«МКОУ» Саидкентская СОШ
Ахтармишунин
к1валах.
Тема:
« Зи рик1 алай шаир»
Ахтармишунин к1валах кьиле
тухузвайди:
4- классдин ученик Османов Роман.
Муаллим : Рамазанова Диляра
Алисултановна.
Мана -метлеб
I.
Гьахьун:
1.1 .Важиблувал.
1.2.
Вилик эцигнавай месэлаяр.
1.3.
Ахтармишунин кьвалах кьиле тухунин мурад.
1.4. Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин
къайдаяр.
1.5. Тежрибадин патахъай ахтармишунин
к1валахдин важиблувал.
1.6. Гуьзлемишзавай нетижаяр.
II.
Кьилин пай.
2.1. Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва
яратмишунрикай малуматар.
2.2. Менфятлу малуматар.
2.3.
Тайин малуматар к1ват1ун патал суалар.
III.
Нетижа.
Веревирд.
Ахтармишунин
к1валах кьиле тухун патал ишлемишнавай литература.
I. Гьахьун.
1.1. Важиблувал.
Акьуллу велед хьайитIа
Бахтавар хьуй бубадин югъ,
Акьуллу велед хьайитIа,
Битмиш ийиз лагьай къуллугъ,
Вич гьахьтин ферлид хьайитIа.
КIантIа руш хьуй, кIантIа гада,
Артух крар чирин ада.
Гъейри халкьарин арада
Хъсан я, сейлид хьайитIа.
Гьелбетда, душмандин кIвачиз
ГалтIам ягъиз чир жен вичиз,
Партид рехъ дуьз ишлемишиз
Чидайд вич велед хьайитIа.
СтIал Сулейман
(1869 – 1937)
Акьулни жен вичин къалин,
Яшамишвал вилик гьалин,
Йикъалай — къуз артухвилин
Гьахьтин башарат хьайитIа.
Ст1ал Сулейманан т1вар заз сифтени- сифте зи ч1ехи дидедин сивяй ван хьана. Ада
заз арабир Ст1ал Сулейманан шиирар к1елдай.
За
дидедивай и шиирар нинбур я лагьана хабар кьуна. Дидеди заз абур Ст1ал
Сулейманан шиирар я лагьана.
Ахпа зу школадиз фейила , муаллимди лезги к1елунин тарсуна чаз Ст1ал
Сулейманакай ихтилат авуна. Муаллимди шаирдин уьмуьрдикай авур ихтилатди , заз
ч1ехи таъсирна. Алай вахтунда за кьуд лагьай классда к1елзава. Заз лезги
к1елунин тарсара шаирдикай гузвай чирвилерилай мадни алава малуматар чириз
к1ан хьана. За и ахтармишунин к1валах кьиле тухвана.
1.2.
Вилик эцигнавай месэлаяр.
Сифтегьан классра «Лезги к1елунин» тарсара шаирдикай ва адан эсеррикай гузвай
чирвилер гегьеншарун.
1.3.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин мурад.
➢ Шаирдин
уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьикай артухан малуматар чирун.
➢ Ахтармишунин
к1валахди шаирдин эсеррин жуьреба-жуьревал,манадин жегьетдай эсеррин деринвал
къалурун.
1.4.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин къайдаяр.
➢ Ахтармишунин
к1валах кьиле тухун патал артухан чирвилер къачуз жедай асул материалар
жагъурун.
➢ 4-
лагьай классдин аялрин арада Ст1ал Сулейманан шиирар чир хьун хабарар кьун.
1.5.
Тежрибадин патахъай ахтармишунин к1валахдин важиблувал.
Ст1ал
Сулейманан эсеррин ч1алан кьет1енвал.
Мана- метлебдиз килигна
шаирдин шиирар кьве девирдиз чара хьун.
1.6.
Гуьзлемишзавай нетижаяр.
К1ват1навай материалрикай
гьам сифегьан классра « Лезги к1елунин « тарсара ,гьам ч1ехи классра Ст1ал
Сулейманан эсерар к1елдайла менфят къачун
II.
Кьилин пай.
2.
1. Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва
яратмишунрикай малуматар. Ст1ал Сулейман 1869 лагьай
йисуз Куьре магьалдин ( гилан Ст1ал Сулейманан райондин) Агъа Ст1алрин хуьре
дидедиз хьана. Сулейманан бубадин т1вар Гьасанбег тир.Адан халис фамилия
Гьасанбеков я. Гьасанбега вичин паб Сулейман хадалди рахкурнай.Сулейман я
халуйри ,я бубади кьабулнач. Ам къунши паб Имината хвена.(1869-1876
йисара).Сулейманан 11 йис хьайила,адан буба кьена.Бубадин ч1ехи хизан
Сулейманан хивез аватна.Тахай дидеди адаз са югъ ганач. Сулейманаз пуд диде
хьана: Сад лагьай диде- вичин хайи диде Шейрихан.Кьвед лагьай диде Иминат диде.
Пуд лагьай диде Гевгьер. Адахъни вичин 6 велед хьанай. Вичиз бегьемдиз аялвал
такур Сулеймана 13 йис хьайидалай кьулухъ кьве гъилелди фу къазанмишна.Ада 4
йисуз Дербентда са девлетлудин к1валел батраквал авуна. Генжеда
,Самаркандда,Бакуда фялевиле к1валахна. Гьикьван патал к1валахнат1ани Сулейман
девлетлу хьанач. Амма адаз хъсандиз азербайжан ч1ал чир хьана, урус ч1аланни
гъавурда гьатиз хьана.
Къад йисуз дуьньяда къекъвейдалай гуьгъуьниз,гьа виликдай хьиз ,ич1и кьиф
къекъвезвай жибинар гваз хуьруьз хтана ; хуьре хзан кутуна,лежбервал ийиз хзан
хвена. Сулейманаз пуд хвани кьве руш хьанай. Мегьемед-Юсуф, Мирзе-Юсуф, Ст1ал
Мусаиб. Ч1ехи гадани пуд лагьай гада дяведиз фена. Сада Севастопольда,
муькуьдани Сталинградда чпин чанар эцигна. Мирзе-Юсуф сагъ- саламатдиз дяведай
хтана 1975 лагьай йисуз рягьметдиз фена.Ст1ал Мусаибан т1вар Волгоградда Мамаев
– курганда авай гуьмбетдал ала.
1900 лагьай йисуз. Са сеферда хуьруьз атанвай ашукьриз яб гайила, Сулеймана
кьат1урвал,абуру лугьузвай гафар гьар юкъуз адан кьиле эзбер жезвайбур тир.
К1вализ хъфена, гъиле бармак кьуна, Сулеймана сифте билбилдикай ч1ал
туьк1уьрна.
Ст1ал Сулейманан
эсерар кьве чкадал пай жезва. Октябрдин инкъилабдилай вилик теснифайбур (
«Кавказ», « Судуяр», «Фекьияр», «Девлетлуяр чиновникар» ва масабур) ва Советрин
девирда теснифайбур ( « Рушариз», «Яру Аскер» , « Колхозчи паб Инжиханаз»,
«Большевик я чи вац1ун т1вар» ва масабур)
 |
Адан
эсерра хци сатира ава. Инсандин пис хесетар негь ийизва.
Ст1ал Сулейманан шииррин
тематика: Ватандикай,куьгьне заманадикай, инсандин нукьсантрикай, ц1ийи
девирдикай я.
Шаирди
Советрин власть тестикь хьун шадвилелди кьабулнай ва ц1ийи девирдин тарифдай
ч1алар теснифна.
2. 2. Менфятлу
малуматар.
Ст1ал Сулейман Ленинан
ордендиз ва « Дагъустандин халкьдин шаир» т1варц1из лайихлу хьана.1934 лагьай
йисуз Ст1ал Сулейман сад лагьай съездин делегат хьана.Съездал Максим Горькиди
адаз « 20 виш ассирдин Гомер» т1вар гана.
 |
Халкьдин шаир 1937 лагьай йисан 23 лагьай ноябрдиз Агъа Ст1алдал регьметдиз
фена. Гьукуматдин къарардалди Махачкалада кучуднава.
Ч1ехи шаирдин
т1вар 1969 лагьай йисуз хайи райондал ,Кьасумхуьруьн юкьван мектебдал,
Махачкалада,Дербентда, Ростов-на- Дону, Омск, Новороссийск шегьеррин куьчейрал,
библиотекайрал эцигнава. Кизилюрт шегьердин патав гвай хуьрерикай тир.
Самуркент т1вар алай хуьруьз, Сулейманан т1вар гана. Чи лезги драмтеатер Ст1ал
Сулейманан т1варц1ихъ гала.
Шаирдин
хайи хуьре, адан т1варунихъ галай К1вал- музей ава. И музейда гзаф экспонатар
авай: шикилар, ктабар,шаирдин хусуси шейэр. Музей 1950- йисуз ачухна.1977-
йисуз т1ебиатдин таъсир себеб яз и к1вал амукьнач. Гьукуматдин буйругъдалди гь
к1валин патав ц1ийи к1вал эхцигна. Ана Ст1ал Сулейманаз яшамиш хьун кьисмет
хьана. 1987-1988- йисара чк1идай гьалдиз атанвай гьак1ан накьвадин керпичрин
к1вал чк1урна,адан чкадал къванцин дарамат эцигна. Амма 2016- йисан 21-мартдин
йифиз ина ц1ай кьуна ,дарамат ва маса шейэр тамамвилелди кана. Амма вири сад
хьана ва эглеш тавуна музей ц1ийи кьилелай эхциг хъувуна. 2017- йисан 18-
майдиз й1ийиз ахциг хъувур К1вал- музей ачухна. Северно- Ледовитый океанда «
Сулейман Стальский»т1вар алай ледоход ава.
Махачкалада, шаирдин сур авай багъда, Ст1ал Сулейманаз зурба гуьмбет эцигнава.
Ам Дагъустандин халкьдин художник-скульптор Хасбулат Аскар Сарыджади теснифна.
«Как рождается
песня» яни « Мани гьик1 арадиз къвезва»т1вар алаз 1957 лагьай йисуз Бакуда
Ст1ал Суьлейманакай ажербайджан ч1алал художественный фильм
т1уьк1уьрна.Кинодин сюжетда Ст1ал Сулейманан вичин ва адан хзандин ,дустарин
рик1ел хкунар гьатна.
Ст1ал Сулейманан
роль и кинода актёр Константин Сланова тамамарна.
 |
Сулейманан
шиирар манийриз элкъурна чи манидайри лугьузва. Месела «Билбил», «Колхозчи паб
Инжиханаз» ва мсб., манияр.
Зи рик1 алай шиир «
Акьуллу велед хьайит1а» шиир я. За Ст1ал Сулейманан маса шиирарни к1елна, амма
зун агъавурда акьуна хьи, заз гьеле Ст1ал Сулейманан яратмишунрикай лап т1имил
чизва.
2. 3. Тайин
малуматар к1ват1ун патал суалар.
Гьа и кар себеб яз, за
сифтегьан классра к1елзавай аялриз Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва
яратмишунрикай тайин тир суьгьбет авуна.
1. Ст1ал Сулейманан
бубадин т1вар вуж я?
2. Ст1ал Сулейман гьина
яшамиш хьана?
3. Шаирдин эсерар
гьихьтин кьве патал чара жезва.
4. Шаирдин памятник
теснифай скульптордин т1вар вуж я?
5. Ст1ал Сулейманан
гьихьтин шиирар чида.?
6. Ст1ал Сулейманан
эсерар квез бегелмиш яни?
7. Максим Горькиди Ст1ал
Сулейманаз гьихьтин т1вар гана?
III.
Нетижа.
3.1. Веревирд.
И ахтармишунин к1валахди
Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай авай чирвилер атухарна.
Месела :
Ст1ал Сулейманан фамилия Гьасанбеков тирди
чир хьана;
Шаир Агъа Ст1алрин хуьре кечмиш хьана;
Гьукуматдин къарардалди Махачкала шегьерда
кучугнавайди;
шаирдин т1вар чи райондиз 1969 лагьай
йисуз гайиди;
1957 лагьай йисуз Ст1ал Сулейманакай
Бакуда фильм туьк1уьрнавайди
Ст1ал Сулейманан памятник теснифнавай
скульптордин т1вар Хасбулат Аскар Сарыджади тирди чир хьана.
Зи фикирдалди и чирвилер
т1имил я. За ч1ехи классрани ахтармишунин к1валах давамар хъийида.
Яб гайидай квез виридаз
чухсагъул.
 |
3. 2.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухун патал ишлемишнавай литература.
С. С. Саидгасанов «СтIал
— Наме. История трех Сталов». Дагестанское книжное издательство Махачкала
2016 г.
Г. Гашаров «Лезги эдибиятдин тарих» .
Дагестанское
книжное издательство Махачкала 2011 г.
Сулейман Стальский «Сочинения».
Перевод
с лезгинского Москва 2000г.
СтIал
Сулейман «Эсерар».
Дагестанское
книжное издательство Махачкала 1994 г.
Интернет
— сесурсы
➔ https://suleiman-stalskiy.ru/o-rayone/
➔ https://stihi.ru/2014/05/03/184
➔ https://yandex.ru/turbo/fb.ru/s/article/398924/lezginskiy-poet-ashug-suleyman-stalskiy-biografiya-i-tvorchestvo
➔ https://yandex.ru/images/search?from=tabbar&text
Эхь, Сулейман буба зи рикI алай шаир я. Адан яратмишунар чна вири классра чирзава. Мягьтел жедай кар ам я хьи, Сулейман бубадив я школа, я университет кIелай дипломар гвачир. Адаз уьмуьр хъсан чидай. Заз чиз, идалай хъсан документар авач. Ада хъсандиз балкIандиз пурар ядай, чил цадай, багъ-бустан кутадай. Сулейман бубадиз, чуьллери цуьк мус ахъайдатIа, хъсандиз чидай. Шаирди вири и пешеяр вичиз хуьз хьана ва вири и пешейрани ада вич шаир тирди чаз къалурна.
СтIал Сулейман зурба шаир тирди заз мектебдиз кIелиз къведалдини чидай. Зи бажидин ихтилатрай, чи хуьре гуьзел халичаяр храдай фабрика авай. Гьайиф хьи, ам кана, адан чкадал аламайди харапIайриз элкъвенвай цлар я. Чпи, халичаяр храдайла, Сулейманан чIалариз манияр лугьудалдай. Са юкъуз фабрикада кIвалахзавай дишегьлийриз Сулейманан кIвалерин мел ава лугьуз ван къведа. Зи бажиди вични зун хьтин рушарихъ галаз мелез феналда. Ана далдам-зуьрнедал илигна, гзаф инсанри Сулейман бубадин кIвалериз руг гузвалдай. Вичини гьабурухъ галаз къавал тапракда аваз руг акъудиз гатIунналда. Руг гана куьтягьайла, Сулеймана, ван хкажна, рушариз бахшнавай шиир кIелналдай. За а шиир ктабдай жагъурна.
Шаирди икI лагьанва:
Гьукуматдин багъдин емиш,
Таза тир бегьер я рушар.
Гатфар бере дагъда
битмиш
Лап яру цуьквер я рушар.
Вирибуруз кхьин-чIурун,
Мажбур я куьн илим чирун.
Квез кIани, куьн кIанибурун
Куьн чанар, рикIер я, рушар.
И шиирди таъсир авур бажиди, вичини кьуд цIарцIин шиирар туькIуьриз, абур фабрикада манидалди лугьуз хьана.
Сулейманан шииратдин йикъан суварик атайла, зун бажиди руг акъудай кIвализ килигна. Заз акI хьанай хьи, бажидин чкадал за гьа меле иштиракзавайди хьиз. Зи япарихъ шаирдин сес галукьайла, зун мадни гьейран хьана. За фикирна, чи шаир-буба гзаф зурба кас тир. Ам гзаф акьуллу, гьахъвал кIани, Ватан патал чанни гуз гьазур кас тир. Адаз инсанар гзаф кIандай, абурухъ азадвал, регьятвилер, хъсанвилер хьана кIандай.
СтIал Сулейманан багьа тIвар тийижир лезги лезги туш. Адаз бажарагъ, тIебиатдин патай кьетIен пай ганва. Сулейманан ктабар уьлкве тирвал чкIанва. Адан манияр халкьдин сивера ава. За, СтIал Сулейманан тIвар алай районда яшамиш жезва лагьана, гзаф дамахзава.
Гьар са хуьруьхъ дамахдай
са кар ава,
Машгьур ксар баркалладин
зар алай,
Къад асирдин Гомеран пак
тIвар алай,
ГьикI дамахдач Сулейманан
райондал!
Амма са бязи алчахриз Сулейман буба чавай гьамишалугъ къакъудиз кIан хьана. 2016-йисан 21-мартдиз Сулейманан музейдиз цIай яна. Ихьтин кIвалахар инсанриз ваъ, анжах гьайванриз хас я.
Къайи хабар фад агакьда
яргъазни,
Ван хьайила, кIан хьаначир
агъазни.
СтIал шаир Сулейманан
кIвал кана,
РикIин къене акъат тийир
тIал хьана.
Сулейман бубадин шиирар чи дамарра авай иви я, ам чаз дуьз рехъ къалурзавай маяк я, ам садавайни чавай къакъудиз жедач.
Музей кана са йисни тахьанмаз, Агъа СтIалдал музейдин цIийи дарамат хкажнава. Заз и кIвалахда къуьн кутур гьар са касдиз чухсагъул лугьуз кIанзава. Зун шад я: Сулейманан поэзиядин юкъуз Агъа СтIалдал шаирдин КIвал-музей цIийи къаматда аваз ачух хъувуна, зани суварик иштиракнай.
Яшамишрай чи Сулейман буба! Адан гуьзел жавагьирар гьамиша зи мецел жеда.
Заз зи сочинение зи бажи СтIал Мислимата шаирдиз бахшнавай цIараралди акьалтIариз кIанзава:
Ажузвална, такуй садни вилериз!
Гьулдан хьиз хьухь, къилав гана
гъилериз!
Хаин — вуч кас ятIа, уях хьана
чун…
Къарагъ, шаир! Ви далудихъ
гала чун!
Зарема Агьмедпашаева, Кьулан СтIалрин СОШ-дин 8-классдин ученица.
Обновлено: 09.01.2023
— Гьуьрметлу мугьманар, азиз балаяр, къенин мярекат чна жуван лезги ч1ал хуьниз бахшнава. Халкьдикай халкь, миллетдикай миллет айизвайди дидедин ч1ал я.
2. Ведущий 2: Дуьньядал гзаф ч1алар ала, гьуьрметлу балаяр! Гьар са халкьдихъ, гьар са инсандихъ вичин ч1ал, хайи дидед ч1ал ава. 1999 – йисуз ЮНЕСКО-ди хайи ч1аларин къайгъу ч1угунин, хейлин ч1алар дуьньядин винелай терг жезвай макъамда абур хьунин ва вилик тухунин мураддалди 21-февраль дуьньядин халкьарин дидед ч1аларин югъ яз малумарна. Гьа ч1авалай инихъ чи Россиядин ва Дагъустандани и югъ гегьеншдиз ва гурлудаказ къейдзава. И жигьетдай чи Дагъустан генани кьет1ен чкадал ала.
Ведущий 1: Дагъустанда гзаф ч1алар ава. И ч1алар гьик! арадал атанат1а за са ихьтин риваят хкин. Са шишел гваз балк1андал алаз физвайди хьаналда. Ингье ам атана чи Дагъустандиз акъатна. Адаз дагъларай физ четин жезвай . Хци рагара, къванера акьаз адан шишел къазун хьана ва ч1аларни гьарнихъ сад чк1ана. Чаз гьатайди лезги ч1ал я.
— Исятда чи аялри чаз, чи лезги ч1алакай шиирар к1елда.
Хайи къалай дидеди зун
Лезги рушан т1вар гана
Агь багьа я лезги ч1ал вин
Лезги ч1алал хуш я рахаз
Дидеди зун кьуна гъилел
Зи Ватандиз хкана
Кам вегьейла сифте чилел
Дидедин ч1ал вун я сувар
Гьар юкъуз заз аквазвай
Чи игитрихъ ава гьунар
Лезги ч1алал рахазвай.
Ведущий 2: Эвер гузва за къе вири лезги диде бубайриз, геж тавуна гьуьрметлубур, ч1ал чира куьн балайриз.
Сегьне 1. Къари: Гьи бубадин велед ят1а дидедин ч1ал тийижир, гъейрин ч1алан велед ят1а, туширт1а ак1 жедачир
Къужа: Ваъ, я къари, диде буба лезгияр тир, аялрин акун къене чебни зурба сагьибар тир, хиялрин.
Къари: Багьна вуч я!? Шегьерда ва рахаз к1амач лезгидал, дидени са шегьерда ва югъ атай кьван гуьзгуьдал.
Къужа: Квез я ахьтин диде буба, дидед ч1ал кваз такьадай, хуьруьз хтун хьана туба, ч1ал тийижиз рахадай.
Ведущий 1: Гьуьрметлу аялар! Дидед ч1ал хуьнуьх квевайни куь пай кутаз жедай рекьер гзав ава. Абрукай сад жуван хзанда, аялрин дустарин арада дидед ч1алал рахун , манияр, шиирар, газетар, журналар, ктабар к1елун я.
9. Ведущий 2. Дидедин ч1ал течидайдакай жуван халкьдин ва хайи чилин хва я руш жедач.
— Жуван хайи ч1ал чира!
— Лезги ч1ал михьиз хуьх!
— Дидед ч1ал чир тахьун айиб я!
Ведущий 1. Чи халкьдиз вичин адетар гзаф авайди я, гьа адетрикай чна са гъвеч1и сегьне къалурда. Буюр килига!
Къари: Вун хтанани къужа?
Къужа: Хтана къари, хтана. Са истикан чай цуз кван къари (чай цазва къариди).
Къари: (рак гатазва) – Рак гатазвай хьтинди я.
Къужа: Килиг кван къари вуж ят1а.
Къари: (къари килигзава). Почтальон тир къужа. Чин шегьерда к1елзавай гададилай кагъаз хтана.
Къужа: К1ела кван къари вуч кхьенват1а.
Къари: Саламалек диде ва буба. Куьн гьик1 ава? Как здоровье, как поживаете? Зун хъсанзава, учеба нормально. Скоро приеду. Куьн сагърай, досвидание.
Къужа: Ибур вуч гафар, я къари!? Са йисуз шегьердиз фена, ч1ал рик1елай фенани!? Я мусибат!!
Къари: Хьана я къужа вуна аялдиз гьикьван тахметар ийида ч1ал ик1 хьана, ч1ал ак1 хьана. Абур куьлуь-шуьлуь я.
Къари: Къужа, я къужа…
Къужа: Вуч хьана къари вак къал ква хьи?
Къари: Я къужа кал квахьнава, кал. Кьве к1вач галат хьана зин къекъведай кьван, гила вучда!?
Къужа: Ч1ал квахьайла кал квахьун еке к1валах яни, абур куьлуь-шуьлуьяр я.
Ч1ал раб яни, вучиз квахьна фирай ам, миген яни вучиз чна кхьирай ам.
11. Ведущий 2. Чна умудзава хьи, квекай гьар сад, чи хайи чилин ва дидед ч1алан халисан патриот жеда. Ч1ал амай кьван халкь амукьда!
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
Ахтармишунин к1валах.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухузвайди:
4- классдин ученик Османов Роман.
Муаллим : Рамазанова Диляра Алисултановна.
Мана -метлеб
I . Гьахьун:
1.2. Вилик эцигнавай месэлаяр.
1.3. Ахтармишунин кьвалах кьиле тухунин мурад.
II . Кьилин пай.
2.3. Тайин малуматар к1ват1ун патал суалар.
III . Нетижа.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухун патал ишлемишнавай литература.
I . Гьахьун.
Бахтавар хьуй бубадин югъ,
Акьуллу велед хьайитIа,
Битмиш ийиз лагьай къуллугъ,
Вич гьахьтин ферлид хьайитIа.
КIантIа руш хьуй, кIантIа гада,
Артух крар чирин ада.
Гъейри халкьарин арада
Хъсан я, сейлид хьайитIа.
Гьелбетда, душмандин кIвачиз
ГалтIам ягъиз чир жен вичиз,
Партид рехъ дуьз ишлемишиз
Чидайд вич велед хьайитIа. Ст I ал Сулейман
(1869 – 1937)
Акьулни жен вичин къалин,
Яшамишвал вилик гьалин,
Йикъалай — къуз артухвилин
Гьахьтин башарат хьайитIа.
Ст1ал Сулейманан т1вар заз сифтени- сифте зи ч1ехи дидедин сивяй ван хьана. Ада заз арабир Ст1ал Сулейманан шиирар к1елдай.
За дидедивай и шиирар нинбур я лагьана хабар кьуна. Дидеди заз абур Ст1ал Сулейманан шиирар я лагьана.
Ахпа зу школадиз фейила , муаллимди лезги к1елунин тарсуна чаз Ст1ал Сулейманакай ихтилат авуна. Муаллимди шаирдин уьмуьрдикай авур ихтилатди , заз ч1ехи таъсирна. Алай вахтунда за кьуд лагьай классда к1елзава. Заз лезги к1елунин тарсара шаирдикай гузвай чирвилерилай мадни алава малуматар чириз к1ан хьана. За и ахтармишунин к1валах кьиле тухвана.
1.2. Вилик эцигнавай месэлаяр.
1.3. Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин мурад.
➢ Шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьикай артухан малуматар чирун.
➢ Ахтармишунин к1валахди шаирдин эсеррин жуьреба-жуьревал,манадин жегьетдай эсеррин деринвал къалурун.
1.4. Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин къайдаяр.
➢ Ахтармишунин к1валах кьиле тухун патал артухан чирвилер къачуз жедай асул материалар жагъурун.
➢ 4- лагьай классдин аялрин арада Ст1ал Сулейманан шиирар чир хьун хабарар кьун.
1.5. Тежрибадин патахъай ахтармишунин к1валахдин важиблувал.
Ст1ал Сулейманан эсеррин ч1алан кьет1енвал.
Мана- метлебдиз килигна шаирдин шиирар кьве девирдиз чара хьун.
1.6. Гуьзлемишзавай нетижаяр.
К1ват1навай материалрикай гьам сифегьан классра « Лезги к1елунин « тарсара ,гьам ч1ехи классра Ст1ал Сулейманан эсерар к1елдайла менфят къачун
II . Кьилин пай.
2. 1. Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай малуматар. Ст1ал Сулейман 1869 лагьай йисуз Куьре магьалдин ( гилан Ст1ал Сулейманан райондин) Агъа Ст1алрин хуьре дидедиз хьана. Сулейманан бубадин т1вар Гьасанбег тир.Адан халис фамилия Гьасанбеков я. Гьасанбега вичин паб Сулейман хадалди рахкурнай.Сулейман я халуйри ,я бубади кьабулнач. Ам къунши паб Имината хвена.(1869-1876 йисара).Сулейманан 11 йис хьайила,адан буба кьена.Бубадин ч1ехи хизан Сулейманан хивез аватна.Тахай дидеди адаз са югъ ганач. Сулейманаз пуд диде хьана: Сад лагьай диде- вичин хайи диде Шейрихан.Кьвед лагьай диде Иминат диде. Пуд лагьай диде Гевгьер. Адахъни вичин 6 велед хьанай. Вичиз бегьемдиз аялвал такур Сулеймана 13 йис хьайидалай кьулухъ кьве гъилелди фу къазанмишна.Ада 4 йисуз Дербентда са девлетлудин к1валел батраквал авуна. Генжеда ,Самаркандда,Бакуда фялевиле к1валахна. Гьикьван патал к1валахнат1ани Сулейман девлетлу хьанач. Амма адаз хъсандиз азербайжан ч1ал чир хьана, урус ч1аланни гъавурда гьатиз хьана.
Къад йисуз дуьньяда къекъвейдалай гуьгъуьниз,гьа виликдай хьиз ,ич1и кьиф къекъвезвай жибинар гваз хуьруьз хтана ; хуьре хзан кутуна,лежбервал ийиз хзан хвена. Сулейманаз пуд хвани кьве руш хьанай. Мегьемед-Юсуф, Мирзе-Юсуф, Ст1ал Мусаиб. Ч1ехи гадани пуд лагьай гада дяведиз фена. Сада Севастопольда, муькуьдани Сталинградда чпин чанар эцигна. Мирзе-Юсуф сагъ- саламатдиз дяведай хтана 1975 лагьай йисуз рягьметдиз фена.Ст1ал Мусаибан т1вар Волгоградда Мамаев – курганда авай гуьмбетдал ала.
1900 лагьай йисуз. Са сеферда хуьруьз атанвай ашукьриз яб гайила, Сулеймана кьат1урвал,абуру лугьузвай гафар гьар юкъуз адан кьиле эзбер жезвайбур тир. К1вализ хъфена, гъиле бармак кьуна, Сулеймана сифте билбилдикай ч1ал туьк1уьрна.
Адан эсерра хци сатира ава. Инсандин пис хесетар негь ийизва.
Ст1ал Сулейманан шииррин тематика: Ватандикай,куьгьне заманадикай, инсандин нукьсантрикай, ц1ийи девирдикай я.
Шаирди Советрин власть тестикь хьун шадвилелди кьабулнай ва ц1ийи девирдин тарифдай ч1алар теснифна.
2. 2. Менфятлу малуматар.
Халкьдин шаир 1937 лагьай йисан 23 лагьай ноябрдиз Агъа Ст1алдал регьметдиз фена. Гьукуматдин къарардалди Махачкалада кучуднава.
Ч1ехи шаирдин т1вар 1969 лагьай йисуз хайи райондал ,Кьасумхуьруьн юкьван мектебдал, Махачкалада,Дербентда, Ростов-на- Дону, Омск, Новороссийск шегьеррин куьчейрал, библиотекайрал эцигнава. Кизилюрт шегьердин патав гвай хуьрерикай тир. Самуркент т1вар алай хуьруьз, Сулейманан т1вар гана. Чи лезги драмтеатер Ст1ал Сулейманан т1варц1ихъ гала.
Махачкалада, шаирдин сур авай багъда, Ст1ал Сулейманаз зурба гуьмбет эцигнава. Ам Дагъустандин халкьдин художник-скульптор Хасбулат Аскар Сарыджади теснифна.
Ст1ал Сулейманан роль и кинода актёр Константин Сланова тамамарна.
2. 3. Тайин малуматар к1ват1ун патал суалар.
Гьа и кар себеб яз, за сифтегьан классра к1елзавай аялриз Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай тайин тир суьгьбет авуна.
1. Ст1ал Сулейманан бубадин т1вар вуж я?
2. Ст1ал Сулейман гьина яшамиш хьана?
3. Шаирдин эсерар гьихьтин кьве патал чара жезва.
4. Шаирдин памятник теснифай скульптордин т1вар вуж я?
5. Ст1ал Сулейманан гьихьтин шиирар чида.?
6. Ст1ал Сулейманан эсерар квез бегелмиш яни?
7. Максим Горькиди Ст1ал Сулейманаз гьихьтин т1вар гана?
III . Нетижа.
3.1. Веревирд.
И ахтармишунин к1валахди Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай авай чирвилер атухарна.
Ст1ал Сулейманан фамилия Гьасанбеков тирди чир хьана;
Шаир Агъа Ст1алрин хуьре кечмиш хьана;
Гьукуматдин къарардалди Махачкала шегьерда кучугнавайди;
шаирдин т1вар чи райондиз 1969 лагьай йисуз гайиди;
1957 лагьай йисуз Ст1ал Сулейманакай Бакуда фильм туьк1уьрнавайди
Ст1ал Сулейманан памятник теснифнавай скульптордин т1вар Хасбулат Аскар Сарыджади тирди чир хьана.
Зи фикирдалди и чирвилер т1имил я. За ч1ехи классрани ахтармишунин к1валах давамар хъийида.
Яб гайидай квез виридаз чухсагъул.
3. 2. Ахтармишунин к1валах кьиле тухун патал ишлемишнавай литература.
Эхь, Сулейман буба зи рикI алай шаир я. Адан яратмишунар чна вири классра чирзава. Мягьтел жедай кар ам я хьи, Сулейман бубадив я школа, я университет кIелай дипломар гвачир. Адаз уьмуьр хъсан чидай. Заз чиз, идалай хъсан документар авач. Ада хъсандиз балкIандиз пурар ядай, чил цадай, багъ-бустан кутадай. Сулейман бубадиз, чуьллери цуьк мус ахъайдатIа, хъсандиз чидай. Шаирди вири и пешеяр вичиз хуьз хьана ва вири и пешейрани ада вич шаир тирди чаз къалурна.
СтIал Сулейман зурба шаир тирди заз мектебдиз кIелиз къведалдини чидай. Зи бажидин ихтилатрай, чи хуьре гуьзел халичаяр храдай фабрика авай. Гьайиф хьи, ам кана, адан чкадал аламайди харапIайриз элкъвенвай цлар я. Чпи, халичаяр храдайла, Сулейманан чIалариз манияр лугьудалдай. Са юкъуз фабрикада кIвалахзавай дишегьлийриз Сулейманан кIвалерин мел ава лугьуз ван къведа. Зи бажиди вични зун хьтин рушарихъ галаз мелез феналда. Ана далдам-зуьрнедал илигна, гзаф инсанри Сулейман бубадин кIвалериз руг гузвалдай. Вичини гьабурухъ галаз къавал тапракда аваз руг акъудиз гатIунналда. Руг гана куьтягьайла, Сулеймана, ван хкажна, рушариз бахшнавай шиир кIелналдай. За а шиир ктабдай жагъурна.
Шаирди икI лагьанва:
Гьукуматдин багъдин емиш,
Таза тир бегьер я рушар.
Гатфар бере дагъда
Лап яру цуьквер я рушар.
Мажбур я куьн илим чирун.
Квез кIани, куьн кIанибурун
Куьн чанар, рикIер я, рушар.
И шиирди таъсир авур бажиди, вичини кьуд цIарцIин шиирар туькIуьриз, абур фабрикада манидалди лугьуз хьана.
Сулейманан шииратдин йикъан суварик атайла, зун бажиди руг акъудай кIвализ килигна. Заз акI хьанай хьи, бажидин чкадал за гьа меле иштиракзавайди хьиз. Зи япарихъ шаирдин сес галукьайла, зун мадни гьейран хьана. За фикирна, чи шаир-буба гзаф зурба кас тир. Ам гзаф акьуллу, гьахъвал кIани, Ватан патал чанни гуз гьазур кас тир. Адаз инсанар гзаф кIандай, абурухъ азадвал, регьятвилер, хъсанвилер хьана кIандай.
СтIал Сулейманан багьа тIвар тийижир лезги лезги туш. Адаз бажарагъ, тIебиатдин патай кьетIен пай ганва. Сулейманан ктабар уьлкве тирвал чкIанва. Адан манияр халкьдин сивера ава. За, СтIал Сулейманан тIвар алай районда яшамиш жезва лагьана, гзаф дамахзава.
Гьар са хуьруьхъ дамахдай
Машгьур ксар баркалладин
Къад асирдин Гомеран пак
ГьикI дамахдач Сулейманан
Амма са бязи алчахриз Сулейман буба чавай гьамишалугъ къакъудиз кIан хьана. 2016-йисан 21-мартдиз Сулейманан музейдиз цIай яна. Ихьтин кIвалахар инсанриз ваъ, анжах гьайванриз хас я.
Къайи хабар фад агакьда
Ван хьайила, кIан хьаначир
СтIал шаир Сулейманан
РикIин къене акъат тийир
Сулейман бубадин шиирар чи дамарра авай иви я, ам чаз дуьз рехъ къалурзавай маяк я, ам садавайни чавай къакъудиз жедач.
Музей кана са йисни тахьанмаз, Агъа СтIалдал музейдин цIийи дарамат хкажнава. Заз и кIвалахда къуьн кутур гьар са касдиз чухсагъул лугьуз кIанзава. Зун шад я: Сулейманан поэзиядин юкъуз Агъа СтIалдал шаирдин КIвал-музей цIийи къаматда аваз ачух хъувуна, зани суварик иштиракнай.
Яшамишрай чи Сулейман буба! Адан гуьзел жавагьирар гьамиша зи мецел жеда.
Заз зи сочинение зи бажи СтIал Мислимата шаирдиз бахшнавай цIараралди акьалтIариз кIанзава:
Лезги халкь. Ам къадим заманайрилай инихъ багъларини уьзуьмлухри кьунвай мублагь дерейра ва цуькверин атир авай ясти дагълара яшамиш жезва. Лезгистандин пак тир накьвар Каспий гьуьлуьн лепейри чуьхуьзва, адан гуьрчег ва девлетлу тамара билбилрин ван ава.Т1ебиатди и чилиз хкетарани тежедай хьтин хазинаяр бахшнава. И чилел адан рухваярни рушар ашукь хьун т1ебий кар я.
| Вложение | Размер |
|---|---|
| h.tagir_malla_isa_konspekt.docx | 37.57 КБ |
Предварительный просмотр:
- Выпустить стенгазету.
- Приготовить плакаты. Высказывания других авторов.
- Портрет.
- Выставка книг, докладов.
- Слайды фотографий.
- Подготовить кабинет, костюмы, скатерти. (тема урока…..)
- Песни на слова Тагьира Хрюгского.
- Кроссворд, словарь
Малла Иса – Эфендиев Х.
Султанбике – Гасретова Д.
Т1ежиб – Алиев Э.
Т/ Мурад: Шаирдин уьмуьр ва яратмишунар ахтармишун; поэмадин кьилин мана – метлеб ачухарун, сегьнеламишун.
Г ьемдуллагь БАБАЕВ
(Хуьруьг ТАГЬИРАЗ бахшзава)
Чи тарихдин хазинадин девлет яз,
Ви гьар са ц1ар, намус, виждан, лезет яз,
Халкьдин шаир, вун чаз нур хьиз герек яз,
Вакай тариф физва даим хуьрера.
Таъсир идай кхьиз ширин гъезелар,
Юелдай ксар, гьейран жедай гуьзелар,
Так1ан тир ваз муьфтехурар, темпелар,
Абур негьдай аваз жедай кимера.
Инсаф тийиз къанлу душман алчахриз,
Русвагь ийиз, лянет кхьиз къачагъриз,
Гъалиб хьана, душман тергай къуччагъриз
Сагъиб тир вун ви уьмуьрдин рекьера.
Къагьриманрин тариф ийиз ашкъидалд,
Кьару тир вун гъвеч1и — ч1ехи виридал,
Жавагьирар эзбер ийиз манидалд,
Ашукьарни уяхариз мелара.
Хуьруьг Тагьир — халкьдин шаир, мегьрибан,
Гзаф к1андай ваз ви Ватан — Дагъустан,
Машгьур хьана чи уьлкведа ви т1вар-ван,
Ви дережа хкаж хьана гъетерал.
Ч1алан устад, теснифчи яз, лезги яз,
Дамахни наз, гуьгьуьлни саз эгьли яз,
Туьхуьн тийидай ракъинин гуьзгуь яз,
Амукьда вун даим пак чи рик1ера.
Т/тад: портрет, тарифдин ч1алал кхьенвай плакатар, Х.Т1агьиран ктабар инерактивная доска, кроссворд.
Лезги халкь. Ам къадим заманайрилай инихъ багъларини уьзуьмлухри кьунвай мублагь дерейра ва цуькверин атир авай ясти дагълара яшамиш жезва. Лезгистандин пак тир накьвар Каспий гьуьлуьн лепейри чуьхуьзва, адан гуьрчег ва девлетлу тамара билбилрин ван ава.Т1ебиатди и чилиз хкетарани тежедай хьтин хазинаяр бахшнава. И чилел адан рухваярни рушар ашукь хьун т1ебий кар я.
И къизилдин накьвари чпел гзаф вахтунди къецепатан чапхунчиярни ч1угуна. Стха халкьарин куьмек галаз и чили вич вири жуьредин душманрикай хвена ва тарихдиз Шарвилиярни къванцин гадаяр багъишна.
Лезги халкьдин тарихдин кьисметри зурба фольклор арадал гъана. Халкьдин яратмишунри лезги шаирриз илгьамдин экв гана. Абуру халкьдин дердиярни хиялар гележегдин несилрив агакьарна. А девирда Е. Эминан, Кь. Саидан, И. Режебан, Ст1. Сулейманан поэзия яшайишдин зидвилер къалурзавай зурба яракьдиз элкъвена.
Ва гьа и чилел 1893 – йисуз Самур округдин Хуьруьгрин хуьре Алимов Т1ахьир дидедизхьана. Къенин чи мярекатдин тахсиркардин хьиз, Советрин власть жедалди лезги шаиррин кьисметар сад тир. Ша чун къе генанихъсандиз таниш жен адан уьмуьрдихъ ва яратмишунрихъ галаз.
К1в/ к1в. ахтармишун:
- Хуьруьг Т1агьиран уьмуьрдикай ва яратмишунрикай аялри суьгьбетар авун.
Бес Алимов Т1агьир? Адан аял вахтар гьи жигъирри ч1угунайва гьи кьуьруькра квахьнай?
- ученик. Алимов Тагьир 1893-йисуз виликан Самур округдин, гилан Ахцегь райондин, Хуьруьгрин хуьре кесиб хизанда хана. Ам халкьдин арада ва литературада Хуьруьг Тагьир яз машгьур хьана.
Хуьруьг Тагьира Октябрдин инкъилабдилай вилик залан уьмуьр, каш-мекь ва Советрин девирда бахтлу йикъар-йисар дадмишна, абурукай ялавлу эсерар кхьена.
Са кап фу къазанмишун патал гьвеч1и Тагьира Нухада ва Бакуда девлетлуйриз нуькервал авуна. И йисара ада ви-чин дерди-гьалдикай сифте ч1аларни теснифиз башламишна. Советрин девирда шаирдин эсеррин тема дегиш хьана — ада халкьдин шад ва бахтлу уьмуьрдикай, социалист зегьметдикай шиирар ва поэмаяр яратмишна.
- ученик. X. Тагьиран эсерар к1елзавайди гъавурда акьадай халкьд, девлетлу ч1алал кхьенва. Абуруз къетенг рифмаяр, жуъреба-жуьре рангар ядай гафар, гекъигувар хас я. Шаирдин гзаф шии-рар манийриз элкъвенва, абур артисгри ва ашукъри лугьузва.
Шаир 1958 –йисан 23-февралдиз кечмиш хьана. Ам Ахцегьа кучукпава. Шаирдиз Ахцегьа ва Хуъруъга еке гуьмбетар эцигнава, хайи хуьре музей ачухнава.
- ученик. Амма Т1агьиран шадвилер яргъал фенач. Хзандин гьал мадни к1еве гьатна. Сад лагьай класс чешнелувилелди куьтягьайла, Т1агьир мектеб гадаруниз мажбур хьана.
Ширин зат1ар гзаф ава. дуьньяда,
Сад лагьайди вун я, диде, чан диде.
Къенин юкъузни ама зи япара
Ви лай-лайдин назик, ширин ван, диде.
Гьар жуьредин четинвилиз давамна,
Вун я, диде, зун арадиз гьайиди,
Дидевилин шарт1ар вири тамамна,
Жуьрба-жуьре зиянривай хвейидй.
Йифизни вун ахварар ат1уз ширин
Шумудни садра кьеп1инал къарагъдай,
Вуч ят1а баладин дарман дердинин
Лугьуз, фена духтурривай суракьдай.
К1евиз кьуна къужахда, гуз темени
Лугьудай на: «Им зи ширин бала,я,
- ученик. Йикъар варцар къвез алатна. Гьусейнбега Т1агьир Бакуда авай вичин езне Абдулагьбегдин патав рекье туна. Адан пеше Абдулагьбегдин к1вач кьец1и набуд аял к1ула аваз къекъуьн ва мектебдин дарамат михьун хьана. Ц1ийи иесидин жаллат1вал акурла, Т1агьиран рик1елай икьван гагьда ч1угур азабар алатна:
Мергьяматсуз, мискьи, к1еви,
Фикир гьикьван ч1уру я ви,
Зилиди хьиз хъвана иви
Кьиникь яни видни, я кас?!
Буба кьейидалай кьулухъ адан яшайиш гьик1 кьиле физва.
- ученик. Кесибдал нубат атайла, гатуз регъверни ацукьда лугьудайвал, и арадаьал хиве гьатай жегьилдин ийир-тийир квахьна. К1валахизалакьдай, зегьметдикай кат тийидай Т1агьира саки вад йисуз чпин хуьре батраквал авуна. Амма руфуна фу ва тандал партал хьанач.Т1агьир гьа виликдай хьиз факъир яз амукьна.
1916- йисалай эгеч1на Т1агьира вичиз са къазикъумухдивай къелечивал чирна, ада вичин гъвеч1и стхани галаз Дагъустандани Азербайжанда и пешедалди хзан хвена. Гьа и ч1авуз 25 яшда авай жегьил эвленмиш хьана.
- ученик. 1920-й Дагъустандал Советрин яру пайдахди лепе гана. Агъзур йисарин руквади кьунвай ч1улав мурк1ар юзаз башламишна.Ханаринни беглерин, кулакринни фекьийрин, бандитринни хаинрин тум хкудун, куьгьне заманадин чиркер михьун патал хейлин йисар герек атана. Кана кармаш хьанвай миллионралди зегьметчияр хьиз, Х.Т1агьир паталдини Советрин власть кьилиз акъатай пак хиял, ч1ехи эрзиман, бахтавар уьмуьрдик кутунвай дерин умуд тир.
Акъвазна душмандин хура,
Хьана чаз машгьур гьукумат.
Вун хвашкади, Къизил Шура
Чан дуьньядин нур гьукумат!-
И къизгъин йисара Т1агьира ц1ийи рекьел акъвазнавай къайи къванерин аксина гзаф шиирар яратмишна.
Тема: Алай девирдин шиират. Ибрагьим Гьуьсейнов – халкьдин рик1е къекъвей шаир.
Сулейман – Стальский райондин карта
Эй, дили – дивана, къелем яхъ гъиле, Эй, дили – дивана, къелем яхъ гъиле, Душманрин чанда тур са велвеле, Гъейриди кьамир на яр – дуствиле, Сакитвилиз гьам душман я дуьньяда. Етим Эмин Шаир, жува къачу къелем Ви гьарайдиз таб гудай, Герек жен вахъ зигьин бегьем, Дуьньяни ваз яб гудай. Ибрагьим Гьуьсейнов
Зи уьлкве Зи уьлкве Мазутдин ни вахъай къвезва, Гъилерал ви къабар жезва, Гьакъисагъдиз на фу незва, Фяле уьлкве, фяле уьлкве. Къарабасдиз валай гьекьер Авахьзава сегьер-сегьер- Артухзава вуна бегьер, Лежбер уьлкве, лежбер уьлкве. Культура ви физва вилик, Шаирвал вич я ваз шерик! Куьн садра бейтериз килиг! Шаир уьлкве, шаир уьлкве.
Дуьнья ваз классдин к1вал Дуьнья ваз классдин к1вал Умудлу я гьар са хиял. Гьахъ к1анз ч1ехи хьуй гьар аял, Малим уьлкве, малим уьлкве. Ракъар – варцар титаз ялгъуз, Спутникар вуна цавуз Акъудзава бахт гъуй лугьуз, Алим уьлкве, алим уьлкве. Ислягьвилин т1вар кьаз вине, Секин ксуй лугьуз куьрпе, Яракь вуна кьунва вине, Аскер уьлкве, аскер уьлкве.
Четин гафар Мазут – мазут Къабар — хер, куркур, мозоль Гьакъисагъдиз — гьахъ гваз, добросовестно Фяле — рабочий Къарабас –чилин ч1ук, элкъвей ч1ук Лежбер – крестьянин Сегьер-сегьер – экуьнахъ фад
Четин гафар Шерик – соучастник Бейтер – ч1алар, шиирар Титаз – тан тийиз Алим- ученый Куьрпе – таза, гъвеч1и аял Яракь – оружие Аскер – солдат
ЛЕЗГИСТАНДА МЕЛЕР АВА Лезгистанда мелер ава: Лезгистанда мелер ава: Ц1ийи хуьрер кутазва къе. К1унт1арлай халкь дуьз Мелера бул кьуьлер ава, чуьллерал Мелерик тафт рахазва къе, Эвич1зава. Гьекьер ава Лезгистанда мелер ава. Алк1из къумрал чи къуьнерал. Лезгистанда мелер ава. Лезгистанда мелер ава: Куьгьне хуьрер чук1урзава. Гьяркьуь жезва куьчеяр къе — Анра дар тир к1валер авай, Машин фидай рекьер ава. Анра кк1ар рагъулзавай, Худ рахазва зуьрнеяр къе. Лезгистанда мелер ава. Лезгистанда мелер ава.
Лезгистанда мелер ава
Гуьзел гатфар Мулдин цуьквер к1унч1ар-к1унч1ар Гваз атана гуьзел гатфар. Мукьвал-мукьвал къвазва марфар, Ваз хвашгелди, гуьзел гатфар. Манийрин ван алаз кьилел, Чубарукар хтанва чаз. Ван ацалтна тамар, чуьллер, Билбилрин сес масан я чаз. Цуькведава багълар, чуьллер. Къацу хьана къуьлуьн ник1ер. Зегьмет ч1угваз шад я рик1ер, Ваз хвашгелди, гуьзел гатфар.
КIВАЛИН КIВАЛАХ: Ибрагьим Гьуьсейнован уьмуьрдикай ва яратмишунрикай куьруь суьгьбет кхьиз.
Тарсунин нетижа 1. Заз чир хьана… 2. За маса тарсара ишлемишда… 3. Заз бегенмиш хьана…
Читайте также:
- Сочинение про музей военной техники в верхней пышме
- Если бы я была водой сочинение
- Сочинение про крещение на английском языке с переводом
- Всех женщин своей большой семьи от бабушки до правнучки прадед называл доченьками сочинение
- Почему челкаш отдал деньги гавриле сочинение
Ст
l ал Сулейманан шииратдин кьет
l енвилер.
Вахт гьамиша инсафсуз затl я. Адаз чизвайди датlана каинат , дуьнья , алемвиривири
дегишун я. Амма инсандиз акьул, зигьин ганва, ам вичин тарихдиз, а тарихда дерин гелер
тур, а тарих вич арадал гъиз куьмек гайи инсанриз элкъвена килугуниз, абуруз икрам
авуниз мажбур я, вучиз лагьайтlа къе чна акl тавуртlа, пака чунни чlуру гьаларин хура
гьатда, тарихда бирдан акъатдай тlурфанри чунни квадарда.
Чи зурба шаир, насигьатчи ва тербиятчи, чlехи ватанперес ва инсанперес Стlал Сулейман
гьахьтин ксарикай я.
Стlал Сулейман! Ам тийижир, адан тlвар ван тахьай инсан чал бажагьат гьалтда.
Халкьдин дерин къатарай акъатай Стlал Сулейманан уьмуьрдин рехъ, адан кьадаркьисмет
вичикай ибрет чешнелу рехъ я. Адаз лап гъвечlи чlавалай етим хьана, гзаф четин уьмуьр
акунвай шаир я. Вичин уьмуьрдикай ада вичин «Жувакай ихтилат » автобиографический
эсерда суьгьбет ийизва
Лугьуда хьи, 1937йисан 23ноябрдиз Стlал Сулейманан рикl акъвазна. А чlавалай инихъ
гзаф йисар алатнава. Амма чlехи шаирдин поэзия къвердавай жанлу ва гужлу жезва, ада
миллионралди кlелдайбурун рикlериз чимни экв гузва, абур уьмуьрдал ашукьарзава ва ам
мадни гуьзеларун патал женгиниз къарагъарзава. Мегер ихьтин къагьриман шаирдин рикl
акъвазнава лугьуз жедани?!
Къе чна Стlал Сулейман дидедиз хайидалай кьулухъ 145 йис тамам хьун къейдзава.
Эвелниэвел къейдна кlанда: ам хьтин шаирар агъзур йисуз сад хада. Агъзур йисуз хайи
сада гьа агъзур йисуз хайи халкьди – инсаниятдин са паюни – кечирмишай уьмуьр, адан
яшайиш гафуналди, я туш рангаралди, авазралди къалурда. С. Сулеймана лезги халкьдин
четин яшайиш, адан бахтлу уьмуьр, инсанрин хъсан ва пис терефар, ватандин вичин
вахтунин руьгьламишвал къалурна. Шаирдин эсерар датlана инсанрин мецерал хьана, абуру
акьулсузриз акьуллу жез, акьуллуйриз камаллу жез, «патакъерехдиз» ялзавайбуруз дуьз
рекьел хквез куьмекна ва зун агъазва, шаирдин эсеррин къуват къени зайиф хьанвач, абурун
фикиррин хцивал чи йикъарани гужлу хъхьанва.
1 Шаирдин жавагьирар хьтин, къизилди хьиз нур гузвай, алмасар хьиз хци эсерри чаз
бахтлу, варлу, гурлу, гуьзел яшайиш яратмишиз, чилел чаз ахъайнавай уьмуьрдин йикъар
инсанвилелди кечирмишиз, дуствилелди, стхавилелди яшамиш жез эверзава.
Агъадихъ зун Стlал Сулейманан яратмишунрин жуьребажуьревиликай рахада.
Сулейманан яратмишунрин тематика гегьенш я. Ам чавай ихьтин хиялриз пайиз жеда:
инсанрин нукьсанрикай, куьгьне замана, кlани ярдикай, Ленинакай ва партиядикай,
ватандикай, социализмадикай.
Чаз малум тирвал, Стlал Сулейманаз кlелкхьин чидачир. Стlал Сулеймана кlелкхьин
течидай инсандихъ кьве вил ава лагьанай, чидай инсандихъ кьуд вил ава лагьанай.
Дугъриданни, Стlал Сулейман гьахъ тир. Адахъ «кьве вил» авай. Вич пудкъанни муьжуьд
йисан яшда аваз анжах са гаф – «Сулейман» кхьиз чир хьанай.
Шиирар туькlуьриз ада 1900 йисара башламишна.
Ада сифте туькlуьрай шиирикай сад «Билбил» шиир я. А шиир Сулеймана хуьруьн
куьчеда ашукьри манияр ягъай йикъуз яратмишнай.
Стlал Сулеймана жегьил вахтара яратмишай чlалар кьериз цlаруз агакьнавайвилиз
килигна шаирдин « Билбил» шиирдикай рахан. И шиир адан сифте шииррикай сад я. С.
Сулеймана и эсерда поэзия вуч патал лазим ятlа, халкьдин вилик шаирдин буржи квекай
ибарат ятlа, раханва. Гьа и месэлаяр фикирда кьуна, шаирди лезги поэзияда адет хьанвай
билбилдин тема цlийи жуьреда ачухарзава.
Бажарагълу шаир Е. Эминалай гуьгъуьниз къушарин гуьгьуьлдикай нивай вуч лугьуз
мумкин тир?
Амма С. Сулеймана билбилдин образ вичиз хас тир жуьреда, вичин девирдин
истемишунрив кьадайвал ачухарзава. Сулейманан билбил дуьньядикай бейхабар шадвилери
хурамнавай къуш туш, ам вичин аямдин татугайвилер аквазвай къуш я. Шаирди,
билбилдихъ элкъвена, дерин социальный метлеб авай суал эцигзава.
2 Уьмуьр, манияр лугьуз, кефкефиятда тухузвай къушарин гуьзел Сулеймана вичин эсерда
зегьметчи халкьдин шартlариз мукьва ийизва, яни ам «кьакьан тарцяй чилел авудзава».
Маса гафаралди ада къаб алаз билбилдин образ эстетикадин жигьетдай вичин
истемишунрив кьадайвал яратмишзава, яни халисан шаирди халкьдиз къуллугъда лугьузва.
Иниз килигна Сулеймана билбилдиз туьгьметзава.
Мягькем кьуна вуна и тар,
Тамам ян бес амай шартlар?
Саймиш тийиз чи жемятар,
Хупl къенида ви чан, билбил.
Стlал Сулейман вичи «Билбил» эсерда шаиррин вилик эцигнавай истемишунриз
уьмуьрдин эхирдалди вафалу хьана. «Билбил» шиирда, поэзиядин вилик эцигай
тlалабунрал амал авуна, гьамиша зегьметчи халкьдин къайгъударвал авур шаирди са жерге
эсерра мусурман динэгьлийри ва пачагьдин гьакимри агъавалзавай, инсанар садсадаз
къарши кьве классдиз пай хьанвай гьа аямдин жанлу шикил гузва.
Мусурман динэгьлийрикай С. Сулеймана сад садахъ галаз алакъалу «Фекьи»,
«Фекьияр», «Фекьийриз» ва «Кьве кlвачел къекъведай лам» шиирар туькlуьрна, Фекьи –
фахрайрикай С. Сулейманал къведалди хейлин эсерар яратмишнай. Мисал яз, чи
фольклорда малум «Савдагардин папанни фекьидин кьиса», «Фекьини чубан», «Диндал
кlеви фекьи» махар, гзаф кьадар бендер, мисалар къалуриз жеда.
Гьелбетда, фольклордин амай эсерар хьиз, динэгьлийриз талукьбурни Сулейманаз
хъсандиз таниш тир ва абурукай шаирди менфятни къачузвай. Икl, «Фекьияр» шиирда С.
Сулеймана, махара хьиз, халкь вичин шиирдиз яб гуз гьазурзава:
За лугьун квез квек квай хесет,
Гъавурда куьн гьат, фекьияр.
Кlантlа куьне ая гуьзет,
Лап иер дикъет, фекьияр.
3 Идалай гуьгъуьнизни шаирди, халкьдин сивин яратмишунра хьиз, фекьийрин къанихвал –
«Зирек халкьар я куьн гатуз, техил хтайлахъди гъутуз, кlватlиз ам ичlириз кlатlуз, тlалабиз
закат, фекьияр»; амалдарвал ва пехилвал – «Гьамни инсаф жедан мегер, Акьван пехил
хьунухь рикlер?»; азгъунвал – «Ашдив жеда пара мукьва, ийиз гьерекат, фекьияр»
къалурзава. Амма Сулеймана, фольклордин сергьятрилай элячlна, кьилдикьилдин
художественный такьатрин куьмекдалди – «Руфун – зурба жендек тир фил», «куьк як алай
кьам галай» фекьидин умумиламишнавай гьакъикъи суьрет арадал гъизва:
Даима сам поповдин чай,
Магьут чухва, ластик валчагъ
Гар галукьзамаз жез начагъ
Жедач квехъ такьат, фекьияр.
«Шаир, эгер ам мейит туштlа, кисна акъвазиз жедач. Тапарар ийизни жедач», лугьузва
Сулеймана. Гьакъикъат къалуриз, Стlал Сулеймана революциядилай вилик хуьруьн
гьакимрин, девлетлуйрин, чиновникрин, судуйрин, савдагаррин, фекьийрин мурдарвал,
темягькарвал, адалатсузвал, инсафсузвал винел акъудна. Шаирди вичин сатирада гьа
гьахъсуз аямдин къванкъванцел тазвач.
Шаирди «Судуяр» шиирда дуванбеглерни жемятдин вилик лянетламишзава. Шаирди
дуванбеглер беябурна. «Сурдуяр» шиир булахдин патав, инсанар кlватl хьанвай вахтунда,
виликан йикъуз судья Мирземета абур адалатсуз дуван рикlе аваз туькlуьрайди я .
Гьакъикъат ихьтинди тир. Садра Сулейманан къунши са тахсирни авачиз суддик акатна.
Судья Мирземет лугьудай кас яз ада кесибдивай ришвет тlалабна. Гайитlа динж тун хиве
кьуна. Еке баладилай гъвечlи бала хъсан я лагьана, идани ришвет гана. Суд жедайла,
Мирземета и кас тахсирлу авуна. Къал кваз кlвачел къарагъай фукъарадиз ада хъел кваз
лагьаналдай «Нагагь тахсир квачиртlа, даи ришвет гъидачир». И ягьсузвиликай ван хьайила,
Сулейманан кьарар атlана. Ада гила вири жемятдиз малум тир «Судуяр» тlвар алай шиир
туькlуьрна.
4 Стlал Сулейманан устадвилиз шагьидвалзавай чlаларикай сад « Девлетлуяр, чиновникар»
тlвар алайди я.
Шиирда Стlал Сулеймана девлетлуяр, иллаки чиновникар, Куьре округдин идарайра
кlвалахзавай» къуьнел яру погон алайбур пислемишзава.
Малум тирвал, 1913 лагьай йисуз Дагъустанда пачагьдин гьукумат милли зулум мадни
гужлу ийиз алахънай. И сеферда адан къаст лап ачухдиз чкадин халкьарин чlалариз кlур гун
ва абур урус чlалалди эвез авун, яни Дагъустанда дагъвияр кlанзни – такlанзни
урусламишунин кlвалах кьиле тухун тир. Гзаф округра, идарайра урус чlалал элячlиз
аксина къалабулухар арадал атана, 1914 – йисуз и къалабулух Куьредин хуьрерани хьана.
Стlал Сулейманан
«Девлетлуяр, чиновникар» гьа и тайин тир вакъиайрикай
туькlуьрнавайди я. С. Сулейманаз лап хъсан, шиирдин мурадметлеб лап дериндай ачухиз
жедай къайда жагъана. Ам лезгийри урус чlалай гафар къачуниз акси туш. А «кесибар
алчах» кьуна , «тlишерал къармах» хьанвайбуруз, лезги чlал чиз – чиз, урус чlал течидай
лезгидихъ галаз урус чlалал рахадайбуруз акси я.
Дегьзаманайрилай инихъ муьгьуьббатдин чlалариз шиир бахш тавур шаир чал
гьалтзавач.Чи критикада С. Сулейманахъ муьгьуьббатдиз бахшнавай эсерар авач лугьудай
фикирарни гьалтзава. Эхиримжи вахтара жагъай чlалари и кардал шаклувал гъизва. Мисал
яз, шаирди вичин уьмуьрдин юлдаш хьайи рушаз бахшай «Марият» тlвар алай ашкъидин
чlал къалуриз жеда. Ада «халис инсан» тир ярдин «масан къамат» вичиз «женнетдин
багъдилайни» багьа я лугьузва. Стlал Сулеймана кlани ярдиз чпин рикlер сад авуниз
эверзава.
Революцидин ва граждан дяведин йисара, шаирдин ватан тир Куьреда тарихдин метлеб
авай вакъиаяр кьиле физвай чlавуз Стlал Сулейман киснач. Иллаки инкъилабдин ва граждан
дяведин йисара, кьиле физвай вакъиайрай кьил акъудунин лазимвал арадал атанвайла,
шаирди акьван чlавалди вири йисара туькlуьрайдалай гзаф чlалар яратмишзава. И девирдин
шиирра Стlал Сулейманан шаирвилин кьетlенвал ва кьилдинвал винел акъатзава. А чlаларай
5 шаирди шииратдихъ жемят патал гьихьтин метлеб аватlа ва халкьдин кар патал женгчи
хьанвай шаирдин роль гьихьтинди ятlа дериндай кьатlанва.
И жигьетдай адан «Февралдин инкъилабдиз» шиир къалуриз жеда. Сифтедай шаирди
вичиз ван хьайи крарикай лугьузва: «Амач лугьуз и падишагь, Заз са хабар ван хьана хьи»,
ахпа кьилдин куьлуьшуьлуьйрикай ихтилат кудзава: «Абаздална кьуна машин, Къулни
чlугваз туна вичин…» И цlарара урус «машин», «опоздал» гафар хатадай гьатнавайбур туш,
абуралди шаирди вичин эсердиз талбадин рангар язава ва зарафатдин лишанар кутазва.
Шиирдин сифте кьил цlийи кьилелай аннамиш хъувунвай ва цlийиз туьхкlуьр хъувунвай
мисалдикай ибарат хьанва: «Гафар гуьрчег, амал чlуруз, Фур атlайд аватна фуруз». Ина
къаб алаз лагьанвай маса мана ава: пачагьдини адан гъилибанри гуьрчег гафар лугьуз чпин
алчах ва чlуру крар ийизва, гьавиляй гьукумдар ва адан «наибар» патал кlвал гила
дустагъдикай хьанва: «Ифтарай Николаян сердер Дустагъдиз мугьман хьана хьи». Мад
сеферда шаирди талба гелязава, хъуьрезва. Гуьгъуьнлай шаирдин интонация, ихтилат кьиле
физвай жуьре дегиш жезва, шаирди вакъиайрин нетижа кьазва, риторикадин суал гузва:
Шумуд полковник, генерал…
Затl аламачиз къуьнерал,
Мягьтел яз, гьейран хьана хьи?
… Шумуд са начаник округ
Тахъвана пиян хьана хьи?
Стlал Сулеймана Дагъустандин литературада сифте яз чlехи регьбер Ленинан образ гузва
«Ленин юлдашди авур веси», « Ленин я чи регьбер», « Ленин кьейила» ва цlудралди маса
шиирра Стlал Сулейман еке устадвилелди, зегьметчи халкьариз азадвал гайи Владимир
Ильич Ленинакай рахазва. Шаирди эхиримжи йикъал къведалди. Ильичан весиятар
рикlелай ракъурзавач.
30йисара Стlал Сулейман эпикадин чlехи эсерар – лезгийрин арада гегьеншдиз машгьур
хьайи поэмаяр туькlуьрунал элячlна.
6 Дагъустандин тарихдин хроникайрин ва таржума авунвай эсеррин таъсирдик кваз Стlал
Сулеймана « Серго Орджоникидзе», « Ватандикай фикирар» ва «Дагъустан» поэмаяр
туькlуьрзава.
«Дагъустан» поэмадин бинеда авайди ватандинни халкьдин кьисмет я. Шаирди хажалатар
акур, амма гьамиша азадвал вине кьур, гагь «мугъулринханди», гагьни «ирандин шагьди»,
«урус падишагьри», азабрик кутур ватандикай ихтилатзава. Поэма антитезадин жуьреда
туькlуьрнава. «Эвер тавуна атанвай мугьманри» къецепатан чапхунчийри ва гьакlни
гьукум гужуналди чпин гъиле кьунвай чкадин гьакимри алатай са шадвални авачир мичlи
девирда авур кьван зулумрин къаншарда шад ва бахтавар алай девир эцигзава, лукlвилин
бухаврикай, зунжуррикай азад хьанвай халкьдиз гьуьруьят гьатуникайни ам, халкь, вичин
чилин иеси хьуникай лугьузва.
Стlал Сулейманан «Дагъустан», адан «Ватандикай фикирар» поэма хьиз, дериндай
патриотвилиз ацlанвай эсер я.
Стlал Сулеймана галатун тийижиз кlвалахзава. Ада лезги литература цlийи идеяйралди,
образралди, темайралди, жанрайралди девлетлу авуна. Шаирдиз маса шаиррини еке къимет
ганва.
Стlал Сулеймана вичин шаирвиликай вичи икl лагьанай:
«Зун анжах лезгийрин ва я анжах къавкъазлуйрин шаир туш. Жуван манияр лезги чlалал
туькlуьрзаватlани, зун советрин шаир я. Вучиз лагьайтlа, за къизил Аскердиз манияр
лугьузва, къизил Аскер Москвадани Самаркандани сад я, дагъларани дуьзен чкайрани сад
я. За комсомолдиз манияр лугьузва, гуржийрин комсомолни лакрин комсомол сад я, гьа
идакай хкатзава хьи, зун анжах лезгийрин шаир туш, вири халкьарин шаир я»
Дугъриданни, шаир вичин эхиримжи нефесдалди халкьдиз вафалу яз амукьна.
Стlал Сулейман кечмиш хьана гзаф йисар я.Амма акl ятlани,адан ишигъ экв гуз
куькlвенма ва идалай кьулухъни амукьда. Вучиз лагьайтlа и « ишигъ» адан датlана гуьрчег
7 ва датlана къуватлу чlалари ийизвайди я.Адан рехъ чи акьалтзавай несилри давамар
хъийида.Чи халкьдин рикlелай чlехи шаир, камаллу Стlал Сулейман садрани алатдач.
Ишлемишнавай литература:
1.Гь.Гь.Гашаров. Лезги эдебиятдин тарих. Махачкала, 2011й.
2.А.Агъаев. Лезгийрин литература.Махачкала, 1976й.
3.Р.И.Гьайдаров, Х.Хаметова. Стlал Сулейман Хкягъай эсерар.Махачкала, 1999й.
4. Самур №2. 2004й.
5.Литературадин Дагъустан № 6 1987й.
6.Жуван тежрибадай.
8
Чахъ виридахъ хайи хуьр ава.
У каждого из нас есть родное село.
Чна датIана гьадахъ ялда.
Нас все время тянет к нему.
Хайи хуьруь инсанар сад садав агудда.
Родное село сближает людей.
Зи хуьруьн тIвар Лацар я.
Мое село называется Лацар.
Ам Азербайжан Республикадин КцIар районда ава.
Оно находится в Гусарском районе Азербайджанской Республики.
Ам дагъларин ценерив гвай хуьр я.
Оно расположено у подножия гор.
Лацарин иервал вириниз сейли я.
Красота села Лацар широко известна.
Гзаф шаирри ам тесниф авунай.
Он воспет многими поэтами.
Лацар кьиляй-кьилиз цуькверин яйлахри элкъуьрна юкьва тунва.
Лацар весь окружен цветущими лугами.
Им вичихъ дегь тарихар авай хуьр я.
Это — село с древней историей.
Лацарвияр лацу якIарин, расу чIарарин, цIару вилеринбур я.
Лацарцы белокожи, светловолосы и светлоглазы.
Лацарвийрин кьилин машгьулат хипехъанвал я.
Главное занятие лацарцев — овцеводство.
Инаг хипен нисидин ватан я.
Это — родина овечьего сыра.
Лацарин чарчарар Шагь дагъдин дамах я.
Лацарские водопады являются украшением Шахдага.
Гила Лацара Шагь дагъдин туризмдин комплекс эцигзава.
Сейчас в Лацаре строится Шахдагский туристический комплекс.
Идахъ авсиятда лацарвияр чпин дегь хуьряй куьчарнава.
В связи с этим лацарцев переселили из старинного села.
Абуруз гьукуматди цIийи кIвалер эцигнава.
Государство построило для них новые дома.
Источник
«Самур» 6(253) 2012
МУНИЦИПАЛИТЕТДИН ХАЗИНАДИН УМУМИ ЧИРВАЛ ГУЗВАЙ УЧРЕЖДЕНИЕ «АХЦЕГЬРИН I-НУМРАДИН СТ1АЛ СУЛЕЙМАНАН Т1ВАРУНИХЪ ГАЛАЙ ЮКЬВАН ШКОЛА»
«Хуьххайи ч1ал!»
темадай тир макъала
«Халкьдинэбедидириваладанхайи ч1ала ава!»
Ч. Айтматов
Чlал… Вуч гаф я им?
Инсанар сад садав рахадай, сада сад гъавурдатвадай,вичинтарих,эдебиятвавичихъвичинрахадайкъайдаавайгафарин к1ват1алдиз ч1ал лугьуда. Гьарсаинсандихъвичинхайи ч1ал авайди я. Хайи ч1алаз маднидидедин ч1ал лугьуда,вучиз лагьайт1а амчаздидединнекlедихъгалаз, дамарраавайивихьиз, кьилеаваймефтlхьизбахшнавайбагьазатl я.Дидединчlалчахъгьахайийикъалайбашламишна, ракъининишигъхьиз, гъетериннурхьиз,гьардекьикьадачижигерричlугазвайгьавахьиз, йикъасашумудранезвайризкьивахъвазвай яд хьизагакьзава.
Чlал,алимрикъейдзавайвал, гьарсахалкьдинвекилдизам сад– садахъгалазрахун, вичинфикирарачухдаказлугьун, ябакалзавайкасдуьзгъавурдагьатунпаталишлемишзавайсенят, яракь я лагьайтlанижеда. А паталалайкасдинрахунрихъябакалайла, чаз ада шадвалийизвани, хажалатзавани, адетдинихтилат– суьгьбетийизваничиржезва. Чlалахъмадсакьетlенвалава. Чlалахъсеслувалава.Чавайсакьадаряргъалалайкасдал, жувазвучлугьузкlанзаватlа, жуванфикирагакьаризнижезва.
Дуньядагзаф чlаларава:туьрк, фарс, урус, араб, ингилисвамасабур. Гьар ч1алахъ,винидихъкъейдавурвал,вичинтарих,эдебиятвахсуси тир лишанарава. Гьарса чlалахъвичиналаматава, вучизлагьайтlа амвишйисаралдиарадалатанва, вичиздуьньядалхьайикьванхъсанвалниписвалакуна, халкьдинарададуствалнистхавалтазвалда.
Зихайи чlал лезги чlал я. Ам пуд чlехи – куьре, самурвакъуба– нугъатрикайибарат я. Вичелатайла и нугъатаркьилди тир агъанугъатризвагзафкьадарчкадинрахунриз пай жезва.
Муькуь чlаларихъхьиз, зихайи чlалахънивичизхас тир тарихава. Амтарихдинвакъиайрихъгалаз кlевел алакъадаавазарадалатанва, генанигьаалакъахуьзвиликфизва.Сагафуналди, лезгичlал – дуьньядинамайхалкьаринчlалархьиз, девлетлуни я, къиметлуни.
Аммааламат к1валах ам я хьи,шегьерэгьлийричпинаялриклезги ч1алал рахунингьевескутазвач. Аялдилезги ч1алал хабар кьурла,урус ч1алалди жавабгузва. Ин кардалзунгзафнарази я. Ихьтингафаргвайинсанризкилигиз, ч1алан иеси тир халкьарва я гьукуматарчпинтарихдиз ц1ай язавайбурхьиз,чпичебтергавунвайбурхьиз,квахьзава. Зификиррай,им гзаф ч1уру к1валах я,вучиз лагьайт1а гьарсакъвезвайнесилдизвичинтарих,вичхайичка,вичизвичиндидедин нек1едихъ галазатанвайхалисхайи ч1ал чирхьана к1анда. Эгеркъечуннимасахалкьарин ч1алар сивеаваз ацукьайт1а,эгерчнакъечикьакьантарихаваймилли ч1ал квадар авурт1а,чунчигележегамачизамукьда: я чахънесилдизгудай тербия амукьдач, я чахълезгидин т1вар амукьдач. Гьик1 хайиВатандиз «Диде– Ватан» лугьузват1а, гьак1 хайи ч1алазни «Дидед ч1ал я» лугьузва. Зазчиз, ч1ал квадар авурт1а,амВатанвахайидидемасагайидай я.
Вишйисаралдиарадизатанвайчи дамах гвайлезги ч1ал гзафшаиирринипрозаикри,писателринигьикаятчийричпияратмишзавайпроизведенийрашадгафуналдикъаршиламишзава. Гьич тахьайт1а, чахъ ч1алан устадар тир Ст1ал Сулейман,ХуьруьгТагьир,ЕтимЭмин,Алирза Саидов вамсб. хьтинбажарагълуписателарава. Сад лагьайклассдилай эгеч1на, за къенинйикъалдиабурунгъиликайхкатайшиирарвагьикаяярхушвилелдичирзава.
Мадни ч1ал хуьнин карда ГьасанагъаМурсалов, ИбрагьимГьуьсейнов, СуьлгьияГьажиевахьтинкомпозиторричпинпайникутунва. Абуручпинманийралдилезги ч1алан,лезгичилинкъуватлувалвагуьрчегвалагакьарзава.
Дидед ч1алан тарсараашкъивагьевескутунин карда кьилинвезифатухузвайкас,зи рик1 алайтежрибаллумуаллим Ума Агабубаевна я. Адантарсар ан жуьрекьилефизвахьи,чаздуьньядаавайдисалезги ч1ал хьизжезва. Тарсунагьамишазивиликлезгичилин т1ебиат,аданкьакьандагъларихъавайаламатар,къацугегьеншчуьллервабагълара к1валахзавай инсанаркъвезва.
«Хайи чlалтийижиринсанекебахтуникаймагьрум я!»,– лугьузвахалкьдинмисалда.Заз а бахтуникаймагьрумжезкlанзавач.Зазжувандидединчlалкlан я ваадалдамахзава.Къуйгьамишалезги ч1алан бажарагълапникьакьанхьурай!
Ч1ал раб яни?
Вучизквахьнафирайам?
Мичекяни?
Вучизчнакьирайам?
Вахт атанварахадай,
Кьат1 хьайи сим аквадай.
Ч1ал инсан я! Ч1ал инсан я!
Къуйлезгийрихуьрайам!
«Гьик1 лагьайт1ани, хайи ч1ал гьамишахайид ч1ал хьизамукьда. Рик1ин къеняйихтилатийиз к1ан хьайила, сивел сифтенисифтекъведайгафархайи ч1алан гафар я…! (Л.Н. Толстой)
На конкурс на лучший очерк или рассказ об учителе родного языка
НА ТЕМУ:
«Хайи чIалал
рикI алай кас…»
Учительницы русского языка и литературы МБОУ «Картасказмалярская СОШ» Магарамкентского района РД
Насруллаевой Заремы Насруллаховны
паспорт серия 82-06 № 181373
Адрес: 368793, село Картасказмаляр Магарамкентского района Республики Дагестан, тел. 8-988-298-98-70
Февраль 2012 года
ОЧЕРК
«Хайи чIалал рикI алай кас…»
Эгер зи чIал пака рекьиз хьайитIа, зун къе рекьиз гьазур я!
Р. Гьамзатов
Ахмедов Абдулнатиф Гаджимислимович – 42 йисуз Хъартаскъазмайрин хуьруьн юкьван школада жуван хайи дидедин чIалай (лезги ч1алай) аялар тербияламишай, яни тарсар гайи муаллим я. Ам жегьил муаллимар патал чешне я. Ам халкьдин тарихдин ва лезгийрин адетрин устад я.
10 йисан вилик хьайи вакъиа рикIел хтана. Учителрин кIвале муаллимрин арада гьуьжетар хьана: гьи чIал виридалай герек я — урус чIал ва я лезги чIал? Гьанал алай муаллимри фикирар жуьреба- жуьре тир: садбуру урус чIал, муькуьбуру лезги чIал сифте герек яз гьисабзавай.
Гьа ина иштракзавай лезги чIалан муаллим Абдулнатиф Гаджимислимовича лагьана: «Аялдин япара хайидалай кьулухъ дидедин чIал жеда. ГьакI хьайила, гьар миллетдиз вичин дидедин чIал сад лагьай чкадал жеда, амай чIалар — кьвед лагьай чкадал. Эгер аялдиз хъсандиз дидедин чIал чир хьайитIа, амай чIаларни чир жеда.
Лезгидин баладиз вичин лезги чIал, лезги адетар, лезгийрин тарих чир тахьайта, адаз лезги лугьуз жедач. Ихьтин инсанар гзаф хьайила, чIалахъ галаз лезги миллетни квахьда.
ИкI тахьун патал аялдиз сифтени-сифте жуван чIал, адетар, тарих чирун лазим я.
Чи мурад — чи чIал хуьн, чи бубайрин адетриз гьуьрмет авун ва абур лазим дережадиз хкажун я.
Лезгийри рахадайла чпин чIалан михьивал (маса чIалан гафар кутан тийиз) хуьн герек я, вучиз лагьайтIа чIал миллетрин арада алакъа тухузвай ва тербияламишзавай такьат я.
ГьакI хьайила, чун гьам лезги чIалахъ, гьам урус чIалахъ галаз гьуьрметлувилелди эгечIна кIанда.
Инлай кьулухъ чна кьве чIалазни артух фикир гун лазим я.»
Яшар хьанвай муаллимдин фикирар амай жегьил муаллимрини фикирдиз къачуна ва аялриз хайи чIал кIанариз алахънава.
Школада кIвалахзавай 42 йисан девирда Абдулнfтиф Гаджимислимовича аялриз хайи дидедин чIал кIанарна, абур лезги чIалан ва адетрини тарихдин гъавуррик кутуна. Аялриз тарсарилай къерехдай жуьреба-жуьре вакъиайрай суьгьбетар тухуз ва маса чкайриз илимдин жигьетдай чирвилер гун ва я гьакI тамашун патал музейриз, яргъал шегьерриз тухуз хьана.
Адаз лезги чIалай районда виридалай артух кабинет авай.
Кабинетни лезги шаирринни писателрин суьретралди, жуьреба-жуьре цитатайралди («ЧIал — инсандин мез я», «Лезги чIални амай чIалар хьиз инсанар гъавурдик кутазвай такьат я» ва мсб.) ва гьар жуьредин чирвилер гун патал стендралди тадаракламишнавай.
Кабинетдихъ вичин «Лезги чIал» газет авай. Газетда шаиррини писателрин уьмуьрдикай, чIалакай, чIалан мисалрикайни мискIалрикай кхьизвай.
Муаллимди чIугвазвай зегьмет гьавайда физвачир. Аялри олимпиадайра, жуьреба-жуьре гьуьжетра иштиракзавай ва кьилин чкаяр кьазвай.
Ахмедов Абдулнатиф Гаджимислимовичан зегьмет гьам школадин, гьам райондин регьберри фикирдиз къачуна, адаз грамотаярни гьевеслу шейэр гана.
Алай вахтунда вичин зегьметдин пенсияда аваз ял язава.
Чухсагъул, Абдулнатиф Гаджимислимович, ваз чи жегьил муаллимрин патай! Чна ви акьулар ва зегьметар садрани рикIелай ракъурдач!
Хъартаскъазмайрин юкьван школадин муаллимрин коллектив
Классдин регьбер Ахмедов А.Г. 1972г.