Тел милл?т сакчысы сочинение

Галимҗан Ибраһимов исемендәге VIII республика конференциясе

Юнәлеш: «Тел – уйлауның коралы, уйның калыбы… Миллият бинасының нигез ташларыннан иң ныклысы – тел… Телнең эчендә халыкның рухы, моңы, уй һәм тойгысы яшерелгән»

Тема: «Тел – милләтнең сакчысы»

                                                         Татарстан Республикасы

                                             Балтач муниципаль районы

                                                           «О.Н. Исаев исемендәге Урта Көшкәт

                                                           гомуми урта белем бирү мәктәбе»нең

                                                           8 нче сыйныф укучысы Яфарова  

                                                           Алисә Рөстәм кызының фәнни-эзләнү эше

                                                          Фәнни җитәкче: татар теле һәм әдәбияты

                                                          укытучысы Зайнуллина Гөлназ Камил кызы

                                                      2017

Эчтәлек

1. Кереш өлеш………………………………………………………………………….3 бит
2. Төп өлеш. I. Тел – милләтнең сакчысы………………………………….5 бит

1.1. Татар теленең үсешенә караган мәсьәләләр……………………. 9 бит

1.2. Тел үсешенең тарихы……………………………………………………10 бит

1.3 Тәрҗемәнең тискәре йогынтысы……………………………………12 бит

1. Йомгаклау………………………………………………………………………… 14 бит
2. Әдәбият исемлеге……………………………………………………………….15 бит

Кереш

                                   Тел – халык күңеленең кыңгыравы. Ә кыңгырау — кагылмасаң чыңламый. Әйдәгез, шушы кыңгырауны

                          ешрак кагыйк. Ул тутыкмасын, тавышы гел саф,

                            гел матур булсын, аның моңы еракка яңгырасын.

                                            Ф. Яруллин.

Тел ул – кешеләрне дөньядагы башка төрле җан ияләреннән аерып алып тора торган могҗизалы бер күренеш. Ул – җәмгыятьне оештырып, кешеләрне үзара аралаштырып, аңлаштырып торучан куәтле чара да, сәнгать әсәрләрен иҗат итүнең иң әһәмиятле коралы да. Һәм, ниһаять, камил, дөрес, матур телнең үзен дә сәнгатьнең бер төре дип әйтеп булыр иде.

Менә шушы чиксез кыйммәтле тел хәзинәләреннән уңышлы файдалана беләбезме, аны даими рәвештә баета, үстерә барабызмы, аның җәүһәрләрен тутыкмаслык итеп чистартып, шомартып тора алабызмы икән без? Бүгенге көн өчен бу – бик әһәмиятле, актуаль сорау.

Кеше томышында аның бөтен гомере буена аерылгысыз төшенчәләр, кешеләр, әйберләр була. Мин шуларның берсе дип, аның туган телен саныйм. Ул – кешенең дөньяга аваз салган минутыннан соңгы сулышына кадәр янәшә. Кеше дөньяга беренче аваз салуга, аны тудырган ана үзенең сабыена туган телендә «балам» дип эндәшә. Баланың беренче әйткән сүзе дә туган телендә яңгырый. Кеше үзенең иң саф хисләрен бары тик туган телендә генә белдерә ала. Бөек Тукай юкка гына үзенең иң кадерле кешеләре әти-әниләренә рәхмәт сүзләрен, алар рухына багышлаган догаларын туган телендә белдермәгән. 

Тел – кешеләрнең аралашуы өчен иң әһәмиятле чара. Ул – тормыш чыганагы, белем чишмәсе.

Фәнни-тикшерүнең объекты: милли телебез буларак татар теле.

Теманың өйрәнелү дәрәҗәсе:  татар тел шактый дәрәҗәдә өйрәнелгән. Ләкин «камиллеккә чикләр юк», дип без үзебез дә әлеге өлкәдә фәнни-эзләнүләр үткәрергә булдык. Төрле мәгълүматларга таянып, үзебез дә күп кенә кызыклы материаллар белән таныштык, эзләнүләр алып бардык.

  Фәнни эзләнүләрнең максаты: телебезнең килеп чыгышын, үсеш юлларын, аны саклау чараларын өйрәнү.

Максатка ирешү өчен, түбәндәге бурычлар билгеләнде:

— милли телебез буларак татар телен торгызу, саклау, үстерү юлларын тикшерү;

— тел – милләтнең сакчысы икәнен ачыклау;

— телнең югалмас ядкарь икәнен күрсәтү;

— татар теленең үсешенә караган мәсәләләрне барлау.

Хезмәтнең структурасы: фәнни-эзләнү эшендә максат һәм бурычлар ачык билгеләнгән, теманың өйрәнелү дәрәҗәсе күрсәтелгән, иҗатка гомуми бәя биргән Керештән, проблема чишелгән Төп өлештән һәм шул бүлектә чыгарылган нәтиҗәләрне бергә кушып биргән Йомгактан, аны язуда ярдәмче материал буларак файдаланган әдәбиятны һәм чыганакларны чагылдырган исемлектән тора.

Төп өлеш

1. Тел – милләтнең сакчысы

Тел – кешеләрнең бер-берсе белән аралашырга, бер-берсен аңларга, бер-берсенең теләк-максатларын, уй-фикерләрен белергә ярдәм итә. Тел турында яңадан-яңа китаплар чыгып тора, радиодан, телевидениедән кызыклы тапшырулар алып барыла, интернет челтәрендә яңадан-яңа ресурслар барлыкка килә. Болар барысы да халыкта телнең тарих, үсеше, яшәеше, төзелеше һәм башкалар турында күп санлы сораулар тууга сәбәп була. Шушы сорауларга җавап эзләүчеләр татар теленең нинди бай булуына төшенәләр, халкыбызның тарихын өйрәнәләр. Чөнки татар халкының мең елларга сузылган тормыш тәҗрибәсе, уйлары, гадәтләре, йолалары, кешене шәхес итүче сыйфатлары аның телендә, образлы сөйләмнәрендә, мәкаль-әйтемнәрендә, җыр һәм әкиятләрендә чагылыш тапкан. Туган телнең кешегә тәэсир көче дә көчлерәк.

Туган телебез – татар теле – бик борынгы һәм бай телләрнең берсе. Ул башка телләр арасында үзенең аһәңле аваз составы, искиткеч зур сүзлек байлыгы, үзенчәлекле грамматик төзелеше белән аерылып тора. Телнең нечкәлекләрен белү өчен, аны һәрвакыт куллану кирәк. Күңел байлыгы җанга телебез аша туплана. Әгәр син үз телеңне белмисең икән, үз халкыңның мәдәниятын, аның рухи байлыгын үзләштерә алмыйсың. Телнең сыгылмалылыгы, матурлыгы, моңлылыгы композиторлар, шагыйрьләр өчен дә кирәк. Күп акыл ияләре, галимнәр, язучылар тел турында төрле фикерләр әйтеп калдырганнар. Татар язучысы Г. Бәширов телебезне өзлексез үсә, үзгәрә торган күңел хәзинәсе белән тиңләсә, рус язучысы К.Г. Паустовский тел турында болай дигән: «Үз илеңә булган мәхәббәтне үз теленә булган мәхәббәттән башка күз алдына китереп булмый. Туган теленә битараф кеше кыргый. Ул үзенең табигате белән үк зыянлы. Чөнки аның телгә карата битарафлыгы үз халкының үткәненә, бүгенгесенә һәм киләчәгенә битараф булуы белән аңлатыла». Матур итеп сөйләшә белгән кеше матур итеп уйлый белә, матур итеп уйлый белгән кеше матур эшләргә омтыла. Үткәннәргә күз салсак, телебез нинди зур кыенлыкларга дучар булган. Халкыбызның башыннан ниләр генә үтмәгән бит. 500 еллык тарихка кайтып карасаң, зур басымнар булган, халкыбызны юкка чыгару сәясәте алып барылган, халыкны мәҗбүри чукындырып та, хурлап та, үз телеңдә сөйләмә дип тә куркытып караганнар.  Аны юк итәргә теләп, күпме көрәш барган. Татар гаиләләрендә хәтта үз телендә балалар белән сөйләшергә ярамаган. Мәктәпләрдә татар теле дәресләре факультатив кына булып укытылган. Урамнарда, җәмәгать урыннарында татар халкы рус телендә сөйләшкән, татар балалары үз телен белмәгән. Шулай булуга карамастан, халкыбыз нык рухлы булган. Еллар үткән, телебез халык тырышлыгы белән яңадан үсеш алган, милләтебез сакланып калган. Милләтнең саклануы турыдан-туры телгә бәйле, чөнки гыйлем алу, аңны үстерү, дөньяны танып белү һәм аралашу туган тел аша тормышка ашырыла. Тел бетсә, милләт бетә, халык бетә.

Безнең телебез – бик моңлы тел. Шушы моң халыкның хәтер кылларына кагыла да, үткәннәрне бүгенге белән тоташтыра. Татар халкы борынгыдан ук мәдәнияткә, телгә, сәнгатькә гашыйк милләт булган. Һәр милләт кешесе өчен иң моңлы көй — үзенең милли көе, иң матур, иң кадерле тел — үзенең туган теле. Минем өчен татар теле — әнә шундый. Туган телем!…Синең матурлыгың, синең кирәклегең турында кемнәр генә нинди матур сүзләр әйтмәгән! Сөекле Тукаебызның «Туган тел»е татарларның гимнына әверелде. Җиде миллионлы татар җырлый аны. Иң борынгы, моңлы, газиз, матур, саф туган телебезгә галимнәр, язучылар, шагыйрьләр дан җырлаганнар, иҗатларын телгә багышлаганнар. Туган телебез татар теле — борынгы төрки телләрнең берсе. Ул мул сүзлек хәзинәсенә ия. Белгәнебезчә, татар теле — ЮНЕСКО тарафыннан бөтендөнья халыкара аралашу теле дип саналган ундүрт телнең берсе. Бу — туган телебез белән горурланырлык мөhим фактор. Туган тел туган җир кебек кадерле hәм газиз, чөнки ул — кеше күңелендә иң нечкә, иң күркәм сыйфатлар тәрбияләүнең иң көчле чарасы. Ул — әби-бабай, әткәй-әнкәй теле, әйләнә-тирәне танып белергә, чиксез матурлыкларны аңларга-тоярга ярдәм итә торган тел. «Һәр илнең ачкычы – тел» дигән мәкаль тирән мәгънәгә ия. Без рус телен яхшы беләбез, шуның белән аларның мәдәниятын, яшәү рәвешен, әдәбиятын яхшы беләбез. Ә менә Татарстаныбызга килгән кунаклар «түбәтәй», «чәк-чәк», «читек» дигән сүзләрне тәрҗемә итеп тә тормыйча аларның мәгънәсен аңлыйлар. «Сабантуй» кебек милли бәйрәмебезне белмәгән кеше юктыр. Татарстанда төрле милләт халыклары дус, тату яши. Аларның күбесе татар телен аңлап, татар халкының гореф-гадәтен хөрмәт итеп, бәйрәмнәрне күңелле итеп үткәреп яши. 

Тел – милләтнең сакчысы. Мин үзем Яңгул авылында яшим. Ә белем алырга, берничә чакырым юл үтеп, удмурт авылына киләм. Безнең мәктәбебездә татарлар, удмуртлар, керәшеннәр һәм руслар укый.  Араларында катнаш гаиләләрдән булган балалар да бик күп: я әтисе удмурт, я әнисе керәшен, ләкин барсы да татар телен өйрәнәләр. Ул бит безнең дәүләт телебез! Удмурт  балалары да рәхәтләнеп иншалар язалар, яратып укыйлар. Безнең мәктәбебездә татарлар да, руслар да үзара бик тату яшиләр. Татар телен өйрәнергәме, юкмы дигән сорау тумый.

Туксанынчы елларда татар теле дәүләт теле дип игълан ителде. Югары дәрәҗәдәге җитәкчеләребез ике телне дә камил белә. Ләкин аларның әйләнә-тирәсе бу үрнәккә иярергә ашыкмый. Туксанынчы елларда Дәүләт Советы Телләр турында закон кабул иткән иде . Татар милли культурасы, фәне бу өлкәдә үрнәк өлкә итеп аерып күрсәтергә була. Әгәр татар һаман да чит телне өстен күрсә, хәлебез бик начар булыр. Әйе, тормыш телләр белүне таләп итә. Хәзер безгә рус телен генә түгел, инглизчәсен дә белергә кирәк. Ләкин бу хәл татарлыгыбызга зыян китерергә тиеш түгел. Балаларның теле ана теле белән ачылсын иде. Гаиләдә аралашу ана телендә булсын иде. Бары шул чакта гына тел, милләт сакланачак. Татар милләте һәм теле яшәсен өчен татар авылының яшәве кирәк. Ана телен киләчәккә алып баручы кеше — Ана. Милли белемне саклау һәм алга таба да үстерү Татарстан Республикасында төп юнәлешләрнең берсе. Шул ук рәвешле берничә буын алышынгач, телебезнең хәле нинди булыр икән соң? Без татарча аралашырбызмы, укырбызмы? Укысак, кайсы шагыйрь-язучыларны, газета-журналларны? Мондый сораулар телебез, милләтебез киләчәгенә битараф булмаган һәркемне борчыйдыр. Безнең бүгенге теләкләребез бары бер генә максатка – милли телебезне саклауга юнәлтелергә тиеш. И туган телем, син яшәсәң генә татар милләте яшәр, тормышның да яме-гаме артыр. Милли телне күтәрү өчен төрле юллар бар. Ул матбугат-нәшриятны киңәйтү, радио-телевидение аркылы аралашу, кәгазьләрне татар телендә алып бару, төрле милләт кешеләрен татар теленә өйрәтү. Туган тел мәсьәләсе иң актуаль, иң җитди социаль, сәяси-иҗтимагый проблема булып тора. Чөнки тел — халыкның бөтен яшәү гомерендә тапкан иң кадерле зиhен байлыгы.

1.1. Татар теленең үсешенә караган мәсәләләр.

Бүгенге көндә күңелне борчыган мәсьәләләрнең берсе — туган телебез -татар теленең киләчәге, үсеше. Бу турыда телевидение, радио, матбугатта да бәхәсләр бик күп бара. «Үткәне юкның киләчәге дә юк» дигән гыйбарә бүген һәркемгә яхшы таныш. Тел — халкыбызның гасырлар буе туплаган тәҗрибәсен чагылдыручы тиңсез хәзинә, халыкның акылы, рухы, милли үзенчәлеге, ата-бабаларыбыз мирасы. Безнең үз телебезне бозарга, кимсетергә, югалтырга хакыбыз юк. Ана телебезне сакламасак, без нинди авыр минутларда да телебезне саклаган ата-бабаларыбыз каршында гаепле булабыз. Татар теленең бүгенгесе һәм киләчәге мине нык борчый. Без һәркөн үз телебездә иркен аралашабыз, туган телебездә чыгучы теле-радиотапшырулар, газета-журналлар аша үзебезгә рухи азык алабыз. Туган телгә мәхәббәт гаиләдә һәм, әлбәттә, мәктәпләрдә тәрбияләнә. Югары сыйныф укучыларының татар теле һәм әдәбияты дәресләре укыту сәгатьләренең саны кыскартылды. Моңа юл куймаска, телне саклап калу өчен бар тырышлыкны куярга кирәк.Тел һәм моң – күңелебезнең көзгесе ул. Үз телеңне белмәү, аны санламау – зур кимчелек дип уйлыйм мин. Үзеңнең туган телен белмәгән кеше бөек Тукай, герой-шагыйрь Муса Җәлил әсәрләрен уку бәхетеннән мәхрүм. Ә  тел  белән бергә тарих та, мәдәният та һәм  татар   теле  белән бәйле булган башка нәрсәләр дә юк булачак. Соңгы елларда мәгариф өлкәсендә башкарган эшләр, үзгәрешләр, әлбәттә, шактый. Шатланырлык эшләр күп, әмма проблемалар һәрвакыт туып тора.

1.2. Тел үсешенең тарихы.

Мең еллар элек Идел белән Кама кушылган җирдә болгар кабиләләре яшәгән. X гасырда болгар кабиләләре дәүләт булып оешкан. 922 нче елда болгарлар ислам динен кабул иткәннәр. Болгар иле ислам илләре белән тыгыз бәйләнешләр урнаштырган. Болгарларның инде бу вакытта үз язулары да булган һәм фән, мәгариф, мәдәният тә нык үсеш алган.

1236 нчы елда монгол явы Болгар дәүләтен басып ала. Болгар дәүләте җимерелә һәм Алтын Урдага кертелә. Алтын Урда таркалганнан соң, XV гасырда яңа дәүләт — Казан ханлыгы төзелә. Казан ханлыгы Бөек Болгарның дәвамы була. Биредә яшәүчеләрне Казан татарлары дип йөртә башлыйлар. Казан шәһәрләрендә гыйлем йортлары күп булган һәм аларда укырга-язарга, матур итеп китап күчерергә өйрәткәннәр. XVIII гасырда Казан шәһәре Казан губернасы үзәгенә әверелгән. Ул хуҗалык үсеше ягыннан Россиядә алдынгы урында торган. 1920 нче елда Татар автономияле республикасы төзелә. 1921 нче елда татар теле беренче тапкыр дәүләт теле дип игълан ителә. XVI -XVIII гасырларда Россиянең Урта Азия һәм Көнчыгыш дәүләтләре белән эшлекле мөнәсәбәтләр урнаштыруда татарлар тылмач буларак зур ярдәм күрсәткәннәр. Татар теле башка төрки телләрне белү өчен ачкыч булган. Россиянең Һиндстан, Кытай, Иран һәм башка күп кенә илләр белән рәсми эш кәгазьләре татар телендә алып барылган. Шунлыктан Россиядәге башка төрки телләр арасында татар теленең дәрәҗәсе югарырак булган. Ә бу исә XVIII гасыр урталарында ук күп кенә уку йортларында татар телен укыта башлауга китергән. Екатерина II боерыгы буенча, гимназиянең беренче татар теле укытучысы итеп Сәгыйть Хәлфин билгеләнә. Гимназиядә татар телен укыту тәҗрибәсенә нигезләнеп, ул әлифба яза. 1778 нче елда бу хезмәт Мәскәүдә басылып чыга. Татар басма әлифбасының тарихы шушы китаптан башлана.

1812 нче елдан Казан университетында татар теле укытыла башлый. Бу чорларда Сәгыйть Хәлфиннең ике томлы беренче «Русча-татарча сүзлеге» дөнья күрә. Шулай итеп, гасырлар буеннан-буена безнең татар телебез, башка илләргә дә таралып, үзенең үсешен тизләтә.

Хәзерге заманда да безнең татар телебез бик киң таралган. Татарлар Төркиядә дә, Америка Кушма Штатларында да, Канадада да, Австралиядә дә, Финляндиядә дә яши. Ул татарлар чит җирләрдә, чит төбәкләрдә яшәсәләр дә, үз телләрен алтын бөртегедәй саклап тоталар.

Туган тел! Һәркем өчен газиз бу сүз. Әби-бабаларыбыз шушы телдә бер-берсе белән аралашкан, без дә туган телебездә сөйләшәбез, аралашабыз. Туган телебез безгә мирас булып буыннан-буынга тапшырылып килергә тиеш. Газиз туган телебез – татар теле турында йөзләгән шигырь, җыр язылган. Алар үрнәгендә без матур, дөрес сөйләргә, фикерне төгәл итеп белдерергә өйрәнәбез.

Дәүләт телебез ике тел: рус һәм татар телләре. Хәзерге вакытта укучыларга бу ике телне белү мәҗбүри. Бу телләр буенча, БДИ һәм БРИ бирергә була. Рәсми чыганакларга караганда, татар телендә 7 млн. кеше сөйләшә дип санала. Бу — без Россиядә сан ягыннан икенче урында торабыз дигән сүз. Без туган телебезне күз карасыдай сакларга, сүзләрне бозмыйча, саф татар телендә сөйләшергә тиешбез. Телебезне сакласак, халкыбыз да яшәр, Татарстаныбыз чәчәк атар.

И туган тел, и матур тел! Иң элек бу тел белән әнкәм бишектә көйләгән, дип язган Тукаебыз. Әйе, тел балага бишектә үк – милли моң-җыр белән бергә сеңә, ныгый. Бишек җыры балага милли хис сала, теле ачылуга юл ача. Татарлар, күрәсең, моңнан яралгандыр. Аны безгә кайчандыр шул яклардан күчеп, Казан тирәсенә килеп урнашкан татар кабиләләре җиткергән. Алар аркылы безгә бүгенге атамабыз гына түгел, милли моңыбыз да, кайбер гореф-гадәтләребез дә, телебезнең нигезләре дә килеп ирешкән.

1.3. Тәрҗемәнең тискәре йогынтысы.

Россия Президентының укыту программасындагы милли компонентларны бетерү турындагы указы бик күпләрне борчыгандыр. Моның милли телләр, шул исәптән татар теле үсешенә дә зур зыян китерелгәнлеге көн кебек ачык.

Ни өчен татар авылларында татар мәктәпләре ябыла? Бу сорауга миңа кем җавап бирер? Татар телен саклап кала алучы авыллар бетүгә таба бара. Ә яшьләрне авылда калдырып булмый, чөнки балаларны йөртергә бакчалар, мәктәпләр юк. Яшьләр авылдан китәргә мәҗбүр.

Телебез төрле сәбәпләр аркасында шактый нык бозыла, күпмедер дәрәҗәдә табигыйлыгын югалта, чүпләнә.

                Чәбәләнгән татар теле,

                Кем соң үрер җаена?

                Кем соң җайлар Телнең җанын

                Телнең үз уңаена?… —

шагыйрь Җәүдәт Сөләйман да әнә шундый сораулар куя.

Соңгы елларда телебездәге рус сүзләрен киметү нияте белән, кайчандыр иске әдәби телдә кулланылып, хәзер инде телебездән төшеп калган һәм халыкка аңлашылмый торган гарәп һәм фарсы сүзләрен кире кайтару күренеше бар. Мәсәлән, һәндәсә (геометрия), рәкым (цифр), фәза (пространство), мөгаммә (проблема), җәдвал (таблица, расписание), моназара (диспут), харита (карта), хөкемдар (судья), сәркатип (секретарь), инкыйлаб (революция), талиб (студент), мөгаллим (укытучы) һ.б.

Татар теленең үз сүзләре яки күптән үзләштерелгән, аңлаешлы гарәп алынмалары була торып та, кирәксезгә рус сүзләре куллану очраклары бар. Бу да туган телне бозуга китерә, әлбәттә: специалист (белгеч), профессия (һөнәр), сфера (өлкә, тармак), катастрофа (һәлакәт), занятие (дәрес) һ.б.

Башкортстанның халык шагыйре Ә. Атнабаев моңа бик борчылды:

                 Күкрәк сөтедәй саф ана телен

                 Әйләндердек мама теленә.

                 Ни урысча, ни татарча белмәс

                 Имгәтелгән буын тилерә.

Бу хәлдән чыгу өчен туган телне яхшырак укытырга кирәк. Бездә телнең аралашу чарасы буларак өйрәтү җитеп бетми. Икенчедән, бигрәк тә яшь буында телгә мәхәббәт тәрбияләү кирәк. Өченчедән, барлык журналистлар туган телләрен яхшы белергә тиеш. Бүгенге көндә матбугат, радио-телевидение материалларының телендәге күп санлы ялгышлар – дөрес тәрҗемә итә белмәү нәтиҗәсе.

Туган телне куллану мәсьәләсе күпләрне борчыйдыр ул. Борчый: нигә татарлар татарча сөйләшсә дә, нигә телне бозалар? Нигә теге яки бу сүз сөйләмдә урынлы кулланылмый? Аралашу чарасы буларак, телнең бүген тоткан урыны, киләчәге өчен дә борчылам мин. Тигез хокуклы тел дигән Законыбыз бар. Ике татар сөйләшеп торганда, бер рус кешесе килсә, сөйләшү русчага күчә. Халкым үз-үзен милләт буларак теле турында да уйлансын иде.

Йомгаклау

Әлеге фәнни эшемдә мин телебезнең килеп чыгышын, үсеш юлларын, аны саклау чараларын өйрәнүне максат итеп куйган идем. Шушы максатны тормышка ашыру өчен мин бик күп әдәбият, галимнәребезнең фәнни хезмәтләре белән таныштым. Интернет челтәре кулландым. Чит өлкәләрдә яшәүче милләттәшләребезнең фикерләре белән таныштым.

Әйе, чынлап та, фәнни эшемне башкарганнан соң, шундый нәтиҗә чыгарырга була: безнең телебез бай тарихлы, зур үсешкә ирешкән тел. Югыйсә, ул дөньякүләм әһәмияткә ия булган тел итеп саналмас та иде. Без, бу тел, кайчан да булса, бетәр, юкка чыгар дип күркып яшәмибез. «Татар кешесе! Бел! Син сөйләшкән тел дистәләгән гасырлар буенча чарланып, иң камил телләр дәрәҗәсенә күтәрелгән. Синең телеңдә катлаулы фәнни хезмәтләр дә, илаһи төшенчәләр дә, гүзәл әдәби әсәрләр дә язылган. Аны хөрмәт ит, сакла һәм үстер!» -дигән Туфан Миңнуллин.

«Тел – уйлауның коралы, уйның калыбы… Миллият бинасының нигез ташларыннан иң ныклысы – тел… Телнең эчендә халыкның рухы, моңы, уй һәм тойгысы яшерелгән» — дигән Галимҗан Ибраһимов.

Без, бу тел, кайчан да булса, бетәр, юкка чыгар дип күркып яшәмибез. Фикерләремне Дәрдмәнднең шигырь юллары белән төгәллисем килә.

Туган тел ул –

Бездән соң да

Яшәр өчен туган тел.

Бүгенгедән киләчәккә

Дәшәр өчен туган тел.                                                                        

Әдәбият исемлеге

1. «Ватаным Татарстан» газетасы, № 236, ноябрь, 2010.

2. Гараев Ф.М. Языковая политика на современном этапе // Татар теле һәм этносы тарихи мәсьәләләре. – Казан: ИЯЛИ, 2000.

3. Юсупов Р. А. Әдәп башы – тел. – Казан, 2000.

4. Юсупов Р.А. Икетеллелек һәм сөйләм культурасы. – Казан: Татарстан китап нәшрияте, – 1987.

5. Зәкиев М.З. Татар халкы теленең барлыкка килүе. — Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1977.

6. Сафиуллина Ф.С. Татар теленә өйрәтүнең фәнни-методик нигезләре. – Татарстан Республикасы «Хәтер» нәшрияты, 2001.

Тел – милләт сакчысы. Әлеге сүзләр белән килешмичә мөмкин түгел. Тел милләтнең сакчысы гына түгел, ә коралы да әле, минемчә.

Дөрестән дә, туган тел, туган телне саклау турында соңгы елларда бик еш ишетергә туры килә. Башлангыч сыйныф укытучысы буларак, мин балаларга татар телебезгә карата мәхәббәт уятуны үз бурычым дип саныйм. Әлеге юнәлештә эшчәнлек, әлбәттә, беренче сыйныф укучылары кулларына “Әлифба” китабын алу белән башлана. Алар туган телдә әкиятләр укыйлар, шигырьләр ятлыйлар. Шуларга бәйләп, без балаларга туган телне саклау турында сыйныф сәгатьләре, ачык дәресләр, туган тел атналыклары үткәрәбез.

Алардан тыш, мәктәбебез укучылары өчен “Переведи: татарча өйрәнәбез” бәйгесе, туган телне үстерүгә зур өлеш керткән шәхесләребез эшчәнлеге турында түгәрәк өстәлләр, төрле татар газета-журналларның журналист­лары белән очрашулар үткә­релә. Шулай ук, укучыларыбыз татар телен саклау­га юнәлтелгән регионара, Бөтенроссия, рес­­публика, район күләмендә үткәрелгән бәй­ге-конкурсларда, фестивальләрдә, фәнни-гамәли укуларда катнашып, мактау­лы урыннар яулыйлар, Халыкара “Татарча диктант” акциясендә актив катнашалар.

Мондый укучыларыбыз барында әле татар телебез яшәр, буыннан-буынга тапшырылыр һәм камилләшер. Ә балаларга әлеге фикерне җиткерү – укытучыларның бурычы.

Гүзәлия Габбасова, Девятерня авылы

yanarysh.ru

– ??р кешене? беренче к?нн?н ?к туплый башлаган х?зин?се – туган тел. ??р милл?т кешесе ?чен и? матур, и? кадерле тел – ?зене? туган теле. Билгеле булганча, безне? татар телебез – ЮНЕСКО тарафыннан Б?тен д?нья халыкара аралашу теле дип саналган 14 телне? берсе. Татар теленд? аралашабыз ик?н, дим?к, татар милл?те яши, ?с?. Милл?тебезне? югалмавы, телебезне? ?с?е безне? кулда. Милл?тебезне? д?вамчысы булырлык укучылар бармы ик?н безне? арада. ?йд?гез, ачыклап карыйк.
Нинди таныш мо?лы к?й бу?
Тукай ?ыры – “Туган тел”.
Ист?н бер д? чыкмый торган
Халык к?е – “Туган тел”.
??р кеше ?чен и? якыны, и? м??име – ул туган теле! Минем туган телем – татар теле. Мин тугач, ?ниемне? назлы итеп “балам” диг?н с?зе д?, беренче тапкыр ?йтк?н “?ни” с?зе д? туган телемд? булган. Ми?а туган телемд? ген? с?йл?шерг? у?ай, ч?нки кечкен?д?н туганнарым бел?н туган телемд? с?йл?ш?м, аралашам.
Туган телебезг? дан ?ырлаучы язучыларыбыз ??м шагыйрьл?ребез бик к?п. Габдулла Тукай, Галим?ан Ибра?имов, ?ади Такташ, Муса ??лил, Абдулла Алиш, Гадел Кутуй ??м бик к?п башка ?дипл?ребез. Аларны? ?с?рл?ре аша без туган телебезне? б?еклеген, затлылыгын а?лыйбыз. Матурлыгына, г?з?ллеген? сокланып туя алмыйбыз.
Туган тел! Бу с?з ??ркем ?чен кадерле, газиз! Ул ватан, туган ?ир, ата- ана с?зл?ре бел?н берг? торган б?ек, изге ??м кадерле с?з!
Алсу Гыймадиева, 8 нче сыйныф укучысы
И туган тел, и матур тел, ?тк?м-?нк?мне? теле!
Д?ньяда к?п н?рс? белдем, син туган тел аркылы.
Минемч?, туган телне яратуны шагыйребез Г. Тукай тулысынча а?латып бирг?н. “Туган тел” шигыре кешене тормышны? б?тен чорларына алып кайта. Си?а гомер б?л?к итк?н ?ти-?ние?не? теле аша син д?ньяны таныгансы?. Башка телл?р ?зл?ренч? матур булса да, ?з теле?не? я?гырашы ук башка. Ул си?а ?гет-н?сыйх?т булып та, ирк?л?п-с?еп т? ишетел?.Туган теле? аша ?ирд?ге, кешед?ге матурлык б?тен тулылыгы бел?н а?лашыла.
?ырларыбызга мо?лылык хас булган кебек, телебезг? д? мо?лылык хас. ? мо? кешене? й?р?генд?, к??ел т?ренд? туа. Мо?лы халык начар була алмый. Мо? ул – халык рухыны? ышанычлы сакчысы. Шуны онытмасак, телебез ??рвакыт мо?лы, ягымлы, а???ле булыр.
Дил?р? Бакирова, 8 нче сыйныф укучысы
И? элек бу тел бел?н ?нк?м бишект? к?йл?г?н,
Аннары т?нн?р буе ?бк?м Хик?ят с?йл?г?н.
Туган тел турында безне? б?ек шагыйребез Габдулла Тукайдан да матур итеп ?йт?че юктыр. К?пме м?гън? салынган бу шигырь юлларына.
Минем туган телем – татар теле. Ул ми?а бик якын тел, ч?нки минем телем татар теленд? ачылган. Мин кечкен?д?н бу телд? иркен с?йл?ш?м. ?нием ми?а татар теленд? бишек к?йл?ре к?йл?г?н, татар ?киятл?рен с?йл?г?н. Х?зер, зур ?сеп ?итк?ч т?, мин татар эстрадасы артистлары ?ырларын р?х?тл?неп ты?лыйм. Татар халкыны? кызыклы, б?ек ш?хесл?ре, театр д?ньясы, с?нгате турында к?бр?к белерг? тырышам. М?кт?п тормышындагы туган телем? кагылышлы чараларны яратам.
Минем к?п кен? дусларым татар балалары. Рус м?кт?бенд? укуыбызга карамастан, без алар бел?н татарча аралашабыз. Сыйныфыбызда татар балалары булып та татарча с?йл?ш? белм??чел?ре д? бар. Минем ?чен туган теле?не белм?? – бик кызганыч к?ренеш. Моны? с?б?бе – гаил?д? ?з теле?д? с?йл?ш? м?мкинчелеге булмау, дип уйлыйм. Бу яктан мин ?земне бик б?хетле кеше дип хис ит?м, ч?нки барлык туганнарым бел?н туган телемд? с?йл?ш? алам. ??м шуны? ?чен д? ата-анама, д?? ?нил?рем бел?н д?? ?тил?рем? р?хм?тлемен.
Чулпан Мирзагалиева, 8 нче сыйныф укучысы
Туган тел – ул минем бер ?лешем. Ч?нки ансыз мин татар кызы була алмас идем. Туган телемд? мин дусларым бел?н аралашам. Татар теленд? тапшырулар, т?рле программалар, кинолар карыйм. Бик матур мультфильмнарны х?тта кечкен? энем д? карарга ярата.
Мин ?нием бел?н концерт, театрларга й?рим. Туган телемд?ге мо?, к?йл?рг?, биюл?рг? мин бик гашыйк. ?зем д? ?ырларга яратам.
Танылган, к?ренекле татар ш?хесл?ре турында к?бр?к белерг? тырышам. Туган телемд? язылган бай тарихлы ?д?бият бел?н танышам. Белемемне тагын да ?стер?сем, туган телемне камил бел?сем кил?.
Туган телем минем ?чен бик газиз. Ул – и? туган, и? матур, и? татлы тел!
?мин? Гадиева, 8 нче сыйныф укучысы

Минем туган телемд? – д?ньяда т??ге тапкыр “?нн?”, “?тт?” дип ?йттерг?н газизл?рд?н газиз нинди ген? с?зл?р юк…Серле д?, хикм?тле д? ул с?зл?р…Кайсылары бик тир?ннн?н чишм? кебек саркып  чыгалар, ? бер ишел?ре язгы ташкын кебек ургып агалар. Мин телне н?къ мен? шул с?зл?р аркылы к?з алдына китер?м.
Туган тел, милл?т теле, д??л?т теле дибез. А?лашыла: с?зебез тел турында, аны? ?сеше, куланылышы турында барачак. Шулай да, кир?кме со? б?ген мондый с?йл?ш??! Сулый торган ?авабызны к?нд?лек тормышта уйламыйбыз да. ?мма сулый бир?без. Бер караганда, тел д? шундыйрак кебек: б?ген аны белерг?, яратырга ?нд?? кир?кме?
Кир?к, бик кир?к. Ч?нки милли тел язмышы – ул милл?т язмышы, л?кин аны? яш?еш, ?сеш формасы, милл?тне? сакчысы да, аны? кил?ч?гене? гарантиясе д?. Туган тел –  и? беренче чиратта милл?тне яш?т?че и? ???миятле ?еп.??мгыять ?сеше югарырак к?т?релсен ?чен  кешел?рне? милли ?за?ы югары булу, яш?еш, и?тимагый-с?яси тарихы, гореф-гад?тл?ре, теле булу шарт, дип уйлыйм мин. ??мгыять югарырак баскычка менг?н саен, тел д? ?с?, камилл?ш? бара.
Кешене? ?з туган телен яхшы бел?е аны? ?з илен?, телен?,халкына,ата-анасына, ?би-бабасына м?х?бб?те,х?рм?те турында с?йли. Шулай булганда гына ул башка телл?рне д? тиешле югарылыкта б?яли ??м х?рм?тли ала. Без, яшь буын, ?з туган телебезне никад?р к?т?рс?к, ?стерс?к, башка халыклар арасында шулкад?р абруй казаначакбыз.Ш?кер, ??р халык ?з теленд? аралашсын, белем алсын ?чен безне? республикабызда,районыбызда ??м, ?лб?тт?, м?кт?бебезд? барлык шартлар да тудырылган, РФ ??м ТР конституциясе бел?н д? ныгытылган. Барысы да ?зебезд?н тора. Телл?р турындагы Законнар  да тормышка ашырыла.Телне ?йр?нерг? тел??чел?р ?чен онлайн “Ана теле” проекты, “Чиста с?з” акциясе, «Мин татарча с?йл?ш?м”, татар теленд?ге интернет проектлар,олимпиада-б?йгел?р – моны? бер ?леше ген?…
Б?ек  ?дип Габдулла Тукай да бит туган телне ярата белеп яраткан.Ул телне бары тик тышкы ямь бир? чарасы, матур а???н?р ?ыелмасы итеп кен? карамаган, аны и? элек аралашу,а?лашу, т?рбия ??м ?с? коралы  итеп таныган. Минем д? туган телне яратуым Туган илем? булган м?х?бб?тем бел?н ?релеп кил?, аны? аерылгысыз ?лешен т?шкил ит?. Д?ньяда аралашу чарасы буларак танылган 14 тел арасында минем туган телем-татар теле булуы ми?а я?а д?рт, к?ч ?сти. Шулай булгач, барлык-барлык с?зл?р арасында минем д? ?з с?зем бар… Газизл?рд?н газиз ?тк?м-?нк?м теле – Б?ек Татар  теленд?ге с?зл?рем – ?ир шары буйлап кояш нурлары булып таралсын иде д? ?и?андагы барлык кешел?рне бары тик изгелекк?, татулыкка, тынычлыкка ?нд?п торсыннар иде!!

Туган телем – татар теле.
Татар теле ул – Тукай теле. Аны? шигырьл?ренд?
Туган  телне  ярату, туган  илг?  булган  м?х?бб?т
бел?н  ?релеп  кил?. Шу?а  к?р?  да  туган  телне
ярату  ватанга  тугрылыкка , ата – анага  яратуга ,
х?рм?т  ит?г?  ти? . Туган ?ск?н  илне?  якынлыгын,
Ватанны? газизлеген  тоярга  да  безг?  туган  тел  ярд?м  ит?. Туган  тел  хезм?т  бел?н  берг?  кешене
?стер? , а?а  Ватанны?  тарихын  белерг?  ,милли
с?нгатен  а?ларга , яратырга  ярд?м  ит?.
Туган  тел ! Бу с?з  ??ркем  ?чен кадерле , газиз!
Минем  туган  телем – татар  теле. Тугач  та  ?нием-не?  назлы итеп  “ балам “ диг?н  с?зен  туган телен-д?  ишетк?нмен.
Минем туган  теленн?н  д? матур  тел  юктыр  ул.
Бу минем  с?зл?р  ген?  т?гел.Туган  тел ! Анардан
да  к?чле , татлы , назлы , л?зз?тле тел  бармы ик?н?
Минем  туган телем – ?ырдай  мо?лы  татар  теле.
?биемне? бишек ?ырларыннан  туган телемне?
матурлыгын , кыймм?тен  а?лап ?стем.
??р  кеше  ?з  туган  телен  с?ярг? , яратырга
тиеш . ?г?р  кеше  туган телен  с?йм?с?  ул туганнарын  да  яратмас. Туган  телем  нурлы  кояш  сыман  б?тен  д?ньяга яктылык , ?ылылык  тарата.
Туган тел ! ??ркем  ?чен  газиз  бу. Ч?нки  тел –
тормыш  чыганагы , белем чишм?се. Тел  ул зур  бер
кибет кебек : анда ??ркем ?зен? ни д? булса  таба.
Тел кешег? бер – берсен а?ларга , бер – берсе? тел?к, максатларын,  уйларын  белерг?  ярд?м  ит?. Ул –
Ватан , туган ?ир , ата – ана с?зл?ре  бел?н ян?ш?
берг?  торган  б?ек , изге  ??м  кадерле  с?з!
??м  минем  ?йт?сем  килг?н  фикерем :
“ Балалар ,?лк?нн?р , мил?тт?шл?р! Туган телне  яратыгыз , х?рм?т итегез , ул телг?  с?еп карагыз!”
Яш?сен  туган тел ,и?  матур тел,
?тк?м – ?нк?мне?  теле!!!
Галиева Лилияна
10 сыйныф

Туган телем – халкымны? акыл ??м мо? чишм?се.
Ад?м баласыны? к??еленд? булган йомшаклык ??м катылык кебек н?рс?л?рне ачып бир?че, гыйлем, ?д?п, м?гъриф?т кебек н?рс?л?рне к?рс?т?че н?рс? – телдер.
И минем ?андай кадерле, и мо?лы туган телем.
Кайгылар иле т?гел син, шатлыклар иле б?ген.
М?кт?п шатлык йорты була аламы со?? Шатлык йорты булырга тиешме? Тиеш, билгеле! Мин шулай дип уйлыйм. Кайбер??л?рне? фикеренч?, м?кт?пне? т?п вазифасы – укучыга белем бир?, ? калганы… Калганы да аерата ???миятле вазифалардан тора шул – укучыга т?рбия бир?, а?а шатлык б?л?к ит?, м?ст?кыйльлеген ?стер?. Уеннар  зур ???миятк? ия. Уеннарда катнашып кыюлык арта, ?зе?д? булган аерым кимчелекл?р юкка чыга, ипт?шл?р арасында бертигез хокуклы кеше буларак т?рле биремн?р ?т?л?, а?а с?л?т арта. Ч?нки м?н?с?б?тл?р эчкерсез, табигый, ??ркем с?л?тенч? эшли, к?чен кызганмый, уртак н?ти?? ?чен куана. Гомум?н уеннар системасы безд? укучыларда халкыбызны? милли тарихына, татар телен? ??м ?д?биятына, м?д?ниятен? м?х?бб?т тойгысы, ?з халкыбыз бел?н горурлану хисл?ре, ?з халкыны? тарихын, аны? у?ай гореф-гад?тл?рен, традициял?рен ?йр?н? бел?н кызыксындыру шикелле к?рк?м сыйфатлар т?рбиял?рг? ярд?м ит?. Халык уеннары никад?р кыска ??м ачык, т?эсирле, а?лаешлы. Алар безне? уйлау, фикерл?? д?р???сене? активлыгын арттыра, д?ньяга карашны ки??йт?, рухи хал?т ?сешен камилл?штер?. Без уеннардан к?п кен? м?ст?кыйль тормышта кир?к булган т?рле к?некм?л?р алабыз. Милли уеннар ?ырлар, халык ?йтемн?ре, афоризмнар, канатлы с?зл?р, м?кальл?р бел?н тыгыз б?йл?нг?н р?вешт? алып барыла. Уеннар вакытында безд? фикерл?? с?л?те, ихтибарлылык арта, х?тер ??м с?йл?? культурасы байый.
??р халык ?зене? мо?-сагышын, ?рн?л?рен к?йл?рг? сала, ?ыр итеп ?ырлый. С?зе я?гырашына туры килг?нд?, эчт?леге искерм?г?нд?, ?ырлар аеруча озын гомерле була. ?з?к ?згечл?ре, мо?лылары, буыннардан буыннарга к?чеп, ?зен я?а т?смерл?р бел?н баетып, халык х?теренд? яши бир?. ?ыр — тарихны, тарихы?ны бел?, ?з чиратында, ?ырны оныттырмый. Нинди ген? ?ырны ?ырласа? да, син аны к??еле?, уйлары? бел?н я?артасы?, ?зе?неке саныйсы?. Б?тен д?нья буйлап сибелг?н татарны?, ?ай, к?п т? со? ?ырлары! Кайсы гына ?ырны алса? да, бер н?рс? к?зг? ташлана: кеше гомере буе б?хетен эзли ??м аны еракта, ?тк?нд?, хушлашкан ярларда, ташлап китк?н туган ?иренд? таба. Б?хет-шатлык ташып, б?ркеп торган ?ырлар азрак, с?енечне ?зе? д? кичереп була, ?мма кайгы-х?ср?тне б?лешерг? кемдер кир?к. ?н? шул кемдер — ?ырны ты?лаучы, си?а кушылучы да инде. ?ырлыйм дис?, б?йр?менд? к?т?реп алырлык ?ырлары да к?п милл?темне?.
Тел – аралашу чарасы. Тел ярд?менд? аралашып без ?зебезне? уй-фикерл?ребезне, хыялларыбызны, шулай ук шатлык ??м кайгыларыбызны белдер? алабыз. Киемен? карап каршы алалар, акылына карап озаталар дип тикм?г? ген? ?йтм?г?нн?рдер шул. Шу?а к?р? д? кеше акыллы булырга тиеш. Кеше акыллымы, юкмы ик?нне без кайдан бел? алабыз со?? ?лб?тт?, кешене? с?йл?меннн?н аны? ни д?р???д? акыллы ??м культуралы ик?нен белеп була. ?з теле?не? кадерен белер ?чен, чит ?ирл?рд? яш?п карарга кир?к. Ана теле?не? мо?ын, а???ен а?лау ?чен, кайвакыт бер бишек ?ырын ишет? д? ?ит?. Тел ?че д? була, т?че д?. Усал теллел?р кайвакыт р?н?етеп т? куя. Йомшак теллене? ?анга р?х?тлек бирг?не бар, т?пк? утыртканы да юк т?гел. Теле бозыкны? к??еле бозык, ди халык. Теле катыны? к??еле каты, диг?н м?каль д? бар.
Тел — к??елне? к?згесе д?, тылмачы да, ачкычы да, тагын ?лл? н?рс?л?р д? ик?н.
Без рус м?кт?бенд? укуыбызга да карамастан, ?зебезне? туган телне ?йр?н? м?мкинлегебез бар. ? инде ?з телен белм?г?н, аны х?рм?т итм?г?н кешед?н нинди “чын кеше” чыксын. Туган телне онытуны? нинди н?ти??г? китер?ен Чы?гыз Айтматов “Гасырдан озын к?н” ?с?ренд? бик оста сур?тли. ?з халкын, тарихын, телен онытучыларны ма?кортлар дип атый ул. Андыйлар туган илен? каршы яуга чыгарга, тапкан анасына кул к?т?рерг? д? ?зер.
?ир й?зенд? булган б?тен н?рс?
Б?лг?н саен кими, кечер?я.
Тик бер ген? н?рс? – ана м?х?бб?те
Б?лг?н саен арта, к?ч?я, – дип яза балалар язучысы М?рзия Ф?йзуллина. Бу бик зур с?з. Балалар к??елен а?лап, ?гет-н?сих?тне д? зир?к, акыллы, шаян-тапкыр гыйб?р?л?рг? т?реп, кешене? к??ел кылларын чиртерлек итеп язу с?л?те, ??м д? шушы язганнарны к??ел т?рен? ?теп керерлек итеп а?лату с?л?те ??ркемг? д? бирелми. ?аваплы да,  авыр да, шул ук вакытта бик мактаулы да вазифадыр ул балалар язучысы ??м укытучы булу. Безне? аксакалларыбыз, галимн?ребез, язучыларыбыз татар телене? б?еклеге  турында ?йтеп калдырган  матур с?зл?рне безг? яраткан укытучыларыбыз ?иткер?.
Татар телен Такташ с?йде,
Тукай ?зелеп мактады.
Урам теле т?гел диеп,
Насыйри да яклады.
??м шулай ук К. Насыйри: бер?? башка телне ?йр?нм?кче булса, башта ?з телен белсен, – диг?н.
– Туган телне белм?? – телсез калу, – диг?н Дагстан шагыйре.
Мен? шулай итеп б?ек татар халкы безг? ки??шл?рен бирг?н, ?зене? т?рле чаралары бел?н т?рбиял?г?н. Шу?а к?р? без туган телебезне? кадерен белерг?, аны ?йр?нерг? ??м ихтирам ит?рг? тиешбез.
Сии – минем тере тарихым,
Син – минем кил?ч?гем,
Тик синд?, газиз туган тел,
Б?хетк? ?ит?ч?гем.
И телем, синд? н?фислек
Чишм?се киб?ме со??!
Гасырлар си?а тим?де,
Д?верл?р тияме со??!
Гасырлар да, д?верл?р д? безне? акыл ??м мо? чишм?се булган туган телебезг? тим?сен иде. Еллар ?тк?н саен мо? д?рьябыз тир?н?я ??м сафлана барсын!                                          Шарафутдинова Айгель
Сенгилей районы Красный Гуляй урта м?кт?бе

Сочинение.
Туган телем – ирк? г?лем!
Эшне ?т?де: 86нчы “?мет” интернат-
м?кт?бене? 7нче а сыйныф
укучысы Ф?рдиев Р?мис
Эшне тикшерде: татар теле
укытучысы Г?р?ева Л.М.
2016нчы уку елы
Туган тел,
Синд? – шатлык  ?и?еллеге,
Кайгылар авырлыгы.
Ата – бабам  батырлыгы,
Аналар сабырлыгы.
(З. Насыйбуллин)
Кеше тормышында аны? б?тен гомере буена аерылгысыз т?шенч?л?р, кешел?р, ?йберл?р була. Мин шуларны? берсе дип, аны? туган телен саныйм. Ул – кешене? д?ньяга аваз салган минутыннан со?гы сулышына кад?р ян?ш?.
“Туган” с?зе тагын бернич? с?з бел?н с?зтезм? ясый: “Туган апа”, “Туган ил” ??м “Туган тел”. Бу т?шенч?л?р – ?чесе д? кеше ?чен и? якын, и? кадерле. ?г?р кеше бу т?шенч?л?рг? битараф караса, аларны еш алыштырса, онытса яки хыян?т итс?, ул кешег? “изге” диг?н суз таныш тугел.
Кеше д?ньяга беренче аваз салуга, аны тудырган ана сабыена туган теленд? “балам” дип энд?ш?. Баланы? беренче ?йтк?н с?зе д? туган теленд? я?гырый. Кеше ?зене? и? саф хисл?рен бары тик туган теленд? ген? белдер? ала. Б?ек Тукай юкка гына ?зене? и? кадерле кешел?ре ?ти – ?нил?рен? р?хм?т с?зл?рен, алар рухына багышлаган догаларын туган теленд? белдерм?г?н.
И туган тел! Синд? булган и? элек кыйлган догам:
Ярлыкагыл, дип ?зем ??м ?тк?м – ?нк?мне, Ходам!
Безне? халкыбызны? к??ел ?????рл?ре бары тик туган телд? ген? сакланып калган. Бары тик туган телд? ген? алар к??елне? и? нечк? кылларын тибр?т? алалар. Шу?а к?р? д? галимн?р, язучылар ??м шагыйрьл?р  туган телг? зур игьтибар бир?л?р. Галимн?р фикеренч?, ?з туган теленд? бел?м алу балага ?и?елр?к бирел? ??м ?зл?штер?, а?лау д?р???сен арттыра ик?н. ?з туган телене? кешег? т?эсир к?че д? к?члер?к. Бу турында аксакал язучыбыз Г.Б?широва бик д?рес ?йтк?н. Ул инде туган телне? байлыгын бик яхшы бел?, ч?нки гомере буе халык авыз и?аты ?????рл?рен ?ыйган ??м ?йр?нг?н кеше. ”Халыкны? и? зур байлыгы, и? кадерле рухи х?зин?се, – дип яза Г.Б?широва, – ?ичшиксез, аны? теле. Халык ?зене? телен, оста бакчачы кебек, яман ?илл?рд?н, р?химсез салкыннардан саклап, ме? еллар буена ?стереп килг?н. ?злексез баетып, матурлап, и? тир?н фикерл?рен, и? нечк? хисл?рен д? а?латып бирер д?р???г? китерг?н”. Никад?р м?гън?ле с?зл?р!
Минем туган телем – татар теле.  Шагыйрь Кави Н??ми аны “?ырдай мо?лы”, Равил Ф?йзуллин “тыйнак, басынкы, т?зем”, Аяз Гыйл??ев “т?мле, к?рк?м, ?стен”, ? Х?с?н Туфан ис? “к?кр??л?р теле, батыр ??м ?????р мирас” дип атый.
Татар теле ??м??риятебезд? д??л?т теле дип игълан ителде. Шу?а к?р? аны? кулланыш даир?се д? ки??ерг? тиеш. Ул инде х?зер – кешел?р арасында ?зара аралашу коралы гына т?гел, д??л?т эшл?ренд? д? тулы хокукка ия булган тел булырга тиеш.
Тарихым ист?леге син,
Болгарым ист?леге,
Гасырлар аша ?телг?н
Юлларым ист?леге, –
дип яза Х?с?н Туфан. Чыннан да, тел тарихы ул – ил тарихы. Безне? туган телебез тарихны? т?рле авырлыкларына, ??залау-кимсетел?л?рен? дучар булган. Л?кин:
Чукындырган чагында да
Чукынмады?, татар теле, –
ди Кави Н??ми.
Муса ??лил, Абдулла Алишларны? татар теленд? язылган шигырьл?ре фашистларны? корыч ишекл?ренн?н, гильотиналарыннан да к?чле булдылар. Бу турыда шагыйрь Равил Ф?йзуллин:
Т?зем тел ул
Окопларда, т?рм?л?рд?, лагерьларда
атылса да, асылса да,
?и?? рухын жуймаган ул.
Гильотина ?сл?ренд?
Яш?? ?ырын ?ырлаган ул! –
дип, татар телен? булган югары б?ясен бир?.
Туган телебез к?нн?н-к?н камилл?ш? бара. Аны тагын да биз??, кулланылышын арттыру ?лк?сенд? бик к?п галимн?р, с?нгать ??елл?ре армый-талмый эшлил?р. Мин шундый кешел?рне? берсе турында гына ?йтеп ?тм?кче булам. Бу – татар ?дипл?рене? ?с?рл?рен  б?тен “д?ньяга” я?гыраткан Айрат Арсланов. Мин аны? шигырь с?йл?вен бик яратып та?лыйм. Айрат Арсланов тарафыннан я?гыраган татар теле изелг?нн?рне, башлары т?б?н иелг?нн?рне турайта, горурландыра, б?гырьл?ре?не актарып елата. Язучы Ф?нзаман  Баттал аны? турында: “Шартына китереп с?йл??чесе ген? табылсын, бу тел кяферлек тутыгы бел?н капланган иманы?ны да чистарта, сафландыра торган тел!” – дип яза ??м, – А. Арслановны туган телне? баш сакчысы, бераз шаяртып та ?йтс?к, генеральный сакчысы дип б?ялибез”, – ди.
Туган тел турында фикерл?ремне шагыйрь И. Гыйл??ев с?зл?ре бел?н йомгаклыйсым кил?:
Ул булганда адашмабыз –
Юлым туры, нурлы к?нем.
К?з карасы кебек саклыйм
Анам телен – Татар телен.

Туган телем – назлы г?лем.
Фазлыева Альбина Р?д?с кызы 
Д?рт?йле ш???рене? 3 санлы гимназиясе
татар теле ??м ?д?бияты укытучысы
И туган тел, и матур тел,
?тк?м-?нк?мне? теле!
Д?ньяда к?п н?рс? белдем
син туган тел аркылы.
?зене? туган телг? булган м?х?бб?тен татар халкыны? б?ек шагыйре Габдулла Тукай ?н? шулай матур итеп язган. Чынлап та, туган телне ярату – Туган илне, ?тк?й-?нк??не ярату бел?н бер.Юкка гына туган телне ана теле дип йортмил?р шул!
Туган тел т?шенч?сен? зур м?гън? салынган. Ул – Ватан, туган ?ир, ата-ана с?зл?ре бел?н берг? торган б?ек, изге ??м кадерле с?з. Туган телне тугач та ишет? ??м ?йр?н? башлыйсы?, шу?а к?р? аны туган тел дип атыйлар да. ?йе, туган тел – и? татлы тел, “Ана теле бер булыр” бу м?кал?д? д? шуны к?р?без. Баласы карынында чагында ук анасы а?а т?рле ?киятл?р с?йли, ?ырлар ?ырлый, аны? бел?н с?йл?ш?. Д?ньяга тугач, бала ?зенч? ниндидер авазлар чыгарып ята, аннары ?айлап ?зене? туган теленд? с?йл?ш? башлый. Ул телг? баланы, башлап аны? и? газиз кешесе – анасы ?йр?т?, ирк?ли,юата. Туган телне с?ярг?, х?рм?т ит?рг?, горурланып яш?рг? д? ана ?йр?т?.
Туган тел! Нинди г?з?л, матур, йомшак, б?ек с?з! ??р милл?тне? ?з туган теле була: марыйларныкы – марый, чуашларныкы – чуаш, башкортларныкы – башкорт. ? безне? туган телебез – татар теле! ?йе, татар теле: ?ырдай мо?лы, кызлар кебек шат чырайлы, ачык й?зле татар теле. Ул бик борынгы ??м бай телл?рне? берсе, шу?а к?р? без аны? бел?н горрланып яш?рг? тиешбез. Туган тел турында берсенн?н-берсе матур шигырьл?р, ?ырлар, м?кальл?р бар. Шагыйрь На?ар Н??ми “Туган тел” шигыренд? шундый матур юллар яза:
Туган ?ире? – Идел буе
??р телне? бар Туган иле.
Туган ?ире? кебек назлы,
?ырдай мо?лы татар теле.
яис?:
Туган тел – и? татлы тел,
Туган тел – и? т?мле тел,
Т?мле дип: теле? йотма!
Туган телне онытма!
Нинди сихри юллар бу! Д?ньяда ??р кеше ?з телен яхшы белеп, а?а хезм?т ит?рг? тиеш, бозмаска, телне саф, чиста итеп куллана белерг? тиеш. Тел – кешене? юлдашы гомерлекк?! Кеше беренче чиратта ?з телен ?йб?т белерг? тиеш, ? аннан инде б?т?нн?рен. Х?зерге вакытта туган телне онытучылар, бозучылар да к?п. Мондый кешел?р безне? телебезне ямьсезлил?р, чит тел с?зл?ре кушып с?йл?ш?л?р. Бу бик начар х?л. “Инсафлыны? теле саф”, – дил?р бит.
Акыллы, т?ртипле кеше, минемч?, беркайчан да ?з телен бозмаячак та, онытмаячак та. Р?х?тл?неп ?з туган теле?д? с?йл?ш? – ?зе бер б?хет т?гелме со??
Туган тел – ??ркем ?чен кадерлн булган б?ек х?зин?. Ул – халкыбызне? рухи к?згесе. Шушы телд? милл?тне? б?тен балалары, гореф-гад?тл?ре ген? т?гел, ?тк?не, б?генгесе, кил?ч?ге д?. Шу?а к?р? туган телне буыннар арасында югалтмыйк.

Х?ерле к?н укучылар, укытучылар ??м килг?н кунаклар!
“Халыкара туган тел”  к?нен? багышланган  ?д?би кич?безне башлыйбыз.
Берл?шк?н Милл?тл?р оешмасы (БМО) карары буенча 21 нче февраль Халыкара туган тел к?не буларак билгел?п ?тел?.
1999 нчы елны? ноябренд?, Бангладеш д??л?те т?къдиме бел?н, ЮНЕСКО Генераль конференциясе, ЮНЕСКОга керг?н илл?р ??м Берл?шк?н Милл?тл?р оешмасы 21 февраль к?нен Туган тел к?не дип игълан итте. Беренче м?рт?б? ул 2000 нче елны? 21 февраленд? Парижда ЮНЕСКО штаб-квартирасында тантаналы р?вешт? билгел?п ?телде.
Ни ?чен Халыкара туган тел к?не итеп 21 февраль билгел?нг?н сон? Эш шунда: 1952 нче елны? 21 февраленд? Пакыстанда банглы телен? д??л?т теле статусы тал?п итеп к?р?шк?н 5 студент ?терелг?н була. Билгеле булганча, Пакыстанны? к?нчыгыш ?леше со?рак Бангладеш б?йсез д??л?тен? ?йл?н?.
ЮНЕСКО Халыкара Туган тел к?нен билгел?п ?т?не хуплап чыга. Ч?нки бу оешма д?нья халыкларыны? матди булмаган мирасын саклау ?чен к?р?ш?, традицион яис? халык музыкасын, биюл?рен, гореф-гад?т ??м йолаларны, авыз и?атын ??м ?ирле халыкларны? туган телл?рен саклап калу буенча зур эшч?нлек алып бара.
?ир й?зенд? б?генге к?нд? 6000 тел бар дип ис?пл?н?. Шулардан и? к?п санлы кешел?р тарафыннан кулланыла торганы — кытай теле, бу телд? 1,2 млрд. кеше с?йл?ш?, инглиз теленд? — 478 млн, хинди теленд? — 437 млн, испанда — 392 млн, рус теленд? — 284 млн, гар?пт? — 225 млн, португалда — 184 млн, француз теленд? 125 млн кеше с?йл?ш?.
Таралыш тыгызлыгы ягыннан мондый саннарны китерерг? м?мкин: 6000 телне? яртысы Азия-Тын Океан регионында кулланыла. Я?а Гвинея т?б?генн?н ис? 1000 тел чыккан дип санала.
Белгечл?р якындагы й?зьеллыкта барлык телл?рне? 95% ы яш??д?н туктар дип фараз ит?. М?с?л?н, бер ел эченд? 10 тел юкка чыга диг?н фикер бар.
Татар теле… Тугач та и? газиз кеше?н?н ишет? башлаган, к?п гасырлык
тарихы булган, д?ньядагы и? д?р???ле 14 тел ис?бен? керг?н, чит илл?рд?
д? ?йр?нел? торган, ?итлекк?н, камилл?шк?н горур татар теле!
Ушинский: «Халыкны? теле-аны? б?тен рухи тормышыны? и? яхшы,
беркайчан да ши?ми, м??ге яш?реп тора торган и? матур ч?ч?ге.Телд? б?тен халык ??м аны? Ватаны ?анлы р?вешт? г??д?л?н?, телд? халыкны? б?тен рухи тормышыны? тарихы чагыла»,-диг?н.
??р халыкны? буыннан-буынга к?чеп милл?тне милл?т итеп яш?тк?н гореф-гад?тл?р, ?хлак кагыйд?л?ре булган, ??р буын шуларны сакларга,камилл?штерерг? тиеш.
Б?генге кич?безг? без Балалар шагыйр?се, журналист, Татарстан М?д?ният министрлыгыны?  А.Алиш исеменд?ге ?д?би б?л?ге иясе    “Сабантуй” г?зитене? б?лек м?дире, Татарстанны? с?нгать эшлеклесе – Йолдыз ?дип кызы  Ш?р?пованы да чакырдык.
М?кт?пт? укыган елларыннан ук балалар ?чен  шигырьл?р, м?кал?л?р яза башлаган  Йолдыз ?дип кызы ?зене? и?ади эшч?нлеген балалар  ?д?биятен? багышлый. Шагыйр?не? балалар психологиясен тоеп, бала а?ындагы ?зенч?лел?рне  ?з к??еле  аша уздырып язылган шигырьл?рен барыбыз да бел?без. ?йд?гез ?ле балалар, кайберл?рен с?йл?п китик ?ле.(Балалар ?йр?нг?н шигырьл?рен с?йлил?р)
?йд?гез ?ле балалар, Йолдыз апа бел?н  якыннанрак  танышу ?чен с?зне а?а бирик.
(балалар бел?н шагыйр? арасында ??г?м?.)
Балалар бирг?н сораулар:
?ни буларак сез балаларыгызга нинди т?рбия бир?сез?
Балаларыгыз турында с?йл?п ?тм?ссезме?
Гаил?д? сез татарча с?йл?ш?сезме?
Кызыклы х?лл?р тормышта булмый калмый, и? кызыклысын с?йл?п ?тм?сезме?
“Сабантуй” газетасында эшл?? сезг? кайсы ягы бел?н кызыклы? ?.б.
Шигырь язу-   к?пл?ребез не? тел?ге.  Укучыларыбыз арасында да кал?м тибр?т?чел?р бар. К??елд?ге якты хисл?рне шигырь юлларына тез?- ?зе бер ?авплылык, шул ук вакытта бер горурлык та. ?йд?гез ?ле балалар, яраткан газетабыз  “Сабантуй” газетасында басылган ??м басылачак шигъри т?лг?шл?рне  т?гъдим итик ?ле. (Укучылар ?зл?ре язган шигырьл?рне с?йлил?р)
Кадерле балалар, укытучылар, килг?н кунаклар! Халыкара туган тел к?нен? багышланган кич?без ахырына якынлашты.
Телне? нечк?лекл?рен бел? ?чен, аны ??рвакыт куллану кир?к.
К??ел байлыгы ?анга телебез аша туплана. ?г?р син ?з теле?не белмисе? ик?н, ?з халкы?ны? м?д?ниятен, аны? рухи байлыгын ?зл?штер? алмыйсы?. К?п акыл иял?ре, галимн?р, язучылар тел турында т?рле фикерл?р ?йтеп калдырганнар. Рус язучысы К.Г. Паустовский болай диг?н: “?з иле?? булган м?х?бб?тне ?з телен? булган м?х?бб?тт?н башка к?з алдына китереп булмый. Туган телен? битараф кеше кыргый. Ул ?зене? табигате бел?н ?к зыянлы. Ч?нки аны? телг? карата битарафлыгы ?з халкыны? ?тк?нен?, б?генгесен? ??м кил?ч?ген? битараф булуын бел?н а?латыла”.
Татар теле – и? матур тел, и? нечк?, ягымлы, йомшак, татлы ??м туган тел! Яратыйк аны, пычратмыйк! Безне? буыннар да саф, чиста, б?ек татар теленд? горурланып с?йл?шсенн?р иде!
Кич? “Туган тел” ?ыры бел?н т?мамлана.

Кеше тормышында аны? б?тен гомере буена аерылгысыз т?шенч?л?р, кешел?р, ?йберл?р була. Мин шуларны? берсе дип, аны? туган телен саныйм. Ул ? кешене? д?ньяга аваз салган минутыннан со?гы сулышына кад?р ян?ш?.
“Туган” с?зе тагын бернич? с?з бел?н с?зтезм? ясый: “Туган апа”, “Туган ил” ??м “Туган тел”. Бу т?шенч?л?р ? ?чесе д? кеше ?чен и? якын, и? кадерле. ?г?р кеше бу т?шенч?л?рг? битараф караса, аларны еш алыштырса, онытса яки хыян?т итс?, ул кешег? “изге” диг?н с?з таныш т?гел.
Кеше д?ньяга беренче аваз салуга, аны тудырган ана ?зене? сабыена туган теленд? “балам” дип энд?ш?. Баланы? беренче ?йтк?н с?зе д? туган теленд? я?гырый. Кеше ?зене? и? саф хисл?рен бары тик туган теленд? ген? белдер? ала. Б?ек Тукай юкка гына ?зене? и? кадерле кешел?ре ?ти-?нил?рен? р?хм?т с?зл?рен, алар рухына багышлаган догаларын туган теленд? белдерм?г?н.
И туган тел! Синд? булган
И? элек кыйлган догам:
Ярлыкагыл, дип, ?зем ??м
?тк?м-?нк?мне, Ходам!
Безне? халкыбызны? к??ел ?????рл?ре бары тик туган телд? ген? сакланып калган. Бары тик туган телд? ген? алар к??елне? и? нечк? кылларын тибр?т? алалар. Шу?а к?р? д? безне? ш?хесл?ребез, галимн?ребез, язучы ??м шагыйрьл?ребез туган телг? зур игътибар бир?л?р. Галимн?р фикеренч?, ?з туган теленд? белем алу балага ?и?елр?к бирел? ??м ?зл?штер?, а?лау д?р???сен арттыра ик?н. ?з туган телене? кешег? т?эсир к?че д? к?члер?к. Бу турыда аксакал язучыбыз Г. Б?широв бик д?рес ?йтк?н. Ул инде туган телне? байлыгын бик яхшы бел?, ч?нки гомере буе халык авыз и?аты ?????рл?рен ?ыйган ??м ?йр?нг?н кеше. “Халыкны? и? зур байлыгы, и? кадерле рухи х?зин?се, ? дип яза Г. Б?широв, ? ?ичшиксез, аны? теле. Халык ?зене? телен, оста бакчачы кебек, яман ?илл?рд?н, р?химсез салкыннар куырудан саклап, ме? еллар буена ?стереп килг?н. ?злексез баетып, матурлап, и? тир?н фикерл?рен, и? нечк? хисл?рен д? а?латып бирер д?р???г? китерг?н”. Никад?р м?гън?ле с?зл?р!
Минем туган телем ? татар теле. Шагыйрь Н. Н??ми аны “?ырдай мо?лы”, Р. Ф?йзуллин “тыйнак, басынкы, т?зем”, И. Гыйл??ев “т?мле, к?рк?м, ?стен”, ? Х?с?н Туфан ис? “к?кр??л?р теле, батыр ??м ?????р мирас” дип атый.
Б?ген татар теле ??м??риятебезд? д??л?т теле дип беркетелг?н. Шу?а к?р? аны? кулланыш даир?се д? ки??я. Ул инде х?зер ? кешел?р арасында ?зара аралашу коралы гына т?гел, д??л?т эшл?ренд? д? тулы хокукка ия булган тел.
Тарихым ист?леге син,
Болгарым ист?леге,
Гасырлар аша ?телг?н
Юлларым ист?леге, ?
дип яза Х. Туфан. Чыннан да, тел тарихы ул ? ил тарихы. Безне? туган телебез тарихны? т?рле авырлыкларына, ??залау-кимсетел?л?рен? дучар булган. Л?кин:
Чукындырган чагында да
Чукынмады?, татар теле, ?
ди К. Н??ми.
М. ??лил, А. Алиш, Х. М???йл?рне? татар теленд? язылган шигырьл?ре фашистларны? корыч ишекл?ренн?н, гильотиналарыннан да к?чле булдылар. Бу турыда шагыйрь Р. Ф?йзуллин:
Т?зем тел ул
Окопларда, т?рм?л?рд?, лагерьларда
атылса да, асылса да,
?и?? рухын ?уймаган ул.
Гильотина ?сл?ренд?
Яш?? ?ырын ?ырлаган ул! ?
дип, татар телен? булган югары б?ясен бир?.
Туган телебез к?нн?н-к?н камилл?ш? бара. Аны тагын да биз??, кулланылышын арттыру ?лк?сенд? бик к?п галимн?р, с?нгать ??елл?ре армый-талмый эшлил?р. Мин шундый кешел?рне? берсе турында гына ?йтеп ?тм?кче булам. Бу ? милл?тебезне? тел осталарыны? ?с?рл?рен б?тен “д?ньяга” ?з теленд? я?гыраткан Айрат Арсланов. Мин аны? шигырь с?йл?вен бик яратып ты?лыйм. Айрат Арсланов с?йл?г?нд?, Туган тел ила?и кодр?т ала, ?зене? й?р?кл?р, иманнар х?киме ик?нен тоя, ??р татарны ?з кочагына алып ?лгер?. Айрат Арсланов тарафыннан я?гыраган татар теле изелг?нн?рне, башлары т?б?н иелг?нн?рне турайта, горурландыра, б?гырьл?ре?не актарып елата. Язучы Ф. Баттал аны? турында: “Шартына китереп с?йл??чесе ген? табылсын, бу тел к?ферлек тутыгы бел?н капланган иманы?ны да чистарта, сафландыра торган тел!” ? дип яза ??м, ? А. Арслановны туган телне? баш сакчысы, бераз шаяртып та ?йтс?к, генеральный сакчысы дип б?ялибез”, ? ди.
Туган тел турында фикерл?ремне шагыйрь И. Гыйл??ев с?зл?ре бел?н йомгаклыйсым кил?:
Ул булганда адашмабыз ?
Юлым туры, нурлы к?нем.
К?з карасы кебек саклыйм
Анам телен ? Татар телен.
⇐ Предыдущая17181920212223242526Следующая ⇒
Дата добавления: 2016-12-29; просмотров: 1413 | Нарушение авторских прав
Рекомендуемый контект:
Похожая информация:
B. –документ, издаваемый единолично руководителем предприятия, в целях разрешения организационных и производственных задач
I ступень — «Смелые и ловкие» — для мальчиков и девочек 10?11 и 12?13 лет
III ступень — «Сила и мужество» — для юношей и девушек 16?18 лет
III. Учтите и оцените результаты непрямой РИФ с сывороткой обследуемого и антигеном боррелий – возбудителем Лайм-боррелиоза.
Q]3:1:Основателем консерватизма как идейно–политического направления является
Q]3:1:Основателем либерализма как идейно–политического направления является
V ступень — «Бодрость и здоровье» — для мужчин 40?60 лет и женщин 35?55 лет
V.Читання казки вчителем вгодос.
Акмулла ? чич?н шагыйрь
Алтын Урда чоры ? татар ?д?биятыны? Я?арыш чоры
Антенно-фидерный тракт с усилителем
Асфальтосмесительная установка со смесителем периодического действия ДС-168
Поиск на сайте:
© 2015-2019 lektsii.org – Контакты – Последнее добавление

?тк?м – ?нк?мне?  теле
Туган тел дип ?йт?г?,Габдулла Тукай язган шигырь юллары иск? т?ш?:
И туган тел, и матур тел,
?тк?м –?нк?мне? теле…..
Туган  тел! Бу  с?з  ??ркем  ?чен  кадерле, газиз!Туган  телне  тугач та ишет? ??м  ?йр?н?  башлыйсы?,шу?а  к?р?  аны  туган  тел  дип  атыйлар да.
Минем  туган  телем  –  газизл?рд?н  –  газиз Анам телем  –татар теле.
Тугач та ?ниемне? назлы итеп  “ балам ” диг?н с?зен туган телемд? ишетк?нмен. Беренче “ ?ни”  ??м   “?ти” с?зен д? татар теленд? ?йтк?нмен. Безне?  гаил?д?  гел  татарча  с?йл?ш?л?р.?ти –?ниемне?  ми?а  бирг?н  и? зур  б?л?кл?ре  минем  исемем  ??м  телем  булды.
Мин  яратам  туган  татар  телемне!!! Ана  теле  д?ресл?рен?  яратып  й?рим.Татар  ?ырларын  бик  яратып  ты?лыйм  ??м ?зем д? ?ырларга й?р?н?м.Татар  теленд?ге  китапланы  ?з  телемд?  укый  алуыма ,  анам  теленд?  с?йл?ш?  бел?ем?  мин  бик  шатмын. “ Мин  – татар! – дип горурланып  ?йт?  алам. Мин  ?х?т   Гаффарны?    “Без – татарлар”  диг?н  шигырен  яратам.
Без – татарлар!
Шулай диеп бел?
Безне б?тен д?нья, бар халык.
Без – татарлар!
Шушы исем бел?н
?ирд? яш??  ?зе бер б?хет.
Ми?а ?з милл?тем, туган телем кадерле.  М??ге яш?,туган телем!!!
Г?р?ев Булат   4 сыйныф

Туган тел дип ?йт?г?, Г. Тукай язган шигырь юллары иск? т?ш?:
И туган тел, и матур тел,
?тк?м, ?нк?мне? теле!
Д?ньяда к?п н?рс? белдем
Син туган тел аркылы.
Минем туган татар телем чынлап та бик матур. Ул минем ?чен ?тк?м-?нк?м кебек ?к якын. Туган телен югалткан милл?тне? кил?ч?ге юк дип уйлыйм мин. ?з телен яхшы белг?н кеше ген? милл?те бел?н горурлана, аны? кадерен бел?.
Мин Свердловск ш???ренд? тудым. Ул вакытта минем ?ти-?нием анда эшл?г?нн?р. Мин рус м?кт?бенд? укыдым.
К?пт?н т?гел без Казанга ?йл?неп кайттык. Без гаил?д? гел татарча с?йл?ш?без, ч?нки барыбыз да татар балалары. Свердловскида вакытта татарча ?йд? ген? с?йл?шеп була иде. Казанга кайткач, мин урамда да, транспортта да татарча с?йл?шеп й?рг?н кешел?рне к?реп шатландым. К??елем р?х?тл?неп китте. Ничектер алар ми?а бик якын булып, туган кебек тоелдылар. ? м?кт?пт? татар теле д?ресл?ре буласын белг?ч, мин бигр?к т? с?ендем. Татар телен ?йр?н? безг? рус ??м инглиз телл?рен ?йр?нерг? ?ич т? комачауламый. Авылга кайткач, ?бием, башымны сыйпап: “Б?бк?м, беркайчан да ?з теле?не онытма, туган теле?не балалары?а да ?йр?терсе?!” ? ди. Мин, ?лб?тт?, гомер буе ?земне? туган телемне саклармын!

Муниципальное общеобразовательное бюджетное учреждение «Средняя общеобразовательная школа №2 с.Киргиз-Мияки муниципального района Миякинский район Республики Башкортостан
Конкурс «Пою мою республику»
Сочинение на тему:
«Мин б?хетле туган ?иремд?»
Выполнила: ученица 6б класса
Ахметшина Алсу
Руководитель: Рахматуллина З.Х.
Киргиз-Мияки – 2014
Мин б?хетле туган ?иремд?
…Шул туфракта туып-?с?
?зе бер б?хет инде.
(Мостай К?рим)
??ркемне? й?р?ген? якын, к??елен? тынычлык бир? торган урыннары буладыр. Минем ?чен ул – г?з?л Башкортстаныбызны? и? ямьле районнарыны? берсе – Мияк? районы.
Районыбыздан нинди ген? к?ренекле ш?хесл?р чыкмаган! «Мияк? ?ире – ?дипл?р иле» диг?нне ишетк?негез бардыр ?ле сезне?. Бу чыннан да шулай, минем туган районым – ?ч милл?тне? яраткан шагыйре Мифтахетдин Акмулланы? туган ?ире. Тагын да бик к?п язучылар, шагыйрьл?рне бирг?н безне? туган ягыбыз: Гариф Гом?р, Т?хв?т Ян?би, Сафуан Яхшыголов, Гали Рафиков, Азат Магазов, Марс ?хм?тшин, Х?ким?ан Зарипов ??м башкалар. Шулай ук с?нгать ?лк?сенд? дан алган якташларыбыз да байтак: РСФСР-ны? атказанган артисткасы Нурия Ирсаева, Башкортстанны? ??м Татарстанны? халык артисты Айдар Галимов, Башкортстанны? атказанган артисты Равил? М?с?лимова, Башкортстанны? халык артисты Венер Камалов. Шундый ??ркемг? диярлек таныш якташлары? бел?н ничек инде горурланмыйсы?? Горурланам, бик урынлы горурланам мин!
Туган ягымны? табигате д? искиткеч г?з?л. Районыбызда яшел урманнар бел?н биз?лг?н таулар да, алтын иген ?с? торган ки? басулар да бар. Монда к?меш сулы чылтырап аккан чишм?л?рг? кушылып, кошлар мо?лы ?ырларын суза. Х?тф? болыннарында, урман акланнарында ?ир ?ил?кл?ре кызарып пеш?. Дим буендагы тугайлыкларда ?ск?н баллы шомыртлар ?имешл?ре бел?н сыйлый. К?зен кып-кызыл баланнар, мил?шл?р, г?л?имешл?р ?лгер?. Туган ?иремне? ?авалары да шифалы, ?илл?ре д? йомшак. Монда кояш та ягымлы елмая, ныграк ?ылыта, ирк?ли, с?я. ?ырларда да бит болай дип ?ырлана:
2
Исем китми читт? ?ск?н
Кипариска, бананга,
?че булса да, гашыйк мин
Мил?ш бел?н баланга.
?лк?н яшьт?ге бер агай: «К?п еллар читт? яш?дем, туган ягыма, аны? табигате кочагына кайткач, чиста ?авасын исн?г?ч, салкын чишм? суларын эчк?ч, авыруымнан терелдем», — дип с?йл?г?н, имеш. Ышанам, туган якны? табигате авыру т?нг? андый шифа бирерг? д? с?л?тледер ул.
Районыбызны? ?з?ге Кыргыз-Мияк? авылы – минем туган авылым. Авылыбыз к?нн?н-к?н ?с?, матурлана. Урамнар чиста, таза. Я?адан-я?а йортлар, биналар т?зел?. ?ле я?а гына т?зелг?н Мияк? спорт комплексы бел?н мактанмый булдыралмыйм. Бу комплекс ш???рнекенн?н бер д? ким т?гел: зур бассейны, тренажер залы, фитнес залы, зур спорт залы бар, кышын хоккей тартмачыгы булдырылды.  Яше д?, карты да шатланып шунда й?ри. Тир?-як авыллар да кил?. Авылыбызда ике зур м?кт?п, алар икесе д? заманча ?и?азландырылган, безг? – балаларга барлык унайлыклар да булдырылган. Тыныч тормышта, ягымлы, ихлас кешел?р яш?г?н, искиткеч г?з?л табигате булган туган ?иремд? яш?? б?хет т?гелмени инде? Минемч?, бу – и? зур б?хет. К??елем? ?ыр юллары кил?:
Туган ягым-Дим буйлары,
Туган ягым – Мияк?,
Мияк?не? ал та?нары
М??ге балкыр й?р?кт?!
Туган ?ирем, якташларым, мин яратам сезне! Туган ?иремд?, сезне? арагызда яш?г?нг? к?р?,  мин чиксез б?хетле!
3

Иң элек бу тел белән 
әнкәм бишектә көйләгән.
Аннары төннәр буе 
әбкәм хикәят сөйләгән.

Татар шигъриятенең меңәр еллык  олы  тарихы да шуңа шаһит, аның  чишмә башы тагын да ераккарак китә. Әле  әлифбалар  табылып, язма  әдәбият, ХIII йөз башы  энҗесе Кол Галинең “Кыйссаи Йосыф” дастаны иҗат ителгәнче үк, нечкә күңелле, хисси җанлы апа-әбиләр теленнән йола, мәхәббәт, табигать җырлары өзелеп төшеп,  буыннан-буынга тапшырылып, халкыбызның рухи-мәдәни зәвык­ларын канәгатьләндереп килгән. Әкият, бәет, мөнәҗәт шикелле жанрларның күпчелеген алар иҗат иткән. Мөнәҗәтләр төп  өлеше аналар күңелендә туып, шунда сакланган.

Татар сүз сәнгатенең, иҗтимагый фикер үсешенең, әдәбия­тыбызның ХХ  гасыр башында ренессанс-сыйфат яңарышы кичерүен Тукай, Дәрдемәнд, Исхакый, С.Рәмиев, М.Гафури, С.Сөнчәләй һ.б. исемнәре белән бәйлиләр. Ә бит шул чорда  Гыйф­фәт туташ, Сания Кадыйрия, Зәйнәп Сәгыйдә, Хәдичә Сөнгатзадә һ.б. затларыбыз да халкыбызның азатлыкка  омтылышын, милли мәнфәгатьләрен кайгыртып, зур тарихлы әдәбиятыбыз үсешенә моңлы, кайгыртучан авазларны өстәгән. Ә инде ХХ гасырның икенче  яртысы  татар шигъриятен С.Сөләйманова, Л.Шагыйрьҗан Ф.Гыйззәтуллина, Э.Мөэминова, Р.Вәлиева, К.Булатова һ.б. шагыйрәләребез  иҗатыннан башка  күз алдына да китереп булмый. Өлкән буынның үкчәсенә басып диярлек урта, яшь урта буын язучылары  яңача  фикерләүләре, замана  рухын  чагылдырулары белән  сөендерә. Сүз осталары, бигрәк тә Н.Сафина, Э.Шәрифуллина, Р.Рахман, Ф.Солтан, Р.Гарифуллина, Ә.Ситдыйкова һ.б. шагыйрәләр туктаусыз очрашуларга йөреп, бигрәк тә татар-рус телле  мәктәпләрдә булып, милли рухны саклауда, туган телгә  мәхәббәт  тәрбияләүдә гаять зур эш башкара. 

Татар халкының  мәгърифәт  нурына тартылуы, олы җанлы булуы  чит илләрдә иҗат  ителә килгән  әсәрләрдә дә ачык күренә:  Заһирә Байчурина, Мәфтуха Вәлидова, Рокыя Ибраһимия, Мәхмүдә Мозаффария һ.б. төрле  илләрдә авыр шартларда  яшәгән, барысын да якынлаштырган изге үзәк, татар  телендә  фикер-хисләрен әйтеп  калдырган шагыйрәләр мирасы туган илләренә кайтып, тиешле бәяләрен алды. Чит илдә яшәп иҗат иткән Солтан тәхәллүсле шагыйрьнең 1935 елда  узган “Мукден корылтаена” атап язылган шигырендә мондый  юллар бар:

Ант итәбез, Алла исемен
                                     тотып,
Ил юлында бергә барырга…
Төрек-татар исемен 
                            югалтмабыз,
Җир селкетер татар 
                                 тагын да.

Татар лөгате бай  һәм борынгы  телләрдән. Чөнки унынчы гасырда ук Идел буе Болгарларында мәдрәсәләр гөрләп  эшли, уку-укыту, мәгариф сис­темасы  булдырыла. Гәүһәршад, Сөембикә, хәзерге чор галимәсе  Ай­шә Рорлихлар, Сәгадәт Исха­кыйлар әдәп-әхлакка, туган халкыбызга бирелгәнлеккә шул уку йортларында оеткы ал­ган. Хәзерге югары белем үзәкләре дәрәҗәсендә торган Галия, Иж-Бубый, Мөхәммәдия, Хөсәения һ.б. дини вә гыйльми уку йортларыбыз буш урында һәм бер дә юктан тумаган.

Мәгърифәтле халык буларак, алдынгы затларыбыз рухи байлыклары белән уртаклашуда саранлык күрсәтмәгән, төрки мәмләкәтләрне әлифба танырга, уку-язарга  өйрәткән. Ни кызганыч, уйламаганда-көтмәгәндә бәхет елмаеп куеп, дәүләтле булып, мөстәкыйльлек алгач, берсе  дә безгә ярдәм кулын сузарга ашыкмый. Өлкәнрәк буын зыялылары сүздә татар мөгаллимнәренә  рәхмәт әйткән булсалар да, җитәкчелек дәрәҗәсендә андый мәрхәмәтлелек, ярдәм сизелми. Шуннан бер нәтиҗә соралып тора: җиһанда татар  татардан башка  берәүгә дә кирәк түгел. Телебезне  саклау, милли  мәнфәгатьләребезне  кайгыртуда бары тик  үзебезгә  генә таяна  алабыз.

Балтыйк буе илләрендә рус телен азрак кыса  башласалар, телевидение, радио, җәмәгатьчелек  дәррәү күтәрелә, Брюссельга, Гаагага, Берләшкән Милләтләр Оешмасына хатлар, мөрәҗәгатьләр, шикаятьләр китә. Татарстанда гына да  дистәләгән-йөзләгән татар мәктәпләре ябылды, милли телне, әдәбиятны укытучылар эшсез калды. Сабан  туйларында җырлап-биеп кенә телне, милләтне  саклап булмый лабаса!

Сүз дә юк, мөстәкыйль дәүләтең, яклаучың булмаган килеш телеңне гамәлгә кертү, саклау җиңел түгел, бу  эш аеруча үҗәт  тырышлык таләп итә. Башка  динне, телне халыкка  көчләп  тагу еш кына кире нәтиҗәсен дә бирергә мөмкин. Ф.Бәйрәмова  соңгы еллар татар прозасының  казанышы “Гөләйза” романында көчләп  чукындыруның халыкны  берләштереп, үз хокукларын яклап көрәшкә күтәрелүен сәнгати  югарылыкта бәян итә.

СССР таркалгач, мөстә­кыйль­лек алган, шул исәптән төрки дәүләтләренең күбесе, элеккеге бәйлелектән котылырга тырышып, уку йортларында тар фәннәрне дә үз телләрендә алып барырга тырыша. Ә безнең шартларда ата-ана соравы буенча дигән сылтау белән, чынлыкта, милли  мәктәпләрне бетерүчеләр  алдында ясалма мәкерле киртә — ЕГЭ куеп, чыгарылыш, керү, дәүләт  имтиханнарын бары тик рус телендә  генә  бирү мәҗбүриятен керттеләр. Балаларның киләчәге өчен җаваплы ата-аналар гаять четерекле дилемма  алдында калды. Чит илләрне механик рәвештә кабатлап кына һәм татар, башкорт, фин-­угор, якут, калмык һ.б. телләрне тыеп кына  рус теленең абруен  күтәреп була дигән караш фәннилектән ерак тора. Бакчаны бер гөл яисә  үсемлек кенә тутырса, туфрак  та ярлылана, бер төрлелек  күңелсезлеге туа. Галимнәр фаразынча, киләчәктә өч тел — инглиз,  кытай, испан   телләре генә калачак. Элек  русча аралашырга, аңа табынырга  мәҗбүр булган берише  Европа, Балтыйк буе илләре, хәтта  Казахстан кебек  алгарак киткән  төрки дәүләтләр дә акрынлап мәгърифәттә дә, аралашуда да  инглиз  теленә күчә бара. Ләкин хакимияттә утыручылар башка телләрне рәнҗетү исәбенә табылган бәхетнең гомере кыска булуга да  тарихыбыз шаһит икәнне белергә тиеш. 

Без йөз, гәүдә төзелеше, киемнәребез белән  аерылып торсак та, рухи яктан, уй-фикерләребез, киләчәккә хыялларыбыз уртак, хәтта  бер бөтен  дисәк тә була: барчабызны да  милләтебез, телебез язмышы борчый. Әлбәттә, бу  янәшәлектә тел — беренче. Шунда олуг язучыбыз, акыл иясе Нәкый Исәнбәтнең  бер фикере күңелгә килә. “Дәүләтләр, ханлыклар юк ителсә дә, телебез  исән калды. Халкыбыз аны шундый кыен изүләр  астында да җаны урынына  күреп саклады… Яшәү өчен  көрәшләргә оештырып-рухландырып  килүче  төп коралыбыз да шул ук булды”.

Безнең “Ак калфак”, “Татар кызы” һ.б. иҗтимагый  оешмалар, конгресс алдында  торган  төп бурычларның берсе — телне саклау өчен милли аңны күтәрү, милли горурлыкны, тоемлауны үстерү.

Дәүләтчелегебезне югалтканнан соң, күңел түрләренә тирәнтен үтеп кереп, шом салган курку  хисен җиңү иң зур әхлакый-этик  бурычларның икенчесе. Татар  хатын-кызлары  күп телләр белеп тә, үз лөгатьләренең  иң матур, иң ямьле, борынгы икәнен онытмаска, аны  камил белергә тиеш. Татар  халкының менталитетына хас булганча, бары тик  мәгърифәт  нурының яктылыкка  илтүен аңлаган  аналар балаларына, оныкларына  югары белем бирү өстенә, туган телебезгә  мәхәббәт  уяту да мәслихәт икәнлеген аңлыйлар.

Милли  — азатлык өчен  көрәш еллары, халыкның шул рухка ышануы, тарихы белән дәррәү кызыксыну, үткәнебез илә горурлану артта калды дип  уфтанырга ярамый. Рус мәкалендәгечә, “ещё не вечер”, дөнья сәясәте, ил вәзгыяте катып калган төшенчә түгел. Авырлыклар, ясалма киртәләр  аерым  кешенең генә түгел, тулаем  халыкның характерын ныгытты. Борынгыдан  килгән саф, таза әхлагыбызга, гореф-гадәтебезгә таянып, без, киресенчә, бер йодрыкның бармаклары  кебек, бердәм  булырга, берләшергә тиешбез.

Россиядә яшәүче барлык милләтләр арасында (руслардан кала) татарлар — дәүләт тоткан һәм сан буенча да күпчелекне тәшкил иткән халык. Бу хакта  Уфада  ясаган  чыгышында Президентыбыз Р.Миңнеханов  бик урынлы искә төшерде. Илебездә  яшәүче вак мәмләкәтләр безгә  карап, үрнәк күрсәтүне өмет итеп, “татарлар  нишләр, алар бу  мәсьәләне ничек  хәл итәр”, дип  көтә. Бу  милләтебезгә  өстәмә җаваплылык йөкли. Без кабул итәргә тиешле стратегиядә татарларның лидерлык мәсьәләсе чагылырга, барлык милләтләр өчен  дә хәл ителергә тиешле, әйтик, ЕГЭне  үз милли  югары уку  йортыбызда туган телебездә бирелү мәсьәләсен  дә калкытып куярга тиешбез!

«ТЕЛ ЯЗМЫШЫ
– МИЛЛӘТ ЯЗМЫШЫ»

“Милли
тел язмышы ул — милләт язмышы, аның яшәеш, үсеш формасы, милләтнең сакчысы да,
аның киләчәгенең гарантиясе дә. Кешелек әле милләтнең төп таянычы булган, йөрәк
парәседәй нечкә, кадерле башка төр могҗизаны уйлап тапмаган, таба да алмас, бу
бөек көчне бернәрсә дә алыштыра алмый. Безнең бүгенге яшәешебез, уебыз,
теләкләребез, гамәлләребез хәзер бары тик бер максатка – милли телебезне
саклау, торгызу, үстерүгә юнәлтелергә тиеш” (Әбрар Кәримуллин).

Татар
халкын милләт буларак саклап калу, үстерү, үткәннәр турында түкми-чәчми
балаларыбызга тапшыру – хәзерге буынның төп вазифасы. Күңелендә аз гына милли
хисе булган кеше дә моңа битараф кала алмый торгандыр. Ана теле сабыйларга
аң-белем һәм тәрбия бирү өчен иң шифалы чишмә.

Татар
теле – татар халкы өчен уртак милли тел ул. Бу телдә миллионлаган татар халкы
үзара аңлаша, аралаша ала, төрле фәннәрне үзләштерә, мәдәни байлыгы белән
таныша, үз эшендә алардан иҗади файдалана. Тел бетсә, ул телнең иясе булган
халык та, милләт тә югала. Шуның өчен дә туган телеңне кадерләп саклау, үстерү,
аның сафлыгы, матурлыгы өчен көрәшү һәр кешенең изге бурычы.

Татар
халкының үткән бөек тарихы, бүгенгесе, киләчәге, матур сөйләме һәм эчке дөньясы
аның телендә саклана, тел аша зиһенгә үтеп керә. Ана телен кем саклый соң
бездә?

Туган
телне өйрәнү гаиләдән башлана, чын татар булу өчен баланытатар мохитендә
тәрбияләргә кирәк. Әгәр дә бала туган көненнән башлап анателе дөньясында
яшәмәсә, бу әһәмиятле милли сыйфатның уңай йогынтысыннан мәхрүм калачак. Туган
телен яратсын өчен, ана телендә аралашсын өчен, татар баласы, һичшиксез, аны
камил белергә тиеш, үз ана телен хөрмәт итәргә тиеш. Үзенең татар булуы белән
горурланырга, кимсенү дигән нәрсә булырга тиеш түгел. Әгәр ирекле сөйләшсә,
оялмаса (ә бу беренче урында тора) теләге чынга ашачак.

Күп
кенә ата-аналар, хәтта әби-бабайлар да балаларны ике тел өйрәтеп җафаланмыйк
дип, ватып-җимереп булса да бишектән үк урысчага гына өйрәтә башладылар. Мин
бүген безнең кадерле ата-аналарга һәм дәү әти-дәү әниләргә әйтәсем килә,
балаларны милли телдән мәхрүм итеп бәхетсез ясамагыз. Телләр белүдән бала
җафаланмый, армый да, киресенчә, белемгә омтылышы гына арта.

Татар
теле – безнең тел. Аны бабаларыбыз меңләгән еллар буе саклап, буыннан-буынга
тапшырып килгән. Шуңа күрә, тел күрке – сүз дигәндә, милләт күрке – тел дияргә
була. Тел милләтнең бөтен яшәү гомерендә тапкан һәм табынган зиһен байлыгы. Бу
байлыкны күз карасыдай саклау – һәрбер ата-ана һәм әби-бабайларның изге бурычы.

Гаять
катлаулы һәм мөһим бу мәсьәләне, гаилә, балалар бакчасы, мәктәп бердәм булып,
кулга-кул тотынып эшләгәндә генә яхшы нәтиҗәләргә ирешеп була.

Мәктәптә
ана теле дәресләрнең дә йогынтысы бик зур. Заман таләпләре бүгенге көндә татар
телен укыту процессында зур үзгәреш сорый. Укытучылар алдында бик тә җаваплы
һәм әһәмиятле бурычтора. Беренчедән, телебезне саклау бурычы булса, икенчедән,
укучыларда телне өйрәнүдә мотивация булдыру, аны үстерү бурычы. Бу укытучыдан
зур һөнәри осталык, ягъни профессионализм сорый.

Рус
мәктәпләрендә ана теле буларак татар теле укытуның төп бурычларыннан берсе
булып, татар телен өйрәнүгә кызыксынуны көчәйтү, үзтелеңә, милләтеңә
хөрмәтбелән карау, шулай ук татар теле аша милләт вәкилләренә, аларның рухи
мирасына мәхәббәт тәрбияләү тора. Ә бала күңеленә боларны ничек салырга соң?
Хәзерге информацион чорда укучыларны ничек итеп үз фәнеңә тартырга? Әгәр
дәресләрең кызыксыз, бертөрле генә бара икән, бу балаларда битарафлык
тудырачак. Беркемгә дә сер түгел: күп кенә ата-аналар иң мөһиме рус телен яхшы
белү дип саныйлар. Димәк, татар теле һәм әдәбияты укытучыларына балалар белән
генә түгел, ата-аналар белән дә эшләргә туры килә. Әлбәттә, хәзерге чорда
чишеләсе проблемалар күп, һәм алар үзара тыгыз бәйләнгән. Әгәр без әти-әниләр
белән эшләүнең нәтиҗәле юлларын тапсак, ул чакта балалар күңеленә дә юл
ачылачак.

Менә
шуларны күзалдында тотып, мин укыту процессын дәрестән тыш эш белән берлектә
алып барырга тырышам. Мин дәресләрне сәнгать белән бәйләргә яратам, чөнки туган
тел буенча оештырыла торган түгәрәкләр – бөтен укыту-тәрбия процессының
аерылгысыз өлеше. Мондый эшчәнлек укучыларга сөйләм культурасын, иҗади
мөмкинлекләрен үстерергә, татар теле предметына кызыксыну уятырга ярдәм итә. Татар
теле буенча аларның төрләре гаҗәеп күп: телдән журнал, бәйгеләр, викториналар,
диспутлар, иҗат түгәрәкләре,очрашулар, экскурсияләр, конференцияләр. Укытучы 45
минут эчендә ничек кенә тырышмасын, укучыны татар телендә аралашырга, милли
кыйммәтләргә өйрәтә алмый. Чөнки балалар дәрестән чыгуга рус телендә сөйләшә
башлыйлар. Өйдә дә әти-әниләре белән күбрәк рус телендә аралашалар.Дәресләр
дәрестән тыш эшчәнлек белән үрелеп барганда гына максатка ирешеп була. Шушы
максатка ирешү өчен, укучылар белән төрле бәйгеләрдә, конференцияләрдә
катнашам. Бик теләп татар теле түгәрәкләренә йөриләр. Бергә сәнгатьле сөйләм
күнекмәләрен камилләштерәбез, бәйрәмнәргә әзерләнәбез, татар телендә басылып
килүче газета-журналлар белән танышабыз, фикерләр алышабыз.

Менә
инде берничә ел дәвамында укучылар белән берлектә Татарстаныбыздагы язуларны,
алтакталарны тикшереп йөрибез. Татарча язуларда хаталарның күп булуы бердә
сөендерми. Язмаларның хаталы булуы тел үсешенә дә йогынты ясый. Ничек кенә
булса да, Татарстанда хаталар күп булуга карамастан, язуларның ике телдә дә
язылуы куанычлы. Бу хаталар кимер дигән өметтә калам, чөнки “эшләмәгән кеше
генә хаталанмый” дигән әйтем бар. Телебезнең алга китүе, аның үсүе өчен һәр
татар кешесе җаваплы. Чөнки безнең телебез – безнең байлыгыбыз. Үз телен
яраткан кеше генә камиллеккә, матурлыкка омтылып яши.

Мин
ышанам: бай тарихлы, зур үсешкә ирешкән туган телебез бүгенге көндә җәмгыятьтә килеп
туган сынаулардан исән-сау калып, киләчәктә тагын да зуррак унышларга ирешер,
республикабызда, Россия җөмһүриятендә һәм дөнья күләмендә хөрмәткә ия тел булып
сакланыр! Һичшиксез,киләчәктә телебез өр-яңадан дөнья күләмендәге зур телгә
әверелер, Татарстанда яшәүче hәр кеше татар телендә сөйләшер.

Әдәбият

1.Ахунзянов
Э.М. Двуязычие и лексико-семантическая интерференция. – Казань, 1968. – 112 б.

2. Вәлиев Р. Белемебез
ачкычы//Мәгариф, 2003. –№2, 8-10 б.

3.Вәлиева З. Теле барның
– иле бар//Мәгариф, 2003. –№2, 5-6 б.

4.Миңнуллин Р.
Телебезбулса, киләчәгебездә булыр//Мәгариф, 2006. №2, 7-8 б.

5.Сафиуллина Ф.С. Татар
теленә өйрәтүнең фәнни-методик нигезләре. – Казан: «Хәтер» нәшр., 2001. –432 б.

6.Таһиров И. Чигенүләр
булмасын//Мәгариф, 2004.- №3, 10 б.

7.Шәймиев М.Ш. Татар теле
– дәүләт теле// Мәгариф, 2003. – №2,4-5 б.

Республиканская научно-практическая конференция исследовательских,

проектных и творческих работ имени К. А. Валиева

Направление: татарский язык и литература

Название работы

Тел милләтне саклый

Выполнил:

Аскарова Ландыш

ученица 9 класса

МБОУ “Лицей №2 г. Мамадыш”

Руководитель :

Г. Х. Камалова

учитель татарского языка и литературы

Мамадыш 2016

Эчтәлек

1. Кереш өлеш.

• милләт өчен телнең роле …………………………………………………….3 бит

1. Төп өлеш.

• тел милләт белән тыгыз бәйләнгән ……………………………………..6 бит

• туган тел һәм милли сыйфатлар ………………………………………….7 бит

• дин һәм милләт бәйләнеше …………………………………………………8 бит

• телне саклап калу өчен ниләр эшләнә ……………………………….11 бит

1. мәгариф һәм мәгърифәтнең милләтне саклауда тоткан урыны..

2. Йомгаклау.

• телнең үсешен яктырту …………………………………………………….12 бит

Файдаланылган әдәбият …………………………………………………………16 бит

Кереш

Туган тел! Һәркем өчен дә газиз бу сүз, чөнки берни белән дә алыштыргысыз, иң кадерле ,,әткәй”, ,,әнкәй” сүзләрен иң башлап туган телебездә әйтәбез. Минем иң беренче сүзләрем татар телендә булган. Шагыйрь Н. Нәҗми бу тел турында ,,җырдай моңлы”, Г. Фәйзуллин ,,тыйнак, басынкы, түзем”, И. Гыйләҗев ,,тәмле, күркәм, өстен”, Х. Туфан ,,күкрәүләр теле, батыр һәм җәүһәр мирас” дип әйткән. Минем иң беренче укыган китабым ,,Әлифба” булды. Хәзерге вакытта, мәктәптә татар теле дәресләрендә без туган телебезнең бөтен ямен, сүз байлыгын тирәнтен өйрәнәбез.

Тел – безнең уй-фикерләрне җиткерү өчен кулланыла торган корал. Тел – зиһен байлыгы, мирас. Туган телебез үткән гасырлардан тулыланып, тагын да ямьләнеп безгә килгән. Ә инде аның алга таба яшәве бездән, XXI гасыр вәкилләреннән тора. Соңгы арада ана телебезгә кагылышлы күп кенә фикерләр ишетергә туры килгәләде миңа. Ул фикерләр татар телен гамәлгә куюга, аны укыту-өйрәнүгә юнәлдерелгән иде.

Әле ул да түгел, гади сөйләм телендә дә,әдәби телдә дә, бигрәк тә газета-журналларда, радио һәм телевизион тапшыруларда, сүзләрне тиешле мәгънәсендә кулланмау, кирәксезгә рус алынмаларын кушып сөйләү һәм язу, сөйләмдә сүзләрнең үзара бәйләнеш кагыйдәләрен бозу, туган тел өчен табигый булмаган әйтелмәләр куллану зур урын ала.

Замана белән алда баручы буларак, мин интернет челтәрендә түбәндәге әйтелгән сүзләргә тап булдым: ,,Татарстанда, туган телне факультатив рәвешендә генә уку – аны өйрәнүдән баш тартуга китерер”. (Тулырак мәгълүмат: http://www.kommersant.ru/doc-y/2082388)

Әгәр дә бу язмага күз салсак, безгә сүзнең нәрсә турында барганы шундук аңлашылачак. Бу язмада сүз турыдан-туры туган телебезнең юкка чыгып баруына бәйле.

Бу язманы укып узганнан соң, Республикабызның милли ,,Татарстан Яңа гасыр” телеканалы эфирында, ,,Татарстан. Атналык күзәтү” аналитик программасының 18нче гыйнвар чыгарылышында, безнең Мамадыш районының Дүсмәт авылына Кытайдан кайтып урнашып, шунда инде ярты елга якын гомер итүче милләттәшләребез турында ишетеп алдым. Бу репортаж миңа бик нык тәэсир итте. XX нче гасыр башында Татарстаннан Кытайга сәүдә итәргә киткән ул якташларыбызның бабалары. Ә безнең геройларыбыз чит җирләрдә яшәүләренә карамастан, бик яхшы туган телебездә сөйләшәләр. Алай чиста татарча сөйләшүне Татарстанда яшәгән татарларда да очрату бик кыен хәзер. Әлеге милләттәшләребез безнең җирлеккә кайтып тупланганчы, бераз башкалабыз Казанда да гомер итеп алганнар. Һәм әлеге зур шәһәребез аларда бик үк яхшы хатирә калдырмаган: алар шәһәр урамнарында еш рус телендә язылган мәгълүмат булу белән канәгать калмаганнар һәм дә безнең туган телебезгә салкын, битараф каравыбызга шаккатканнар.

Аннан ,,Нократ” җирле газетаның 23нче гыйнвар санында да ,,Флера-Пулина һәм Ришат-Ресяти” дигән мәкалә басылып чыкты. Югарыда әйтеп үтелгән мәгълүмати чаралар миңа бу фәнни эшемне язарга этәргеч булдылар.

Халыкның татар телен, милләтен һәм аның бердәмлеген саклау – татар кешесендә беренче чиратта торырга тиеш һәм хәзергесе вакытта иң актуаль проблемаларның берсе булып тора. Шунлыктан телебезне, тарихи-мәдәни мирасыбызны саклау һәм баетуның күп төрле алымнарын һәм чараларын булдыру зарури дип уйлыйм мин. Югарыда ассызыклап үтелгәнчә, Дәүләт Йомгаклау Аттестациясен (ДЙА) яки Бердәм Дәүләт Имтиханнарын (БДИ) туган телебездә бирү мөмкинлеген тудыру, туган телебезне саклап калуга бик зур этәргеч булыр иде. Әмма аңа хәтле без, кешеләр, үзебезнең татар икәнлегебезне онытмасак иде. Чөнки тел белән милләт бер-берсе белән тыгыз бәйләнештә тора. Әгәр дә без туган телебезне саклауга ирешсәк , милләтебез яшәячәк. Тик шул чакта гына без горурланып курыкмыйча ,,Без татарлар!” – дип әйтә алачакбыз. Милләтнең алдагы язмышы халыктан тора. Халык бердәм булганда гына милләт булып яшәвен дәвам итәчәк. Халык, шунлыктан, бердәм булырга тиеш. Һәрбер кеше туган телнең, милләтнең юкка чыгу проблемасын үзе аркылы уздырган очракта гына бердәмлеккә ирешеп буладыр. Шул бердәмлек нәтиҗәсендә генә без телебезнә, ә нәтиҗәдә, милләтебезне дә саклап калуга ирешәчәкбез. Телебезнең һәм милләтебезнең киләчәге безнең кулларда.

Югарыда әйтелгән проблемадан чыгып, мин татар тел һәм әдәбияты укытучысы Камалова Гөлназ Хәсән кызы җитәкчелегендә ,,Тел милләтне саклый” дип исемләнгән фәнни-тикшеренү эше алып барырга булдым. Бу эшне башкарганда, мин түбәндәге максатка нигезләндем:

• туган телебезне саклау, үстерү, аның матурлыгы өчен көрәшү;

Үзалдыма түбәндәге бурычларны куйдым:

• татар тел – бай тарихлы телләрнең берсе икәнен исбат итү;

• телне саклап калу юлларын уйлап табу;

• читтә яшәүче милләттәшләребезнең туган телгә карата мөнәсәбәте.

Бу фәнни-тикшеренү эшен эшләгәндә, мин түбәндәге чыганаклардан файдаландым:

• Интернет ресурслар:

• http://www.kommersant.ru/doc-y/2082388

• http://news.yandex.ru

• Вакытлы мәтбугать:

• ,,Нократ” газетасы, 6 нчы бит; 23 нче гыйнвар 2013 №5 (10846);

• ,,Татар мөселман календаре 2013”, (20нче чыгарылыш), Казан, 2013 349 нчы бит

• Телерадиокомпания – Татарстан – Яңа гасыр – Татарстан. Атналык күзәтү 19.01.13(видеоязма)

Тел милләт белән тыгыз бәйләнгән

Катлаулы заманда яшибез. Әле үзебез дә аңлап бетерә алмаган ниндидер яңа җәмгыять формалаша. Шуңа бәйле рәвештә кайбер милли рамкалар, тар милли мәнфәгатьләр “эреп” бетәргә, халыклары юкка чыгарга, ә үзенчәлекләре төсен җуярга мөмкин. Ни гаҗәп: без — әлегәчә бербөтен милләт, үзебезне бер агачның төрле якка таралып үскән тармаклары, яфраклары кебек хис итеп яшәп киләбез. Әйе, әйе, без, каты җир астыннан тишеп чыккан үләннәр шикелле, бетмичә, корымыйча, үч итеп яшәүне дәвам итәбез. Шундый халык, шундый милләт яшәргә, ихтирамга лаек түгелме? Менә проблема нәрсәдә. Ә бу проблеманы чишү өчен, иң беренче, “милләт” дигән төшенчәне аңларга кирәк. Аның табигате нидән гыйбарәт? Татарстан Фәннәр Академиясе президенты, академик М. Хәсәнов этнология өлкәсендәге иң зур теоретикларыбызның берсе булган академик Юлиан Бромлей билгеләмәсен иң уңышлысы дип саный: “Милләт – билгеле бер территориядә яшәүче халыкларның тотрыклы буынара бердәмлегенә, чагыштырмача дәвамлы милли үзенчәлегенә, телгә ия булган, үзаңында чагылган гомумилеккә һәм башкалардан аермалы булуына инанган оешканлык ул”.

Башкача әйткәндә, милләтнең иң мөһим билгеләренең берсе -мәдәният. Әлбәттә, бу иң элек дин һәм гореф — гадәтләр, милли әдәбият, мәдәниятнең дә театр, эстрада, кинематография, мәгариф системасы, радиотелевидение һәм интернетны да кертеп, массакүләм мәгълүмат чаралары дигән сүз.

Соңгы елларда байтак яшьләр, туган тел, ана теле дигән төшенчәләрне истән чыгарганнар. Ләкин алар урынына ата-бабалары ишетмәгән ямьсез сүзләр үзләштерделәр. Туган телне югалту – милли үзаңны, горурлыкны, халыкның әхлак чишмәсен югалту һәм аның урынына җимерелеп таркалган рухи ихтыяҗга тап булу дигән сүз ул.

Борынгы бабаларыбыз тел гыйлемнәрен белмәүләренә карамастан, алар сөйләмдә чит, башка тел сүзләре куллануга кырын караганнар. Ата-бабаларыбыз безнең дин-кардәшләребезнең үзара тик туган телдә генә сөйләшүләрен таләп иткәннәр. Бу кагыйдә укымышлылыкның яхшы күрсәткече булып торса да, халык өчен ят нәрсә булган. Халык мәдрәсәләрдә чит телләр өйрәнгән. Бу табигый күренеш. Чөнки кешенең белемгә, зиһенен арттырырга теләге бар икән, аны беркем дә моның өчен кире какмаган. Халык әйтмешли: ,,Бер тел – бер ачкыч, ике тел – ике ачкыч”. Ләкин ул очракта өеңдә дә, күрше-күлән белән дә тик туган телеңдә генә сөйләшү кагыйдә буларак кабул ителгән.

Бүгенге көндә мондый кагыйдәләр юк сыман. Бүген кем ничек тели шулай сөйләшкән кебек тоела миңа. Кемдер сөйләмгә мәгънәсез сүзләр, искергән яки яңа сүзләр кыстыра. Әлбәттә, бу фактны бары тик яман кырыслык һәм туган телебезгә пычрак ату дип кенә атарга була.

Тел турыдан туры милләт белән бәйләнештә тора. Чөнки гыйлем алу, зиһенеңне үстерү, дөньяны танып белү һәм дә аралашу туган тел ярдәмендә тормышка аша. Димәк, әгәр дә без, татарлар, телебездән мәхрүм калсак , милләт тә, халык та җир йөзеннән юкка чыга дигән сүз бит бу.

Татар теленең көчле рухлы булуы турында мондый шигырь юллары искә төшә: ,,Нинди генә кыенлыкларга очрамасын, татар теле бетмәде һәм бетмәячәк!”. Бу юллар телебезнең, көчле корал булуын ассызыклап үтә. Бу сүзләрнең дөреслеккә туры килүенә ышанып каласы килә…

Туган тел һәм милли сыйфатлар

Татар халкының йөзләрчә елларга сузылган тормыш тәҗрибәсе, уйлары, гадәтләре аның туган телендә һәм тормышында зур чагылыш, югары урын алган. Шунлыктан ата-анасы татар булган балага – татарча укый-яза белү мәҗбүри булып каралырга тиеш. Татар теле – зур үсешкә ирешкән, фән, философия, абстракт фикерләрне тәфсилләүче бик бай тел.

Туган тел – ул халыкның гомерлек юлдашы, терәк-таянычы, шатлык-юанычы. Халык яшәсен өчен, аның туган теле яшәргә тиеш; ә туган тел яшәсен өчен, аны кадерләп саклау зарури. Соңгы шарт үтәлсен өчен, илнең бәйсез, мөстәкыйль дәүләт булуы гына этәргеч ясый. ,,Җире барның иле булыр, иле барның теле булыр” – ди халык мәкале бу хакта.

Юкка гына халык туган тел һәм ана теле төшенчәләрен бергә куймый. Бу ике төшенчәне якын кую органик бөтенлек тудыра: ,,Туган телен сөймәс – туган анасын сөймәс”, – диелә бер менә шундый мәкальдә.

Мондый мәкаль-әйтемнәрдә башка чит телләрне инкарь итү максаты һич тә куелмый. Безнең милләт чит телләрне өйрәнүгә элек-электән уңай карашта булган. Милләтебез башка милләтләр белән якыннан танышу, аларның гореф-гадәтләрен, тормыш рәвешләрен өйрәнү һәм дә аралашу чарасын эзләгән. Бу чара рәвешендә, әлбәттә, аларның телен өйрәнү торган. Моңа кагылышлы мәкальләр дә халкыбызда аз түгел: ,,Телләр белгән – илләр белгән”, ,,Җиде төрле гыйлем бел, җиде йортның телен бел” һ. б.

Һәр милләт төрле-төрле сыйфатларга ия. Алар арасында күп милләтләр өчен уртак булганнары белән бергә, билгеле бер төбәктә яшәүчеләрнең үзләренә генә хас булган халык һәм яшәү рәвеше үзенчәлекләре дә бар.

Халык үзенә күрә бөек. Ләкин ул сыйфат теге яки бу халыктан күчми. Әлеге сыйфат тарихи яшәеш юлында табыла һәм гасырлар буе саклана.

Һәр халыкның үз тарихына туры килә торган милли сыйфатлары була. Шулар сакланып кала икән, димәк, милләт яшәячәк. Әгәр дә инде алар бетү юлына борылган икән, бу милләтнең алга таба яшәячәге куркыныч астында. Милли сыйфатларның җуелуы милләтнең юкка чыгуын белдерә. Шуннан чыгып милли сыйфатлар, гореф-гадәтләр, халыкның мирасы рәвешендә булып, аның язмышын кайгыртучылар өчен төп мәсьәлә булып тора. Безнең төбәктә дә халкыбызның бу милли йолаларына бик зур игътибар бирелә һәм аларны үткәрү күркәм гадәткә әверелде.

Көннең беренче яртысында әби-апалар каз …инде кичен ,,Каз өмәсе” йоласының

эшкәртү белән мәшъгул булсалар… җыр-биюле өлешенә күчәләр

Тагын да милли сыйфатларга дәүләтебезнең символларын өстәргә була. Дәүләт байрагын гына алыйк, ул бит – илебезнең йөзе, бәйсезлек һәм горурлык билгесе. Ул борынгылырның безнең һәм киләчәк буын өчен сәлам булып җилферди. Байрагыбызның һәрбер төсе мәгънәгә ия. Яшел төс – милләтебез төсе, яшәү билгесе. Ак төс – сафлык, өмет, ышаныч һәм киләчәк төсе. Кызыл төс – азатлыкка омтылган бабаларыбызның коелган каннары һәм җаннары төсе.

Халкыбыз күңеленә ышаныч өстәп 1991 елның декабреннән бирле җилферди әләмебез.

Гербыбызда кызыл җирлектә канатлы ак барс сурәтләнгән. Ак барс – борынгы оруглар, төркиләр тамгасы. Барс табигатьтә дошманына каршы тора алырдай бик кыю һәм көчле җәнлек буларак билгеле. Шуңа да аның сурәте гербта урын алган. Ә инде аның канатлы булуы янә гасырлардан, тарихтан килә. Күп кенә табылган борынгы каберлекләрдәге сурәтләр канатлы аҗдаһалар, еланнар һәм башка җанварлар сурәте шул хакта сөйли.

Тарихтан билгеле булганча, безнең милләт күп гасырлар элек бәйсез дәүләт булып саналган. Шунлыктан, мең еллар буе дистәләгән бәйсез дәүләтләр тоткан татар халкының үз дәүләте булырга тиеш, һич тә бәхәссез – ул дәүләт бәйсез булырга тиеш. Шунсыз милләтне саклап калу кыен булачак.

Татар һәрдаим дәүләтле һәм дә бәйсез булырга омтылырга тиеш. Шушы ике бурычны үти алсак, безнең милләтебезгә халыкны, ә халыкка телне саклап калу бурычы тагын да җиңеләя, камилләшә. Дөньяда нинди генә проблемалар булуга карамастан, дөнья өстеннән нинди генә давыллар узуга игътибар бирмичә — татар булып, мөселман кардәшләр була белеп калу кирәк безнең милләтебезгә.

Дин һәм милләт бәйләнеше

Милләт булып сакланып калыр өчен, татар халкы бүген өч юнәлеш буенча үсәргә тиеш, алар – дәүләтеңне, телеңне һәм дә динеңне үстерү. Динне аерым алып тагын шуны әйтәсе килә: ислам дине безнең милләт белән инде менә ничә меңеллык рәттән янәшә бара һәм дә халкыбызны, телебезне үстерү, югалтмау бурычын яхшы башкара. Безнең бүгенге көндәге тәртипле тормыш рәвешебез, әхлагыбыз безгә дин ярдәмендә гасырлар аша килеп җиткән. Милләтебез дәүләтсез авыр чорда да бары дингә таянып кына сакланып калган. Әмма 70 еллык атеистик чорда халыкның дин белән кызыксынуы нык кимегән, хәтта юкка чыккан дип атау да урынлы булыр монда. Һәр авылда мәчет булса да, ислам дине әле авыл башында гына тора, ул милләтнең, авыл халкының, һәр татарның яшәү рәвешенә әйләнмәгән, шуңа күрә тормышыбызда бәрәкәт тә юк.

Татарстан Республикасы Конституциясенең 14 нче статьясы нигезендә Россия Федерациясенең һәм БДБ илләренең татар халкы күпләп яши торган төбәкләрендә татар телен саклау һәм үстерү.

Татар авылы – милләтебезнең нигезе, рухи бишеге, үткәне дә, киләчәге дә. Авыл милләтне саклый, әмма татар авылы бүген үзе дә яклауга һәм саклауга мохтаҗ.

Авылларыбыз сакланып калсын өчен бүген өч нәрсә кирәк – эш, әхлак һәм иминлек. Шуларның һәрберсенә аерым-аерым тукталып үтәсем килә. Бүгенге көндә эшне дәүләттән генә көтеп утыру ялгыш булыр иде, чөнки инде колхоз-совхозлар бетте, капитализм чоры җитте, монда исә шәхси инициативаны күрсәтергә дә кирәк булачак.

Бүгенге көндә авыл халкын якларлык законнар кирәк, аны кимендә ун елга барлык салымнардан азат итеп, базар шартларында яшәргә һәм эшләргә өйрәтергә кирәк.

Халык гаделсезлектән һәм чарасызлыктан эчүгә сабышты, хәтта татар авылларына да наркомания һәм СПИД үтеп керде, җинаятьчелек һәм зина артканнан арта бара. Халык, харамга баткан тормышыннан аерылып, яңадан Ислам диненә кайтсын өчен дәүләт дәрәҗәсендә эш алып барырга кирәк.

Әмма безнең тирәлектә хәл башкача. Гаиләләрдә, бакчаларда, мәктәпләрдә балаларны Ислам әхлагы нигезендә мөселман-татар итеп тәрбияләмибез. Шунлыктан алар башка төрле дини тәрбия ала. Әмма дә ләкин ул тәрбия Ислам дине кануннарыннан нык аерыла, билгеле. Шуннан чыгып болай дип уйлау хаклы: татар халкы бөтен яктан чит чолганышта яши, даими рәвештә чит телләрнең вә диннәрнең басымын һәм тәэсирен тоя, аңа ятларның үтеп керү куркынычы яный. Көнчыгыштан инде Урал тауларына хәтле чин кавеме килеп җиткән, соңгы халык саны алу нәтиҗәләре буенча кытайлылыр бишенче урынга чыктылар… Көнбатыштан исә өстебезгә тәре шәүләсе төшеп тора…

Әлбәттә, соңгы елларда дингә басым ясалды. Үз шәһәребезне генә алсак та, үзәк мәчеткә тышкы яңарту эшләре алып барылды, шәһәр мәдрәсәсе калкып чыкты(хәзерге вакытта анда безнең уку учреждениесеннән шәкертләр дин нигезләренә төшенәләр), аннан кала – диннең бик нык пропагандасы да урын алды…

Түбәндәге рәсемнәрдән күренгәнчә, үзәк мәчетебезнең нык үзгәрешләр кичергәне, тагын да ямьләнүе, бер караш ташлауга үзенә җәлеп итә.

Үзәк мәчет (,,косметик” ремонтка кадәр) Үзәк мәчет (ремонттан соң)

Югарыда әйтелгән үзгәрешләр дин ярдәмендә туган телебезне саклап калуны раслый гына, минемчә. Бу шартларда һәр татар үз күңелендә, гаиләсендә бәйсез дәүләт булдырырга тиеш, аны Ислам калканы аша тормышка ашырырга була.

Шәһәребез мәдрәсәсе

Россиягә татарның үзе дә, сүзе дә, теле дә, дине дә кирәкми, ә бары тик җәннәттәй җирләре һәм байлыгы гына кирәк. Бу элек тә шулай иде, хәзер дә шулай. Шушыларга риза булсак, киләчәктә бу илдә татарның теле дә, дине дә калмаска мөмкин, үзен исә әкеренләп урыс милләтенә әйләнү көтә. Бу процесс инде Казан алынганнан бирле, 455 ел дәвам итә, ул вакытта Россиядә урыс та, татар да җидешәр миллион булса, бүген урыслар – 115 миллион, татарлар исә 5 миллион тирәсе генә, ягъни, галим Лев Гумилев әйткәнчә, “каждый второй русский – это потомок крещенных татар”. Киләчәктә исә һәр татар әкеренләп урыска әйләнергә мөмкин, чөнки милләт шундый шартларга куелган, ул 50 процент катнаш никахлардан һәм 80 процент урыс телле татарлардан тора. Бүген ашыгыч чаралар күрмибез икән, борынгы бабаларыбыз скифлар һәм һуннар кебек, киләчәктә татар халкы да үле милләтләр исемлегендә булырга мөмкин.

Телне саклап калу өчен ниләр эшләнә

Соңгы елларда милли азчылыкның телләрен саклау һәм үстерү эшендә Татарстан чаралар күрә башлады күрүен…

1990 нчы елның 30 августында Татарстанның дәүләт суверенлыгы кабул итү нигезендә, дәүләтебездә татар теле рус теле белән бертигез дәрәҗәдәге дәүләт теле буларак игълан ителде. Шуңа нигезләнеп 1992 нче елның 8 нче июлендә ,,Татарстан Республикасы халыклары телләре турында” Республика Законы кабул ителде. Әлеге законда татар теленең дәүләт теле булуы 1992 нче елның 6 нчы ноябрендә кабул ителгән Татарстан Республикасы Конституциясендә дә беркетелгән.

1994 нче елның 20 нче июлендә Татарстан Республикасы халыкларының телләрен, бигрәк тә татар телен саклауга, өйрәнүгә һәм үстерүгә басым ясый торган Дәүләт программасы кабул ителде.

Телләр турындагы законда язылган ике дәүләт телен дә тигез гамәлгә кертү Дәүләт советы карары буенча 10 ел эчендә, ягъни 2002 нче елда тәмамаланырга тиеш иде. Бу карар нигезендә — Татарстанда һәр кеше рус теле белән беррәттән, туган теле, татар телен көндәлек тормышта ирекле дәрәҗәдә кулланырга тиеш дигән сүз. Ләкин чынлыкта бу карар вакытны акламады.

Шуңа күрә 2004 нче елның 1 нче июлендә ,,Татарстан Республикасы халыклары телләре турында”гы законга бераз өстәмәләр кертеп яңадан гамәлгә кертелде. Беренчедән, әлеге законның исеме үзгәртелде — ,,Татарстан Республикасында дәүләт телләре һәм Татарстан Республикасында башка телләр турында” Татарстан Республикасы Законы дип атала. Әлеге Законга 2004 нче елның 18 нче июлендә Татарстан Республикасы президенты тарафыннан кул куелды.

Әлеге Законга нигезләнеп 1994-2002 нче елларга каралган Дәүләт программасы да үзгәрешләр кичереп, янә гамәлгә кертелде. Ул ,,2004-2013 нче елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт программасы” үзгәртеп корылды. Аны Президент 2004 нче елның 11 нче октябрендә имзалады.

Җәмгыятьнең милли байлыгы буларак, Татарстан Республикасы дәүләт телләре дәүләт тарафыннан саклана һәм дәүләттән ярдәм ала. Тел сәясәте, дәүләт сәясәтенең состав өлешләреннән берсе буларак, җәмгыять тормышының барлык өлкәләрендә телләрнең оптималь эшләвен, аларның үзара йогынтысын һәм алга таба үсешен тәэмин итүгә юнәлдерелә.

Программа түбәндәгедән гыйбарәт:

Программаның төп максатлары:

Татарстан Республикасы Дәүләт телләре буларак, татар һәм рус телләренең реаль нигез хокуклылыгына ирешү өчен шартлар тудыру;

татар телен, милли мәдәният, тулы кыйммәтле аралашу чарасы һәм татар халкын берләштерү нигезе буларак саклау һәм үстерү;

рус телен, Татарстан Республикасы дәүләт теле буларак, саклау һәм үстерү;

Татарстан Республикасында яшәүче башка халык вәкилләренең телләрен саклауда һәм үстерүдә ярдәм итү;

Сөйләм культурасының гомуми дәрәҗәсен һәм телләр арасында толерантлыкны үстерү;

Татарстан Республикасы Конституциясенең 14 нче статьясы нигезендә Россия Федерациясенең һәм БДБ илләренең татар халкы күпләп яши торган төбәкләрендә татар телен саклау һәм үстерү.

Бүген барыбызны да борчыган уртак нәрсә ул – милләт язмышы. Борынгыдан дистәләрчә шанлы дәүләтләр тоткан татар халкы киләчәктә булырмы – безне бүген шул борчый. Мондый уй-фикер йөртүләрнең, әлбәттә, сәбәбе бар – татар теле бетеп бара. Әйтеп үткәнемчә, милләтебез һәр яктан чит-ят тирәлек белән чиктәш. Шунлыктан безнең дәүләтебезгә, милләтебезгә, телебезгә һөҗүм барганда – ничек итеп телебезне саклап калырга.

Мәгариф һәм мәгърифәтнең милләтне саклауда тоткан урыны

Милләтне саклау өчен милли мәгариф һәм мәгърифәт кирәк. Соңгы 50 елда мәгариф системасында бернинди үзгәреш тә булмады. Хәзер әкренләп мәгарифкә яңа стандартлар кертелә. Элек ятлау, укыту принцибы алга сөрелә иде. Ә хәзер укучылардан белемне киләчәк тормышта файдалану таләп ителә. Укытучының хезмәте бик авыр. Яңа стандартлар югары уку йортларының эшчәнлеген үзгәртергә тиеш. Ә мәктәпләр алдына вузлар өчен белемле, фикерле студентлар әзерләү бурычы куела.

2010 елның 1 сентябреннән 1нче сыйныф укучылары өчен, 2011 елда калган сыйныфлар өчен яңа стандартлар кертелә. Анда сәгатьләр саны үзгәрәчәк, укытучы тәрбия эшен дә үзе алып барырга тиеш була. Моннан 2 ел элек бу эшкә керешелгән инде. Төп фәннәрне укытудан тыш, студентларны беренче курста музыка, икенче курста хореография серләренә төшендерәчәкләр.

Безнең әти-әниләребез, балам русча белсен, русча укысын, диләр. Билгеле, аларны да аңлап була, совет чорында, рус телен начар белү аркасында авырлыклар күргән булганнардыр. Алар начарлык теләп әйтмиләр. Укыйк без, русча да, инглизчә дә, немецча да, французча да укыйк. Татар берәүдән дә ким түгел. Ләкин телләргә өйрәнүнең нигезендә туган тел ятуын онытмыйк.

Безнең җирлектә күпчелекне татар, керәшен татарлары, руслар алып тора. Аларның үзенчәлекләре шунда: төрле төбәкләрдән килеп төпләнгәннәре күп. Шуңа күрә кайбер татар әти-әниләре балаларының үз телләрен белмәүдә мәктәпне гаепләмәкче. Ә менә 10 меңгә якын татар яшәүче Финляндиядә, Америка, Кытай, Японияләрдә татар мәктәпләре юк. Ләкин балалар татар телен камил беләләр, чөнки татар теле – гаилә теле. Бу илләрдә тел балага ана сөте белән сеңдерелә. Чит илдәге милләттәшләребезнең Казанга күченеп кайтканнары болай да:”…монда үз телендә сөйләшкән, үз тарихы белән кызыксынган, халкының киләчәген төптән уйлап кайгырган татар яшьләрен эзләп табарга кирәк икән. Әллә татар булып калу өчен чит илләрдә яшәргә кирәк микән ул?”- диләр. Билгеле, читтән яхшырак күренә. Болай булса, чыннан да, “…җирдә соңгы татар булып калуың” бар. Дөньяда беркем дә сөйләшми торган телләр дә бар. Алар “үле телләр” дип атала. Шушы уңайдан Р. Юныс-ның бер шигыре искә төште. Кайбер юлларын китереп үтим әле:

Үлми телләр. Яши алар

Сүзлекләргә сарылып.

Яши кабер ташларында,

Үткәннәрне сагынып.

Берәр галим, исе китеп,

Ул сүзләрне кабатлар.

Телләр үлми! Үлә бары

Телен җуйган халыклар!

Монда сүзләр артык, нәтиҗә бер генә: тел бетсә, милләт тә бетә!

Йомгак

“Тел – күңелең көзгесе” диләр бит. Чыннан да, кеше ничек итеп аралашса, туган телендәме ул, башка телдәме , аның үз халкына , үз милләтенә мөнәсәбәте шунда чагыла инде. Әгәр дә кеше үз туган теленнән кыенсына икән, димәк, ул үзенең милләтеннән дә кыенсына. Кешегә нәселенең, халкының асыл гадәт, сыйфатлары туган тел аша гына бирелә. Рус кешесе, башка милләт кешесе татарга аның милләте турында аңлатып тормаячак. Татар бары үз телен яратканда гына үз гореф – гадәтләре, үз йолалары, үз милләтенең бүгенге көндә торышы белән кызыксыначак. Татар телен бар дип санаганда гына без татар булып йөри алабыз. Милләтебезнең таркалмавы бүген “татар теле – татар милләте” чылбырының өзелмәвендә.Милләтебезнең торышы белән кызыксыну — татар теленең торышы белән кызыксыну. Татар телен матурайту, үз туган телебездә матур, чиста, яңгырашлы итеп сөйләшү өчен төрле – төрле кулланмалар, дәреслекләр, үзөйрәткечләр бар. Татар кешесе бу китапларны карап , укып туган телен тагын да югарырак баскычка күтәрер дип ышанып каласы килә.

Бүгенге көндә татар милләтенә куркыныч яный кебек. Патша заманында да, Совет чорында да янаган ул. Әмма патша изүе астында да Г.Тукайлар, Ф.Әмирханнар, Г.Исхакыйлар иҗат иткән. Аларны укыганнар, белгәннәр.Совет чорында татар мәктәпләрен урыслаштырып бетерә язганнар иде.Заманалар алышынган саен татар милләтен кысу, изү чаралары астыртынрак эшләнә.Ләкин милләт барыбер бетмәс, дип уйлыйм мин. Минемчә, үз динебезне тотсак, үз гореф – гадәтләребезне онытмасак, юкка чыкмабыз. Безгә төп йортыбызның хуҗалары булып яшәргә кирәк!

Мин язмамны шагыйрь Фәрит Гәбдрәхимның ,,Ялгышалар” шигыре белән тәмамлыйсым килә:

,,Татар” диләр безне әүвәлгечә,

Ялгышалар. Татар түгел без.

…Җиде бабабызны беләбезме?

Берсен генә белә күбебез.

,,Белсәң – ярый, белмәсәң дә — ярый”,

Хаҗәте юк андый белемнең.

Бөек телле буласылар килә,

Кирәге юк татар теленең.

Рәхәтләнеп хәмер чөмерәбез,

Баш ватмыйбыз уйлап ахырын.

Су койганда чит-ят тегермәнгә,

Тирләп чыгабыз махмырны.

Мокытлар дип уйламагыз тагын,

Аерабыз актан караны.

Хуҗа әйтмәсә дә, бик беләбез

Нәрсә ярый, нәрсә ярамый.

Хуҗа алдында тезләнергә ярый,

Мескенлеккә ярый түзәргә.

Һич ярамый аяк-куллардагы

Зынҗыр-богауларны өзәргә.

Ә бабайлар ярлык өләшкәннәр

Без аларга бүген тиң мени?!

,,Татар” диләр безне. Ялгышалар.

Татар шундый була димени?!

Файдаланылган әдәбият

,,Акчарлак” газетасы, 10 нчы бит; 17 нче гыйнвар 2013 №3;

2008ел, 24 май. “ Бөтенроссия зур татар авыллары ассоциациясе” н оештыру җыелышында ясаган чыгыштан.

2007 ел, 20-22 сентябрь.Казан шәһәрендә үткәрелгән татар галимнәре җыеныннан чыгыш.

“Мәгариф” җурналы , сентябрь 1998 “ Телне саклап калу – халыкны саклау ул” Марат Лотфуллин мәкаләсеннән.

“Мәгариф” җурналы, сентябрь 2004 “ Туган телне саклау һәм яклау – уртак бурычыбыз”. Зөһрә Рәхмәтуллина мәкаләсеннән.

,,Нократ” газетасы, 6 нчы бит; 23 нче гыйнвар 2013 №5 (10846);

,,Татар мөселман календаре 2013”, (20нче чыгарылыш), Казан, 2013 349 нчы бит

,,Татарстан Республикасы дәүләт телләре һәм Татарстан Республикасында башка телләр турында“ Татарстан Республикасы Законы.

Таһиров И. Сөт калса, ватан кайтыр. “Казан утлары”, Казан, 2009, №6, 98 бит.

Телерадиокомпания – Татарстан – Яңа гасыр – Татарстан. Атналык күзәтү 19.01.13(видеоязма)

Фәйзуллин Р. Еллар узган саен гамь арта. “Казан утлары”, Казан, 2009, №1, 5 бит.

Шәймиев М. Без – игезәк, тугандаш халык! “Мирас”, Казан, 2002. №9, 4 бит. Ш. Ш. Җәләлиев. “ Татар халык педагогикасы”

Юныс Р. Карабыбыз батып барганда… “Казан утлары”, Казан,2008, №12, 133 бит.

Интернет ресурслар:

http://mamadysh.info/photo

http://news.yandex.ru

http://www.google.ru/imghp?hl=ru&tab=wi

http://www.kommersant.ru/doc-y/2082388