Яндиев джамалдин сочинение на ингушском

Поэтах дола дош. ( 20 октябре 1916 ш. — 23 августе 1979 ш. )

— Вахар поэзеца долаш,поэзи вахарца йолаш д1абихьар Янднаькъан Хамарзий Жамалда ший никъ. Заманца к1езига дика хьийга а цо к1езига хьийста а саг ва из.Цхьабакъда, Жамалда а,из санна бола къонахий а,г1алг1ай къам мо мара,боханзар цу замах,гора оттанзар,бовнзар нахацара,мехкацара,ду-ненцара чам.Эздел,денал шийца а долаш,ца вохаш,чакхвала мегар цунна.Визза поэт а ваь,д1аотта-

вир цу халонаша из. (Доттаг1ал», » Со з1амига волча хана»,»Форда т1а мух баьлча»,»Фийг»,»Гуйра»,»Г1ала яг1а»,»Керда шу»,»Бага»,»Даьй дагабеха», «Наьнага»,»Малхара каша»,»Дагадоаг1а сона»,»Йи1ий илли» )

— Цу стихаша тешал ду,из визза ший къаман во1 хинналгахи,бокъонца вола гражда-нин хинналгахи.

Из вовзаш хиннарашта ховра,мел дукха дар цунца тайна дика х1амаш:эздел,денал,камаьршал,

къахетам,нахаца 1имерза хилар.Цудухьа я цун поэзи лакхара гуманизм йолаш. Поэта бера ханара шераш д1адахар из ваьча юрта Балте.Цигара дицлургдоаца лоаман сурташ дег чу дийшар поэта.

Михаца къувсаш яг1а дай г1алаш,маьлхара кашамаш,з1амига лоаман оахамаш,Маьт-лоамах йоахка хьаг1арашцкъа бирсо,цкъа лаьг1о дода Тирк — дерриганех хьахилар Джамалдина поэзен ганз.

Ала деза,цун деша говзалца бола безам эггара хьалха дег1абоалабаьр даь-нана хилар.Диъ шу даьлча нана йоацаш висача к1аьнкага хьожаш,цунна нанна метта хинна д1аэттача йоккхача сага 1алаьмате дукха тамашийна хоза халкъа иллеш,оаламаш,фаьлгаш ховра.Низ болча Кавказа лоамий сица долаш мел дар цунна хьалха «къоагадеш гучадаьккхар цо».

1925 ш. Балтерча школе деша эттар из.Школерча библиотека»да»хилар цох. Цу чу эггара хьалха дайзар Джамалдийна эрсий а кхыча къамий а поэзи,лит-ра,ший къаман истори:архитектурни памят-никаш,вахара хало дукха 1айша боккхий нах,граждански т1ем т1а майра лийта мехкахой. Диъ шера юртарча школе дийшача,из отт Буро т1арча Индустриальни техникуме кийчон отделене деша.Цхьа-бакъда,хургволча поэта дега гарт поэзега даьлар.Муг1ара т1ехьа муг1 отташ,поэзен ший тайпара долча къамаьлага баьлар мотт:стихаш язъе волавелар из.Уж техникума пенгазеташ т1а кепаетташ хиннаяр. Вахарцара дола ший дакъа корадир Джамалдана .Грозне д1аболабелар цун поэтически никъ.1936 ш.«Ленина никъ» яхача газета лит-рни г1онча хул цох.Цу газета оаг1онашка кепаетта йолаелар цун хьалхара стихаш.Уж,массаволча саго,лакха мах хоадабеш,т1а а ийца,цох хуллашехь ц1ияха поэт а хилар.Ц1аьхха хилар аьнна хете е,поэта цу денга кхача г1ерташ хьабенар тоъал никъ бар.Поэзеца вахар д1аийна вола з1амига саг д1аийцар йоазонхой Союза членалла.1937-1944 ше-рашка Нохч-Г1алг1ай йоазонхой Союза председатель хилар цох. Поэзен юкъевена д1аэттача хана денз,цо гайтар къаьстта ший белгалонаш а йолаш,говза поэзи кхолламча волга.Д1ахо д1айолхача урокаш т1а вай белгалйоахаргья цун деша говзал,цун поэзен кертера тематика.

1938 ш. денз Яндиев Х.Дж. дика бовзаш хиннаб эрсий советски ц1ихеза йоазонхой Н.С.Тихонов, В.П.Ставский,Илья Сельвинский,Пётр Андреевич Павленко,Владимир Луговский,Александр Фоде-ев.Царца каст-каста в1ашаг1ветталуш,дагавувлаш,ший говзал лакхъеш хиннав из.Уж хиннаб эггара хьалха цун стихаш эрсий меттала яха могаяьраш. а.Иштта д1адоладелар Яндиев Дж. доккхача лите-ратурана юкъевар. Геттара дег1аера Джамалдина поэтически говзал 1957 ш. денз.Масала,вай халкъ Казахстанеи Сиба-реи 1одахийтталца йолча хана г1алг1ай а эрсий а меттала кепатеха арадаьнна цун 3-4 поэтически сборник мара хиннадеце — «Тха иллеш»(1940),»Заман кизга»(1941),»Дай-мехка т1е-мах яздаь иллеш»(1943),вай халкъ Даймехка ц1адийрзачул т1ехьаг1а из валлалца йолча хана г1ал-г1ай меттала кепаетташ арадувл боккхача маьхе дола цун керда-керда поэтически сборникаш,масала: «Наьна лоамаш»(1959),»Стихаш»(1961),»Делкъе»(1963),»Уйлаш»(1966),»Хержараш»(1976).

Х1аьта вай халкъ КАзахстанеи Сибареи 1одахийтталца йолча хана эрсий меттала кепатеха ара-даьнна цун духхьал ца1 — «Сердце матери«(1966) яха стихай сборник мара хиннадеце,вай халкъ Дай-мехка ц1адийрзачул т1ехьаг1а эрсий меттала Шолж-Г1алий т1а а Москве а кепатеха арадувл цун «Горская песня»(1967),»Утренние мысли»(1967)яха поэтически сборникаш.

Ховш ма хиллара,поэта валар хилар 1979 ш. 22 августе,цун 63 шу даьннача хана.Х1аьта из веначул т1ехьаг1а кепатеха арадаьнначарех да«Т1ехьарча шерашкара стихаш»(1983),»Маьлха баьри»

(1986) яха г1алг1ай меттала кепатеха ши сборники,«Весенний зов»(1986),»Жизнь моя – встревожен-ная птица»(1997) яха эрсий меттала кепатеха ши сборники,собрание -сочинений в 24 томах (2002). Белгалде доаг1аш да Яндиев Дж.ший ц1енача ц1ийца язъяь йола произведенеш укх дерригача дунен книж-каш дешархошта д1айовзийтара геттара дукха къахьийгачарех ба Семён Липкин,Яков Козлов-ский,Николай Асанов,Арсений Тарковский,Цезарь Голодный,иштта кхы а дукха эрсий ц1ихеза таржам-хой. 1957-1958 ш.ш. Джамалдин дешаш хул Москве СССР йоазонхой Союза Лакхерча лит-рни кур-сашка.Дуккхача шерашка цо болх бу Нохч — Г1алг1ай телевидене редактор волаш : 1967ш. денз цо болх бу Нохч — г1алг1ай йоазонхой Союза литконсультант волаш. Цун лит-рни кхоллам а обществен-ни болх а лакха лоарх1аш,1966 ш. цун 50 шу дузаш,1аьдало»Знак почёта» яха орден елар цунна.1978 ш. цунна елар Нохч — Г1алг1ай АССР халкъа поэт яха сийлен ц1и. Ший 63 шу а далале-хьа,1979 ше-ре август бетта 22 дийнахьа,ц1аьхха валар хилар вай лит-ра дег1адоала-дара дукха къахьийгача,ший дег чу мел дар наха дика д1адовзийта ховш хиннача,наха геттара дукха везача поэта.

Х1аьта вай т1ехьенашта совг1ата лаьрх1а дитад цо ший дега ц1ийца даь говзаме йоазоаш.Къаьстта царех ларх1а езаш я «Са харц ца лув илли» яха стихотворении.

Яндиев Х.Дж. лирика керттера белгалонаш яйзача,ала йиш я,цун поэзи г1алг1ай къама сина эздел дег1адара дикка зама я,аьнна.Моллаг1а а,боккъонца бакъвола поэт санна,ший заманца хинна а этта а саг ва поэт.

Бакъахьа хет,цох дола къамаьл Б.Пастернаках сийдолча А.Ахматовас аьннача дешашца дерзадича :

Он награждён каким-то вечным детством

Той щедростью и зоркостью светим,

И вся земля была его наследством,

А он её со всеми разделил !..

Хоза хета дац Гагиев Г.цох аьнна дешаш а : Вай Г1алг1айчен сийна

Цо текъабаь кад,

Дошо малх а хинна,

Х1анз сигала латт.

Езаш я цуг стихаш,

Сийдеш я къамо,

Я къаманна эшаш,

Маькхи хийи мо.

Бераш,поэта т1ххьара лирически произведенеш белгалъяьха даьларв вай,х1аьта цун поэтически наькъа боагг1а мах хоадабеш хилча,вайна ха дезаш да,вай тахка езаш я цун поэтически говзал.Цох вайна дувцаргда шун новкъосто.

«Яндиев Х.Дж. поэтически говзал «.

— Поэтически куц хоза да Джамалдина поэзен,ритмически оаг1орахьара дика в1ашт1ехьаяьха я сти-хаш.Дустараш 1алаьмате дика леладе ховш ва поэт : зама йода лоам биа бода ды санна,седкъо мо б1а тувсаш,йо1о б1аргаш айдича — 1уйре хет,дувшадича сайре хет. Джамалдий поэзен говзаме бел-галонех керттера ларх1а мегаргйолаш я метафоричность.Из дика гу масалашка хьежача : мух сирча дын хайна бода;дог1ан морхаш б1аргашка хайшай;к1айча оалхазаро корах ткъам тоххалца ваьг1ар. Цхьайолча хана йоккха,яьржа метафора я хул,масала: «Малх боаг1а к1аьдача метта бижа илла,кертах к1ай боамбеш доахкаш мо,шийлача Тирка т1а кулгаш дила,даьре йовлакх(сигале) кулгех хьекхаш мо».Х1аьта эпитеташ я традиционни яраши кердаяраши.Хьал харчарех я «даша пхорч,шурий шовдаш, 1аьржа лаьтта»; х1аьта кердаяраш:»к1оарга б1арг,й1аьха уйла,фийла лерг,кадай ког,г1оза мохк,1аьр-жа таьзет».Вайна гуш да царех цхьаяраш геттара ший тайпара йолга(к1оарга б1арг),дешачар б1арг т1аотташ я.Х1ама ч1оаг1деш долча хаттара хьисапе яздеш а хул поэта ( «б1аьсти йоаг1ача хана дуне эргадалаций»),дилла къамаьлаца лелаеш йола ч1оаг1ъенна обороташ а нийслу («Са б1аргаш дуненга мел хьеж»,»са дега чу ц1ий мел да»,»сакхетарг хилча г1оне»).

Вайнаьха багахбувцама жанраех цо дукхаг1а пайда ийцаб халкъа иллеех.Х1аьта кхы а боккха пайда баьлар Джамалдийна вайнаьха кицаех.Цар 1омаваьв поэт дувцачун ма1ан к1оаргаг1а хилийта а лоац-цача хабарца йизза уйла хьахьокха а.Цхьайола цун стихаш шоаш ма ярра кицашта тара я.

Кечал я укхазара: Википеди

Википеде кхы а статьяш я иззамо тайпанцӀи йолча нахах лаьца: Янданаькъан.

Я́ндана́ькъан Ха́марзий Жама́лда (эрс: Яндиев Джемалдин Хамурзаевич; 20.10.1916 —) — гӀалгӀай оазархо. ГӀалгӀай Мехка эггара хьалхара оазархо лоархӀаш ва.

Биографи[тоаде | тоаде чура]

Янданаькъан Жамалда ваьв 1916 шера Ардара 20-ча дийнахьа, ГӀалме шахьара Балте яхача юрта. Диъ шу даьнна хиннав Жмалда нана кхелхача хана. Даь-нанас кхеваьв из. КӀаьнка литературцара безам сомабаьккхар даь-нана я. 1925 шера шоай юртара ишкол дийша йистейоаккх цо.

1929 шера Буро тӀа Индустриальни политехникуме деша вод из, 1936 шера тепломеханика говзал йола диплом хьаийцад Жамалдас. Цу шера «Ленина никъ» (Ленинский путь) оалача газете балха вода. 1934-1937 шерашка Горький цӀерагӀа йола Литературни институте дешаш хул из.

1936 шера Чан-тар 20 дийнахьа «Ленина наькъа» корреспондент волаш болх бу Жамалдас.

1938-1944 шерашка Нохч-ГӀалгӀай йоазонхой союзе кулгалхо хул из.

1944 шера Саь-кур 23 дийнахьа дерригача къамаца мехках ваьккхача, моцала кӀалвусаргвоацаш тайп-тайпара балхаш леладу Жамалдас. Цига даьккхача кхойтта шерá байташ язъяра болх дукха лелабаьбац.

Жамалдий байтий хьалхара ши гуллам гӀалгӀай а эрсий а метта арабаьннаб 1941—1943 шерашка, кхоалагӀдар — «Наьна лоамаш» — 1959 шера.

Янданаькъан Жамалда оазарле дунен тӀа дӀа-хьа яьржай. Дуккхача къамай меттала арайийнай цун байташ.

Кхоллам[тоаде | тоаде чура]

Даьхенна хетаяь байташ[тоаде | тоаде чура]

Янданаькъан Жамалда йоазон кхоллама юкъе Даьхенна хетаяьча оазарлено къаьстта йоккха моттиг дӀалоац. Дукха я цун Даьхенна хетаяь язъяь байташ: «Даьхе», «Даьхе, Даьхе, ва дошо Даьхе», «Наьна лаьтта», «Со ваьча», «Даьхенга», «Алал сога, са Даьхе», «Вахар деза», «Ма раьза ва со», «Малхара каша», «Тахан со гӀозваьннав».

ДӀахо, «Со ваьча» яхача байтагахьа хьахьокха поэто ший мохк, Даьхе мел сий долаш я. Даьхе хоаста а яь цун низ, ираз хьахьокхарца халонна ка а енна гора оттаргвоаца воӀ-воша, кӀаьнк, кӀант, къонах, кхеве сий дола йоӀ-йиша, зздий совраш кхебе гӀерт Жамалда, цу ший мугӀарашца.

Стихотворене йолаелчахой ах дакъа йисте даллалца, духхьал ше ваь Даьхе могаеш, гӀоза вахар дуача оакхарй, оалхазарий амат дувцаш чакхвоал автор. ДӀахо додача ах даькъа тӀа хало ювц автора, из да эзараш шерашка цун къаман тӀаэттар, цо лайнар, цунга кхаьча хало. Уж мугӀараш йисте доаллаш хало яле а, нанас елаенна ваьв ше йоах Жамалда. Цигга хьахьокх цо ший Даьхенгахьа белам болга а, цигара вахар гӀоза долга а. Цунга хьежжа шоай къаман га дохкаргдоаца, даьхен мах лакха лоаттабергбола, денал дола ноахал кхеде гӀерт автор цу мугӀарашца.
Даьхен сурт-сибат дуллаш хилча ара юккъе гӀолла дага а деха дилла йиш яц. Ма доаггӀа из дувца, цун кӀоаргал йовзийта, геттара дика ше ваь мотиг йовзаш а цул совгӀа цунцара безам чӀоагӀа а хила беза сага. Из Жамалдийгахьа хилар гуш да цун байташ йийшача.
Ший поэтически мугӀарашца йоазонхочо гойт гӀалгӀай къаман хинна хала вахар, шаьра аре а, хьаьна лаьтта а доацача лоамашка баха гӀерташ, Ӏаьдало ца буташ шоай вахаре цар лайна къиза бала, эза хало. ТӀехьа тӀайоагӀача ноахало чӀоагӀа пайда эц цу тайпарча стихотворенеех. ХӀана аьлча, къамо хьадена гӀулакх, цун дух дицдалийтац, Даьхенцара безам совбоаккх, Ӏалам лораде, цун хамбе Ӏомаву. Дукханахьа, Даьхеи, Ӏалами, саги шоайла дусташ, вӀаший бувзам болаш, тара лесташ доаладаьд автора.
ДукхагӀа мел йолча байташкахьа йоазонхочо лоамашкахьа хоза, кӀаьда, тешаме хилар хьахьокха. Лоамашка массаза а самукънегӀа хиннай поэта. Ший наьна-лоамаш хестаду цо хозача, дег тӀара доагӀача дешашца. Тамаш яц из. ХӀана аьлча Хамарзий Жамалда ше лоамашта кӀал уллача хозача юрта Балте ваь хьалкхийнав.
Ше ваь лоамаш, гӀалгӀай къамо санна хало чӀоагӀа лайнаяле а, низ болаш хиларах деналах ца дохаш гойт авторо:

Уж лоамаш санна сатем, сабар, денал долаш хилча бакъахьа хетт поэта нах а, вешта ший а безам ба цун иштта хила:

Хьалкхийча безама сам бовзийтаб Ӏа,
Са уйла, са дог деладеш,
Ӏуйренца сонна илли оаз хезийтай Ӏа,
Лакха лоамаш декадеш,
Са даьй хьацарца йийхьденна,
Са даьй цӀийца хьаьнденна,
Сий дола, са наьна лаьтта,

Хьалкхийча шийна безама чам бовзийтар а, Ӏуйренца, «лакха лоамаш декадеш» иллей оаз хазийтар а сий дола ший наьна лаьтта да, йоах автора. ДукхагӀа мел долча цун мугӀарашкахьа гучадоал из. ТӀеххьара, «Наьна лаьтта» яха байт цунна дув баарца чакхйоакх поэта.

Дув буъ аз хьона
се дийна мел ва
Хьа хам бе,
Дош лу аз хьона
сай мотт мел лув
Хьо хестаде,
Ва сий дола са, наьна лаьтта!

Жамалда дага воагӀаш а, цун кхоллам бовзаш а бар дукха, йоазон-мотт цахов вай халкъа нах. Кхувш йоагӀача хана цкъа мара из бӀаргавайна еце а шийна хьахеза цун байташ дика дага йоагӀаш я, СурхатӀера Матенаькъан Лемка. «Къам мехках а даьккха, Ӏодахьийта сибарегӀа дола, диъ-пхи шу даьннача гӀолла, цхьан юкъа тхо дахача ваьхар Яндакъонгий Жамалда. Боккхийча наха Даьхенах цхьа байт еша а аьнна, шийгара дийхача ер мугӀараш доаладир цо.

ГӀалгӀай меттала:

• Тха иллеш (1940)
• Заман кизга (Стихаш, 1941)
• Даймехка тӀемах яздаь иллеш (1943)
• Наьна лоамаш (Стихаш, 1961)
• Делкъе (Стихаш, 1963)
• Уйлаш. Ведажанаькъан Ахьмада дешхьалхе. (Стихаш, 1966)
• Хержараш. Дахкилганаькъан ИбрахӀима дешхьалхе. (Стихаш, 1976)
• ТӀеххьарча шерашкара стихаш. Чахканаькъан СаӀида дешхьалхе. (Стихаш, 1983)
• Маьлха баьри. Заьзганаькъан Азамата дешхьалхе. (Стихаш, 1986)

ТӀатовжамаш[тоаде | тоаде чура]

• Янданаькъан Жамалда (эрс)

Википеде кхы а статьяш я иззамо тайпанцIи йолча нахах лаьца: Янданаькъан.

Я́ндана́ькъан Ха́марзий Джама́лда (эрс: Яндиев Джемалдин Хамурзаевич; 20.10.1916 —) — гIалгIай оазархо. ГIалгIай Мехка эггара хьалхара оазархо лоархIаш ва.

Биографи[тоаде | тоаде чура]

Янданаькъан Джамалда ваьв 1916 шера Ардара 20-ча дийнахьа, ГIалме шахьара Балте яхача юрта. Диъ шу даьнна хиннав Джамалда нана кхелхача хана. Даь-нанас кхеваьв из. КIаьнка литературцара безам сомабаьккхар даь-нана я. 1925 шера шоай юртара ишкол дийша йистейоаккх цо.

1929 шера Буро тӀа Индустриальни политехникуме деша вод из, 1936 шера тепломеханика говзал йола диплом хьаийцад Джамалдас. Цу шера «Ленина никъ» (Ленинский путь) оалача газете балха вода. 1934-1937 шерашка Горький цIерагӀа йола Литературни институте дешаш хул из.

1936 шера Чан-тар 20 дийнахьа «Ленина наькъа» корреспондент волаш болх бу Джамалдас.

1938-1944 шерашка Нохч-ГIалгIай йоазонхой союзе кулгалхо хул из.

1944 шера Саь-кур 23 дийнахьа дерригача къамаца мехках ваьккхача, моцала кIалвусаргвоацаш тайп-тайпара балхаш леладу Джамалдас. Цига даьккхача кхойтта шерá байташ язъяра болх дукха лелабаьбац.

Джамалдий байтий хьалхара ши гуллам гIалгIай а эрсий а метта арабаьннаб 1941—1943 шерашка, кхоалагӀдар — «Наьна лоамаш» — 1959 шера.

Янданаькъан Джамалда оазарле дунен тӀа дӀа-хьа яьржай. Дуккхача къамай меттала арайийнай цун байташ.

Кхоллам[тоаде | тоаде чура]

Даьхенна хетаяь байташ[тоаде | тоаде чура]

Янданаькъан Джамалда йоазон кхоллама юкъе Даьхенна хетаяьча оазарлено къаьстта йоккха моттиг дӀалоац. Дукха я цун Даьхенна хетаяь язъяь байташ: «Даьхе», «Даьхе, Даьхе, ва дошо Даьхе», «Наьна лаьтта», «Со ваьча», «Даьхенга», «Алал сога, са Даьхе», «Вахар деза», «Ма раьза ва со», «Малхара каша», «Тахан со гӀозваьннав».

Даьхе

БӀарга мел еза
ЙӀаьха я хьо,
Дега мел хетт
Шера я хьо,
Ва со кхеваь,
Ва са Даьхе.
ЙиӀий бӀарг санна
Хоза я хьо,
Наьна дог санна
Тешаме я хьо,
Ва со кхеваь,
Ва са Даьхе!
Хьа во сонна ма гулда,
Хьа диках со ма валва!

ДӀахо, «Со ваьча» яхача байтагахьа хьахьокха поэто ший мохк, Даьхе мел сий долаш я. Даьхе хоаста а яь цун низ, ираз хьахьокхарца халонна ка а енна гора оттаргвоаца воӀ-воша, кӀаьнк, кӀант, къонах, кхеве сий дола йоӀ-йиша, зздий совраш кхебе гӀерт Джамалда, цу ший мугӀарашца.

Со ваьча[тоаде | тоаде чура]

Со ваьча лоамашка Сигале къаьга я.
Лаьча дек, Михца къувсаш
ГӀоттача Ӏуйренца ГӀалаш ягӀача,
Сийрда тӀо сег. Вахарах хьогаш
Со ваьча лоамашка Са да ваьхача,
Шурий шовдаш сувс, Саьга сай
Аькханга сатувсаш Ӏехача хана,
Аькха цӀувз. Лаьча лаьчанга
Цига наьна дог санна, Кхайкача хана,
Фо цӀена да, Елаенна ваьв со
ЙиӀий уйла санна, Са мискача нанас.

Стихотворене йолаелчахой ах дакъа йисте даллалца, духхьал ше ваь Даьхе могаеш, гӀоза вахар дуача оакхарй, оалхазарий амат дувцаш чакхвоал автор. ДӀахо додача ах даькъа тӀа хало ювц автора, из да эзараш шерашка цун къаман тӀаэттар, цо лайнар, цунга кхаьча хало. Уж мугӀараш йисте доаллаш хало яле а, нанас елаенна ваьв ше йоах Джамалда. Цигга хьахьокх цо ший Даьхенгахьа белам болга а, цигара вахар гӀоза долга а. Цунга хьежжа шоай къаман га дохкаргдоаца, даьхен мах лакха лоаттабергбола, денал дола ноахал кхеде гӀерт автор цу мугӀарашца.
Даьхен сурт-сибат дуллаш хилча ара юккъе гӀолла дага а деха дилла йиш яц. Ма доаггӀа из дувца, цун кӀоаргал йовзийта, геттара дика ше ваь мотиг йовзаш а цул совгӀа цунцара безам чӀоагӀа а хила беза сага. Из Джамалдийгахьа хилар гуш да цун байташ йийшача.
Ший поэтически мугӀарашца йоазонхочо гойт гӀалгӀай къаман хинна хала вахар, шаьра аре а, хьаьна лаьтта а доацача лоамашка баха гӀерташ, Ӏаьдало ца буташ шоай вахаре цар лайна къиза бала, эза хало. ТӀехьа тӀайоагӀача ноахало чӀоагӀа пайда эц цу тайпарча стихотворенеех. ХӀана аьлча, къамо хьадена гӀулакх, цун дух дицдалийтац, Даьхенцара безам совбоаккх, Ӏалам лораде, цун хамбе Ӏомаву. Дукханахьа, Даьхеи, Ӏалами, саги шоайла дусташ, вӀаший бувзам болаш, тара лесташ доаладаьд автора.
ДукхагӀа мел йолча байташкахьа йоазонхочо лоамашкахьа хоза, кӀаьда, тешаме хилар хьахьокха. Лоамашка массаза а самукънегӀа хиннай поэта. Ший наьна-лоамаш хестаду цо хозача, дег тӀара доагӀача дешашца. Тамаш яц из. ХӀана аьлча Хамарзий Джамалда ше лоамашта кӀал уллача хозача юрта Балте ваь хьалкхийнав.
Ше ваь лоамаш, гӀалгӀай къамо санна хало чӀоагӀа лайнаяле а, низ болаш хиларах деналах ца дохаш гойт авторо:

Дарц хьекхарах…
Ды тохарах,
Ага ца агаш,
Хало тӀакхачарах,
Бала чуболарах
Када ца кадаш.

Уж лоамаш санна сатем, сабар, денал долаш хилча бакъахьа хетт поэта нах а, вешта ший а безам ба цун иштта хила :

Шун сабарца,
Шун деналца
Цхьан дийнахьа
Сай ваха йиш хилча…
Сай вахар
Иштта даьсса
Хетарг ма дацар сона.

КӀоарга чулоацам болаш я, мехках ваьккха ше лелаш, геттара а наьна лаьтта шийна хьамсара долча шерашка Джамалдас язъдаь «Наьна лаьтта» яхача байтий мугӀараш. Уж долалуш, халкъа духан оагӀонаш дагайохийта поэта.

НАЬНА ЛАЬТТА[тоаде | тоаде чура]

Шоаш гаьнарча мехка болхача хана
Са даьша чокхе бустама чу кхихьад хьо,
Аз а се ара лелаш гаьнна,
Сай дог санна сайца леладаьдхьо,
Сий дола са, наьна лаьтта!

Хьо шоашта дезаш хиларах
Са даьша ламаза корта бийттаб хьона,
Ӏа са къонахчал, са сий лорадарах
Сонна деза хьо, наьна накха санна.

Наьна лаьттанца боккъонца къамаьл деш саннахета поэта мугӀараш дийшача. Еррига ший къонахчал а, сий а цо лорадаь хилар гойташ йола уйла гучайоаккха Джамалда ший байташгахьа. Ший даьша хьаьнала къахьегаш, хьацара тӀадамаш легадеш йийхьа дерзадаь, из бахьан къовсам лоаттабеш, цӀий Ӏоухийташ, хьаьндаь дола лаьтта да поэта, ше цох къоаставар дагадоаллаш, хестадер.

Хьалкхийча безама сам бовзийтаб Ӏа,
Са уйла, са дог деладеш,
Ӏуйренца сонна илли оаз хезийтай Ӏа,
Лакха лоамаш декадеш,
Са даьй хьацарца йийхьденна,
Са даьй цӀийца хьаьнденна,
Сий дола, са наьна лаьтта,

Хьалкхийча шийна безама чам бовзийтар а, Ӏуйренца, «лакха лоамаш декадеш» иллей оаз хазийтар а сий дола ший наьна лаьтта да, йоах автора. ДукхагӀа мел долча цун мугӀарашкахьа гучадоал из. ТӀеххьара, «Наьна лаьтта» яха байт цунна дув баарца чакхйоакх поэта.

Дув буъ аз хьона
се дийна мел ва
Хьа хам бе,
Дош лу аз хьона
сай мотт мел лув
Хьо хестаде,
Ва сий дола са, наьна лаьтта!

Джамалда дага воагӀаш а, цун кхоллам бовзаш а бар дукха, йоазон-мотт цахов вай халкъа нах. Кхувш йоагӀача хана цкъа мара из бӀаргавайна еце а шийна хьахеза цун байташ дика дага йоагӀаш я, СурхатӀера Матенаькъан Лемка. «Къам мехках а даьккха, Ӏодахьийта сибарегӀа дола, диъ-пхи шу даьннача гӀолла, цхьан юкъа тхо дахача ваьхар Яндакъонгий Джамалда. Боккхийча наха Даьхенах цхьа байт еша а аьнна, шийгара дийхача ер мугӀараш доаладир цо.

Творчество[тоаде | тоаде чура]

ГIалгIай меттала:

• Тха иллеш (1940)
• Заман кизга (Стихаш, 1941)
• Даймехка тIемах яздаь иллеш (1943)
• Наьна лоамаш (Стихаш, 1961)
• Делкъе (Стихаш, 1963)
• Уйлаш. Ведажанаькъан Ахьмада дешхьалхе. (Стихаш, 1966)
• Хержараш. Дахкилганаькъан ИбрахӀима дешхьалхе. (Стихаш, 1976)
• ТIеххьарча шерашкара стихаш. Чахкинаькхан СаIида дешхьалхе. (Стихаш, 1983)
• Маьлха баьри. Заьзганаькъан Азамата дешхьалхе. (Стихаш, 1986)

ТIатовжамаш[тоаде | тоаде чура]

• Янданаькъан Джамалда (эрс)

Биография яндиева джамалдина на ингушском языке

Магазин «Мир книг» запись закреплена

Биография Яндиева Джамалдина Хамурзиевича (1916-1979)

Джемалдин Хамурзаевич Яндиев родился 20 октября 1916 г. в старинном ингушском селении Балта (ныне Пригородный район Северной Осетии) в крестьянской семье. Мать его умерла в 1920 г., отец – в 1950 г. в депортации в Казахстане. Стихи начал писать ещё в сельской школе, которую окончил в 1925 г. В 1929 г. поступил в подготовительную группу индустриального политехникума г. Владикавказа и в 1936 г. получил диплом тепломеханика, но по специальности работать не пришлось. Он уже был известен как литератор, талантливый поэт. В 1934–1937 гг. учился заочно в Литературном институте им. М. Горького. С 20 декабря 1936 г. работает корреспондентом газеты «Ленинский путь», переводчиком ЧечИнгосиздата. Д.Х. Яндиев первым стал переводить на ингушский язык стихи и прозу М. Горького, Лермонтова, Пушкина, Маяковского и др. В 1936–1938 гг. работал ответсекретарём Союза писателей ЧИ АССР, с мая 1938 по февраль 1944 г. – председателем СП ЧИ АССР.

С первых дней Великой Отечественной войны до февраля 1944 г. ежедневно публиковал новые стихи о Родине и победе над фашистами, работал редактором ингушского вещания республиканского радиокомитета, зав. производством ЧечИнгосиздата. Лирика этого периода собрана в его книге «Сердце матери» (на ингушском языке, 1944 г.), многие стихотворения из неё стали народными песнями.

23 февраля 1944 г. вместе со всем своим народом – ингушами и чеченцами – депортирован в Киргизию и Казахстан. На жительство был определён как спецпереселенец вместе с семьёй в г. Фрунзе (Кирг. ССР). Писал стихи в стол, не имея возможности издавать их, зарабатывал на жизнь на незначительных хозяйственных должностях.

В 1956 г. Д.Х. Яндиев вместе со своим другом по судьбе и поэзии балкарским поэтом Кайсыном Кулиевым приезжает из ссылки в Москву на Высшие литературные курсы при Литературном институте им. Горького. После их окончания в 1958 г. возвращается на родину. Но не в родное селение, по которому тосковал все годы депортации, что отразилось в его стихах, а в Грозный. В отчий дом ходу не было – там жили чужие, враждебно настроенные люди.
После возвращения на родину Джемалдин Яндиев работает редактором на развивающемся телевещании в республике, литконсультантом в СП ЧИ АССР, принимает активное участие в литературной жизни республики и всей страны, переводит, пишет и издаёт стихи.

Если когда-нибудь вам доведётся проезжать по Военно-Грузинской дороге, вы, несомненно, услышите и название моего родного аула – Балта. Он раскинулся у подножия величественного Казбека и со всех сторон окружён горами.

В детстве, во время школьных каникул, мы, мальчишки, часто поднимались на эти горы, и всякий раз картина, открывавшаяся перед нашими глазами, вызывала одновременно восторг и страх. Жутковато было чувствовать, на какую высоту ты вознёсся. Но откуда в это время можно было увидеть всю неоглядную ширь земных долин, чёрную мглу ущелий, стальной блеск реки? Ведь о самолётах нам в те годы и слышать не доводилось.

В ауле нашем издавна жили люди разных национальностей – ингуши, осетины, грузины, русские. Все ребята могли разговаривать на четырёх языках. Во время праздников взрослые ходили друг к другу в гости, относясь с полным уважением к национальным обычаям каждого народа.

Если же случалась беда, она объединяла всех, независимо от того, с кем и в каком конце аула она случилась. Соседи, говорившие на разных языках, становились как бы членами одной большой дружной семьи.

Один завет сквозь вьюгу

Светил нам на дороге

«Отставшему обязан ты помочь

И поспевать за впереди идущим!»
Четырёх лет от роду я потерял мать и остался на попечении своей старой бабушки – бедной горянки. Впрочем, можно ли говорить о «бедности» женщины, чья память хранила сотни прекрасных песен, легенд и сказок?

Это именно бабушка научила меня любить стихи и песни, раскрыла передо мной самую душу наших могучих Кавказских гор.

Особенно запомнилось мне, как мы бывали с бабушкой на мельнице. Пока небольшая горная мельница смелет нашу кукурузу, в горах уже занимается утро. В полумраке сказочно темнеют горы и деревья, таинственно журчит вода, деловито шумят жернова. Я жмусь к бабушке и слушаю её тихий, но чистый голос. И мне кажется, что герои сказок и песен где-то тоже здесь близко, что они с одобрением и благодарностью смотрят на бабушку, которая не даёт людям забыть про них.

В 1927 году заведующая нашей школой Наталья Васильевна, почувствовав, должно быть, любовь мою к литературе, поручила мне ведать школьной библиотекой. Я стал хозяином бесценных сокровищ. Когда я входил в комнату, где по всем стенам были расположены книжные полки, мне казалось, что рядом со мной в этой комнате стоят сами великие авторы этих книг. Тогда я познакомился с произведениями Пушкина, Лермонтова, Блока, Маяковского, Тютчева. С ними я проводил все свободные часы. Правда, ближе всех стал мне Лермонтов. Ведь мы, кавказцы, считаем его своим старшим братом – много и взволнованно писал он о нашем любимом Кавказе!

Стихи я начал писать рано. Любовь к поэзии привила мне бабушка. Я учился в политехникуме и собирался стать механиком, но механик из меня не получился, хотя в 1936 году я успешно и закончил своё учение. Будучи ещё студентом, я впервые решил напечатать собственные стихи. С этого момента жизнь моя круто изменилась. Я так увлёкся поэзией, что, казалось, жить без неё уже не мог. Вся жизнь отныне принадлежала только ей…»

Из предисловия к сборнику стихов Дж. Яндиева

«Утренние мысли». – М.: «Детгиз», 1967.

Он был честен и неподкупен. Влюблял в себя всех, кому доводилось с ним встречаться. Никогда никого не предавал и не продавал. У него были огромные, не по-взрослому добро-грустные глаза и бритая голова великолепных пропорций. Когда он шагал по проспекту, прохожие оборачивались: «Гусар!»

О себе говорил так: «Ни прошлое мое, ни настоящее ничем не запятнано. Меня никогда не туманили минутные удачи и неудачи. Своими убеждениями я служил, служу и буду служить честно нашей Великой Родине».

«Скажи мне, не исчезнет ли в горах,

Подобно эху выстрела ночного,

Мое песенное слово,

Ответа не нашедшее в сердцах?»

Свой век он прожил, не склоняя головы. Это и впрямь был последний гусар! С его бравадой и отвагой. И с талантом большого самобытного поэта.

Источник

Тема: Яндиев Джамалдин (Янднаькъан Хамарзий Джамалда)

Опции темы

Отображение

Джамалдин Яндиев (Янднаькъан Хамарзий Джамалда)

Со т1ехьашкахьа юхахьежача,
Дагадоаг1а сона г1анахь мо,
Цу тхоай лоха, кхаллар* тиллача
Тхов т1ара удадаь ча* михо.

Дагадоаг1а, лаьца вира кодж*
Лоам т1а десага* иха сай нана,
Т1аювхаш из яьтт1а цун боза* коч,
Цу маьчех когаш арабаьнна.

Дагадоаг1а, г1ийла шерч дувхьаш,
Юкъах ясаш хинна тхоай гота*,
Дирача хьоцаро фоарт 1увжаш,
Дас ди д1адовлцца аьха лаьтта.

Дицденнадац сона, дог1а хьайча
Тхоай ц1аг1а хулаш хинна таьзет,
Кхаьлача тхов т1ара чуухача
Дог1о се ваь цу меттара г1етт.

Дагабоаг1а тхоай боккха пхьу*,
Коа з1анарах бийхка лаьтта,
Сийрдача бус тарлий къу,
Из сахиллалца беттага 1ийха.

Тамаш йора аз дилла,
Тхоай дадена б1арахьежача,
К1айча дуненах дог дилла
Лаьттан букъа т1а лийннача.

Сона хетар – беран уйланца
Из ираз лехаш лелаш мо,
Замо баьддаьча б1аргашца
Цо ламаза моттиг лехаш мо.

• кхаллар – кровля (соломой или другой сплошной массой)
• ча – 1.медведь; 2.солома; 3.положение альчика хребтом вниз (игра)
• кодж – вьючное седло для ослов и молов
• десага (от «дос») – дрова
• боза – бязевый
• босе – склон горы, откос
• гота – 1.плуг с упряжью; 2.пахота
• пхьу – пес, кобель

Источник

Яндиев Джемалдин Хамурзаевич – классик ингушской литературы: к 100-летию поэта

(25 января 2016) «В последние годы люди стали меньше читать, и это печальное обстоятельство обедняет нашу жизнь. Давайте вернем привычку к чтению — сделаем это в этом году», — призывают всех на сайте музея краеведения им. Т. Мальсагова в статье, посвященной Джемалдину Яндиеву.

Столетие со дня рождения замечательного ингушского поэта Джемалдина Яндиева — прекрасный для этого повод!

Яндиев Джемалдин Хамурзаевич — первый в Ингушетии народный поэт, член Союза писателей СССР, председатель Союза писателей ЧИАССР, кавалер ордена «Знак Почёта».

Один из самых талантливейших ингушских поэтов, которого еще при жизни признали классиком ингушской литературы. Стихи поэта стали народными, их знают и любят. Творчество поэта пользуется широкой популярностью не только в Ингушетии, но и далеко за пределами республики.

Яндиев Джемалдин — один из любимых поэтов ингушей. Еще со школьной скамьи он начал писать небольшие лирические стихотворения. Печататься начал в 1936 году. Первый самостоятельный сборник стихов поэта вышел в 1941 году.

Знакомясь с творчеством поэта, читатель увидит, что он автор не только любовных стихов, но и поэзии о скорбях, о бедствиях, о дружбе и верности…

Его стихи переводились на русский, украинский, грузинский, польский, казахский, кабардинский, эстонский, балкарский, осетинский, кумыкский, аварский и другие языки.

Это человек, который главным своим предназначением считал вести свой народ к свету, к знаниям, к добру. Это и есть то, что привлекает к этой личности.

Яндиев Джамалдин Хамурзаевич родился 15 октября 1916 года в старинном ингушском селении Балта Терской области в семье горца-крестьянина. Мать его умерла в 1920 г., отец — в 1950 г. в депортации в Казахстане.

В 1925 году окончил сельскую школу.

В 1929 г. поступил в подготовительную группу индустриального политехникума г. Владикавказа и в 1936 г. получил диплом тепломеханика. В этом же году он начал работать литературным сотрудником газеты «Ленинский путь».

Принимает активное участие в литературной жизни республики и всей страны, переводит, пишет и издаёт стихи.

Указом президента Республики Ингушетия от 15 декабря 2006 года имя выдающегося ингушского поэта Джамалдина Хамурзиевича Яндиева присвоено республиканской Национальной библиотеке Республики Ингушетия.

Источник

Яндиев Джамалдин.Жизнь и творчество.

Биография Яндиева Джамалдина на ингушском языке.

Просмотр содержимого документа
«Яндиев Джамалдин.Жизнь и творчество.»

— Вахар поэзеца долаш,поэзи вахарца йолаш д1абихьар Янднаькъан Хамарзий Жамалда ший никъ. Заманца к1езига дика хьийга а цо к1езига хьийста а саг ва из.Цхьабакъда, Жамалда а,из санна бола къонахий а,г1алг1ай къам мо мара,боханзар цу замах,гора оттанзар,бовнзар нахацара,мехкацара,ду-ненцара чам.Эздел,денал шийца а долаш,ца вохаш,чакхвала мегар цунна.Визза поэт а ваь,д1аотта-

вир цу халонаша из. (Доттаг1ал», » Со з1амига волча хана»,»Форда т1а мух баьлча»,»Фийг»,»Гуйра»,»Г1ала яг1а»,»Керда шу»,»Бага»,»Даьй дагабеха», «Наьнага»,»Малхара каша»,»Дагадоаг1а сона»,»Йи1ий илли» )

— Цу стихаша тешал ду,из визза ший къаман во1 хинналгахи,бокъонца вола гражда-нин хинналгахи.

Из вовзаш хиннарашта ховра,мел дукха дар цунца тайна дика х1амаш:эздел,денал,камаьршал,

къахетам,нахаца 1имерза хилар.Цудухьа я цун поэзи лакхара гуманизм йолаш. Поэта бера ханара шераш д1адахар из ваьча юрта Балте.Цигара дицлургдоаца лоаман сурташ дег чу дийшар поэта.

Ала деза,цун деша говзалца бола безам эггара хьалха дег1абоалабаьр даь-нана хилар.Диъ шу даьлча нана йоацаш висача к1аьнкага хьожаш,цунна нанна метта хинна д1аэттача йоккхача сага 1алаьмате дукха тамашийна хоза халкъа иллеш,оаламаш,фаьлгаш ховра.Низ болча Кавказа лоамий сица долаш мел дар цунна хьалха «къоагадеш гучадаьккхар цо».

Ховш ма хиллара,поэта валар хилар 1979 ш. 22 августе,цун 63 шу даьннача хана.Х1аьта из веначул т1ехьаг1а кепатеха арадаьнначарех да«Т1ехьарча шерашкара стихаш»(1983),»Маьлха баьри»

Х1аьта вай т1ехьенашта совг1ата лаьрх1а дитад цо ший дега ц1ийца даь говзаме йоазоаш.Къаьстта царех ларх1а езаш я «Са харц ца лув илли» яха стихотворении.

Яндиев Х.Дж. лирика керттера белгалонаш яйзача,ала йиш я,цун поэзи г1алг1ай къама сина эздел дег1адара дикка зама я,аьнна.Моллаг1а а,боккъонца бакъвола поэт санна,ший заманца хинна а этта а саг ва поэт.

Бакъахьа хет,цох дола къамаьл Б.Пастернаках сийдолча А.Ахматовас аьннача дешашца дерзадича :

Он награждён каким-то вечным детством

Той щедростью и зоркостью светим,

И вся земля была его наследством,

Хоза хета дац Гагиев Г.цох аьнна дешаш а : Вай Г1алг1айчен сийна

Бераш,поэта т1ххьара лирически произведенеш белгалъяьха даьларв вай,х1аьта цун поэтически наькъа боагг1а мах хоадабеш хилча,вайна ха дезаш да,вай тахка езаш я цун поэтически говзал.Цох вайна дувцаргда шун новкъосто.

«Яндиев Х.Дж. поэтически говзал «.

Вайнаьха багахбувцама жанраех цо дукхаг1а пайда ийцаб халкъа иллеех.Х1аьта кхы а боккха пайда баьлар Джамалдийна вайнаьха кицаех.Цар 1омаваьв поэт дувцачун ма1ан к1оаргаг1а хилийта а лоац-цача хабарца йизза уйла хьахьокха а.Цхьайола цун стихаш шоаш ма ярра кицашта тара я.

Источник

Эрсий классика Яндиева Жамалда кхолламе

Вай къаман литературанна юкъе йоккха моттиг дIалоацаш ба халкъа поэта Яндиев Жамалдий кхоллам. Цун вахарах лаьца йоазош деш, вай Iилманхоша каст-каста белгалъяьхача моттигех я, эрсий литератураца цун айхха бувзам а безам а хинна хилар. Ше ваьча Балти яхача юрта деша вагIаш, шоай школерча библиотеке мел дола дик-дикагI дола книжкаш дийшад цо. Къаьстта а царех хиннад эрсий поэтий йоазонаш.

Литературоведа Мальсагов Абос яздаьд «1925 шера, Жамалдий ийс шу даьннача хана, цун дас деша дIавенна хиннав из Балтерча юххьанцарча школе. Цкъа говзамеча деша чам байза волча кIаьнка цу библиотеке хинна наггахьа книжка дитац ца дешаш. Цу хана дайзар цунна эрсий а, кхыча халкъий а поэтически жовхьараш. Из бахьан долаш, кхы а дегIабоагIа Яндиев Жамалдий говзамерча дешаца бола безам».

Техникуме деша вагIаш, кхы тIа чIоагIлу цун эрсий литературацара юкъамоттиг. ДукхагIа а кIоаргагIа а бовз цунна тайп-тайпара поэташ, хIаьта царна юкъе а къаьстта боча хиннай цунна Пушкинеи Лермонтовеи ши цIи. Из дика гуш да царна хетадаь Жамалдас яздаьча мугIарашка гIолла. Хьалхарчоа, цаI хетаяь ца Iеш, массехк стихотворени хетаяьй цо, ужаш я «Хьаст», «Пушкинга», кхыяраш. Дерригача дуненна вовзаш, везаш волча Пушкинца къамаьл ду лоамарочо:

«Хьо дунен Iуйренга ваьнна,

Уйлаех виза, тахан латт;

Хьа иллех цецваьнна,

Хьона хьалхашка со а латт.

Зама мел йода, адамаш мел дах

Дунен тIара довргдац хьа сий,

Тха ханара волаш мо хьо тхоца вах,

ДегIаца ца леле а дIайха цIий.

Дуккхабараша хьо иллешца хеставаьв,

Цхьабараша хьа чурта тIа зизаш дийхкад,

Аз а, хьо сайна дег чура везандаь,

Сай нана-лаьтта хьа чурта тIа денад.

Дукха аз сайца леладаь лаьтта,

Сай даьшта дийза хьаьна лаьтта,

Аз хьо волча диллад».

Лоамий мехка дахача къамий илланча санна лоархI М.Ю. Лермонтов. Цунна ший бахьанаш да. Цкъа-дале, из вай мехкаца чIоаггIа вувзавенна, из бовзаш, укхаза воагIаш хиннав, зIамига волча хана денз; шозлагIа-дале, дукха ший байташ, поэмаш, «Вай заман турпал» яха роман хетаяьй цо лоамарошта; кхозлагIа-дале, из кхелхав вай мехка, укхаза дIавеллав. Цу дерригача хIамаша везавалийтав из Яндиевна а. Лермонтов дуккха гаргагIа хеталу моллагIча сага кхыча поэтел, цун «Мцыри», «Демон», «Измаил-бей» яха поэмаш, «Валерик», «Терек» яха а кхыйола а стихотворенеш йийшача. ДукхагIа из дувзаденна да, лоамарой воча оагIорахьара хьахьокха ца гIерташ, шоаш болчча тайпара уж гойтаргбола сурт кхолла из гIийртара хиларах. Цудухьа гу вайна цар денал, къонахчал, вахара кхыйола оагIонаш, тIабувха а тIема а гIирс, иштта кхы а дуккхадар. Жамалдийна а хиннав из хьамсара, хIана аьлча поэзи цунна езаялийта хьехархо хинна дIаэттав Лермонтов:

«Хьо тIем тIа вайтача лоамашка,

Ха-зама яьлча со ваьв,

Iа уйла яьча довкъашка

Хьа сий деш со а лийнав.

Цу хана лоам чу баьха са даьй

Хьона а байза хургба;

Цар, хьо лоархIаш шоай,

Хьох хьаьша ваь а хургва.

Аз се сакхетарг хилча,

Сай дог санна хьо сайца лелаваьв,

Лампа ма йоаго, аьнна, нана лийча,

Беттах лампа йий, со хьоца ваьгIав.

Са ваха, лела безам ба,

КIайча дуненах виза ца воалаш,

Iа санна мугIараш деко хьожаргва,

КIоарга дог кер чу доаллаш».

ДIахо дIайодача хана, цар йоазош дайза ца Iеш, эрсий яздархой шоаш а бовзаш, царца гIулакх доагIаш, хиннав Жамалда. Укхаза юха а доаладергда аз А.Мальсагова дешаш: «Дикка боккха пайда баьннаб Яндиев Жамалдийна, цунна геттара дика эрсий а советски а классически литература довзаш хиларах. 1938 шера денз, цунна дика бовзаш хиннаб эрсий советски цIихеза йоазонхой Николай Семёнович Тихонов, Владимир Петрович Ставский, Пётр Андреевич Павленко, Владимир Луговской, Александр Александрович Фадеев, иштта кхы а дуккхабараш…»

Къаьстта а дикка Iомадаь а дувца деза аьнна хет сона, гIалгIай поэта кхоллама юкъе эрсий классикий традицеш хиларах. Бе-беча классикаша гIо даьд цунна, ший цхьаццайола стихотворенеш цхьа бахьан кхелла ца Iеш, йоккхача говзалца а кIоаргача уйланца а кхолла. Цхьайола Жамалдий стихотворени ешаш, белггала гуш хул дунен тайп-тайпарча гIорбаьннача илланчий Iоткъам. Из зе йиш я темашка гIолла, стихотвореней цIерашка гIолла, кхоллача сурташка е керттерча уйланга гIолла. Лоацца аьлча, ткъоалагIча бIаьшерен дуккхача къамех болча йоазонхоша дIахо дIадихьад сийлахь-доккхача эрсий литературан дикагIдола Iаьдалаш (традицеш), даим санна тIаккха а цунна юкъе керттервар ва саги цун вахар-лелари.

Жамалдий кхолламе дикка хоалуш ба вай лакхе хьоахаваьча эрсий шин поэта Iоткъам. Воаш дувцар бакъдеш массехк масал доаладергда вай. Лермонтовс ший «Тирка совгIаташ» яхача стихотворене тIа аьннад:

«Тирк да увгIаш аькха санна,

Лоамий чхарашта юкъе,

Да из дарзах делхаш санна,

Жамалдас «Тирк» яхача стихотворене тIа кхеллача суртага хьожаргда вай х1анз:

«Тирк доагIа лоамашта юкъегIолла хьувзаш,

Ший чехка талгIеш бердах етташ,

Цкъаза цхьа ашараш лекхаш,

Цкъаза ломо мо цIогIа детташ…»

Шеко яц эрсий классика стихотворени кIоаргга дег чу йижа, Яндиевс ший произведенеца цу тайпара сурт хьакхолларах. Шинна а байташ тIа Тирк гу вайна цIимхара, бирса, аькхан хьисапе. Шийна духьал мел нийсденнар токхадеш, додадеш дода из. Кхыметтел стихотвореней мукъамаш вIаший тара хеталу. Цу тайпара Iоткъам хиннаб аьнна хет гIалгIай поэта, «Тамарийга» яха стихотворени язъеш а, хIана аьлча Лермонтова «Тамареца» юкъамоттигаш я укхаза. Паччахьа хинна йола из кхалсаг шинне а йоазон тIа яхаш я Дарьяла чIоже гIолла «даьрдича санна Тирк идача».

Цхьаволча сага хетадала тарлу, эрсий поэта сурт-сибаташ, уйлаш кийча йолчча тайпара хьа а ийеш, Жамалдас ший кхоллама юкъекхийлай, аьнна. Амма из иштта дац, цо ший «басараш», ший никъ лох сурт кхоллара, тема яшхара. Дувцаш дар бакъдеш масал доаладергда вай. Шинна а поэта я шалтах язъяь стихотворенеш: М.Лермонтова – «Шалта», Ж.Яндиева – «Шалтага». ХIаране ший тайпара хьахьекхад цунцара дог-уйла, из хьахьокхара ше-ший гIирсаш лехад цар.Масала, Лермонтовс ший кхоллама каст-каста юкъекхувл шалта; цунца адамлен дикагIйола оамалаш, хьисапаш дувзадеш хиннад цо сий, денал, кортамукъаленга кхача гIертар:

«Люблю тебя, булатный мой кинжал,

Товарищ светлый и холодный.

Задумчивый грузин на месть тебя ковал,

На грозный бой точил черкес свободный…»

ХIаьта гIлгIай поэта из хьахьекхай сагото, гIайгIа шийх хьайоалаш йола хIама санна:

«Дотув дилла е совра даккхийта,

Хьан юкъах кура иллай хьо?

Мискача наьха дог делхадеш,

Массаза хьайна сардам баккхийта,

ДIайхача цIеца лийчай хьо,

Къизача заман къора теш!»

Цу шин масало къаьгга хьагойт, шоайла тара цар дукха хIамаш дале а, хIаране поэзи ше-ший никъ болаш, ше-ший идейни лостам болаш хилар.

Лермонтовс язъяьча «Морхашта» таралесташ я Яндиева из цIи йола стихотворени. Даим яьнна, цхьа хIама лехаш санна лелаш я эрсий поэта ювца «наькъахой». Шинна стихотворенеца я цхьа ший тайпара, догIаш делхача хана мара дег тIа ца хулаш йола сагото. Уж йийшача, Iаьржача морхий Iи хиле, дозал дуж дег тIа. Шоай боарамга, мукъамга диллача а дукха вIаший гаьнаялац уж, цу белгалонаша гаргайоалаю стихотворенеш, юкъара хинна дIаэттача хьисапашца. ВIаший юстаргья вай уж. М.Лермонтовс аьннад:

«Тучки небесные, вечные странники!

Степью лазурною, цепью жемчужною

Мчитесь вы, будто как я же, изгнанники

С милого севера в сторону южную.

Кто же вас гонит: судьбы ли решение?

Зависть ли тайная? Злоба ль открытая?

Или на вас тяготит преступление?

Или друзей клевета ядовитая?

Нет, вам наскучили нивы бесплодные…

Чужды вам страсти и чужды страдания;

Вечно холодные, вечно свободные

Нет у вас родины, нет вам изгнания».

ХIанз ешаргья вай Яндиевс язъяьр:

«Лоам биа долха бений жа санна,

Йолалу шо сигала гIолла,

Цкъаза, хи тIа маша яьхкача санна,

Лел шо сийнача Тирка тIагIолла.

Цкъаза хьийзача тхана тханкаш хиле,

Маьтлоаман мархIайолх шо,

Цкъаза, михан хьалха йорт ийце,

КIай эраш хиле, йолх шо».

Хетаргахьа, эггара чIоагIагIа Яндиева кхоллам тIа ший лер йита поэт ва Лермонтов. Вай мехкахочун книжкаш лусташ, цар оагIонашка хьожаш, вай чакхдоале, кхы дуккха юкъара моттигаш корайоагIаргья вайна цу шин сага кхолламашкара. Массарна йовзаш а езаш а я Лермонтовс язъяь «Сагота я, сахьувз» яха стихотворени. Из иштта езаш хилара ший бахьанаш а да. МоллагIча сага из Iоеше а, хIаранена шийх язйича санна хеталу из. Массарна гарга дола, хIаране вахаре нийслуш дола хIамаш да цу тIа дувцараш, дерригача адамлен дог-уйла ховш язъяьй из:

«Сагота я, сахьувз, — дег тIа бала беча,

Кулг кховдо саг вац воалаш…

Безам… Фу пайда ба безам хилча?

Шераш дIаух — дикагIдола шераш!

Мала везаргва? Ханна- къахьега дезац,

Дилла веза йиш йоацаш да…

Цига дахачун лар яц:

Сашорто, бала – деррига цига кIезига да.

Фуд безам? Хьалха е тIехьа цун хозале

Хьаькъален бакъ дош хезача йовргья,

Хьо шийла вахара бIарахьежача,

Вахар даьсса, Iовдала ловзар да».

Ала деза из стихотворени гIалгIай меттал йоаккхаш къахьийгар Жамалда ше хилар. Поэтий оамал я, шоашта езаеннача стихотворенешта таржамаш деш. Цудухьа вай ала бокъо я аьнна хет, эрсий поэта стихотворени таржамхочоа езаенна хиннай, аьнна. Духхьал езаенна ца Iеш, цо дог-уйла сомадаьккха язъяьй Жамалдас ший «Шераш дIаух» яха произведени. Стихотворене цIи хинна дIаайтта уж дешаш а сийлахь-воккхача эрсий поэтагара хьаийцад аьнна хеталу, хIана аьлча цун байтаца, вай лакхе дийша ма хиллара, да «шераш дIаух – дикагIдола шераш» яха дешаш. Хьожаргда вай фу аьннад Яндиевс, йорт ийца долхача шерех лаьца:

«ДIаух шераш, шераш дIаух,

Дайнар, дайзар сона дале,

«Мангала аьхки ма ух»,-

Цхьа цIимхара сога аьле.

Ахкан тIехьа гуйре санна,

Къежъенна тIайоагIа къоанал,

Хувца гIерташ еза оамал.

ДIаух шераш, шераш дIаух,

Дайнар, дайзар сона дале,

«Мангала аьхки ма ух»,-

Цхьа цIимхара сога аьле.»

Ший тайпара бек укх байта юкъе «мангала аьхки ма ух» яха мугI. Поэта ший дешаш лехад, ха дIаяхарах йола гIайгIа хьахьокха, из гу вайна Лермонтова стихотворене тIа а.

Шаккха стихотворени 12 мугIарах латташ я, шаккхе язъяьй ямбаца. Оалаш нийслу, «плагиат хилар деций из»? Дац. Литература тохкаш болча Iилманхоша боккхагIболча поэтий традицеш лелаяр а дIахо дегIакхувлар а оал цох.

Цу тайпара моттиг гу вайна Жамалдий «Юхакхаьчав со» яха стихотворени ешаш. Поэт, хьагучох, мехкахваьккха лийнав, дикка арахьа хинна цIакхаьчача; цунна гу Даьймехка хьамсара сурташ: лоамаш, хьагIараш, гIалаш, малхара кашамаш, кхыдараш. Вешта аьлча, наьначенцарча вIашагIкхетарах дикахетар хинна, дог гIоздаьнна ва поэт. Иштта чулоацам болаш я эрсий поэта А. С. Пушкина «Юхакхаьчав со» яха байт а. Цо а чIоагIа сатесса хиннад ший хьамсарча мехкага, цунца вIашагIкхетарах салоIам хиннаб цунна а, къаьстта дикахетар хиннад цунна гуш долча суртех а дагалоацамех а. Бакъда сурташ бе-бе да укхаза. Уж цхьатарра хила йиш йолаш а дацар, хIана аьлча поэташ баьхаб тайп-тайпарча мехкашка а хьалашка а. Шаккха а дикка йIаьха стихотворенеш я уж, цудухьа цхьаццадола цар доакъош мара вIаший дустаргдац вай. Александр Сергеевича яздаьд:

Тот уголок земли, где я провел

Изгнанником два года незаметных.

Уж десять лет ушло с тех пор и много

Переменилось в жизни для меня,

И сам, покорный общему закону,

Переменился я — но здесь опять

Минувшее меня объемлет живо,

И, кажется, вечор еще бродил

Вот опальный домик,

Где жил я с бедной нянею моей.

Уже старушки нет — уж за стеною

Не слышу я шагов ее тяжелых,

Ни кропотливого ее дозора.

Вот холм лесистый, над которым часто

Я сиживал недвижим — и глядел

На озеро, воспоминая с грустью

Иные берега, иные волны.

Меж нив златых и пажитей зеленых

Оно синея стелется широко;

Через его неведомые воды

Плывет рыбак и тянет за собой

Убогий невод. По брегам отлогим

Рассеяны деревни — там за ними

Скривилась мельница, насилу крылья

ГIалгIай меттала из тема, из керттера уйла Жамалдий байтаца цох тара ек:

«Сай дай баьхача наьна лоамашка

Догделаденна юхакхаьчав со.

Сай дай личкъача къорача хьагIарашка

БIаргех форд хинна чуихав со.

Се цхьан хана лоацача уйлашца

Лийнача сай наьначе юхекхаьчав со.

Дуненга сатувсаш хиннача бIаргашца,

Доккха дуне дайза юхакхаьчав со.

Эргаяьннай из зама, дIаяхай из ха,

Дунен юхь тIа ший къиза лар юташ.

Вода со боахаш цхьа уйлане гIа,

Дахараш чIорг мо дег тIа увтташ…»

Кхыметтел Пушкина санна, массехк строфа яьлча, дукха тIадамаш увттадаь моттиг я Жамалдий стихотворенена юкъе а. Цхьаццаболча Iилманхоша ма аллара, пауза а цхьайолча хана сурт кхоллара гIирса нийса байт хозъеш хул. Укхаза ала доагIаш а ала мегаргдолаш а да цу тайпара хIама.

Вай халкъа поэта иштта дукха безаш хиннаб Пушкина кхоллам, цох бизза пайда эцаш хиннаб цо. Цудухьа «Хьаст» яхача ший стихотворене тIа Жамалдас аьннад цох доаллача беркатах лаьца:

Со цу тIа кхаьчача,

Нанас бер санна со цо хьест,

Лоамашкара хьасташ лекъача,

Лакъаргбац Пушкина шовдан хьаст.»

Пушкина байташа хьогал йоаяь ца Iеш, шийяраша язъе а гIо даьд аьнна хет сона вай мехкахочоа. Кавказах йола ший байташ язъеш, цо пайда ийцаб аьнна хеталу Пушкина вай мехках яздаьча мугIарех. «Пётрга» яхача Жамалдий стихотворене мугIараш дешаш, дагаух эрсий поэта паччахьа хетадаь «Медный всадник» яхача поэма тIара дешаш:

«Ужасен он в окрестной мгле!

Какая дума на челе!

Какая сила в нем сокрыта!

А в сем коне какой огонь!

Куда ты скачешь, гордый конь,

И где опустишь ты копыта?

О мощный властелин судьбы!

Не так ли ты над самой бездной,

На высоте, уздой железной

Россию поднял на дыбы?»

Цох таралесташ я вай мехкахочун лакхе хьоахаяь стихотворени. Дешаргда вай цун цхьа дакъа:

«Дын тIара Iовосса, сатессад,

Тайжача Нева тIара ша бешаб,

Лийта чура ког баьккхе,

Лаьтта гIолла волале,

Хье везарий хам бе.

Хьа хьаькъал диц ца деш,

Керда Росси лораеш,

Сийдола тIехье латт…»

(«Пётрага»)

Духхьал цу шин поэта Iоткъам байза ца Iеш, кхычар а дикка гIо даьд Яндиевна ший дикагIдола мугIараш кхолла. Укхаза дагавох С.Есенин а цун «Наьнага яздаь каьхат» яха стихотворени а. Ше арахьа лелаш, шийх сагот ца дар дех поэта наьнага. Дагаух цун сибат, барзкъа. Вешта аьлча, наьнацара безам дег чура дIабаланза а из йицъяланза а ше волга хьахайт Есенина. МоллагIча цIен гаьнабаьннача наха эггара чIоагIагIа дагавоалла саг ва нана. Еррига йIовхал, сатувсам цунца бувзабенна хул.Цун сатеде, хьаста, хоза дош ала лов. Иштта я эрсий поэта байт:

«Ты жива еще, моя старушка?

Жив и я. Привет тебе, привет!

Пусть струится над твоей избушкой

Тот вечерний несказанный свет.

Пишут мне, что ты, тая тревогу,

Загрустила шибко обо мне,

Что ты часто xодишь на дорогу

В старомодном ветxом шушуне…

Я по-прежнему такой же нежный

И мечтаю только лишь о том,

Чтоб скорее от тоски мятежной

Воротиться в низенький наш дом.

Я вернусь, когда раскинет ветви

По-весеннему наш белый сад.

Только ты меня уж на рассвете

Не буди, как восемь лет назад.

Не буди того, что отмечталось,

Не волнуй того, что не сбылось,-

Слишком раннюю утрату и усталость

Испытать мне в жизни привелось.

И молиться не учи меня. Не надо!

К старому возврата больше нет.

Ты одна мне помощь и отрада,

Ты одна мне несказанный свет.

Так забудь же про свою тревогу,

Не грусти так шибко обо мне.

Не xоди так часто на дорогу

В старомодном ветxом шушуне.»

Ши стихотворени я Яндиев Жамалдий, вувцача эрсий поэта йоазонах масал эцаш язъяь, цох таралесташ. Хьалхаръяр – «Сагот ма де», шоллагIъяр – «Наьнага». Дагалоацаргда вай царцара цхьадола мугIараш:

«Сагот ма де, ва нани,

(«Сагот ма де»)

«Гаьна ва, яхаш, гIайгIа мае,

Къаьхка дын а кIаьдбелча юхасоц.

Малхбузехьа хьежаш, бIарг ма лешабе,

Сона хьа мерза оаз шаьра хоз.

ДагайоагIа вай хьаьна кхуврче,

Цу чу хьийза из наьна йIовхале,

Вай Маьтлоам тIа сецца лийча,

ГIотташ хинна маьрша Iуйре…»

Цхьаькха цхьа моттиг я Яндиев Жамалдий кхолламе эрсий классикаца айхха ювзаенна. Уж да цо даь таржамаш. ГIалгIай меттал цо яьхача байташта юкъе я М.Лермонтова, С.Маршака произведенеш. Хьалхарчун цхьайтта, вокхан итт стихотворени яьккхай цо наьна меттал. Из болх беш, таржамхо ма хулла цар чулоацама гарга хила гIийртав. Ховш ма хиллара, таржамаш шин тайпара де йиш я: автора ларах е авторца къовсавенна, яхьеваьнна. Цар стихотвореней уйлаш, сурт-сибаташ шоаш долчча тайпара вайна хьадовзийта хьежав из. Цунна из дика карахдаьннад аьнна а хеталу:

Аз баркал аргда хьона,

Хьо гIерт хьай дог сона дала,

Хьа дог сенна деза?»

Самуил Маршака стихотворенешта цо таржамаш даьр дунен тIа фашизма бIеха гIулакхаш, къизал михьаръяьнна зама хиннай. ХIара таржама кIалха латташ гу вайна 1941 шу. Жамалдас ше а язъяьй цу шера, тIехьа тIадоагIача шерашка тIемах йола байташ. ЦаIашДаьхе лораяра, моастагIа юхатохара тIахьехаш я, вожаш цун къизал, цо яхьа сагото ювцаш я. Лоацца аьлча, поэта дов лоаттадаьд гIаьрхошца ше оалача дешаца. Ше таржамаш де хоржараш а моастагIчоа дукхагIа Iоттар ергьяраш хоржаш хиннай цо. Иштта я Маршака «Кхийна хилара тешал», «Геббельса бешка», «Фашистий жIалеш», «Тамаш, тамаш», кхыяраш. Из къаьгга гуш хургда тIеххьаръяр вай Iоеше:

«Тамашера хIама хов вайна,

Хезача фашистий сводка:

Сигалара чудайтад, яхаш,

Форда кIалхара кхо лодка.

Ленинград йохаяьй, аьнна.

Цхьан салтечо ший хьинарца

Советски кхаь танка гобаьб, аьнна.»

Хьагуча тайпара, эрсий классически литературо беркате лар йитай вай халкъа поэта дик-дикагIа йола произведенеш кхоллача а таржамаш деча а балха тIа. Хозача цIенна еллача низ болча лардах тара хеталу гIорбаьннача эрсий байтанчий кхолламаш. Цу тIа иштта хоза цIа хьалде массане вIаштIехьадалац, Жамалдий цу новкъа аьттув баьннаб; хIана аьлча из хиннав йоккха говзал йола, къаман мотт ховш вола поэт. Иштта вах из вай дегашка, тIехьа тIабоагIарий дегашка а вахаргва аьнна хет, сий долаши, лоархIаши, везаши.

Источник