Сочинение про сагаалган на бурятском языке

Сагаан hарамнай,

Сагаалгамнай морилхонь,

Сагаан хэшэгээ,

Сарюун зугаа дэлгээхэнь,

Хулгана жэлээ хүндэтэйгөөр үдэшэе,

Үхэр жэлээ

Хүндын ёhоор угтая!

Мүнөө сагта хүүгэдээ зүб мүрөөр хүмүүжүүлхын, бу­ряад хэлэеэ мартахагүйн тула эрдэмтэд, мэргэ­жэлтэд, багшанар, сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэд оролдожо, ёhо заншалаа hэргээжэ байhаниинь олондо эли. Энэ суглуулбари бу­ряад арадай шэнэ жэл болохо Сагаалган тухай сэдэбтэ, Сагаал­ганай һайндэртэ зорюулагдаа. Сагаалганаа яагаад угтахаб, бурханаа зүбөөр дэлгээхэ ёhо гу­рим, зүбшэлнүүд, ёохорой дуунууд, таабаринууд, оньһон үгэнүүд гэхэ мэтэ эндэ хэлэгдэхэ.

Эртэ урда сагhаа арадайнгаа аба­жа ябаhан алтан hургаал заршамуу дыень алдангүй, үеhөө үедэ дамжуулжа ябаа һаамнай һайн байгаа гэжэ hанагдана.

Сагаалган тухай булта һайн мэ­дэжэ байһан байха, тиигэбэшье сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэдэй, һургуулиин эхин шатын багшанарай сүлөө сагайнь бага дээрэhээ энэ суглуулбари туhатай, һуралсалай методическа хэрэгсэл болгохо гэжэ анхан сагта суглуулагдаһан мате­риал бэлэй. Теэд мүнөө һайндэрэй дүтэлхэдэ, эдэ мэтые хэрэглэхэ багша­нар байһан байха гээд толилбобди.

Эхэ түрэл хэлэеэ мартангүй хүгжөөжэ, ёhо заншалаа сахижа, нютаг ороноо суурхуулха хүүгэд үндыжэ ябаг лэ даа.

Сагаалганай түүхэhээ

Сагаалган эртэ урдын түүхэтэй ааб даа. Буряад зон оройдоол ган­са hайндэртэйбди гэлсэдэг hэн. Тэ­рэнь Сагаалган байhан. Тэрэниие яажа hайндэрлэдэг байhан тухай олон мэдээжэ эрдэмтэд, шэнжэ­лэгшэд бэшэhэн байдаг. Бүри эртэ урда сагта Сагаалган намартаа тэмдэглэгдэдэг байгаа. Энэмнай эдеэ хоо­лой элбэг, баян саг ха юм. Энэл үедэ бүхы амитан, тэрэ тоодо хүнүүдшье манай эндэхи ута, жабартай хүйтэн үбэлые дабахын тула эдеэ хоолоо нөөсэлдэг, бэлдэдэг гээшэ. Тиихэдэ хулганааншье хоолоо бэлдэжэ, ун­таха нойргүй хүдэлдэг, нөөсэлдэг гээшэ. Тиимэhээ арбан хоёр жэлэй түрүүшын жэлые ама сагаан хулга­на нээhэн байдаг. Тэрэшэлэн жэл бүхэн өөрын шэнжэтэй байдаг. Тэ­рэнь газар, уhан, гал, модон, түмэр гэжэ илгардаг. Мүн тэдэнь баhа үнгөөрөө илгардаг. Газар — шара, уhан — хара, гал — улаан, модон — хүхэ, түмэр — сагаан үнгэтэй байдаг. Тэрэ­шэлэн хатуу, зөөлэн гэжэ байха.

Удаань Сагаалган хабарай түрүүшын hарын шэнэдэ болгогдоо. Энэмнай мүнөөнэй февраль hара болоно. Энэ үедэ адуу мал түллэжэ, сагаан эдеэн элбэгжэдэг юм. Һүөөр хэгдэдэг эдеэе буряад зон сагаан эдеэн гэжэ нэрлэдэг. Сагаан эдеэн — эдеэнэй дээжэ. Тиимэhээ эндэhээ Сагаалган гэжэ нэрэтэй болоо. Монгол угсаа­тан сагаан үнгэ хүндэлдэг. Юуб гэ­хэдэ, энэмнай hайн hайхан юумэнэй, зол жаргалай, нэрэ хүндын hүлдэ гэжэ тоологдодог.

«Эдэ арбан хоёр жэл юундэ ами­тадай нэрээр нэрлэгдэнхэйб?» — гээд олон зон асуудаг. Урдань хэлсэдэгэй ёhоор, Будда бурханай бүхы амита­дые уриhан байгаашье hаань, эдэл амитад бурхантай уулзахаяа ерэhэн юм. Шухалань гэхэдэ, мүнөө хэлэгдэ­дэг жэлнүүдэй зангаар эдэ амитад­най hубарижа ерээ. Иигэжэл Будда бурхан амитан бүхэндэ нэгэ жэл үгэhэн гэлсэдэг.

Сагаалган хүн бүхэнэй нэгэ наhа нэмэhэнэй баяр, ажамидаралай hайн hайхан хэрэгүүдэй эхилхэ үдэр гэжэ тоологдоно. Тиимэhээ Сагаалганаа гүн сэдьхэлhээ хүндэлжэ угтадаг гу­римтайбди.

Сагаалганда бэлэдхэл

Сагаалганай эхилтэр гэртэхи, газаагуурхияа арилгадаг. Сагаалганай хоёр үдэр урда тээ, hарын 29-эй hүни, дасан бүхэндэ хурал ху­рагдадаг. Тиигээд дүгжүүбэ гаргажа, галдалган болодог.

Дүгжүүбэ гээшэ орой дээрээ хо­химой тархи шэмэгтэй 16 ехэ, бага сорнууд юм.

Сор — тэбхэр хабтагайда бүхэлэгдэhэн модон hаднаг.

Сагаан hарын шэнын нэгэнэй урда үдэрые бүтүүнэй үдэр гэдэг.

Бүтүүнэй үдэртэ:

— зон архи тамхи уухаяа нарилдаг;

— шууяа, хэрэлдээ гаргахагүй;

— хүүгэд эжытэеэ амтатай эдеэ хоол бэлдэлсэхэ;

— сагаан эдеэн табаг түхеэрэлсэхэ;

— гэр бүлөөрөө бүхэлеэр мяхаяа, буузаяа шанажа эдихэ.

Бурхайнайнгаа урда:

— бурханаа, тахилаа hэргээхэ. Бур­ханай тахил үдэр бүри hэргээгдэжэ байдаг гуримтай. Зүүн гар талаhаа эхилжэ, баруун тээшэнь тахилаа шэнэлдэг. Үдэшэлэн тахилаа сэбэр газарта үргэдэг ёhотой. Үргэхэдөө баруун талаhаа эхилжэ үргэдэг гээ­шэ. Тахил соо байhан аршаан ба зүйлнүүдээ үргөөд, сүгсэеэ арша­жа сэбэрлээд, уруунь харуулаад орхидог юм. Тэрэнэй хажуугаар сай, сэржэм, сагаан эдеэнэй дээжэ үргэгдэдэг. Сагаан эдеэ үргэхэдөө, бүхы хамаг амитад гэдэhээ бү үлдэг, харин һү үргэхэдөө, ангангүй ябаг гэhэн удхатай бшуу. Аршаан бо­лоод эдеэ хоолой зүйлнүүдые сүгсэ соо табидаг. Зула бадараадаг үндэр хүлтэй багашаг аягатай амhарта наhата гээшэ. Бурханай урда тэг дунда табигдадаг томо наhатые голто гэдэг. Айл бүхэн 3-4-5 тэлэг бурхантай байгша бэлэй. Тэлэг гээ­шэнь бүд дээрэ зураhан бурхануудые хэлэдэг юм.

— 5 үнгын хадаг дэлгээхэ (ёhо соонь: ногоон, улаан, сагаан, шара, хүхэ);

— эдеэнэй дээжэ – сагаан эдеэн та­баг, шанаhан бүүhэг табиха. Yшөө үбэлэй эхиндэ үүсэ хэхэдээ нари хэдэг байhан. Тэрэнь юуб? Yхэрэй үбсүүе ханшартайнь ехээр тай­ран абаад, тэрээн соогоо хабhа, hээр, зүрхэ, эльгэ, hэмжэ, хошхоног, гүзөөнэй дүрэ гэхэ мэтые хэжэ, тэрэ­нээ зохидоор орёогоод, хүргэдэг бай­гаа. Тэрэ нари гээшын үбсүүе абажа, hайса шанаад, хоёр газараар зурытар отолоод, бурханайнгаа урда табидаг hэн. Тэрэнь бүүhэг гэжэ нэрэтэй. Та­бяаша бүүhэгынь сагаа hарын хахад­латар тэндээ табяатай байха;

— зула бадарааха.

Бүтүүнэй үдэрэй үдэшэ зон Һама хуралда hуудаг. Балдан Һама – мори унаад ябадаг эгээл түргэн, хурдан, дары туhалдаг сахюусан. Сахюусан гэхэдээ, hахина гэhэн удхатай. Мори унаад, энэ түбиие нэгэ доро булты­ень эрьежэ үрдидэг. Һама бурханай эрьежэ ябахада, бодоогүй, унта­жа байhан хүн амиды зоной тоодо орохогүй.

Гэртээ үлэhэн зон:

— сагаан hарын шэнын нэгэнэй үдэр үүр сайгаагүй байхада бодоод, галаа түлижэ, сайгаа шанаха;

— зула бадарааха;

— амhарта соо сог гаргаад, газаа­гаа хүншүү табиха;

— арса, санзай ууюулжа, сагаан эдеэн табагаа арюудхаад, хүншүүдээ үргэжэ хайлуулха;

— сэржэмээ (hү, сай, хара сай, архи) баhал арюудхаад, үргэхэ ёhотой;

— гэрэйнгээ хубсаhаар бэшэ, харин сэбэр, hайн хубсаhаяа үмдөөд, сэбэр газарта хүншүү табиха, сэржэмээ үргэхэ.

Сагаалганай найр

Хүн зон ори ганса hайндэрнай болобо гэжэ бүхэли жэл соо хүхеэгүйгөө хүхидэг, бэе бэедээ ябал­сажа, амар мэндэеэ мэдэлсэдэг hэн. Айлда ороходоо, бурханда мүргэдэг hааб даа. Тиин юрыншье сагта хүн айлда ороходоо, бурхандань заабол мүргэдэг гуримтай байгаа ха юм. Тиин мүнөөнэй сагта энэ гурим мар­тагдаа гэхэдэ, алдуу болохогүй гэжэ hанагдана: зарим залуу айлнууд гэр­тээ бурханшье үгы байна бшуу. Айл­шад ерэхэдээ, гэр соо байhан зонтой бултантайнь золгохо ёhотой. Хүнүүд хадаг андалдажа золгодог байгаа.

Мэдээсэл.

Хадаг — хүндэтэй айлшанда баридаг торгон. Хадаг — сэдь­хэл ухаанай, эд зөөриин һүлдэ. Урда сагһаа хойшо табан үнгэтэ хадагуудые гэртээ хадагалхада, гарза хохидолгүй, амгалан тайбан саг түхөөгдэхэ юм. Мүнөөнэй сагта хадагай хажуугаар элдэбын бэлэгүүдые үгэлсэдэг болонхой.

Золгохо — буряад зоной уулзахадаа мэндэшэлдэг ёһо.

Золголгон — золгоходоо, хүл дээрээ байгаад, хоёр га­райнгаа альгые дээшэнь харуулжа, урагшань hарбайгаад, наhаараа дүү хүн аха хүнэйнгөө гарай сарбуу, тохоног дороhоо дүнгэн баридаг.

Хадаг

Хадаг, хадаг гээшэмнай

Хадата Түбэдhөө ерэhэн,

«Тэнгэри» гэhэн удхатай

Тон нангин юумэн даа.

Бурхан шажанай дэлгэрэн,

Буряад орондо залархада,

Бэлэгэй манлай бэлэг болон,

Хүндын дээдэ тэмдэг болон,

Хүн зоной дунда заншаал даа,

Хүнэй hүр hүлдэ үргэнэл даа.

Табан үнгын хадаг

Сэдьхэл, ухаан бодолой

Сэбэр hайниие гэршэлэн,

Эд бараан, зөөриин

Элбэг байлгые hүлдэлэн,

Табан үнгын хадаг

Айл бүхэндэ сахигдан,

Тайбан энхые түхөөнэл,

Һайн hайханиие үршөөнэл.

Ногоон хадаг

Ногоон үнгэтэй хадаг

Ногоон ургамал бэлгэлэн,

Үдэн үрэжэхэ, дэгжэхын,

Түлжэн арьбажаха, дэлгэр­хын,

Үндэр баян ургасын

Түгэс удхатай болонол.

Улаан хадаг

Улаан үнгэтэй хадаг

Гал дүлые бэлгэлэн,

Гуламтын галай залирангүй,

Гарбалhаа гарбалда дамжан,

Бадаран дэгжэхын хүсэлтэй

Бата бэхиин тэмдэг болонол.

Сагаан хадаг

Сагаан үнгэтэй хадаг

Эхын сагаан hүн мэтэ

Сэдьхэлтэ бодисадын ухаан,

Yлзы хэшэг, буян гэгдэжэ,

Арбан сагаан буяниие

Арьбажуулхын удха болонол.

Шара хадаг

Шара үнгэтэ хадаг

Шаргал нарые бэлгэлэн,

Шажан мүргэлэй дэгжэхын,

Бүхы мууе зайлуулхын,

Баршад гайhаа зайсахын

Бадарма тэмдэг болонол.

Хүхэ хадаг

Хүхэ үнгэтэй хадаг

Хүхэ тэнгэриие бэлгэлэн,

Энхэ тайбанай хүсэлтэй,

Эбтэй hайхан байдалай,

Дээдын удха шанартай

Дэмбэрэлтэ тэмдэг болонол.

Любовь ЦЫБЕНОВА бэлдэбэ

Фото: Анна ОГОРОДНИК

6 февраля 2015

Сагаалган

7741

Хатануудай мүрысөөндэ

Түрэл хэлэнэйнгээ булагһаа
Таанараа сүршэн үреэлһүү:
Гал хотоймо үнэр бологты,
Газар хотоймо баян һуугты!

6 февраля 2015

Сагаалган

10446

Дангинануудай мүрысөөндэ

Хони, хурьгад мааража,
Хэшэгнай арьбажаба.
Сагаалгамнай мандажа,
Сэдьхэлнай баясаба.
Сагаан һараар!

6 февраля 2015

Сагаалган

8297

Баатарнуудай мүрысөөндэ

Уурагта түрэл хэлэеэ
Эжыдээл хүндэлжэ ябахаб.
Угсаата буурай заншалаа
Эрын гуримаар сахихаб.

19 марта 2015

Сагаалган

8784

Арбан хоёр жэлэй магтаал

Алтан дэлхэйдэ нүхэтэй,
Алтан таряан эдеэтэй,
Адхын шэнээн бэетэй
Ама сагаан Хулгана жэл.

19 марта 2015

Сагаалган

7568

Аба эжыгээ золгоорой

Үбэлэй хүйтэнэй һүүлшын үдэр,
Өөдэлхэ хабарай эхин үдэр,
Үлзытэ Шэнын нэгэнэй үдэр
Аба эжыдээ айлшалжа ошоорой!

19 марта 2015

Сагаалган

7798

Сартуулай Сагаалган

Эртэ урда сагта сартуул буряад зон сагаа һарын найр наадые намарай сагта хэдэг байгаа. Энээн тухай Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаров иигэжэ бэшээ: «Сагаа һара» гэһэн нэрэнь «цагаа» гэһэн үгэһөө бии болоо. «Цагаа» (творог) гээшые намарай сагта хэдэг ха юм. Намарай баян сагта үнеэнэй һүнэй дэлгэржэ, сагаан эдеэнэй хүнэг һабаар халиха хаһада сагаа, аарсаяа торхо соогоо хэжэ, үбэлдөө эдихэеэ хадагалдаг үе байгаа.»

19 марта 2015

Сагаалган

1872

Монголой Цагаан сар тухай

Монгол угсаата арадууд сагаан сэдьхэл, арюун сагаан һанаа, алибаа арюун нангин бүхэниие сагаан үнгэтэй адли шэнги хүндэлэн, һүн шэнги сагаан гэжэ хэлсэдэг байна. Тиигэжэл сагаан һарые Сагаалган гэжэ нэрлээ юм ааб даа. Сагаан һара гээшэ эртэ урда сагһаа монголшуудай элинсэг хулинсагуудай тэмдэглэжэ байһан арадай заншалта һайндэр юм.

Л. Ганболд

19 марта 2015

Сагаалган

1820

Сагаалган

Буряад зон оройдоол ганса һайндэртэйбди гэдэг һэн. Тэрэнь сагаалган юм. Сагаалган хабарай эхин һарын нэгэнэй үдэр болодог байгаа. Минии һуража байхада, бидэниие сагаалганда гурбан хоногоор табидаг һэн.

Лодон Линховоин

19 марта 2015

Сагаалган

9485

Сагаан һарын үреэлнүүд

Сэгээн бодолтой,
Сэхэ харгыдаа буянтай
Сагаан сэдьхэлэй
Арюун аялга залгая!
Үнэр жаргалтай,
Үнэн заншалдаа
Үндэр удха олгоё!

19 марта 2015

Сагаалган

3722

Сагаалганай амаршалга

Алтан һайхан Буряадтаа,
Амгалан тайбан ажаһуудаг
Арад бүхэнии амаршалнаб!

Михаил ШИРАПОВ

19 марта 2015

Сагаалган

2139

Хадагаар золгохо гурим

Хадагаа хүлеэжэ абаад, зүүн гар дээрээ баруун гараараа нугалжа эбхээд, үбэртэлдэг. Энэ хадаа дээдын бэлэгые ёһолон хүндэлжэ абаһанай тэмдэг гээшэ.
Хадагые ганса гараараа дундаһаань шүүрэн абадаггүй.
Хадаг абаад, иишэ тиишэнь табидаггүй, харин эгээл хүндэтэй дээрэ, сарюун сэбэр газарта табидаг.

Бата-Мүнхэ Жигжитов

19 марта 2015

Сагаалган

1989

Буддын шажанай заншалнуудай удха

Һарын литээр Шэнэ жэлэй эхилтэр дүрбэн үдэрэй туршада Буддын шажанай бүхы дасан дугангуудта хурал үнгэргэгдэжэ, 17 хоног соо уншалганууд болодог.

19 марта 2015

Сагаалган

1820

Сагаалганай гурим ёһо

Шэнэ һарын гарахаһаа хоёр хоног урид “Дүгжүүбэ” болодог. Энэ юум гэбэл, “Дүгжүүбэ” гээшэмнай “ЖАРА” гэһэн удхатай.

19 марта 2015

Сагаалган

1747

Түүхэһээ

Урдын урда сагһаа хойшо арад бүхэн Шэнэ жэлые угтажа, һайндэрлэдэг байһаниинь мэдээжэ. Теэд нэгэ тогтомол хамтын үдэр гэжэ байгаагүй, арад бүхэн өөһэдынгөө ажабайдалда, ажахыда таарамжатай саг һунган шэлэжэ, хабартаа, намартаа, үбэлдөө, зундаа тэмдэглэдэг байгаа.

19 марта 2015

Сагаалган

1421

Он жэлэй эрьесын эхин – сагаалган

…түрэл хэлэндэмнай сагаан гэһэн үгэ гүнзэгы удхатай бшуу. Ушар иимэһээ буряад зомнай «сагаан дэлхэй», «сагаан эдеэн», «сагаан сэдьхэл» гэжэ юрөөл шэнгеэр үгэлдэг.

Цыден-Жаб Жимбиев

11 марта 2020

Сагаалган

929

Саг үедэ оршохо болтогой

1990 оной январиин 24-дэ Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиум «Буряадай АССР-тэ үндэһэн наадан Сагаалганиие бүгэдэ арадай һайндэр болгохо» гэһэн Тогтоол абаһан юм.

25 февраля 2021

Сагаалган

435

Сагаан hарын домогуудhаа

Урдандаа нютаг нуга бүхэндэ гаhар хүсэтэйшүүл байhан, мүнөөшье байдаг ха юм

4 февраля 2022

Сагаалган

1088

Доржи Банзаров Сагаан hара тухай

200 жэлэй саана, 1822 оной хабар Зэдын зэрэлгээтэ талын Үшөөтэй нютагта буряад арадай солото хүбүүн Доржи Банзаров түрэhэн юм.

Скачать:

Предварительный просмотр:

Чтобы пользоваться предварительным просмотром презентаций создайте себе аккаунт (учетную запись) Google и войдите в него: https://accounts.google.com

Предварительный просмотр:

Ерэhэн жэлдээ ехэрхэнгүй ябаад,

Гараhан жэлдээ гасалангүй дабшаад,

Бууhан жэлдээ уурлангүй байгаад,

Морилhон жэлдээ маргалгүй hураад,

Бүхы жэлээрээ

Бултантай жаргаарай!

Хамаг үхибүүдтэй

Ханилан таараарай!

Шэнэ жэлээр, Сагаан hараар!

Нэгэ наhаар, Сагаалганаар!

***

Сагаалганаа угтажа,

Сэсэгтэл hалбаржа,

Сагаан сэдьхэлтэй ябагты!

Дурандаа сагаалжа,

Нарандал толоржо,

Һайхан hанаатай жаргагты!

Һайн hуража,

Һанаhандаа хүрөөрэйгты!

Һайе hунгажа,

Һарбайhанаа абаарайгты!

***

Байгал номин далайдал

Арюун тунгалаг сэдьхэлтэй,

Саяан нангин ууладал

Сарюун энхэлиг hанаатай,

Доошонь үнгэеэ үршөөhэн

Хадагта огторгой дороо,

Дээшэнь үнгэеэ түхөөhэн

Хэшэгтэ дэлхэй дээрээ

Бурхан тэнгэридээ мүргэжэ,

Орон дэлхэйдээ hүгэдэжэ,

Буянтай хэшэгтэй ябагты,

Баяртай омогтой hуугты!

***

Һара үдэрэй һайниие шэлэжэ,

Үе сагуудай үлзые бүридхэжэ,

Үреэл юрөөлөө үршөөн хэлэнэб даа.

Бага балшар наhанhаа

Баабай эжыгээ хүндэлжэ,

Буряад ёhо заншалаа

Батаар сахин ябагты!

Эдир залуу наhандаа

Эрдэм бэлигтэй боложо,

Эрхимэй эрхим гүүлэжэ,

Энэ наhаяа шэмэгты!

***

Һайнаар hуража, һанаhандаа хүрөөрэй.

Һайе hунгажа, һарбайhанаа абаарай!

Түрэлхэн дайдаяа сахижа ябаарай.

Түрэhэн эжыгээ тахижа жаргаарай.

Түшэhэн эсэгэеэ зохижо хүндэлөөрэй!

Булагай уhандал тунгалаг сэдьхэлтэй,

Уулын оройдол мүнхэхэн хүсэлтэй,

Дайдын үргэндэл уужамхан абаритай

Ургажа ябаарай, урагшаа дабшаарай!

***

Наhан дээрэ

Наhа нэмэжэ байхадаа,

Айл аймагтаа, арад зондоо

Yшөө ута наhа,

Удаан жаргал үреэел!

Жэл бүри жэгдэ амгалан,

Он бүри омог дорюун

Сагаалжа, ногоолжо байя даа!

Гараhан жэлнай гэр бүхэндэ

Гүн жаргалай гэрэлээр сасарhай,

Ажаhуудалдань амжалтын баяр асарhай.

***

Хэжэ ябаhан хэрэг, ажал хүдэлмэритнай,

Һанажа ябаhан

Һайхан зориг бодолнуудтнай

Алтан дэлхэйдэ

Амжалтатай байг лэ хододоо!

***

Хүдэлhэн газартаа хүндэтэй,

Ябаhан газартаа ямбатай,

Һураhан газартаа hурагтай,

Һайн hайхан жаргажа,

Барандаа ябаял даа!

***

Yнгын сэсэгүүд hалбаржа,

Yргэн талые гоёог лэ.

Таряа ногоон эбхэржэ,

Тарган жэл орог лэ!

***

Буян хэшэгтэй ханилжа,

Уян сэдьхэлтэй ябагты.

Хатуу зориг барижа,

Хамаг бэрхэшээл дабагты.

***

Буруунтнай булшантай,

Даагантнай далантай

Ондо орохонь болтогой!

***

Табан хушуу малнай

Талаар дүүрэн тараг лэ,

Танай, манай хүсөөр

Тараг сагаан билтараг лэ.

***

Yлзы хэшэгтэ зомнай

Yдэжэл, үдэжэл олошорог лэ,

Yдэр бүри шахуу

Түрэ наадан болог лэ!

Оюун бэлигтэ үетэн

Оньhон техникэ шудалан,

Орон нютагайнгаа жасада

Хубитаяа оруулжа шадаг лэ!

***

Ирагуу hайхан дуунуудтнай

Сэдьхэлэй шэмэг боложо байг,

Эелдэр хүбүүд, басагаднай

Зоной дээжэ боложо байг.

Табан хушуу малнууднай

Талые дүүрэн бүрхөөг,

Тоhон, мяхан гээшэмнай

Тандаш, мандаш билтараг.

***

Мүнгэн шэнги мүнхэ наhатай,

Утаhан шэнги ута наhатай ябагты.

Хурса нюдэтэй,һонор ухаатай, хурдан хүлтэй,

Сарюун, задарюун зангаараа хүгшэрөөрэйгты.

***

Аха заха зониие

Хүндэлжэ хододоо hурагты.

Эхэ эсэгын золые

Эдлэжэ дүүрэн ябагты.

Ажал дээрээ

Амжалта туйлагты.

Арад зондоо

Хүндэтэй ябагты.

***

Уужам Агын таладаа

Yри хүүгэдые үдхэгты.

Ороhон бууhан айлшад нүхэдөө

Налгай hайханаар угтагты.

Yбгэд, хүгшэдтөө аяга сайгаа баригты.

***

Адуугаа танишагүй

Баян болооройгты.

Шулуу сабшаха

Һүхэтэй болооройгты.

Шоно үлдэхэ

Хүбүүтэй болооройгты.

***

Yрхөөртнай наран орог,

Yүдээртнай үбгэд орог. 

1. Нацеливание. Бидэ муноодэр Сагаалган тухай хоорэлдэхэбди, бэе бэеэ золгохобди, наадахабди, hайхан уреэлнуудээ хэлэхэбди, ёохороо хатархабди, дуу дуулахабди.  

Арюун сагаан параар,

Арад зоной найраар!

Сагаан сэдьхэлпээ бэе бэеэ

Сагаалганаар золгоёл даа!

(Ухибууд золгохо)

2.Золголго ямар удхатай болоноб, хэлэжэ угыт даа, ухибууд.

(Дуу зон аха зоноо ургэжэ, тэдэндээ тупалжа байхабди гэпэн удхатай. Харин аха зониинь дуунэртээ шадаха, мэдэхэ юумэеэ заана, пургана).

             Покажите наглядно Новогодний этикет приветствия, чем он отличается от обычного каждодневного? В Сагаалган приветствие золголго выражает идею преемственности поколений: младший протягивал руки ладонями вверх, выражая готовность воспринять от старшего его знания, опыт, мастерство, а старший на протянутые к нему руки возлагал свои, ладонями вниз. Этот жест означает также и то, что младший по возрасту всегда опора и поддержка старшего. Сопровождалось приветствием «Мэндэ амар!» «Сагаан hараар! Сагаалганаар!».

3.Муноо Сагаалган тухай хоорэлдэе, зай, ухибууд,юу мэдэхэбтэ, хоорэжэ угыт даа. (Дети рассказывают).Эжы абатнай ямар эдеэ хоол бэлдэдэг бэ? Сагаан эдеэндэ юун ородог бэ?

4.Рассказ учителя:

Сагаалган – арадай ехэ hайндэр. Буряад зон урда удэрнуудтэнь гэрээ сэбэрлэдэг, бутуу удэр тахилаа табидаг, бурхандаа зула бадараадаг. Гал гуламтадаа, бурхандаа мяхан, сагаан эдеэн табагhаа дээжыень ургэдэг.

Ехэ Сагаалганай эртэ углоогуур айл бухэн газаа гаража, эдеэнэйнгээ дээжэhээ хуншуу гаргадаг. Тэдэнэр бэе бэеэ hайндэроор амаршалаад, элуур энхые, амгалан байдалые хусэдэг. Сагаалганай туруушын удэр ундэр напатай турэл гаралдаа айлшалдаг. Бэлэг баридаг, уреэлынь шагнадаг.

Хоёрдохи удэрынь обоодоо гаража хии мориёо hэргээдэг. Энэнь шэнэ жэлдэ урагшатай, убшэ зоболонгуй, энхэ амгалан байха гэhэн удхатай.

5. Ямар жэл гарахань бэ? (Бишэн). Ямар жэл унгэржэ байнаб?дууhахаа байнаб?

Одоол энэ найртамнай

Айлшан боложо мундэлhоор,

Арбан хоёр жэлэймнай

Амитад булта уряалтайл.

                                              Угтая.

6. ХУЛГАНА: Нухэндэ байдаг хулгана.               (Бальжинима)

УХЭР: Хододоо моорэдэг ухэр        (Лх. Алдар)

БАР: Газарай амитадые айлгадаг томо бэетэй бар.       (Виктория)

ТУУЛАЙ: Думуухэн ябадаг туулай.        (Д. Янжима)

ЛУУ: Тэнгэридэ байратай шанга дуутай луу.       (Ж. Янжима )

МОГОЙ: Зон бухэниие сошоодог ута бэетэй могой.      (Хаян)

МОРИН: Дорюун хурдан морин.        (Владик)

ХОНИН: Нооhоор баян хонин.      (Сарюна)

БИШЭН: Юунhээшье сэсэн бишэн.      (Сарана)

ТАХЯА: Арад зониие донгодожо hэрюулдэг, дорюун эрэ тахяа.       (Ардан)

НОХОЙ: Найдамтай нухэр нохой.        (Доржо)

ГАХАЙ: Хоршогонодог тарган гахай.      (Майдар)

7. hайндэртэ буряад араднай hайхан уреэлнуудээ хэлсэдэг. Уреэлнуудээ хэлсэе даа.

Уреэлнууд:

Монгол угсаата арадуудай

Мунхэлиг ехэ hайндэроор-

Сагаан hараар, Сагаалганаар!

Ерэжэ байhан бишэн жэлээр

Уетэн нухэдоо, аха захатанаа,

Багшанараа унэн зурхэнhоо

Амаршалнабди!

Туби энэ дэлхэйдэ

Тугэс жаргал эдлэжэ,

Зон нухэдтоо хундэтэй

Золтой, хубитай ябахатнай болтогой!

Эрдэм бэлиг баянтай

Элуур солбон бэетэй

Энэ дэлхэйдээ жарган ябагты!

Аба эжын уреэл сахин

Алишье уедэ золтой, жаргалтай

Амар мэндэ ажаhуухатнай болтогой!

Эрдэм бэлиг баянтай

Ажалай сагаан буянтай

Ажаhуухатнай болтогой!

Далай шэнги долгилжо

Дайда шэнги сэсэглэжэ ябагты!

Байгалай уhандал

Тунгалаг сэдьхэлтэй

Булад эритэдэл

Хурса ухаатай ябагты!

hайн hанаатай,

hайхан сэдьхэлтэй ябагты!

Аханарhаа захяа дуулажа

Убгэдhоо уреэл шагнажа ябагты!

Хаража ядаа хадаа

Хада дээрэ гараарайт

Ойлгожо ядаа хадаа

Убгэн зонhоо hураарайт!

Дэлхэй тубимнай

Дайнай утаа узэнгуй

Дэлгэр тэнюун

Сэлмэг байхань болтогой!

Худэлhэн газартаа хундэтэй,

Ябаhан газартаа ямбатай ябагты!

Баабайнгаа нютагта

Баян боложо,

Эжынгээ нютагта

Эрхим боложо ябагты!

Буруунтнай булшантай,

Даагантнай далантай

Ондо орохонь болтогой!

Гараhан жэлнай гэр бухэндэ

 Зол жаргалай гэрэлээр сасараг!

Сагаан hараар! Сагаалганаар!

Зай, бэрхэнууд даа.

Дети садятся по своим местам.

8.Буряад наада наадахамнай гу?

Зай,наадая даа. Алта нюужа наадая, гараа тодоод hуугты, хэндэ алтан бэhэлиг хуртэнэб- тэрэ хун гараад шулэгоо, дуугаа дуулаха, оньhон угэ, жороо угэ хэлэхэ.

Наадан «Бэhэлиг нюулга»:

Даниил стихи на русском языке

Балданова Сарана, Жамсаранов Ардан.

Буянтуев Баин

Бэрхэнуудтэ даа.

9.Гарахаа байhан шэнэ жэлээ Ёохор наадаар баясуулая. Гэртэхинтэеэ хамта хатарая.

                                       10.    Алтан наранай элшэнуудэй баглаа,

Дутын зоной урин миhэрэл,

Гэр уурхайн зохид байдал,

Юрын баяр, юрын жаргал

Муноодэр, углоодэр, хэтэ мунхэдэ

Хусэнэбди бултандатнай

                                          Сагаан hараар! Сагаалганаар!

                                                                        Найр наадамнай тугэсэбэ. Баяртай!

Сагаалганай наадан салгидаhаар.

Названия 12 годов по лунному календарю:

Хулгана

Ухэр

Бар

Туулай

Луу

Могой

Морин

Хонин

Бишэн

Тахяа

Нохой

Гахай.

Хозяин прошлого года по восточному календарю (Хонин)

Назовите 5 видов домашних животных: (ухэр,хонин,морин, тэмээн, ямаан).

Назовите самого популярного юмористического героя бурятских сказок. (Будамшу).

Белая пища, основные блюда. (тараг,зоохэй,урмэн,айраг).

Что было основным занятием бурят с древних времён? (Мал ажал. Скотоводство).

Что является почётным угощением гостей — какое блюдо? (тоолэй, ууса).

Что является традиционной пищей бурят? (бууза, аарсан, тараг).

 hурагша: 

Зула- самое дорогое преподношение богам.

Каждый год приходит к нам праздник Сагаалган, праздник света и добра. Сагаалган- сарюун нарамнай, Сагаалган- Сагаан hарамнай!

Белый месяц- праздник не только народный, но и религиозный. Перед наступлением Белого месяца в дацанах и дуганах происходит служба и продолжается несколько дней. В это время читают священные книги, молитвы, прося о плодородии земли, о мире, о здоровье. Накануне праздника во всех дацанах проводят обряд «Дугжууба», именуемый в народе просто «костром», где собирается множество людей, чтобы очистить себя от всего плохого перед наступлением Нового года. Смотря на языки пламени, люди молятся про себя: «Пусть уйдёт всё неблагое и пусть придёт всё благое для всех живых существ». В первый день Сагаалгана хозяева дома встают рано, зажигают зула и ставят перед бурханом, молятся и очищают дом курением «Ая- ганги», готовят на стол и ожидают гостей.

Просмотр содержимого документа

«Сагаалган»