1еоьцуш генара хьаша
Вай лардахь, хир ду вайн сий.
Доккха шун хоттор ду бешахь,
Шортта ду сискал-туьхий.Хьаша-да воьссинехь керта,
Вайнаха ца ч1аьг1на ков.
Цуьнцадуиссимий-беркат,
Цхьамарзохиларал сов…

***

  «Цу  кхерчачу  ц1арочул  а

    хьаша  вохвеш, йовхо  луш,

    Ю вайнехан  комаьршалла,

    ду  вайнехан  оьзда  дош !»

Нохчийнзабарш

1. ЧОЬХЬАРА НАХ
Цхьастагшенстунцахойболчуваханахилла. Ламаз хан т1е макхаьччинехь, маьнги т1е ламаз дан х1оьттина иза. Цухенахь ц1енкъа юккъетекх а диллина, бод хьакхош, юучу х1умана г1айг1а бешстуннанахилла.
— Оллох1у акбар, — аьлла, охьатаь1аш воллунуц, пенах д1а а кхетта, гал а ваьлла, ц1енкъарчу текха чу кхетта.
Т1аккха сиххахьала а г1аьттина, шендукха юьхь1аьржа х1оьттиначу невцоэлирабохустуннене:
— Дика ду-кха х1оккхехь хийра нах цахилла.

2. АМАЛ
Йоккхачу Атаг1ара пондарлокхучу Г1ачас ткъецхьаъ зуда ялийнахилла. Т1аьххьара шаткъе цхьаллаг1а зуда ялийчацоаьллашензудчуьнга:
— Со зуда атта д1айог1ийтуш вухьуна, ас аьлларгделахь. Вайгахьешийбаьхкича, со хьайгахьаьжча, царнаюург яла езийлахаалахь.
Дикка ла а доьг1на, зудчоаьлла:
— Ас корта ластийча, ас лурйоцийлахаалахь.

3. ИРС Я1 ХЬАН!
Шайнйишаловзаргахьхелхаюьйлушбехк а лаьцна, юьстахваьллалаьтташхиллацуьнан ши ваша.
Цхьа хан яьлча, т1евеанчу жимачукъонахчоаьлла:
— Иза-м д1аяла а цакхета. Евзийшуна и? — аьлла.
-Ирс я1 хьан, — аьллавежарехцхьамма, — и йовза-х цаевзийхьуна.

4. ДОГЦ1ЕНАЛЛА
Цхьастагхиллабазарахьеттбохкавахана. Цхьаммо т1евеана, хаьттинакхуьнга.
-XIapaетт дег1ана ма жима бухьан?
— Дег1ана белахь а, ханна-м бац хьунаxlapa жима.
— Ой, шура мел локхо, шина-кхаа литре йолий?
— Йолу, ахьагурралцоьзча-м.
— Ткъа базара х1унда балийнаахьаxlapa?
— Вуо болу дела балийна-кх, — аьлла, жопделлаеттболчо.

5. ЮЬХЬ1АЬРЖО
Цхьананесошенмарвешина «Къонах» аьлла ц1е тиллинахилла. Маццацкъатуьканаяханчохь, шенмарвешах тар а велла, цхьанастагана т1аьхьа хьаьддайоьдушхилла и зуда:
-Ва, Къонах, — бохуш, мохь а бетташ.
Цунна т1аьхьакхиъча, изакхинстагхилархкхетча:
— Вай дела, хьо-м къонахмавац, — аьлла.
Вукхохаьттина, вуоха а воьхна:
— Со къонахвоцийлахьуна муха хии?
Зудчожопделла:
— Юьхьдуьхьалхьаьжча, хиира-кх, — аьлла.

6. ДАКЪАЗАЛЛА
Майрахилласай-бодийкъасталебалхавахавезаш. Хьала а г1аьттина, шен зуда меттахъяьккхинацо.
— Ас х1ума т1е юххушехь, суна чай дохдехьа. — аьлла.
Шеннабархацаялалучузудчо, axl-yxl а дина:
— Эццахьайнаергкхалла а кхаллий, д1аг1охьа, — аьлла.
Т1аккха, сарахь ц1а вог1уш мукъана а шенаяайовха х1ума хилийталахь, мачаш ц1ан а елахьаьлла, шенаергкхалла а кхаьллина, шенбалха д1авадана xlapa.
Сарахьмац а велла, г1ел а велла, ц1а вог1уш волу ц1ийнада, не1 схьа а йиллина, чу ваьлла.
Кхуобалхавоьдушяьржжийначохьлаьтташ пхьег1аш а, кхуоохьайиллиначохьлаьтташ ши мача а хилла. Пеша т1ехь т1ек1ел кхийссинчохьлаьтташяйнаш а хилла. Чухула д1айсхьай а хьаьжна, дог доьжначу ц1ийнадас шашега: «Нана яла хьодуьненан», — аьлла, г1аравала а ца х1уттуш, лохха «г1ам-г1им» дина, и тосаделлачузудчокхуьнгасхьамохьбаийтинадехьачохьйижинайолчу:
-Хьо х1ун дешвуцучохь, шабар-шибардеш, х1инца а ваханавалазавухьо? — аьлла.

7. ХАЛА ХЕТТЕХЬ-М…
Юьртахь жима стагкхелхинатезетхилла. И тезет д1айирзина цхьа хан яьллачухенахь, цуюьртарацхьастагваханахиллакхелхинчужимачу стеган нахе кадамбан. Царехуггаревоккхахвергкхайкхина ара а ваьккхина, цуьнгакадамбинахиллацо:
-Мукъавоцушвиснера со шунагучу ваза. Вайнницкъкхаьчнехьарашуна и бохамхуьлуьйтур а бацара, ч1ог1а хала а хийти и шунвешин к1ант кхелхина, — аьлла.
Xlapaкадамбинаваьлча, кхелхинчужимчу стеган девашасаьллера:
-Вай, и кхинхьан дай-вашийвийна-м цалелара и кхелхича, хьуна хала цахета…

8. МОЛЛИН CATИЙСАМ
Моллахилласуьлхьанашхьийзош, багахь «лаилах1-иллалах1» бохуш, шабар-шибар а деш, коре а хиъна, 1аш. Т1ехйолуш цхьа хаза йо1 гинакхунна. Цулт1аьхьа:
-Девисахьан, дависахьан, — бохуш, ша х1ун леладо а цахууш, суьлхьанашхьийзонволавеллаиза.

9. ХИЛЛАРГ ХОВШ ВОЛУ «ШАЙХ»
Шайхвушабохушлелашхиллацхьастаг.
-Делахькханахиндергдийцал, — аьлла, дехардинацуьнгацхьамма.
— Лама дуьйцурдуша. — аьлла, «шайх» вушабохучо.

10. ХАН ЙОЦУШ БЕАНА МАРХИН БУТТ
Мархинбаттахьмарханашкхобушабохуш, лелашхиллацхьастаг. Шензудчуннахьалхамоттарг1анаш а лелош, къайлахцигаьркаузушхиллацо, шайн к1ет1арчу г1одмийн такхорах а вулий.
Цхьанадийнахьшайнтакхорах к1ур оьхушгиназудчунна. Ц1е яьлламоьттуш, хьаьдда т1еяханчу кхуннашенмайрагина, такхорах а воьлла, к1ур беш. Йоьхначузудчоаьлла:
-Вай, елла яла со!
Т1аккха майрачоаьлла:
— Ма яла хьо-м елла, хан йоцуш т1ебеана xlapaмархинбутт бала-кхабелла.

11. МАРХИН БУТТ
Цхьа ши стагхиллацхьаццахабаршдуьйцушлаьтташ. Цхьаммааьлла:
— Борз санна т1ебог1уш мархибутт а бувайна…
Вукхоаьлла:
— Баг1ахь, дера бувайохьа а таь1на, т1ехбалийтур.

12. ВОН ЗАБАР
Цхьастагвеллааьлла, кеп х1оттийна, цунна каш а даьккхина, марчо а хьарчинна, коша а виллина, накъосташа 1усмане аьлла.
-XIapaахьтховсаларванвеза, таханалатта т1ехьакха цамагадинавайна.
1усман резахилла
Каш лардеш 1усман 1аш буьйсаюкъал т1ехъяьлла 1усман кхеродагахькошахьвергметтаххьеволавелла.
— Хьодакъаделахь, дакъасанна 1илла, дацахь аса дийрдухьох, — аьлла 1усмана.

1амийнарг   т1еч1аг1дар:

Стеган оьздамассо а х1ума хиладеза-ойла а,

духар а, г1иллакхаш а.

Жам1 дар:

— Дийцакхуурокехьвайнакерла х1ун хиъна?

— Дийцашайнахазахеташ долу г1иллакхаш.

Ц1ахь банболх:

— дагахь 1амо байташ (г1иллакхех лаьцна),

— «Г1иллакх» ц1е йолустихотворенидагахь 1амо.

Шайнкхерч муха хила луур дара шуна?Гайта у т1ехь…

Дерзор:

 Нохчийн г1иллакх-оьздангалла,вастдалошаьлча,цхьалекха б1ов ю. Вайнкъоман х1ора а чкъуроцхьаццакхеригбуьллушйоьттина,лакхаяьккхина. Цундела х1ора нохчочундекхарду и б1ов 1алашъяр.иза кхин а лакхаяккхарехьдакъалацар. Нохчийн г1иллакх-оьздангаллин г1ала замано а йохоряц,нагахьвайх х1орамма а иза 1алашъяхь.шен леларца,вистхиларца.дечу г1уллакхца. Изалаьттарю,нохчийнкъам мел деха.»  

Г1иллакх –оьздангалла адамаллин
коьрта г1ирс бу.

Ялсаманин керт Дала адамийн г1иллакхах кхоьллина ю боху.
Дуьненахь г1иллакх шайца ца хилла адамаш оцу кертал чоьхьа
довлуьйтур дац ша аьлла Дала.

Таханалерачу халачу, чолхечу, аьрхачу хенахь, къаьсттина шена т1е тидам бахийта хьакъ долчу г1уллакхех коьртачехцхьаъ ду школашкахь вайн къоман г1иллакх-оьздангалла хьехар а, цуьнца цхьана,т1екхуьуш долу къона чкъор адамаллин вастехь: амалехь- аматехь кхетош- кхиор а. Нохчийчохь, т1аьхьарчу шерашкахь кхолладеллачу политически хьоло боккха, «б1останехьа» болу, дуьхьалкхетам вайн юкъараллехь йолчу лерамечу юкъаметтигашна бинехь а, амма шайн сица, ойланца, дег1аца дайн оьзда г1иллакхаш, дин, 1адаташ дезаш-девзаш болу нах вайна юкъахь хиларо, мелла делахь а, лардина, 1алашдина долчаьргара эхь-иман, комаьршалла, къинхетаме хилар, вуьшта аьлча- АДАМАЛЛА.Хууш ду, муьлххачу а дахаран халачу киртиге нисделча а, кхолламан аьрхачу, экамечу хьоло тайп-тайпанчу зиэрашна юьхьдуьхьала х1оттийча а, нохчийн къомо ша лардина хилар:лардина шен г1иллакх, 1адаташ, дин, мерза уьйраш, вовшашка
лерам. Карарчу хенахь а, юха карладаьлла, д1ах1оьттира изза хьал: кхерам т1е1оттабелча, бохам т1ебеача, мацалло гатдича, тховкхерч боьхна дисича, даиманна а санна, юха а хаалора вайна вай вовшех бина къинхетам, вовшийн бина лерам, вовшашна даьстина дегнаш, кховдийна комаьршаллин куьг. «Аш вовшех къинхетам бар мел ду, сан къинхетам хир бу шух.»-боху вайга вайн Дала а. Вай кхоьллина Дела а лууш ву –кх вай вовшех даша, вовшашка хьовса, цуьнца ша кийча а волуш вайх къинхетам бан… Хастам бу Цунна!
«…Хало т1ех1оьттинчохь стогаллех хьо вохахь,
Ша, Даймохк, къинт1ера бера бац—боху цо»-аьлла шен «Даймехкан косташкахь» Мамакаев Мохьмада.
Нохчийн къам стогаллех, иманах- исламах, юкъарчу марзонах, г1иллакхах, ламастех ца духуш латтар бахьана долуш, х1окху рог1ерчу 1азапах, балех а, Дала мукъалахь, Даймахко буьллур болчу «бехках» а хьалхадовлуш ду вай. Дала эзар балеха дохийла вай! Карахь йолу хан вай парг1атдевлла, малделла 1ан йиш йолуш хан яц. Дайн
г1иллакхашна, ламасташна, 1адаташна, динна т1едерзар вай алсам ца даккхахь, къоман мехала мел дерг дицдеш, ширдеш, пайда ца оьцуш, д1але1аделла долуш лаьтта. Шен къоман долу х1ума цадовзарна кегийрхой бехкебан г1ерта цхьаццаберш, амма иза нийса дац. Кегийрхошна иза ма-дарра, ца довзийтинчу, ца хаздинчу, цамарздинчу, ца гайтинчу вайн а, вайгара д1а, вайл хьалхарчаьрна а бог1у цуьнах баккха бехк.Тахана вай массо а декхаре ву адамашна юкъара оьзда дерг, лераме дерг, хаза дерг юхаметтах1отторехь жигара хилла д1ах1отта: т1екхуьучу чкъурана сийлахь-лераме мел дерг 1амо-хьеха, д1акховдо, къоначаьргахь адамаллин амалш кхио. Оцу балхана, доккха дакъа д1алаьцна, хила еза школаш, хьуьжарш, телевидени, радио, яртийн оьздангаллин кхерчаш,
газетийн редакцеш, яздархой, 1илманчаш, хьехархой, 1елам-
нах(молланаш)—массо а, массо а…

яздинарг: А.А.Асхабов

У рокан ц1е: «Нохчийн къоман г1иллакх-оьздангалла»

1алашо: къоргера кхетам балар дешархошна нохчийн г1иллакхех

а,оьздангаллехь а;

Масалашкахь берашна довзийтар ,муха лело нохчийн г1иллакхаш. Урокан г1ирс: ИКТ, урокан конспект,б1ов.

Урокан некъ.

1. Вовшахтохаран ми нот.

2. Урокан тема а,1алашо а йовзийтар.

3. Садаг1аран минот.

4. Тема йовзийтар.

5. Жам1 дар.

(нохчийн мукъам)

1.Вовшахтохаран минот.

Де дика хуьлда шун хьоме бераш а, хьехархой а.

Тахана бераша, вайна дуьйцур ду, нохчийн къоман г1иллакхех, оьздангаллех лаьцна. Xlopa занятехь нисло вайн нохчийн къоман хаза г1иллакхаш довзийтар, цаьрга безам кхоллар, вайн нехан дикачу амалех лаьцна дуьйцар.

Оьздангалла — ю вайн яхь,

Оьздангалла ду г1иллакх,

Оьздангалла ду вайн эхь,

Собар, тешам, сирла чиркх.

Дуьне хаздинарг малх бу, буьйса хазйинарг седарчий, беттаса ду. Вайн дахар хаздинарг адамийн оьздангалла, г1иллакх ду.

Бераш! Шуна ма — хаъара вайн дайшна, дедайшна юкъахь хилла г1иллакх- оьздангалла, ларам. Пиллакх — иза адамаша вовшаца лелочу гергорлонийн кепаш, куьцаш, дозанаш ду. Оьздангалла xlopa стеган леларехь, амалашкахь гучяьлла ца 1аш, шен сица а, синкхетамца хила езаш ю.

Хаза г1иллакхаш ду вай: да-нана ларар, церан хьашташка хьажар, вовшашна rlo дар, гергорло леладар, вуо болх хилча орцах довлар.

Вай нохчийн маттахь дукха газеташ, книшкаш т1ехь, «Стела 1ад» журнал т1ехь ду туьйранаш, кицанаш, аларш, дийцарш. Царах дукхахдерш вай дешна, 1амийна ду.

Слайд №1 «Пиллакх»

Х1инца хьан юйцур яра оьзангаллехь лаьцна?

« Оьздангалла».

Ма оьшу Хьо йоцуш вверг Ца хетта стаг вахарехь.

Хьо ду

Ткъа ирс атта И бац бухку — оьцу Оьздангалла — ю вай яхь.

Оьздангалла — ду

Оьздангалла! Адамашна хьо дахарехь, нахана

Оьздангалла! Хьан мах бац, стеган доккха ирс, карош дац- г1ирс,

Оьздангалла — ду г1иллакх, вайн эхь,

Собар, тешам, сирла чиркх.

-Баркалла. Хаза йийци. Бераш шу муха кхийти цу байтах?

Хь. -Оьздангалла стеган дег1аца, олачу дашца а, боккхучу когаца, массо а ханна шеца хила езаш ю.

-Пиллакхо во стаг.Пиллакхах воьхнарг стогаллах воьхнарг лору халкъо. -Нийсаду.

Ма семалла еза хьуна,

Дайча, карош цахиларна.

Сий дайна дуьненчохь ваха Цурриг оьшуш дац адамна. Цуьнца бен, т1аьхьенна дийца, Дуьсур дац хьох тешаме до

«Сий».

Адамашна юкъахь лелаш,

Церан ларам хьайца лелош, Жимчохь дуьйна лардан дезаш, Ду хьо механа сов деза. Лакхара бу хьан мах ч1ог1а,

Хь, Бераш «Сии» бохучу дашах муха кхета шу? Хьа юьйцур ю байт?

Духкуш, оьцуш цахиларна.

ь. -Бариала. Стеган сий дар, ларар, иза ду нохчийн къоман оьздангаллин «ехаллех уггаре коьртаниг.

Хь. Собарх лаьцна дош хьа эр дара?

«Собар».

Къонахийн собар ду лекха лам баккхал, Собар ду сов доккха,

кхача ца луш, Къонахийн и собар кхачийча, баккъал,

Х1ар маьлхан вайн дуьне духур ма ду!

Садаг1аран минот

ВАЙНАХА ЛОРУШ ДОЛЧУ Г1ИЛЛАКХЕХ ЛАЬЦНА ДЕРШ:

1.Туьканахь юхкуш а йоцуш, цхьана а заманчохь, ехча, лур а йоцуш, нахана юккъехь эша а оьшуш йолу х!ума?

Пиллакх 2.

Болатшг ч1ог1аниг? Доттаг1ала

1. Массо а меттехь оьшуш йолу х1ума?-Яхь

2. Дуьнен чохь цкъа а ца леш ерг?Дикалла

3. Барзо шен кан хийцарх, ца хуьйцуш ерг х1ун ю?Амал

4. Нанас шен берана комаьрша кховдошъерг х1ун ю?Йовхо

5. Гергарлонан бух хилла лаьтташъерг х1ун ю? Марзо

6. Муьлхачу а адамехь ца хилча йиш йоцург х1ун ю?

Адамалла.

10. Адаман Ниллакхехь тоьллачух цхьа г1иллакх х1ун ду?

Комаьршалла.

11. Муьлххачу а къийсамехь уггаре а дика герз муьлха ду? Хьекъал

Къонахах лаьцна хьа дуьйцур дара.? Муха кхета шу къонах бохучу дашах»?

Къонах боху дош шина декъах лаьтта: «къо» + «нах» — нехан къо (к1ант), халкъан к1ант бохург ду иза. Къонах — иза халкъо кхоьллина, боьрша стаг муха хила веза бохучу хаттарна жоп луш, массо х1ума а меттехь долчу стеган васт ду. Иза xlopa нохчочунна уггаре а лекха 1алашо а хилла, дерриге а дахарехь и шена т1екхача г1ерташ. «Къонах ву алар уггаре а доккха совг1ат хилла нохчочунна.

«Къонах» аьлла ц1е яханчунна юкъараллера я нахера хуьлуш цхьа а пайда, дуьненан х1ума ца хилла. Церан декхарш а, церан адамашна хьалхара жоьпалла а

(самдолуш хилла. Бакъду, къонахчун сий даьржаш хилла, цунах лаьцна иллеш а, дшцарш а кхуллуш а хилла халкъо.

Хь.Уггаре а хала х1ума х1ун ду аьлла, шега хаьттича, «Уггаре а хала х1ума къонах хилар ду», — аьлла боху Шемалан наиб хиллачу 1успанан Са1дуллас. Цул а хала х1ун ду аьлла хаьттича, цо жоп делла: «Цул хала, къонах а хилла, чекхвалар ду».

Изза Сулейманов Ахьмада а олура, бакъду, жимма хийцина дара и дешнаш: «Уггар а хала нохчо хила ду, цул а хала нохчо хилла вахар а, чекхвалар а ду»

-Хьа эр дара муха кхета шу собар боху чу дашах?

-Собар хилар — хьекъал, иман хилар ду.

Стенца доьзна ду и собар?

-Пиллакх доцчуьнгах собар хир дац, иштта, собар доцчуьнгахь г1иллакх а хир дац.

-Нийса ду. Собар -иза вайн къоман уггаре а ч1ог1а леринчу г1иллакхах цхаъ хилла .Пиллакхца ю-яхь, юхь, озьдангалла, сий, ларам, нийсо, бакъо, собар.

Слайл№2 «Собао» «Дада».

Вайна вовшийн цкъа а вуон ма гойла, Дахарехь замано хьо ирсе война Нагахь ас вас йинехь , къинтеравала

Декъала хила хьо, Са хьоме Дада!

«Нана».

Б1аргаш чуьру йовхоно кийрара дог дохдо,

Буьйцучу матто дог ловзадоху.

Нанас йина чов лаза ца лозу.

Цуьнан сий динарг лорур ву махко!

Делера Салам хуьлда цунна, Делан Элчано аьлла: «Уггаре хьалха хьайн ненаца дика хила, шолг1а — ненаца дика хила, кхозлаМа — шайн ненанца, деца дика хила». Ялсамани ненан когаш к1елахь ю боху хьадисо. Цо гойту вайна, мел ч1ог1а хила беза ненаца лерам.

-Бариала. Хаза йийци. Дега — йене болу безам, доза долуш бац.

елера Салам хуьлда цунна. Дела Элчано аьлла «Уггаре хьалха хьайн деца- ненаца ика хила».

-Бераш, шуна дукхадезий шайн Да-Нана ?

-Деза.

Хь…-Ткъа, хьан эр дара соьга, хаза чу г1иллакхо чулорург х1ун ду?

-Хаза г1иллакх ду:

• Оьзда, хаза, к1еда — мерз а вистхилар.

-Воккханиг ларар, лераме хилар.

-Воккхачун некъ ца хедар.

-Воккхачунна хьалаг1аттар.

-Да-Нана ларар, собаре, тешаме, яхь йолуш хилар.

-Нийса ду. Вайна ма хаъара Да- Нана кхудуьнена т1ех уггаре деза лерина ду.

• Бераш, къид1а вайн занятии 1алошо ю нохчийн туьйранах лаьцна дийцар. Туьрано 1амодо майра хила а, комаьрша хила а, доттг1чунна тешаме накъост хила а. Иштта, туьйранашкахь гойту нохчийн къоман оьзда г1иллакхаш, жимчо воккханиг лара везаш хилар, шен дас- на на с аьлларг кхочуш дан дезаш хилар.

Х1инца ладог1ал «Ден весет» ц1е йолчу нохчийн халкъан туьйране.

Цхьана стеган ворх1 к1ант хилла. Мацца а, шех лен цамгар кхетча, дас, кхайкхина и ворх1е к1ант т1е а валийна, цаьрга аьлла:

-Bopxle а, ваха а г1ой, цхьацца сара а бахьаш чувола, ас, суо валале , цхьа весет дийр ду шуьга!

Цхьацца сара а бахьаш, ворх1е а чу а веана, дена хьалхха д1ах1оьттина.

Дас аьлла: «И ворх1е а сара вовшах а тохий, т1ийриг а хьарчаей, цхьаъ биэ.

Шайга аьлларг дина к1енташа.

Дас воккхахволчу к1анте аьлла:

-Схьаэцал , къант, уьш кагдан хьажал.

Цу серех дина девзиг, гола т1е а те1ош, кагдан г1ертарх, ца кагделла к1анте.

Цуьнга санна , вукху вежаршка а аьлла, цаьрга а, цхаьнгга а ца кагделла девзиг.

Иаккха дас аьлла:

I xlopa сэра къаста а бай, ша — ша а баккхий, хьовсал шайга уыи кеглой.

Цо ма — аллара, серий ша — ша даьхна, кегдина.

Дас т1аккха шен к1енташка аьлла:

-Хьовсал, сан к1ентий. И аш цхьаьна вовшахтоьхна ворх1 сэра санна, шу цхьаьна, бертахь, вовший rlo деш хилахь, шух аддам а кхаьрдар дац, амма шу вовшех довлахь, наха шу а лорур дац.

-Барт цхьаъ болуш хилалаш. Барт ч1ог1а маь1на долуш х1ума ду шун.

-Бераш, оцу туьйрано х1ун гойту?

-Х1ун маь1ан дара цуьнан?

-Барт хилар.

• XIун весетдинера дас, шен к1енташка?

-Вовшийн лерам болуш хилалаш.

• Барт цхьаъ болуш дахалаш.

-Цхьана бертахь, вовшийн rlo деш хилалаш.

-Шу барт боьхна, вовшех довлахь, наха шу а лорур дац.

-Шу вовше бертахь хилахь, шух адам а кхардар дац.

Нийса ду.

Барт ч1ог1а маь1на долуш х1 ума ду шуна.

Х1инца хьа дуьйцур ду вайн Бартах лаьцна кицанаш?

-Барт боцчу доьзалехь, беркат хир дац.

-Доьзал доккха беркат ду, дений -нанний дика белахь.

-Барт болу ши стаг, барт боцучу юртал а тоьлла.

-Барт ийг1ина доьзал ,ка йоцу стом.

Слайд №3 «Ши зуда я лор»

Нохчийн г1иллакх-оьздангаллин Мала замано а йохор яц, нагахь вайх х1орамма а иза 1алашъяхь, шен леларца, вистхиларца, дечу г1уллакхца. Иза лаьттар ю, нохчийн къам мел деха.

/

КИЦАНАШ:

Пиллакх дезаш волчунна, и генахь дац.

Пиллакхо лех эла вина, Миллакх цахиларо злах лай вина.

Оьзда воцу стаг, хьошалг!а веъча, дика кхаба, оьздачунна чохь ерг елча а тоьар ду. Оьзда волчу стагаца дов хилар г1оле ю, осалчу стагаца гергарло хуьлучул.

-Дела реза хуьлда шуна бераш. Хаза дешнаш долу кицанаш дийци аша. Со йоккхае т1екхуьуш долу шу вайн жима ч1ор оццулла г1иллакхех, оьздангаллех кхеташ хиларна. Шун духа ре хьаьажча а хаьа, вай нохчийн оьзда къам дуйла.

1амийнарг mleulazldap:

Стеган оьзда массо а х1ума хила деза-оша а, духар а, г1иллакхаш а.

Жам 1 дар:

• Дийца кху урокехь вата керла х1ун хиьна?

• Дийца тайна хазахеташ долу г1иллакхаш.

Ц1ахь бан болх:

• дагахь 1амо байтаил (г1иллакхех лаъцна),

• «Пиллакх» ц!е йолу стихотворении дагахь 1амо.

Дерзор:

Нохчийн г1иллакх-оьздангалла, васт далош аьлча, цхьалекха б1ов ю. Вайн къоман xlopa а чкъуро цхьацца кхериг буьллуш йоьттина, лакха яьккхина. Цундела xlopa нохчочун декхар ду и б1ов 1алашъяр, иза кхин а лакха яккхарехь дакъа лацар. Нохчийн г1иллакх-оьздангаллин Нала замано а йохоряц, нагахь вайх х1орамма а иза 1алашъяхь, шен леларца, вистхиларца дечу Нуллакхца. Иза лаьттар ю, нохчийн къам мел деха.

(Илли)

Бераш доккха баркал ала луу суна урокехь дакъа лацарна.