Вайн турпалхой сочинение

Обновлено: 09.03.2023

Ткъа нохчийн халкъан илли тIехь стаг кхалхар дуьне дохарца дуьстина:

Дуьне духур ду аьлча,
Суна ма моьттура
И сийна стигланаш, кеглуш,
ТIейоьлхур ю.
Дуьне дохар хиллийца
Дагна дукха везначу
Накъостах ва ваьлла,
Хьо цхьалха ва висар.

Стагаца болу лерам цхьамма бохийча, цунна дечу таIзарийн система дика билгалйина хилла вайнехан. Масала, дашца стаг сийсазвича, цунна лерина таIзар я, маслаIат деш хилча, бала беза там билгалбаьккхина хилла. Нагахь тIара тоьхнехь, цунна шен там хилла. ХIусам эвхьаза яьккхинехь (масала, ша хьошалла лелочу хIусамерчу йоIана тIехьаьвзина, и. дI. кх. а), тIера хеча йоккхуш хилла. Изза деш, я чов еш, я вуьйш хилла зудчух куьйгаш тоьхча, я и сийсаз йича.
Зударшца доьзна хIума Iаламат лерина а, чIогIа а лелош хилла нохчаша. Цхьана зудчунна дуьхьал ши боьрша стаг вуьйш хилла. Оццул деза хетта вайн дайшна зудчун дахар а, цуьнан сий а. Хетарехь, иза, цкъа делахь, зуда экама а, боьршачу стагана хьалха гIорасиз а, цунна бехке а хиларна а; шолгIа делахь, зуда — иза нана ю я хинйолу нана ю, ткъа ненан сий дайар — иза даккхийчарах зулам ду.

Човхабер вай, кIентий,
Иэхь дайна мостагIий.
ХIаллакбер вай, кIентий,
Сий доцу мостагIий!

Нохчийн къоман турпалаллин иллеш, дукха хьолахь, хIокху я кхарах терра чулацам болчу дешнашца чекхдовлу:

Нанас дена ма волда яхь йоцу ва кIанат,
И вича ма кхиа цу дийнан делкъалца;
Нанас дена ма волда тешам боцу ва кIанат,
И вича ма кхиа яра дуьне ва даа!
Яхь йоцчу ва кIантал яхь йолу йоI тоьлу,
Ма дала вай, кIентий, бохуриг ца хуьлуш,
Ма дала вай, кIентий, вовшех безам ва байна!
Вайн дахар хуьлда-кха нийсачу бартаца,
Хьоькхучу ва мохо цабезам дIакхоьхьуш,
Хьоькхучу ва мохо безам тIе ва кхоьхьуш!
Яхь йоцчу ва кIантал торгIал етт ма тоьлу,
Тешам боцчу ва кIантал бордах етт ма тоьлу.

Цу кхерчарчу цIарочул а,
Хьаша вохвеш йовхо луш,
Ю вайнехан комаьршалла,
Ду вайнехан оьзда дош.

Цхьаволчу доттагIчул
Да вийнарг тоьлу, —
Хьоьца шен чIир нисъеш,
ЧIирхо ца воьлу.
Кхиволу доттагIа
Вешел ву гIоле, —
ТIехьа и соьцучохь,
Хьалха и волу.

Шул хьуьнарна тола хIума дацахь а,
КIентийн маршонна молу ша…

Иштта Сурхон нене кIант воьху юьртан тхьамданаша. Нанас вала а ло иза царна:

ДегIаха мерза са цара хьайга ва дехахь,
Ахь даккхий дIалолахь дегIаха мерза са…

И дан ша реза хилар юьртахошка олу Сурхос, амма царна хьалхавала сих ца ло иза, и мел жоьпалла дуйла хууш. ХIунда аьлча, кхунах, кхуо боккхучу когах, олучу дашах а доьзна ду оцу нехан хиндерг, тарло уьш а, хIара а хIаллакьхила, тарло толаме кхача а. Цундела церан Мусостаца къовсаме бовла лаам мел чIогIа бу хьожуш, цо гIиллакхехь олу:

Ма довла дакъаза, хIай юьртан тхьамданаш,
Вежарий дукха бу цу эла Мусостан,
Ша ваьхьар вуй-техьа
Мусостан олалла дожийна дерзадан.

Амма юьртахойн лаам чIогIа буйла а, ша царна билггал оьшуш вуйла а хиъча, реза хуьлий, хьалхаволу Адин Сурхо.
Оцу иллехь гойтучу къонахчун мехала амалш билгалйохур вай:
— шега дехар дича бен нахана хьалха ца валар, ша тIелоцучун доккха жоьпалла гар;
— ненан лаамна тIехь хилар;
— халкъан юкъара бала дIаайа, са дIадала а кийча хилар;
— ша-шех тоам бина, сонта, кура цахилар;
— собаре а, амма эшча каде а, майра а, доьналле а хилар.
Иштта амалш йолуш хила везаш хилла оцу заманахьлера къонах.

Ламанца дин лелац, ца хилча ленаш,
Уьш кхачаделлачохь соцуш бу дин…
Иштта бу къонахий, хIар дуьне латтош,
Къонахий дIабевлча — духур ду и…

…Терзан тIе ца дуьллу цо деший, даьхний,
Халонехь хадочехь хьуьнаран мах.
Ахдуьне мах болу шен корта буьллу,
Вайн маршо ларъечохь сагIа до шех.

Къонахийн собар ду лекха лам баккхал,
Собар ду сов доккха, кхача ца луш!
Къонахийн и собар кхачийча-м, боккъал,
ХIар маьлхан вайн дуьне духур ма ду.

БАУДДИ
(Дацдина)

Йитахьа со, сан дика ваша,
Чеха ма ехьа со, сан хаза ваша,
Мел хала дуьйцу хIара дуьне дитар,
И санна, хала ду беза нах бита.
Йитахьа со, сан дика ваша,
Чеха ма ехьа со, сан хаза ваша,
Мел хала дуьйцу са дегIаха къастар,
И санна, хала ду беза нах бита.
Йитахьа со, сан дика дада,
Хьийза ма ехьа со, сан хаза дада,
Наний, бер къастар мел хала дуьйцу,
И санна, хала ду тхойшинна къаста.
Йитахьа со, сан дика нана,
Чеха ма ехьа со, сан хаза нана,
Дог лоцуш кхетта дош мел хала дуьйцу,
Иштта чевнаш ю тхойшинна йийраш.
Ахь бохург вай дича, сайн нахаха йолу,
Ахь бохург ца дича, хьоьха со йолу,
ХIинца хIун де аса, нана ялариг?
Хьох дагаюьйлуш ю, нана ялариг.
ЦIе яьлла ма яьлла шийлачу кийра,
Боьссина бала хьаьвзинчу ва коьрте…
Iалур яц ва хьуна, дегIах са къастталц,
Iалур яц ва хьуна, хьоьца со ца хилча.

И йиш ша лекхна яьлча, мохь тоьхна йилхина, Бауддига ша ца яхийтар ла ца делла, дуучу хIуманах мотт ца тухуш, Кулсума ца даьккхира де а, буьйса а.
…Бауддис ца элира, шен расхачу динахь, шена тIехьа а хаийна, ша Кулсум ядийна вогIуш:
— Кулсум, хьан нахах яларх шек ма ялахьа, со ву-кх хьуна хьуна веззачу тайпана вайшиъ даллалц, – аьлла?
Цо и аьлча, Кулсума, Баудди къевллина тIехьахула мара а вуллуш, ца элира:
— Баудди! Хьуо цу тайпана ахьа хир ву моттийтина дела йогIий со-м хьоьга, цундела везий суна-м хьо хIинца хьалхалерчул а дукха, — аьлла?
Тховсалерчу кху Iаьнан шийлачу буса Кулсуман да Асхьаб цIе лато дечиг дан а, я шайн бугIанашка хьажа а кхин ара ца велира. Кулсум, гIора а йина, къажа а къежна Iуьллура. Иштта и Iуьллуш Iуьйран ламазна араваьллачу Асхьабана карийра, Кулсум шена евзича, цуьнан бос байра, цунах къахетта, цуьнан дог лаза а доладелира, амма цIеххьана ша Бауддига Кулсум яхча мегар а дац, цIа а юьтур яц аьлла, биъна дуй дага а беъна, Асхьаба, чехка шайн чу а иккхина, шен ший а кIант хьала а гIаттийна, Кулсум ядийна лулара шайн нуц волчу яьхьира. Дийнах дикка хан яьлча, Кулсум, лийча а йина, кхеран невцо дIа а йоьллира, тезет а лелийра. Кулсумна тIаьхьа нехан хийра зударий белхахь а, кхуьнан дестей, йижарий ца боьлхура, Асхьабах а, шайн воккхахволчу кIантах а кхоьруш.
Кулсум йитина Баудди, цхьайолчу заманна холчахIоьттинехь а, тIаьхьо меттавеара…

Бадуев Саь1ид

ЛАМАНАН ХЬОСТАНАШ
(Яцйина)

…Ламанхочун амал санна,
Онда хуьлда аьтту куьг!
Хуьлда комаьршонах дуьзна,
ДоттагIа, хьан аьрруниг!

Цу шаьлтанан диттал чIогIа
Ира хуьлда маргIал мотт!
Цунах вай дош ала догIу:
Мотт ца луьйчохь вай хIун до?

Хезний шуна: Ломахь ютту
ЧIагIонна и лекха бIов:
Бухахь — шуьйра,
Лакхахь — готта,
Тахна а и чIогIа тов!

Хезний хьуна: ширчу пхьеро
Муха бина бIаьвнан го?
Хьоькхуш, шарбеш хIора кхера
Биллина шен метта цо.

Хьан дош хир ду дешийн меха,
Ахь са диллахь цунна чу!
Даим дагах кхеташ нехан,
БIешарахь и дехар ду!

Шен дешан да воцуш мел верг
Куйнан да вац хьуна шен!
Даим сема латтаде лерг,
БIаьрг а сирла латтабе!

Тоьпан дашший, говза дошший
Дайша нийсса лерина.
Шаьлтане ца хададелларг,
Дайша дашца дерина.

Бахам байна меттиг хилахь,
Ма хеталахь цкъа а къен.
Къен ву хьуна сий, эхь дайнарг,
НаьIалт хуьлда дена шен!

Ен бухахь дерг Iайганий бен,
КIежтийсарх цо, хуур дац.
Воьлуш дийцарх, дагахь дерг шен
КIиллочо хоуьйтур дац!

Басех хахкабелла кхера,
Буххе кхаччалц, соцур бац.
Къерачу къуьнан куьйгаш тIера
Эхь Органе цIанлур дац!

КIилло стагах хьакъ ду кхарда,
Массанхьа — чохь, урамехь.
Хьайн сий жимчохь дуьйна ларде,
Бедар — цIена йоллушехь.

Аьрру куйга кад а лаций,
Дуьхьалвала хьешана.
Аьтту буйна тур а эций,
Вала дуьхьал мостагIна!

ДегIехь ницкъ сов болчу цхьамма,
Ша санна, цхьаъ эшаво.
Хьекъал долчо, гIортахь жимма,
Эзарнах а хIоз ма бо.

Гома дечиг-м нисъен ярий,
Хьаькхча ирчу дагарца!
Ткъа Iовдалниг, витахь даррехь,
Ша коша дIавиллалца!

БIегIанган дог кийрахь лелош,
Болат-шаьлта йоьхкучул,
Дог болатан хилар тоьлу,
Шаьлта дечган тоьлу цул.

Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.

Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.

Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.

Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.

Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.

Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.

Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,

Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.

Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,

Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.

Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.

Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.

Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.

Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.

Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,

Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.

Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:

Автор ларйоцуш ца дов д адахнарг

. Нохчийн истори евзачарна бевзашболу и хиламаш Арсанукаев Шайхис исбаьхьаллин дешнашца буьйцу, ткъа исбаьхьаллин дош . повесть йоьшуш Тимаран къамелашкахь дешархочунна го цуьнан къизалла, ямартло, хIилла. Ша-шех тоам бина, бIаьрг . кхайкхайо адамашна кхиэл: ТаIзар сан Ду царна нийса: Уггар а лекха берд, КIорга . заманахь муьлххачу а халкъана сийлахь а, веза а хилла илланча, дешан говзанча. Иштта .

Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.

Ду нохчийн ворх1 г1иллакх

ворх1 ломал сийлахь:

Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,

Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,

Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.

Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.

Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.

Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.

Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.

Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.

Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.

Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,

Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.

Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,

Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.

Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.

Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.

Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.

Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.

Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,

Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.

Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:

Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.

Ду нохчийн ворх1 г1иллакх

ворх1 ломал сийлахь:

Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,

Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,

Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.

Нохчийн г1иллакх а, оьздангалла а.

По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста

. садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу оьзда стаг. Оьздангалла и адмийн . йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла .

Башхалла а, адмалла а шайца йолуш г1иллакхаш ду нохчийн къоман.Уьш дерригге а цхьаьна тоьхча — Iадат — олу цуьнах. 1адат — нохчийн къоман дахаран низам ду. Г1иллакхах д1акъасто йиш яц оьздангалла. Г1иллакх а, оьздангалла а цхьаьна хьерчаш ду. Нохчийн г1иллакх — оьздангалла лелоро а, ларъяро а — кегийрхойн дегнашкахь кхиайо НОХЧАЛЛА. НОХЧАЛЛА бохучу дешан чулацам бовзуьйтуш — дуккха а тептарш яздан дезар ду. Доцца вай аьлча, Аллах1 резавеш ду НОХЧАЛЛА бохучу дашо чулоцург.

• Бусалба дин т1еэцча, Аллах1 резавоцу г1иллакхаш нохчаша д1атесна. Нохчийн г1иллакхаш а, оьздангаллаш а Аллах1а билгалдинчу суннаташна там беш хиларх теша вай. Яханчу заманахь кхечу къаьмнийн лай а, элий а хиллехь, нохчаша и тайпа дахар

къобалдина дац. Аллах1 цхьаъ а веш, г1иллакх — оьздангалла шеца ерг — эла а, иза йоцург — лай а лоруш, б1ешерашкахь баьхна нохчий. Г1иллакх — оьздангалла шеца хиларо хьайбанах къастадо адам, иза доцург ж1аьлех тарло — алара, вайн къонахий хиллачу дайша.

Ненахошца, стунцхошца лераме а, г1иллакхе а велахь, рог1ехь шена т1едоьжна г1уллакх кхочуш а дахь — и тайпа стаг тоуьйтуш хилла вайн дикачу дайша.

Оьшуш а, пайде а долу х1ума: лелош а, лардеш а, ц1индеш а ца хилча — тиш а ло, адамо диц а до.

Вайн дайша, наноша, вежарша, йижарша нохчийн 1адатера г1иллакхаш лелор а, лардар а муха хилла довзуьйтуш, лахахь — ши — кхо масалла даладар бакъхьа хета:

1 .Зуда ялийча, иза дуьххьара х1усамна чуйоккхуш: нускална моз кхаллош а, кара жима к1ант — бер луш а, цуьнан когашка куз я верта тосуш а — г1иллакх ду нохчийн. Нускална моз кхаллоран а, цуьнан кара жима к1ант- бер даларан а маь1на довза хала ду аьлла ца хета.

К1орге йолуш маь1на а, инзаре боккха чулацам а болуш ду, нускална, керлачу х1усамнанна — когашка верта тасар. Цу нохчийн г1иллакхан дозалла а, маь1на а ма дарра довзийта, вай иза йозане дуьллуш къахьегча — дуккха а тептарш яздан коьчалла ю иза.

Доцца вай аьлча, верта: вайн дайн безам а, нохчийн къоман хазна а ю. Оццул деза, хьоме верта несанна когашка тасар — х1усамненан нохчийн къомо сий — ларам беш хилар ду.

Шена хьалха тесна верта когашца ца хьошуш, иза лаьттара схьа а эцна, дегош, тамехь д1анисдар, нускало: х1усаман а, доьзалан а, мехкан а сий лардан — ша юкъ йихкина хилар гайтар ду.

Иштта деза, доккха маь1на а, чулацам а болуш ду — нускалан когашка верта я куз тасар.

2 .Юьртахь, доккхачу тезетахь дара иза. Сан дейтта шо хир дара цу хенахь. Тезета веара юьртара воцу цхьа жима стаг. Юьртара баккхийнаш бара коьртехь хевшина 1аш. Царна юккъехь хиъна 1аш вара сан да а. И жима стаг тезета т1евогуш, цо салам а далале, хиъна1ачура г1аьттира сан да. Кхиболу баккхийнаш хевшина 1ара. До1а а дина, кхелхинчун верасашка кадам бина ваьлча: тхан дас хьал-де а хеттира цу жимачу стаге, билгалйинчу метте охьа а хаийра иза. Цул т1аьхьий а бен, охьа ца хиира сан да. Геххьа хан яьлча, тезетан дас и жима стаг — хьаша д1авохуьйтуш, цунна т1аьхьа а велира сан да — цуьнга вист а хуьлуш. Нохчийн г1иллакхехь, жиманиг т1евеъча — воккханиг г1оттуш меттиг байна вацара со.

по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость

И сурт дайначу сан дагчохь цакхетам кхоллабелира. Х1унда г1аьттира — те сан да цу жимачу стаганна хьаьла? — боху хаттар дара хьалха х1уьттуш. Цуьнан бахьана довза лаар дара дагехь сецна. Цу тезетара ц1а вахча, ас дега хаьттира цуьнах дерг.

• Майртупара ма вара и тезета веана жима стаг. И т1евеъча, сан хьаьлаг1аттар: ненан сий дар а, цуьнан лерам бар а дара. Сан нана Майртуапара ма хилла — олуш, со кхетош, б1аьргех девла хиш а хаалуш, сихха жоп делира сан дас.

Сан нана а яра Майртупара. Дас цу тезетахь далийначу г1иллакхо, цу масалло, кхетийра со: ненахойн бан безачу лерамах а, цаьрца лелодезачу г1иллакхах а.

Лаа дац: — Ненавешин букъ т1ехьа вижчий а бен, парг1ат наб ца кхетта луралла шена т1ехь долчу к1антана — олуш, нохчийн кица. Ненахошца лелодезаш дуккха а ду г1иллакхаш.Уьш лелор — ненан лерам бар а, сий дар а ду.

3. Х1усаме хьаьший баьхкича, шена сил дукхаеза, хьоме нана цамгарца юй а ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна — царна хьошалла деш хилла нохчийн к1ант, Болат. Хьешашна хьошалла деш, меттиг а боккхий, хьалха чохь, цамгарца меттахь 1уьллу шен нана ган воьдуш хилла иза — цуьнгара хьал довза.

• Нана, ахь: — Хьаша ларалахь — бохуш, со кхийна хиларна, баьхкинчу хьаьшашна хьо цамгарца юй ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна, царна хьошалла деш ву-кх со — элира боху к1анта, дуьххьара ша нанна т1ех1оьттича.
• Со х1инца г1олехь ю хьуна. Хьаьший ледар ма биталахь — элира боху нанас к1анте, шегара хала хьал а ца довзуьйтуш.

Кхо де — буьйса даьлча, хьаьший д1абаха тохабелира. Юьртахбовллалц, т1аьхьаволуш, хьаьший д1а а хьовсийна, юхавирзина, шен х1усаме кхаьчча — нана кхелхина карийра Болатна.

Сихонца шен нана д1аерзо кечамаш бан вуьйлира и нохчийн к1ант. Кхечу юьртахь 1ашволчу шен ненавеше хаийта хьадалча а вахийтира Болатас. Дикачу говрахь маса воьду и хьадалча, Болатан х1усамера шайн говрашкахь ц1абоьлхучу хьаьшашна т1екхиира. Салам — маршалла вовшашка хеттина даьлча, хьадалчо довзийтира: Болатан нана кхелхина хилар а, ша хьошдолу г1уллакх а.

• Иза — м бакъ дацара. Дукха хан яц, ахь вуьйцу Болатера х1усамехь хьошалг1ахь а 1ийна, тхо вовшех къаьстина — элира, цу хьешех цхьамма.
• Иза бакъ хилар шеко яц. Ша сиха ву — олуш, говр а човхош, и хьадалча д1авахара.

Хьешех, воккхачо: — Х1ума хиларан сахьт дац. Хьовса деза вай… — олуш, юхабирзира боху уьш. Бог1учу хьаьшашна, шайна хьошалла динчу Болатеран кертахь — х1оьттина т1езет дайра. Шайн гергарчу стеган, Болатан, нана д1айоллалц, цу тезетахь а 1ийна — ц1ехьа бахара боху и хьеший. Оцу нохчийн г1иллакхо гойту, мел боккха лерам бо нохчаша хьешан — иза муьлххачу къомах велахь а.

Лакхахь, доцца олуш, 1адато нохчийн къоман дахарехь д1алоцу меттиг а йовзуьйтуш, цу 1адатан цхьадолу г1иллакхаш билгалдехи вай, къонахий хиллачу дайша, наноша, йижарша, вежарша уьш лелор а, лардар а муха хилла хоуьйтуш.

Тахана нохчийн къомехь долу чолхе хьал тидаме а оьцуш: — 1адатера г1иллакхаш нохчаша лелор а, лардар а муьлхачу т1ег1анахь а, барамехь а ду? — олуш, хаттар

х1оттийча. Цу хаттарна бакъонца долу жоп лохуш вай къахьегча, гучудолу, нохчаша цхьадолу 1адатера г1иллакхаш д1атосуш хилар. Халахетар а, чамбар а хуьлу, нохчийн г1иллакх — оьздангаллийца (1адатца) ца дог1у х1уманаш нохчашна юккъехь оьгуш хааделча.

Напишите дегайовхо. зарание ❤️

Воккхачун лерам бар г1елделла. Божаршна а, зударшна а юккъехь эвхьазлонаш алсамъевлла. Хаамийн г1ирсашкахь нохчий хаало вовшашна луьйш а, меттаза дерш дуьйцуш а, лелош а. Кхечарна хьалха дас-нанас бер караэцар а, иза хьастар а, керла зуда ялийна жима стаг дена, кхиболчу баккхийчарна гучувийлар а, жиманиг воккхачунна хьалха хиъна 1ар а, кхидерш а лелош — нохчийн 1адатера г1иллакхаш лар ца до цхьаболчу кекгийрхоша. Вайн къонахий хиллачу дайша стеган а, зудчун а мах хадош: Аллх1аца йолу юкъаметтиг ларъяр а, г1иллакх — оьздангалла хилар а коьрте оьцуш хиллехь, х1инца нохчаша, дукхахьолахь — сом хиларца хадабо адаман мах.

• Муьлххачу а адамна, корта охьа а ца та1ош, б1аьргашна чу хьажа йиш хилар — и бу коьртачех къонахчун бахам — алара вайн дикачу дайша, кегийрхошна хьехам беш. Вайна гуш ду тахана нохчашна юккъехь оьгу дастаме х1уманаш.

Диканиг вочух къасто коьрте хьекъал а доссале, ненан шура балдашна т1ехь якъа а ялаза, кегийрхой бу яккхий мажош а йитина лелаш. Нохчийн г1иллакхехь (1адатехь) маж йитар, стага: Далла а, нахана а хьалха — шена т1е инзаре доккха жоьпалла т1елацар ду. Цундела Нохчочо, Дела резавоцурш ца дан ч1аг1о а, нигат а дой бен — атта ютуш ца хилла маж. Ледарлонаш шегара юьлуьйтучу стага маж йитича: — Маж-м газанан а хуьлу — олу нохчаша.

Далла гергахь къилахь доцу, вайн дайша лелийна а, лардина а 1адатаре г1иллакхаш, пусар дар а доцуш, нохчийн кегирхоша д1атийсар, вайга хаьттича — къоманна боккха эшам бу. И г1иллакхаш ца лардар — нохчийн къоман орам бакъабар а, ч1аг1ам г1елбар а ду.

Къоман г1иллакх — оьздангалла (1адат) лелор а, лардар а нохчашна юккъехь тахана г1ийла хиларан бахьанаш дукха ду. И бахьанаш билгалдахар кхечарна а дитина, ала лаьа, мел яккхий халонаш шайна т1ех1иттарх: дин а, мотт а, нохчийн г1иллакх — оьздангалла а (1адат) — вайн къонахий хиллачу дайша, наноша, вежарша, йижарша лардина хилар. Деши санна ц1ена, адамалла шайца йолу нохчийн г1иллакхаш, оьздангаллаш вай ца лелош а, лар ца еш а, д1атасахь, доцца вай аьлча — яйна т1аьхье хир ю вайх.

Алаг1ертарг дерзош, вежаршка, йижаршка кхойкху: Делан дош а, нохчийн мотт а, г1иллакх — оьздангалла а т1аьхьенна йовзуьйтуш — къахьегаре а, само яре а.

Къанойн Кхеташонан тхьамда — Хучин Ахьмад.

Примеры похожих учебных работ

По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста

. декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу .

Йо1ан эхь к1ентан яэь ма эшайойла

Шозлаг1а бахьана ду вайн кегийрачу нахана юкъахь даьржаш вайн къоман г1иллакх-оьздангаллица ца дог1у г1иллакха. Кхозлаг1а бахьана ду доьзалшна а, кегийчу нахана а, берашна а телевиденехула къоман 1адаташ дохош гойтуш долу къизаллин, оьздангаллица ца .

по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость

Напишите дегайовхо. зарание ❤️

Автор ларйоцуш ца дов д адахнарг

1-ра д1ахьошверг:

Ненан мотт, Нохчийчоь —

Ц1ийца сан ийна,

Цундела 1алац со

Доцуш дош тийна.

(Ш. Рашидов)

2-г1а д1ахьошверг:

Сан меттан жовх1арш,

Х1орд хилий 1ана.

Стаг вац со,

Шу аьзнех къастахь.

Дуьххьара дош ду ас

Сайн ненан маттахь!

(1. Хатуев)

1-ра д1ахьошверг: Нохчийн меттан Де д1акхайкхоран хьокъехь Нохчийн

Республикин Президентан Указ:

11.05.2007 шо Соьлжа-Г1ала № 207

Нохчийн мотт 1алашбан, кхид1а шарбаран, кхиоран, нохчийн культура

кхиорехь, къоман башхалла ларьярехь цо лело маь1на лакхадаккхаран

Нохчийн Республикин

Президент Кадыров Р.А.

2-г1а д1ахьошверг: Салам-маршалла ду шуьга лераме хьеший, хьомсара

1-ра д1ахьошверг: Вай долчу хьошалг1а веана халкъан поэт Рашидов Шаид.

2-г1а д1ахьошверг: Лераме накъостий! Вай тахана д1ахьур ду «Нохчийн

1-ра д1ахьошверг: Дала беркате дойла вайна, 25-г1а апрель нохчийн меттан Де

лоруш, вайн Президента Кадыров Р.А. даьккхина долу 2007-чу шеран №207 Указ

2-г1а д1ахьошверг: Нохчийн Республикан Конституцин 10-г1а статья:

«Нохчийн Республикин пачхьалкхан меттанаш лору нохчийн а, оьрсийн а

ц1е санна, вайн къомана серло йохьуш, массеран а дегнашкара дика ойланаш

вовшахтохарца нуьре йойла цо, шен к1оргачу маь1ница.

2-г1а д1ахьошверг: Лераме накъостий! Х1инца ненан маттах хастаме дош олу

ишколан директора Рамзан Лечиевича

1-г1а д1ахьошверг: Вайн ненан мотт вайна Дала белла бу, цу маттахь къамелаш дина ширчу заманахь дуьйна баьхначу вайн дайша, хьехамаш бина эвлаяаша, и бийцина Таймин Биболата, Эвтархойн Ахьмада, Адин Сурхос, Харчойн Зеламхас, Шерипов Асланбека, Нурадилов Ханпашас, Кадыров Ахьмад-Хьаьжас….

2-г1а д1ахьошверг: Цу маттахь исбаьхьаллин хазна кхоьллина вайна Бадуев Саь1ида, Мамакаев Мохьмада, Сулейманов Ахьмада, Гадаев Мухьмад-Селахьа, Мамакаев 1арбис, Дикаев Мохьмада, Арсанукаев Шайхис, Рашидов Шаида, Ахмадов Мусас, Кибиев Мусбека, Хатуев 1абдулхьамида…

2-г1а д1ахьошверг: Гоьваьллачу нохчийн халкъан яздархочо Айдамиров Абузара аьлла ду: «Ненан мотт — иза халкъан юьхь ю, халкъан орам бу. Шен мотт ца хилча, халкъ хуьлуш дац. Х1ора нохчо, нагахь санна шен халкъ а, Даймохк а безаш велахь, шен ненан мотт 1амош а, хууш а хила веза. 1амадейша

Со вина Кавказан ломахь,

Къоьжачу баххьашна юккъехь.

Аьрзунийн баннашна лулахь,

Нанас со кхийна берахь.

Цигахь со набарна товжош,

Цо олу аганан илли,

Декара, дог хьоьстуш, довха,

Сан нохчийн маттара илли.

Сарахь цо туьйранаш дуьйцуш,

Со цунах хьерчара кхоьруш,

Я халкъан илли цо олуш,

Д1атуьйра набаро хьоьстуш.

Шаьш хьегна баланаш балхош,

Вай халкъан турпалхой хестощ,

Дайн-дайша даьхна и иллеш,

Декара дог 1ийжош,доруш.

Цу иллийн дешнашца гора

Даймехкан исбаьхьа суьрташ,

Маршоне, Даймехке безам,

Вайн дайша къийсамехь гайтар.

Ненан мотт, хьуна т1е тийжаш,

Хьоьца шен баланаш балхош,

Хьоьца шайн дог-ойла г1иттош,

Ловш 1ийна уьш и буьрса денош.

Хьоьца ду суна мел дезнарг,

Вина мохк, нанас сан хьестар.

Хьоьца ду сан велар, велхар,

Дахаре сан болу безам.

Бекалахь ненан мотт тахна,

Дуьнене машаре кхойкхуш,

Лаьтта т1ехь Къихьегам, Нийсо,

Вошалла, Ирс, Машар кхайкхош.

2-г1а д1ахьошверг: Ненан маттал хаза а, сийлахь а х1ума дан а дац, хила йиш а яц. Мел нуьцкъала, массо а аг1ор бийца таро йолуш бу вайн нохчийн мотт:

Хьешашка – оьзда,

Доттаг1чуьнга — мерза,

Мостаг1чуьнга — буьрса,

Захалонна — хаза,

Масла1атана — к1еда,

Берашка — эсала.

Амма кхетам к1еззиг болчу адамийн ницкъ ца кхочу цуьнан мах хадо. Цара 1амо а, бийца а хала хиларна т1етоьтту шайн ледарло.

Безалахь, эшалахь хьайн ненан мотт,

Даима бийца и к1орда ца беш.

Цуьнца ахь елахь хьайн кхолламан чот.

Цуьнца хьо х1отталахь дикаллин теш.

Хьоме ду, мерза ду шен ненан васт,

Цул деза адам дац дахарехь хьан,

Хаалахь, ненан мотт ца хилча хьашт,

Сий ца деш, тосу ахь хьайн нана д1а.

Дешнаш а тоьар ду, шорта ду элпаш,

1илманийн к1оргенаш а йийцало.

Цундела ца дохуш хьайн маттах айпаш,

Хастам а, сий-лерам цунна д1ало.

Х1ора а стаг ма ву шен къоман векал,

Х1ора а къоман бу шен ненан мотт.

Х1ораннах а хир ву ша цхьа пекъар,

Шен мотт а бицбина, цо еттахь йорт.

Кхолламан йозалла ю ненан мотт

Нагахь и бийцича ц1ена,

И буьйцуш еанехь хьан лерга потт,

Хьо дакъазволуш ву-кх денна….

1-ра д1ахьошверг: Дуьненахь меттанаш дуккха а ду. Царна юкъахь хьалдолуш хиларца шен меттиг д1алоцуш бу вайн нохчийн мотт а. Ненан мотт ца безачунна шен къам а, мохк а, безар бац. Цуьнан сий ца лардечо ненан сий а лардийр дац.

Вайн мотт дуй те

Маьлхан зезаг

Я ахь буьйцуш,

Хетало?

Дуьне, эхарт,

Вевза – везарг

Суна-м дерриг

Диц ма ло!

Вайн мотт дуй те

Дашо хьоза,

Мохехь, малхехь

Ийъалуш,

Хазчу иллийн

Доцуш доза,

Маьлхан нуьрца

Къийсалуш?

Х1ан-х1а, дац и

Зезаг, хьоза,

Бац и аьрха

Маса дин…

Мазал мерза,

Пхьерал говза

И марзбинарг

Ву Зайнди!

2-г1а д1ахьошверг: Ненан меттан шен чуьра дуьйна дан деза сий. Иштта бийца а беза. Мотт — иза къоман са, адамаллин куьзга ду. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар.

Ламнашкахь малх кетча,

Дуьйлало хиш,

Б1аьстено къагадо

Со вина латта.

Эзарнийн озаца ас лоьху йиш

Сайн ненан маттахь!

Сайн меттан жовх1арш,

Х1орд хилий 1ана.

Стаг вац со,

Шун аьзнех къастахь.

Дуьххьара дош ду ас

Сайн ненан маттахь!

Г1елбелла ненан мотт,

Ца оьшу кхин,

Аьлла шайн

Нийсархо г1аттахь,

Алалаш цуьнга:

Шайн ненан маттахь!

Карадац дешнаш,

Карадац аз

Д1ах1отто

Исбаьхьчун метта.

Цундела хестабеш,

Сий дийр ду ас

Сайн ненан меттан!

Доккхачу лаьтта т1ехь

Хазалла лоьхуш,

Сада1ар дицдина

Еттарх а йорт,

Хьегаран хьу елла,

Шена т1евоьхуш,

Хиллера ц1ийх боьлла

Сан ненан мотт.

Зезагийн лесторехь,

Техкарехь диттийн,

Къайленаш соь юьйцуш

Ловзарехь х1орд,

Ладоьг1ча шабаршца

Бешарчу ниттийн,

Соь ницкъ лург хиллера

Сан ненан мотт.

Иллига бирзича

1енадеш б1аьрхи,

Делхадеш, ловзадеш

Кийрара дог.

Кхолабеш, юха а

Къагабеш б1аьргаш,

Серло лург хиллера

Сан ненан мотт.

Диканехь я вуонехь

Дош ала дезча,

К1орггера ян воьлча

Хиллачийн чот,

Эхь, ийман я г1иллакх,

Доьналла эшца,

Хьекъал лург хиллера

Сан ненан мотт.

Вахар а х1ун оьшу

Цунах д1ахаьдча?

Биц бина вехаш верг

Ю яьсса ботт.

И саннарг карор бац

Мел дукха лехарх,

Даймехкан дозалла

Сан ненан мотт.

(Илли д1аолу Болтмурзаев Сайд-Ахмада 11 А кл.)

1-ра д1ахьошверг: Ненан мотт. Нанас аганан илли аьлла мотт. Безаш ца хилча, бийца хуур доцу мотт, бийца ца хиъча, хьо юьхьк1айн хир воцу мотт вайна марзбинчу устазийн ц1ераш яхар, уьш бовзийтар вайн декхар ду:

Ахмадов Адам

Абалханов Хьаким

Хизриева Майсет

Лалаков Халид

Рашидов Шаид

2-г1а д1ахьошверг: Нохчийчохь дика бевзаш, хьанала белхаш беш бу вайн ишколехь шайн кхоллараллин новкъа бевлла, оццул ч1ог1а хесточу вайн меттан хазалла йовза а¸ цуьнан сий-лерам бан а, дахаран чолхечу новкъахь дайн оьздачу г1иллакхех ца духуш, нийса некъ д1абахьар хьехна болу:

Осмаев Мовла

Бескаев Юсуп

Осмаев Усман

Осмаев Яраги

Ясакова Зимани

Вайн нохчийн меттан исбаьхьа хазнаш йовзуьйтуш, цуьнан г1иллакх- оьздангаллин т1ег1анаш т1ехула вайн дайн ламастийн лакхене вай кхачош, хьанала къахьоьгуш бу нохчийн меттан, литературан хьехархойн методически цхьаьнакхетараллин декъашхой. Царна даггара баркалла ала лаьа тхуна:

Селимсултанова Петимат

Исмаилова Лариса

Хасиева Гульжан

Элисеева Малика

Хасаева Малика

Аьрзунаш ламанийн кортошкахь еха,

Мел лекха ду церан сий!

Деригге дуьне ду яхьйолчун меха:

Вайн лаьмнийн г1иллакх ду и.

Велало-векхало мел хала хиларх,

Даима 1алашде ахь,

Лам т1ера ло санна, дайн ц1ена г1иллакх,

Кхерчара ц1е санна яхь.

Т1еман к1ур г1иттинчохь, хьарг1анаш хьийза.

Ма даръе воьжначун чов

Осала г1иллакх ду йийсарца къийсар.

Аьрзунехь куралла тов!

Велало-векхало мел хала хиларх,

Даима 1алаш де ахь,

Лам т1ера ло санна, дайн ц1ена г1иллакх,

Кхерчара ц1е санна яхь.

Маьрша стаг кхоьллина дуьнен т1ехь ваха ,

Беза бу адаман мах.

Деза ду лаьтта т1ехь муьхха а дахар.

Къонахе и ларде бах.

Велало-векхало мел хала хиларх,

Даима 1алашде ахь,

Лам т1ера ло санна , дайн ц1ена г1иллакх,

Кхерчара ц1е санна, яхь.

1-ра д1ахьошверг: Вайн к1оштарчу гоьваьллачу поэтана Цуруев Шерипана а лаьа нохчийн маттахь дика дош аьлла лар йита, нохчийн маттахь илли долчу махкахь оцу халкъан цинц хилла ваха. Шен байт иштта йолайо цо:

Со лийр велахь вала лаьа,

Цкъа цхьа дика нохчийн маттахь

Нохчийчоьнах назма аьлла…

Айало, ненан мотт, айарца аз хьайн.

Хьо ма бу дуьххьара 1амош берг беро.

Йиш яц хьо ца буьйцуш ялийта херо.

Хьо ма бу вовшашка буьйцуш берг вай.

Айало ненан мотт, хьайн къайле йийца,

Дахаран сан куьзга, дег1ан са хьо деца.

Сан де дайн, варх1е дайн, силсал хьо еца.

Дуьненчохь х1умма дац сан хьоьца хийца.

Айало ненан мотт, айало лакха.

Хьайн халкъан сий ойуш, бекалахь шовкъе.

Аз хецций айало, даккха дог хьоле.

Хьарсарта дег1 дигий, дог парг1ат даккха.

Хьан еца ненан мотт, дахаран хазна.

Нанас шен олуш дерг аганан илли.

Хьо доггах безаро сан б1аьргаш дилли.

Хаалахь, хьол дукха х1умма ца дезна.

Х1инча а хьоьх кхоччуш дош аьлларг ма вац.

Жовхарийн х1онц хьо ю, дахаран корта —

1илманан бух хьо бу, къайле ю шорта.

Мотт хилча къам хуьлу, и бацахь къам дац.

1-ра д1ахьошверг: Вай х1инца вайн хьеше дош лур ду. Рашидов Шаид, хьуна ду дош.

2-г1а д1ахьошверг: Таханлерчу цхьаьнакхетаран декъашхой бу хьоьга хаттарш дала лууш а, хьан байташ барта еша лууш а. Царна дош ло вай.

1-ра д1ахьошверг: Х1инца вай цхьаьнакхетаран декъашхойн хаттаршна жоьпаш лур ду-кх ахь, Шаид.

2-г1а д1ахьошверг: Дешархой, шуна ду дош.

1-ра д1ахьошверг: Вай х1инца дерзоран дош ло ишколан директорна Рамзан Лечиевичана.

1-ра д1ахьошверг: Ненан мотт х1ора къоман культуран бух хиларе терра, иза мелла а к1орггера дика 1амор вайн х1оранна декхар ду. Цундела цу хьокъехь Атабаев Султана иштта аьлла:

Ненан мотт —

Вайн безам, илли,

Ненан мотт —

Вайн г1айг1а, ирс.

Хьох ваьлларг тилла.

Ненан мотт —

Лараме г1ирс.

Ненан мотт —

Вайн халкъан т1емаш.

Ненан мотт —

Вайн бахам, сий.

Ненан мотт —

Бовза ца 1ебаш,

Шуьга, нохчий!

2-г1а д1ахьошверг: Дала ненан мотт безаран т1ехь ч1аг1дойла вай! Г1иллакхе, оьзда и бийца к1орда ма дойла цхьанне а нохчочунна! Ладог1арна баркалла. 1одика йойла шун!

-80%

Читайте также:

  

• Advantages and disadvantages of studying abroad сочинение

  

• Если хочешь узнать что думает о тебе твой знакомый разозли его сочинение

  

• Сочинение на тему экологические проблемы нашего края

  

• У лодыря егорки всегда отговорки сочинение

  

• Гъащ1эм и дерс сочинение 7 класс

Литературное чтение.

Тема:

1алашо: вайн къоман сийлахь турпалхой бовзийтар, церан
хьуьнарш, лайна бала, халкъана цара йинчу г1ортолах  лаьцна дийцар, к1оргерчу
маь1нийн ойла , чулацам тидаме а оьцуш халкъан илли деша 1амор.

  Урок д1аяхьар.

1.Ц1ера болх таллар.

Бераша д1айоьшу  яздина дийцарш
«Гуьйренах» лаьцна.

2.1алашо йовзийтар.

-Вай тахана д1адолор ду книжкин керла
дакъа. Д1аеша цуьнан ц1е.

-Вайн Даймехкан д1адахначунна т1ера.

-Стенах лаьцна хир ду х1ара дакъа?

3.Хьехархочун дош.

-Вайн мехкан бу шеен сийлахь
турпалхой.Царах лаьцна ду нохчийн турпаллин иллеш. Шеен халчу дахарехь тайп-
тайпанчу мостаг1ашна дуьхьал халкъо къийсам латтош хьалхабевлла хилла хьуьнарш
гайтина нах бу уьш.Уьш х1орш бу : Адин Сурхо, таймин Биболат, Жумин
Акхтулла,Мадин Жаьммарза, Бах1адаран Муьстарг, Харачойн Зеламха.

-Уьш паччахьан 1едална дуьхьал хилла.
Паччахьн 1едална уьш дуьхьал хиларан бахьана дара , 1едало мискачу нахана т1еь
еш йолу харцо, та1зар ца лар. Цундела халкъана моршо лоьхуш, аьтту лоьхуш  шайн
синош ца кхоийна цара.Халкъо уьшцкъа а ца бицбалийта даьхан  турпаллин иллеш.

4.Хьехархочо д1адоьшу илли.

Дошам.

 Пхьоха-адам гулделла меттиг.

Инарла –эскархочун дарж

Алаша – говр.

5.Чулацамах кхетор

-Муьлхачу турпалхрйн ц1ераш ю иллехь
йохуш ерш?

-Биболат мичахь ву? Муха ву иза?

-Мила веара биболатана орцах?

-Муха толам баьккхира Биболата,
Акхтуллас, Жумас?

-Д1аеша къеначу жумас майралла гойту
меттиг.

-Стенах гойту вайна Биболат халчу
чевнех товалар? Д1аеша и меттиг.

6. Сада1аран миноташ.

7.Т1еч1аг1дар.

 Бераша д1адоьшу дийцар.

8.Яххьашца ешар.

9.Жам1 дар.

-Муьлш бу халкъан турпалхой?

-Х1унда даьхна турпаллин иллеш? Уьш
х1унда даьхна?

-Муьлха турпалхрй бевза хьуна?

-Вайн заман чохь буй турпалхой?Царах
лаьцна х1ун хаьа хьуна?

Ц1ахь: шера д1адеша «Таймин Биболатан илли», аг1о 21-23.

«Къонах ву», – махко а аьлла, 
Юьртарчу кIентан цIе яьлча, 
Ден-ненан долара волий, 
КIант воьрзу Даймехкан дола!»

Соьлжа-ГIалахь №54 йолчу школехь дIадаьхьира Кааев Хьасан дагалацаран цхьаьнакхетар.

Кааев Хьасанера даьлла хьуьнар дийцина ца валлал доккха маь1на долуш ду. Эзарнаш адамаш кIелхьара даьхна цо, шен дахар дуьхьал дIа а луш.

Дагалацаман цхьаьнакхетар вовшахтоьхнера «Оптимум» цIе йолчу юкъараллин организацис Нохчийн Республикан Куьйгалхочун а, Правительствон а Администрацин динан а, юкъараллин а организацешца зIе латторан департаментан а, «Диалог» цIе йолчу кегийрхойн боламан а гIоьнца.

Билгалъяьхначу организацийн векалш а, иштта Кааев Хьасанан да Шарпуди, нана Шаймани, кхиболу гергарнаш а бара хьешашна юкъахь. Школан дешархоша Хьасанна лерина йолу байташ йийшира.

Ткъа цхьаьнакхетар дерзош, №54 йолчу школан директоран кхетош-кхиоран декъехула волчу заместитела Хьасанна тIера доIа дира, массара «Амин» а олуш.

Кааев Хьасан вина 1971-чу шарахь Соьлжа-ГIалахь. Чекхъяьккхина №54 йолу школа. Эскарехь Х1аваан кхерамна дуьхьало яран эскаршкахь г1уллакх а дина, шен махкана а, къомана а пайдехьа хила лаамах вуьззина, цIа веара ша винчу гIала.

ЦIе йойъучун болх хаьржира Хьасана… Цигара вахара иза гIазоте а…

Соьлжа-ГIала. 1992-чу шеран 21-ра октябрь. Арахь шийла яра, хьоькхуш мох бара… Цу Iуьйранна Анисимовн цIарах йолчу мехкадаьтта кечдаран Соьлжа-ГIалин заводан №2 йолчу «нефтепаркехь» цIе елира. Догучу мехкадаьттан гIовгIано а, лелхарша а самабехира, Iалхан-Юртан, Iалхан-ГIалин, Кирован поселкан а бахархой. Йогучу цIаро дIалаьцнера мехкадаьттан сурсаташ чохь йолу 45 яй. Х1ора а яй 200 кубически метран барамехь бара. Царах эханнашна чохь бензин дара, вукхарна чохь качйина газ яра. Ши яй цхьаьна иккхира.

Цхьа гериг мукъне а пропан чохь йолчу яй чу кхеттехьара, Iалхан-юрт латтаца дIашарйина хир яра. ЦIаро дIалоцур яра Анисимовн цIарах йолу ерриге завод. Ткъа заводан кертахь бIе эзарнаш тоннаш мехкадаьттан сурсаташ а, качйина газ а яра. Кхид1а Кирован поселкехь йолчу бензин чохь долчу «резервуарашна» тIе летара яра цIе, жимма дIанехьа Новогрозненски «ТЭЦ-2»-н даккхий 1аьнаран яйнаш, цу йистехь химин завод а, йоккха нефтебаза а, масийтта нефтепарк а яра.

Гергга хиллачу бохаман сурт а хIотталур дац. Йогучу цIеран юккъехь Цельсийца эзар градус йовхо яра. ЦIе йойъу ерриге гарнизон яра гIаттийна, амма адамашка дуьхьало ца яларо цIеран къематана. Цу цIарах боккха бохам ца хилийта, пропан чохь йолчу яйнашна тIе боьдучу новкъахь дIакъовла езаш г1уй яра. Цхьаммо дан дезара иза.
Кхерамечу г1уллакхна хьалхавелира уггаре къона волу Кааев Хьасан. 21 шо бен дацара цуьнан хIетахь. Иштта а, цIе йойъуш, вагийна вара иза. ХIетте а, кхерам байна, цIе юккъе вахара Хьасан, цо сацийра хила гергга болу бохам, кIелхьара дехира эзарнаш адамаш. Амма лакхара мах белира шен хьуьнарах – шен дахар…

Доца, амма турпала дахар… Шен дахаран уггаре хазачу хенахь дIавахара иза дуьненчуьра. Кхинаш бахийтархьама шен дегI, шен са а ца кхоийра цо. Дийна воллушехь, цIергахь вегира къона Хьасан… ХIетахь дуьйна 20 шо хан яьлла, амма Хьасанан цIе а, цуьнан хьуьнар а дисина вайн дегнаш чохь.

Дала гIазот къобал дойла цуьнан! Цу тайпа майралла, доьналла, яхь йолу к1ентий ма эшабойла нохчийн къомана!



• 18.06.2020 11:02

• Категория: Чеченский язык
• Просмотров: 1681

Къоман турпалхо

Оха кхидIа хьо 9-чу классина лерина йолу нохчийн литературин урокийн поурочни планаш йовзийтар (10-гIа урок)
Урокан цIе: «Теркаца хьала-охьа вехаш хиллачу эла Мусостан, Адин Сурхон илли». Адин Сурхо къоман турпалхо.
Урокан Iалашо:
1. Халкъан барта кхоллараллин тайпанаш карладаха, Iамийнарг тIечIагIдан, дешархойн хаарш кIаргдан.
2. «Теркаца хьала-охьа вехаш хиллачу эла Мусостан, Адин Сурхон илли» цIе йолу халкъан барта кхоллараллин чулацам къасто а, маьIна дарца халкъан ойла, лаамаш, сатийсамаш, дегайовхо билгалъяккха Iамо а.
3. Шера, къастош яххьашца дешар тIехь болх дIабахьа.
Урокана оьшу гIирс: халкъан барта кхоллараллина лерина презентаци, чулацамца нисдина суьрташ, тептарш, дошмалгаш, къоламаш, компьютер, экран, проектор, учебникаш, ловзаран кепана лерина кехаташ, урокан жамIдаран гIирс, керлачу дешнашна слайдаш.
Урокан тайпа:
Керла хаарш довзийтаран урок.
Урок дIаяхьар
I. Догдаийтаран мур.
II. Дешархойн долчу хаарийн актуализаци яран мур.
1. Дешархоша «Халкъан иллеш» цIе йолу коьчална шаьш цIахь кечйина презентаци къастор.
2. Тептарш тIехь иллешкара билгалбаьхна исбаьхьаллин гIирсаш таллар.
3. Мукъамехь иллига ладогIар.
4. Дешархоша тобанашца болх дIабахьар (кехаташ тIехь екъначу иллийн текстан тIехь исбаьхьаллин гIирсаш къастор: дустарш, эпитеташ, метафораш, гиперболаш; кийсак мукъаме яккхар).
III. Керлачу хаамех дерг довзийтаран мур.
1. Урокан керла коьчал билгалъяккхар.
Халкъан иллешна юккъехь шен кIорггерчу социальни маьIница а, чулацаман исбаьхьаллица а къаьсташ ду «Теркаца хьала-охьа вехаш хиллачу эла Мусостан, Адин Сурхон илли». Халкъо харцо ловш цахилар, шен паргIатонехьа къийсам латтор го вайна илли тIехь. Къоман ламасташ, гIиллакх-оьздангалла гучуйолу.
2. Презентаци гайтарца хьехархочун хаам:
Илли тIехь билгалваьлла коьрта халкъан турпалхо ву Адин Сурхо, элашна дуьхьал болчу къинхьегамхошна хьалхаваьлла, харцонна дуьхьал къийсам латто халкъо хаьржина векал. ТIехь йоцу ясакх юьртахошкара яккха гIерташ воллу Мусостан олалла дожалур долуш волу яхь йолу кIант лохуш юьртан тхьамданаша цIе йоккху Адин Сурхон.
Дин дика ва беца цу Адин ва
Сурхон,
Герз дика ва деца цу Адин ва
Сурхон,
Дог майра ва деца цу Адин ва
Сурхон… – боху юьртан тхьамданаша.
Адин Сурхо юьртан тхьамданийн дехарца Мусостан олалла дожо ваха аравалар иштта гойту илли тIехь:
Цу кIайчу гIовталца, Iаьржачу вертанца,
Чо чехка чола куй бIаьштиг тIе теIабеш,
Ва гIожа меттана терсмаймал тур луьйзуш,
Ша хьалха ва ваьлла, уьш тIаьхьа ва хIиттина,
Хьаьвзина ма хIоьттира и Адин ва Сурхо
Мусостан ва уьйтIа
Халкъо шен турпалхо массо хIуман тIехь а дика хуьлуьйту: гIиллакх-оьздангалла йолуш, куц-кеп долуш, духарца кечвелла, къаьсттина билгалдоккху цуьнан герзаш дика хилар.
Адин Сурхо илли тIехь дуьххьара хьахош, цуьнан дин а, герзаш а дика хилар, майралла йолуш иза хилар билгалдаьккхина. Юьртан тхьамданаша бахарехь хаьа вайна иза. Ткъа цул тIаьхьа Адин Сурхон хьуьнарш а, цуьнан турпалаллин амалш а цо ша кхочушдечу гIуллакхашкахь гучуйовлу. Адин Сурхо халкъа турпалхо ву. ТIехь йоцу ясакх яккха гIерташ эла Мусоста юьртахошка кхийдош йолчу харцонна дуьхьал ву иза. Халкъан паргIато ларъеш луьрачу къийсаме волу Адин Сурхо эла Мусостаца. Мусостан олалла а дожийна, цуьнан мохк юьртахошна дIабийкъира цо. Даима а гIийлачарна орцахвала кийча ву Адин Сурхо. Адамашкара гIайгIа-бала дIаойбуш, шен «дегIаха мерза са» дIадала кийча ву иза. Адин Сурхон турпалаллин хьуьнарш адамашна паргIато яккхаре, церан сий лардаре хьажийна ду. Халкъ Iазапехь латтош болчу элашца къийсаме волий, шен майраллица, къонахаллица царна тIехь толамаш боху Адин Сурхос.
IV. Керла хаарш тIечIагIдаран мур.
1. Дешархошка шайга иллин текст ешийтар инсерт кепехь билгалонаш а еш.
2. Керлачу дешнийн маьIна дар слайдашца сурт гойтуш.
3. Хаттаршца чулацам къастор.
а) Эла Мусостан амал муха гучуйолу илли долалуш?
аь) Харцонна дуьхьал ваккха вуьззина къонах къастор мухачу кепара хилира юьртара тхьамданийн?
б) Адин Сурхон, эла Мусостан къамел муха хилира, оцу къамелехь гIиллакх-оьздангалла хьаьнгахь хилар муха билгалдолу?
в) Къийсамехь толам баккхаран бахьана стенца доьзна ду?
4. Дешархошка къастош меттигаш ешийтар.
а) Эла Мусостан амал гойту меттигаш билгалъяхий еша.
«Ас хир ду аьллариг ва хилла ма даьлла.
Ас хир дац аьллариг ца хилла ма даьлла.
Аш сиха схьалолаш тIехь йоцу ва ясакх!..»
«Хьо елла яла хьо, хIай Адин ва кIилло!
И ала еара хьо, хIорш тIаьхьа-
хIиттийна,
Хьо сиха ерзалахь, ва Адин ва кIилло!
Ас хир ду аьллариг ва хилла ма даьлла.
Ас хир дац аьллариг ца хилла ма даьлла.
Аш сиха гулъелаш тIехь йоцу ва ясакх!
Аш сиха схьалолаш тIехь йоцу ва ясакх!..»
аь) Адин Сурхон амал гойту могIанаш дешал дIа.
«Шу марша догIийла, хIай юьртан тхьамданаш!
Шу даккхий дара-кха, со жима вара-кха,
Эхь-бехк хета ва суна, шу хьалагIовттийша,
ДегIара мерза са аш соьга ва дехахь,
Ас шуна дIадели дегIара мерза са,
Дог реза ва дина, хIай юьртан тхьамданаш, —
Олуш, хьалагIовттийна и юьртан тхьамданаш:
— Балхабел аш соьга коьртера баланаш,
Мажаран тоьпаца ас каде ойур бу.
Елхаел аш соьга кийрара гIайгIанаш,
Дуткъачу туьраца ас каде йой-
ур ю,- …»
«Дакъаза ма яла хьо, бабин хаза йоI,
Мусост дукха везаш, хьо цуьнга еанехь,
Ца йига веана со, бакъдерг ахь дийцалахь,
Мусост дукха ца везаш, хьо нуьцкъала ялийнехь,
Хьо йига веана со, ва бабин жима йоI…»
5. Яххьашца иллин текст ешарна кечам бар.
V. Урокан жамI дар.
1. Муха хийтира шуна тахана урокехь къастийна произведени?
2. ХIун ойла кхоллаелира шун иллин чулацам бевзинчул тIаьхьа?
3. Муха маьIна дан мегар ду иллин чулацаман?
4. Дешархошка шайга шаьш бинчу белхан мах хадабайтар.
VI. Рефлексин мур.
1. Урокехь со Iалашоне кхачийнарг…
2. Суна хаа лиънарг…
3. Мехала хеттарг…
4. Кхето хала хеттарг…
VII. ЦIахь: иллин хазахетта кийсак дагахь Iамо, иллина юкъаялийна эпитеташ, метафораш, гиперболаш, дустарш тептарш тIе дIаязъян, яххьашца еша кечам бан.

ГАЙРБЕКОВА Марьям

Добавить комментарий

Проект «Турпалхой»: чтобы дети не забывали

14:29, 04 февраля 2022г.

Просмотров: 3966

Не секрет, что в Чеченской Республике большое внимание уделяется духовно-нравственному и патриотическому воспитанию молодежи. В регионе даже разработана специальная концепция, где прописаны основные принципы и правила воспитания подрастающего поколения. Значительный вклад в это дело вносят и различные общественные организации.

Одной из таких является Республиканское общественное движение «Турпалхой» (в переводе на русский — «Герои» — прим. авт.), деятельность которого направлена на духовно-нравственное и патриотическое воспитание молодежи, а также увековечение памяти героев, погибших в ходе военных действий. В 2022 году движению «Турпалхой» исполняется 5 лет.

В социальных сетях «Турпалхой» размещают посты о жизни и деятельности различных исторических героев, а также проект проводит акции и мероприятия среди молодёжи Чеченской Республики.

Как рассказал корреспонденту ИА «Чечня Сегодня» руководитель Республиканского общественного движения «Турпалхой» Джабраил Абдулвагапов, команда состоит из 9 человек, где у каждого своё направление и обязанности.

— Более 10 лет мы с командой работаем в сфере молодёжной политики и общественной жизни региона. Когда мы только начали работать над проектом, мы рассказывали о подвигах сыновей чеченского народа, которые отдали свои жизни ради мира и благополучия на родной земле. И в ходе обсуждения мы с командой пришли к тому, что нужно запускать проект во всех крупных социальных сетях. Наша команда состоит из 9 человек, где у каждого своё направление и обязанности. Это 4 корреспондента, главный редактор, дизайнер и др. Все решения принимаются коллегиально. На постоянных совещаниях обсуждается дальнейший план работы и каждый последующий шаг, — рассказывает руководитель движения.

По словам Джабраила Абдулвагапова, основная работа заключается в освещении на всех известных интернет-площадках подвигов чеченских героев, которые жертвовали собой ради мира и благополучия. Сбор информации о героях проектом осуществляется посредством звонков и адресных выездов к родственникам, друзьям и коллегам погибших сотрудников.

— В среднем 4-5 звонков каждому адресату, когда пишем один пост, в общем это более 6500 звонков. В случае если у погибших остались пожилые родители, которые не умеют пользоваться телефонами или иными гаджетами, то наши ребята осуществляют адресный выезд на дом для личной беседы. Так проводится сбор информации. В общей сложности, во всех соцсетях, мы опубликовали более 7 000 постов, на странице в социальной сети «Инстаграм» опубликовано 2284 поста, где 858 публикаций посвящены погибшим героям, многие истории публиковались в нескольких частях, — поделился руководитель проекта.

Также Республиканское общественное движение «Турпалхой» проводит благотворительные акции и мероприятия для духовно-нравственного воспитания подрастающего поколения. В Грозном участники движения открыли «Сад героев», «Аллею героев», «Лагерь патриотов», «Турпалхойн мехкари», «Турпалхойн амал», передвижную выставку «Ожившие герои», фотошколу для детей погибших сотрудников. Они проводят регулярные встречи со школьниками и студентами в рамках проекта «Листая историю», а также встречи с ветеранами МВД и многое другое.

Представители «Турпалхой» создают масштабные проекты с большим охватом людей. Одними из самых крупных проектов Абдулвагапов назвал «Ожившие Герои», а также встречи со школьниками и студентами в рамках проекта «Листая историю», целью которого является ознакомление подрастающего поколения с ценностями чеченского народа. В самом начале своей деятельности «Турпалхой» проводили развлекательные акции для детей погибших при исполнении служебных обязанностей сотрудников.

— «Ожившие Герои» — передвижная выставка с историями и подвигами сотрудников правоохранительных органов, политических, общественных и религиозных деятелей, погибших в борьбе против международного терроризма на территории Чеченской Республики, там же проводится выставка оружия, разные спортивные конкурсы. А проект «Листая историю» — это встречи с молодежью на территории ЧР. Главной целью данного мероприятия является ознакомление подрастающего поколения с ценностями чеченского народа, а также повышение знаний и компетенции в реализации молодежной политики в регионе. А первые мероприятия вне сети интернет были развлекательные акции для детей погибших при исполнении служебных обязанностей сотрудников. Мы проводили им досуг, т.е. водили их на разные мероприятия, в игровую зону, угощали сладостями. На 2022 год у нас запланировано несколько крупных проектов и мероприятий, которые принесут пользу для всего региона. Наша основная цель заключается в том, чтобы проводить мероприятия для качества и пользы, — подчеркнул инициатор проекта.

Помощь в реализации проекта «Турпалхой» оказывает Региональный общественный фонд имени Первого Президента ЧР, Героя России Ахмата-Хаджи Кадырова, а также республиканские министерства и различные ведомства.

— Наш проект является общественной организацией и, соответственно, у нас спонсоров нет. Команда участвует во всероссийских молодежных форумах и выигрывает гранты. Большую помощь в реализации проекта оказывает Региональный общественный фонд имени Первого Президента ЧР Ахмата-Хаджи Кадырова, нас также поддерживают и помогают в организации и проведении мероприятий МВД по ЧР, Управление Росгвардии по ЧР, руководители министерств, организаций и ведомств, — рассказал Джабраил Абдулвагапов.

Иман Махамханова

При копировании материалов ссылка на сайт обязательна

Комментарии

---

Вайн къоман дахарехь даздеш долчу денойх уггар деза дерг а, вайн къоман уггар а сийлахьчу денойх дерг а Нохчийн меттан де ду. Иза даздо вай х1ора шарахь оханан беттан 25-чу дийнахь. Мотт – вайн дахаран ца хилча йиш йоцу г1ирс бу. Нохчийн мотт- вайн къоман а, х1ора нохчичун а дахаран хазна ю.
Бевзаш болчу оьрсийн яздархоша, поэташа, кхечу къаьмнийн а цхьаьна, 1илманчаша хестийна вайн къоман мотт, и хесто хьакъ болу дела. Эвлаяаша а, динан дайша а, бусалба дин даржочу муьрехь, цу динан бакъо а, нийсо а юьйцуш, нохчийн маттахь бина нахана шайн хьехамаш.
Нохчийн Республикин Конституци т1ехь билгалдаьккхина ду нохчийн мотт а, оьрсийн мотт а, цхьатерра бакъонаш а йолуш, пачхьалкхан мотт бу, аьлла. Стага, шен къоман мотт и безаш велахь, лоруш велахь, шен мотт бийца хууш велахь, шен къам ша ларар а, цу къоман яхь йолуш волу стаг ша хилар а гойту. Нохчийн меттан говзанча вара Нохчийн Республикин хьалхара Президент хилла волу, Россин Турпалхо Кадыров Ахьмад-Хьаьжа. Нохчийн мотт а буьйцуш, кхетийра цо вайн нохчийн къам т1еман къизачу шерашкахь, нийса некъ вайн къомана гойтуш. Иштта, нохчийн матте шен ден хилла боллу ларам болуш, меттан сий-пусар деш, схьавог1уш ву Нохчийн Республикин Куьйгалхо волу, Россин Турпалхо Кадыров Рамзан.
Х1ора доьзалехь нохчийн мотт бийцаре терра бен, цуьнан сий-пусар даре терра бен, вайн къоман г1иллакхаш, 1адаташ, оьздангалла, халкъан ламасташ, къоман истори ларлур яц вайга. Эзарнаш шерашкахь вайн мотт а ларбеш, цунах дозалла а деш, и бийца а буьйцуш хилла болчу вай дайшна, наношна, нохчийн 1илманчашна, яздархошна, динан дайшна хьалха доккхачу декхарийлахь ду вай тахана, вешан мотт а болуш, нохчийн къам хиларна. Къоман дахарехь хала мур т1ех1оьттича, вайн къам цу халонашка, баланашка эша ца дайтинарг вайн мотт бу.
Дуьне мел лаьтта, вайн къоман хаза г1иллакхаш массо а къаьмнашна довзуьйтуш, кхуьуш, хазлуш, доттаг1аллин, гергарлонийн, уьйрийн мотт хилла, бехийла вайн нохчийн мотт!
А. Султанов

ненан мотт-нохчийн мотт! х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ мотт бу. кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. ма-дарра аьлча, дийриг а мотт бу.
дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла далла. шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, , искусство. ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман мотт. буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. мотт- иза къоман са, куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.
вай нохчий ду. веза-воккхачу далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна нохчийн мотт! со йинчу, х1ара дерриг а дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме? ! нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. ненан матто вай 1амадо даймохк беза. цо 1амадо вайна дуьненан а, а хазалла йовза.
дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. наггахь хеза вайна: «иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. цу докъазаллах дала лардойла вай!

сочинени ненан мотт

Ответы:

Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? Дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ адаман мотт бу. Адам кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. Ма-дарра аьлча, адамах адам дийриг а адаман мотт бу.Дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла Далла. Шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, литература, искусство. Ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман Мотт. Буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а адамийн таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. Мотт- иза къоман са, адамаллин куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. Халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». Сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.Вай нохчий ду. Веза-Воккхачу Далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна Нохчийн мотт! Со йинчу, х1ара дерриг а Дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу  сан Ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме?! Нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. Ненан матто вай 1амадо Даймохк беза. Цо 1амадо вайна дуьненан а, адаман а хазалла йовза.Дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. Муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. Иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. Наггахь хеза вайна: «Иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. Ма – дарра аьлча, и стаг  шен къомах цавашар ду. Иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. Цу докъазаллах  Дала лардойла вай!     Чекхйолуш суна Ахмадов Мусан байташ яло лаьа:   Кхераме дац суна мехаш,Къизачу зуламан ор а, –             Нохчийн мотт соьца мел беха,      Онда бу сан лаьттахь орам.

Адамийн дахарехь наноша леладо маь1на 1аламат доккха ду.Уггаре коьртаниг –иза ю вайна дахар делларг. Дуьххьара вай олу дош ду «НАНА»
Нана ма ю,шен сина эшам а беш, вай кхетош, вай кхиош, вай нисдеш, вайх нах деш ерг а, даккхий хилча а т1ехь, хьоьстуш, шен т1ома к1ел ийзош. Х1ора беранна шен нана дуьненал сийлахь а, ломал лекха а, маьлхан нуьрал хаза а, шовданал ц1ена а хета. Доьзалан марзо а ненехь ю. Нана ю доьзална юккъехь бартбийриг а, х1ораннан амалш к1адъеш, церан юкъаметтигаш, церан уьйраш хер ца йолуьйтуш,х1оранна а шен-шен меттиг д1аелла, эвхьазлонах, эхьах, бехках, вовшийн хьог1ах, гамонах ларбеш, церан нийса накъост хилла, кертан а, кхерчан а 1у хилла лаьтташ ерг.
Вай дахаран шуьйрачу новкъа доху наноша .Т1аккха шен доьзалхо маца ц1а вог1у-те бохуш,б1аьрса артдаллалц некъ ларбеш 1а наной. Сан ненан марзонах дуста х1умма а дац..И йоцуш муха хир дара хаац суна я хаа а ца х1утту. Дахарехь цхьа хазахетар хилча, иза декъа нана лоху вай. Цхьа халахетар, цхьа цатам хилча ненах дагадовлу вай. Дог доьхначу хенахь ненехь синтем карабо. Охьакхетта ког-куьг лазийча, цхьа сиркхо хьакхаелла цомгуш хилча, нанас куьг хьаькхча, цо хьаьстича, лазар дайло. Веза-Воккхачу Дала шен къинхетамах мА йоккхийла цхьа а нана!

ДАЙДЖЕСТ ПРЕССЫ:
Я.С. Чемирзаева
Хьайн ненан мотт хаахь,
Ас дозалла до хьох…
Билал Саидов
Ненан мотт мехала хазна ю халкъан дахарехь. Боккха ницкъ бу цуьнан адамийн кхетам кхиорехь. Шийлачу дийнахь кхеттачу малхо дохдо дуьне санна, дог дохдо ненан маттахь аьллачу дашо. Мел дийцича а, дийцина ца валлал дукха довха дешнаш ду ненан маттах ала. Муьлххачу хенахь а, муьлххачу дахаран муьрехь а адамашна, къаьсттина т1екхуьучу т1аьхьенна, шайл хьалха гулдина хаарш оьшу. Дукхахьолахь и хаарш, хаарех пайдаэцар, оьшучу барамехь лелор кхочушдо хьехаран а, 1аморан а маьхькамашкахь, ишколашкахь. Цу маьхькамашкахь и инзаре а, чолхе а хаарш, 1илманан баххаш т1ехь дешархошна д1алуш, хьоьхуш къахьоьгуш ву хьехархо. Заманан денна хийцалуш лаьттачу хьелашка хьаьжжина, Нохчийн Республикин Дешаран Минисерствос т1е а эцна, ч1аг1йина йолу керлачу программаша вайна, хьехархошна т1е декхар дуьллу ишколехь ненан мотт а, ненан меттан литература хьехаран г1уллакхаш кхин а тодан, лакхарчу т1ег1ан т1е даха а. Дешаран декъехь хуьлуш мел бакхий хийцамаш белахь а, хаарш д1адаларан а, т1еэцаран а, т1екхуьу чкъор кхетош-кхиоран кеп урок хилаза ца йолу. Ткъа таханлерачу дийнахь пачхьалкхан т1едахкаршца ламасталлин йолчу урокан кеп хийцина, керлачу лехамашца д1аяхьа еза. Методика хийца еза, цу юккъе керла технологиш ялош. Хьехархочо урокана х1отточу 1алашонах, хоржучу коьчалх, нийса билгалдинчу методически некъех дозуш хуьлу цуьнан жам1аш а, 1аморан а, кхетош-кхиоран дикалла а.
Х1инцалера урокаш къаьсташ ю вовшахтохаран кепаш тайп-тайпана хиларца: семинараш, лекцеш, ловзарш, конференцеш и д1. кх. а. Кхузахь а цхьацца кхачамбацарш хила тарло: билгалйинчу темин 1алашоне кхачарехь долу хаарш къасто цахаар, урокийн цхьацца долчу дакъошка тидам тоъал цахилар, дешархой дешарна т1еберзон хьелаш цакхоллар, урокан кхетош-кхиоран дакъа тидаме цалацар. Ткъа таханалерачу дийнахь, х1ора дешархо тидаме а лоцуш, урокашна т1ехьажам хила беза. Х1инцалерачу урокан кеп билгалйийриг ду: хаарш даларан декъехь дан дезарг билгалдаккхар, дешархошна тоъал хаарш далар, тайп-тайпана болхбаран кепаш йовзийтар; 1амош долчуьнан чулацамца йог1у кепаш а, некъаш а харжар, дешрхошна кхачаме хаарш луш долу болх вовшахтохар, дагалаьцнарг кхиамца, дика жам1аш долуш чекхдериг хиларан тоьшалла а луш; ненан матте, 1амабаре лаам кхуллу 1аморан кепаш харжар.
Урокехь дешархоша дечун нийса мах хадо хаар, муьлхачу жам1ашка сатийса йиш ю урокан юьхьехь д1ахаийтар; болх бан дог доуьйту хьелаш хилийта хьовсар, кху кепара юкъаметтигаш шайца йолу – хьехархо-дешархо, дешархо-дешархо, дешархо-хьехархо. Тахана хьехархо вац гуттар а дешархошна дийца дезарг. Дешархой бу шайна хьалха лаьттачу хаттаршна жоьпаш лохуш, лехамийн новкъахь алссам къахьега дезаш. Вайн, хьехархойн декхар – уьш цу новкъа бахар, цаьрга шайн хаарш гулдайтар. Цхьана низамехь теманашца нисйинчу урокаша таро ло, х1ора темина хаттар къасто, цу темина йог1учу урокийн тайпанаш харжа, уьш вовшашца йоза. Урок вовшах тухуш билгалдан деза: урокехь кхочушдан деза 1аморан а, кхетош-кхиоран а декхарш; дешархошна хаа деза, муьлхачу жам1ашка дог даха йиш ю, муьлхачу лакхене кхача йиш ю; керла тема йовзар халонга дерзон тарлуш хилар; йийцаре еш йолчу материалаца дог1у методически некъаш; 1аморехь оьшуш болу г1ирсаш; ц1ахь бечу белхан чулацам, барам, кхочушбаран кепаш. Урокан кеп хоржуш тидаме эца деза дешархойн хаарш. Ледара а, дика а доьшуш болу дешархой саццаза тидамехь латторо аьтто бийр бу сатийсинчу жам1ашка кхачарехь. Тайп-тайпанчу белхийн кепех пайдаоьцуш вовшахтоьхначу уроко г1о дийр ду эвсаре а, пайде а хин йолчу кепара урокан хенах пайдаэца, дешархоша ц1ахь дечу дешаран барам харжа а.
Уьш хила тарло: урок-тобанашкахь болх бар; урок-1аморан дарс; урок-кхетор; урок-гайтам; урок-проектни хьесапаш кхочушдар; урок-талламаш бар. Иштта д1ахьош болчу балхо кхачаво х1инцалерачу лехамашка, кхиадо юкъара дешаран дараш а, хаарш а (УУД). Кху кепара болх баро г1о до хьехаран шайн зеделла ц1ераш, технологин кепаш юкъаяло: кхиош-1аморан, могашалла ларъяран, информационно-коммуникационни, 1оттабаккхаман-диалогин, дешаран проектированин, интерактивни технологеш и. кх. д1. Нохчийн меттан хьехархошна царех пайдаэца хало ду, х1унда аьлча т1ехьажа г1ирс бац, интернет чохь а нохчийн маттахь хаамаш к1еззиг бу. Делахь а, массо хьехархо лехамехь хила веза, массо аг1ор керлачунна т1екхиа г1ерташ. 1оттабаккхаман-диалоган технологех ю кейс-технологи. Хьехархочо ша проблемни хьал а кхуллуш, иза кхочушдаран некъ лахар, гайтар. Масала: хьехархочо жима дийцар деша доладо дешархошна, царна уггар хазделлачу меттехь соцунг1а а йой, т1едиллар до царна, аш муха чекхдоккхур дара и дийцар шаьш хилча цуьнан автор. И тайпа болх д1абахьа мегар ду дешархой шина тобане бекъна, х1ора тобано шен дийцаран чаккхенан кеп юьйцуш. Цул т1аьхь хьехархочо деригге а дийцар д1адоьшу. Кейс-технологин методаш дукхахьолахь хаарш сов дахарна т1ехьажийна йоцуш, дешархойн ладог1аран, дийцаран корматалла айъярна т1е тидам бахийтина ю. Урокашкахь таро хуьлу, хьехархочуьна дешархойн мотт бийцаран говзалла лакхаяккха. Проблемни хьал кхоллар а, оьшург лахархьама дешархошка шайга болх байтар а вовшахтухуш, цу шина некъах пайдаэцар гуш ма-хиллара, керланиг гучудалар иза бакъдарца нисло: цкъа хьалха хьехархочо ойлаяран а, бакъдаран кеп гойту, шолг1а – дешархоша шаьш я хьехархочун г1оьнца бакъдо, т1еч1аг1деш цхьаьна бакъдо. Ненан мотт 1амош, коьрта тидам т1ебахийта беза 1амор шардеш, ч1аг1деш г1о дечу тайп-тайпанчу шардаршна. Х1унда аьлча, цкъа делахь, орфографически, пунктуационни къамелан хаамаш караберзорна г1о деш хиларна а, шозлаг1а делахь, 1амош йолу грамматически материалаш дешархошна дика йовза аьтто цара беш хиларна а.
Хаарш талларан технологех ю тестови технологи. Цуьнан коьрта 1алашо ю, дешархойн хаарш толлуш, х1ораннан ша-шеца беш болу болх кхин д1а а тобар. Тестировани д1аяхьаро ч1ог1а г1о до дешархошнан 1амийнарг т1еч1аг1деш а, хьалха 1амийначунна таллам беш а, керла тема йовзуьйтуш а. Дукхахьолахь тесташца болх бечу хенахь гучудолу дешархойн хааршкахь долу кхачамбацарш. Критически ойлаяр кхиоран технологих ю синквейн. Синквейн – иза пхеа мог1анах лаьтта, къастамечу кепаца язйинчу, жимачу байтан кеп ю. Стенна оьшу синквейн:
1. Дешнийн т1аьхьало хьалаюзу.
2. Боцца чулацам схьабийцарна кечво.
3. Коьртаниг каро 1амаво.
4. Жимчу ханна кхоллархо хила таро ло.
5. Дукхахьолахь и кхочушхуьлу.
Кхузахь вайна го, синквейн язъешволчунна хаа деза, къамелан дакъош къасто, предложени х1отто, хьалхарчу дашца маь1ница дог1уш дош дало. Цу дерригено вайна таро ло, дешархойн дозуш долу къамел кхио, церан дешнийн х1онс мелла алссам яккха. Ткъа иза вай кхочушдан деза х1ора урокехь, муьлхха а тема 1амош. Коьртачарех ду, х1инцалерачу урокашкахь рефлексин муьрехь тайп-тайпана белхаш бар: йоццачу ханна дешархоша эссе язъяр, синквейн язъяр, шена хетарг алар, яцйина предложени т1еюзар, ша диллинчу суьртехь шен ойла гайтар. Иштта бечу белхаша, къасттина ненан мотт хьехарехь, дешархой вовшашца хьасене хуьлуьйту, шен накъостан ойла хийра ца хета, ша бинчу а, шен накъосташа бинчу а белхийн нийса мах хадо 1ема, шен ойла йийцаре йилла 1ема, кхечуьнга ладог1а 1ема. Цул сов, дешархой 1ема шаьш а, кхечара бечу белхан нийса хьесап дан а, информационни хаамаш язбан а, конспекташ х1итто а. Керлачу технологишца бан безаш болу болх х1инца а кхачо йолуш бац, цунах лаьцна дуккха а дийца дезар ду, 1ама дезар ду, шена хуург къоначу хьехархочуьнга д1адала дезар ду. Ненан мотт хьоьхучу муьлххачу хьехархочун болх т1ехьажийна бу т1екхуьу къона т1аьхье дайн ламасташца, къоман г1иллакх-оьздангаллица, иман долуш хилийтарна.
Х1инцлерачу ненан меттан урокашкахь хьехархочун коьрта ши декхар ду аьлла хета суна: ненан матте дешархойн безам кхоллар; биллина ненан мотт цаьрга бийцитар. Дешаран декъехь ненан маттахь хьехар деккъа кхетар сов хилийтарна эшна 1аш дац. Цуьнан марзонца, и безаш кхиина волу дешархо, дешна ваьллачул т1аьхьа и бийца хууш а, лууш а хила веза. И бийца хууш а, лууш а хилча бен цо и буьйцур бац. Бийцича бен и кхуьур бац, бехар а бац, т1ахьене д1акховдо ненан мотт хир бац.
Вайн нохчийн мотт, яхь, г1иллакх, оьздангалла юха денъярехь, вайн къам ч1аг1дарехь къахьоьгуш волчу Нохчийн Республикин куьйгалхочунна Кадыров Рамзанна а, нохчийн меттан сий-пусар деш, и мотт безаш, шен ницкъ ца кхоош иза берашна 1амош волчу массо а хьехархочунна, даггара баркалла ала лаьа. Ненан мотт кхио а, цуьнан сий-пусар дан а, дайх дисина оьзда г1иллакхаш лардан а Дала хьекъал а, хьуьнар а, могашалла а лойла вайна.
Источник:: журнал “Нана”

“Доьзал” дешан маь1 на дан г1 оьртича, гучудолу иза “доь” бохучу орамах хилар. “Доь шен маь1 ница “х1 у” дашна гергахь ду. Нохчийн маттахь иза дисна х1 окху тайпанчу аларшкахь: “доь доцуш вайна”, “доьза вайна”. И бохург цхьа а лар а йоцуш, т1 аьхьадисина цхьа цуьрриг х1 ума а доцуш стаг вар ду. Доьзал – и доь (х1 у) хилар, доь долор ду.
Доьзал – иза боьрший, стей ши адам дино а, шен къоман 1 адато а ма бохху, цхьаьна даха а, шайн т1 аьхье йоло а вовшахкхетар ду. Нохчийн 1 адатехь доьзал да-нана, бераш хилла ца 1 а. Доьзал – иза да, нана, бераш, церан деда, денана, дейижарий, девежарий, цаьрца цхьаьна тховк1 елахь, я кертахь 1 аш болу чоьхьара кхин гергара нах а бу. Доьзалал шуьйра кхетам бу “цхьана ц1 ийнан нах бохург. Цо чулоцу цхьана дех схьабевлла шича-маьхчаллехь болу гергара нах.
Доьзал, массо а декъашхо меттахь волуш, буьззина а, я буьззина боцуш а (т1 ера да, я нана д1 аяьлла; я ший а д1 адаьлла гергарчу стага дола деш) хила тарло. Бакъду, доьзал алар нийса хир ду, нагахь цхьаьна дехачу адамийн, ц1 ийца гергарло хилла ца 1 аш, оьздангаллин мехаллех болу кхетамаш цхьатера а, вовшашна юккъехь сий-ларам а хилахь.
Доьзал кхоллар а, иза кхетош-кхиор а стагана дахарехь т1 ех1 уьттучу зерех уггаре коьртачарах цхьаъ ду, х1 унда аьлча, Дала боху Шен Сийлахьчу Къуръанчохь, Ша адаме хаттам бийр болуш кхо х1 ума ду: адамах шех а (цо лелийнчух, дийдинчух …) , цуьнан доьзалх а, цуьнан даьхнех а. Цундела шен доьзал дас, я нанас охьатасар, я к1 езиг х1 ума бахьанехь вовшах а къаьстина, шайн берийн дахар дакъаздаккхар доккха къа ду.
Доьзал – иза шина аг1 ор долу жоьпалла ду: денненан берашна хьалха, берийн дений-нанний хьалха. Lен-ненан жоьпалла хьалххехь д1 адолало, бер дуьненчу даларца. Оцу дийнахь дуьйyа д1 адоло дезаш ду иза кхетош-кхиор. Бераца доьзна цхьа а х1 ума а дац к1 езиг. Цундела бен а доцуш хьежа мегар дад оцу г1 уллакхе.
Бер дуьненчу даьлча, цунна ц1 е тиллар т1 едужу дена, нагахь дийна велахь дедена а. Ц1 е тилларх лаьцна цхьа стихотворени ю Дикаев Мохьмадан. Цу т1 ехь винчу к1 антана ц1 ераш къестош ден доттаг1 ий бохкуш, цхьана воккхачу стага олу:

Гость
Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? Дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ адаман мотт бу. Адам кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. Ма-дарра аьлча, адамах адам дийриг а адаман мотт бу.Дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла Далла. Шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, литература, искусство. Ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман Мотт. Буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а адамийн таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. Мотт- иза къоман са, адамаллин куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. Халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». Сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.Вай нохчий ду. Веза-Воккхачу Далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна Нохчийн мотт! Со йинчу, х1ара дерриг а Дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу  сан Ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме?! Нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. Ненан матто вай 1амадо Даймохк беза. Цо 1амадо вайна дуьненан а, адаман а хазалла йовза.Дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. Муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. Иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. Наггахь хеза вайна: «Иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. Ма – дарра аьлча, и стаг  шен къомах цавашар ду. Иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. Цу докъазаллах  Дала лардойла вай!
комментариев 1 :
омг откуда

Арсанукаев Шайхи вина 1930 шеран 15 августехь Дишни-Веданахь хьуьнан белхахочун Iабдулмуслиман доьзалехь. Исбаьхчу Iаламехь дIадахна поэтан бералла. Схьахетарехь, хIетахь кIентан даг чу йижина Iаламан аьхналла хир ю цуьнан кхоллараллехь исбаьхьчу поэтически сурташкахь вайна гуш ерг.
Да Iабдулмуслим а, нана Цуца а кIантий дешийта лууш хилла. Дика доьшуш юьртара школа чекхъяьккхина Шайхис. 1944 шарахь нохчийн халкъ махках даьккхича, Казахстанан Семипалатински областерчу Новопокровски районе кхаьчна АрсанукаевгIеран доьзал. Кхузахь юккъера школа чекхъяьккхина хинволчу поэта. Цул тIаьхьа 1949 шарахь Семипалатински финансийн техникуме деша воьду Арсанукаев Шайхи. Иза 1952 шарахь чекх а яьккхина, даймахка Нохчийчу цIаверззалц Казахстанехь финансийн органашкахь болх бина. ШайхигIеран доьзал шайн юьрта Дишни-Ведана цIа баьхкина 1958 шарахь. Арсанукаев Шайхи Веданан районан финансови отделан куьйгалхо вохуьйту. Амма школехь волуш дуьйна стихаш язъеш волу Шайхи шен дахар финансийн органашца доьзна Iа лууш вацара. Цо заочно доьшуш чекхйоккху Нохч-ГIалгIайн педагогически институтан нохчийн моттий, литературий, оьрсийн моттий, литературий хьоьхуш йолу филологин факультетан отделени. 1965 шарахь Веданан районан «Колхозан дахар» цIе йолчу газетан редакторан заместитель хIоттаво Арсанукаев Шайхи. Оцу даржехь шина шарахь болх бинчул тIаьхьа иза Соьлжа-ГIаларчу Нохч-ГIалгIайн книжни издательствон редакторан балха схьавалийна. Издательствехь кхиамца болх беш волу Арсанукаев Шайхи 1973 шарахь Нохч-ГIалгIайн яздархойн Союзо арахоьцучу «Орга» альманахан коьрта редактор хIоттийна. Цул тIаьхьа, 1986 шарахь Нохч-ГIалгIайн Республикин яздархойн Союзан правленин председатель хаьржина. Цхьайтта шарахь бина цо и хала а, жоьпаллин а болх. Шен дахаран тIаьххьарчу шерашкахь Нохчийн пачхьалкхан университетан нохчийн литературин, фольклоран кафедрехь доцент лаьттина.
Арсанукаев Шайхи кхелхина 2012 шеран 13 мартехь Соьжа-ГIалахь.

«Нохчийн къам дийна хиларан мокхаза ч1аг1о ю нохчийн мотт».
(Кадыров Ахьмад-Хьаьжа,
Нохчийн Республикин хьалхара Президент)
Бисмиллах1иррохьманиррохьим.
25-г1а апрель(нохчийн дуьххьарлера газета «Серло» арадаьлла де) нохчийн меттан Де ду аьлла д1акхайкхина ду вайн куьйгалхочо КАДЫРОВ Р.А. шен указаца.
Нохчийн Республикин Президентан
УКАЗ
Соьлжа-ГIала № 207
Нохчийн мотт Iалашбаран, кхидIа шарбаран, кхиоран, нохчийн культура кхиорехь, къоман башхалла ларъярехь цо лело маьIна лакхадаккхаран Iалашонца:
«Нохчийн Республикехь меттанийн хьокъехь» долчу Нохчийн Республикин за¬конна куьг яздина апрелан 25-гIа де Нохчийн меттан Де д1акхайкхо.
«Нохчийн меттан Де дIакхайкхоран хьокъехь» долу 2005-чу шеран 15-чу апрелехьлера № 90 йолу Нохчийн Республикин Президентан указ дIадаккха.
XIapa указ бакъонан ницкъ болуш ду зорбатоьхначу дийнахь дуьйна.
Нохчийн Республикин Президент Р.А. КАДЫРОВ.
Дала деллачу не1матех уггаре коьртаниг адамийн мотт бу. Мотт къоман са а, цуьнан деган куьзга а ду. Маттехула бен хила йиш яц халкъан дика а ,вон а, халкъан тезет а, синкъерам а ,халкъан г1иллакхаш маттехула бен лела йиш яц. Нохчийн меттан Де билгал даьккхина а ца 1аш, нохчийн зудчун –ненан Де а билгалдаьккхина вайн куьйгалхочо, кхечу дезачу денойн мог1аре а х1оттош. Шен къам , шен мотт, наной а деза лараран билгало ю иза.
Сулейманов А. яздина: «Кхо х1ума ду дуьненчохь даима цхьаьна хила дезаш: Даймохккий, ненан моттий, халкъий. Казахстанехьчул чомехь даа, хазаниг духа ца даьхкина тхо тхешан махка, ц1а ,карахь-куьйгахь а доццушехь .Тхо ц1а оьху : Даймохкий, ненан моттий, тхешан къаммий цхьаьний бен мегаш ца хиларна .Къам шен амалх , г1иллакхех, эхь-бехках, 1адатех ца долуьйту ч1аг1о ю мотт.» Цунах херделла адам , лакхахь хьахийначу сийлаллех хер ца луш ца дуьсу.